wereld in oorlogMAArT 2011

44NR 22

glashelder in beelddoodenburchtTannenberg

Door Maurice Laarman

Monumenten zijn een uitdrukking van de tijdsgeest, gebouwd om gebeurtenissen te herdenken, als symbool van het verleden en de nationale identiteit. een goed voorbeeld van een veranderende tijdsgeest is het Van Heutsz monument in Amsterdam. opgericht in 1935 ter ere van de generaal die in ‘ons indië’ orde op zaken stelde, werd het na 1949, toen indonesië zelfstandig werd, een symbool van het neder-landse kolonialisme. demonstraties en vernielingen waren

het gevolg, tot het monument in 2004 werd aangepast en een nieuwe naam kreeg. een ander voorbeeld van veranderende perceptie van monumenten is het duitse Tannenberg ehrenmal.

Opportuun InhethuidigeDuitslandishetnietopportuunstiltestaanbijallerleimilitaireacties,personenengedenktekens.Lieverismenpacifistischengedenktmendeslachtoffersvanvervolgingengeweldinhetalgemeen.Indevooroorlogsejarenwasdatheelanders.Stervenvoorhetvaderlandwasweliswaartragisch,maarookeervol.Logischdusookdaterveelmonumentenwerdengeplaatsttererevangewonnenveldslagen,zegevierendemilitaireleidersengesneuveldesoldaten.EėnvandiemonumentenwashetTannenbergmonument.InhetboekBouwen in het derde rijk,geschrevendoorG.Troostenin1943uitgegevendoordeNSB-uitgeverijWestland,lezenwehetvolgendeoverhetTannenbergmonument.Hetgeeftdetijdsgeestuitstekendweer:Een volk, dat zich als eenheid voelt, eert het aandenken van hen, die voor deze gemeenschap vielen. In de na-oorlogse jaren werden, in den geest van het frontsol-datendom, door den ‘Volksbund voor de verzorging van Duitsche oorlogsgraven uit den wereldoorlog’, als een uitbreiding van de zorg voor de soldatengraven uit den wereldoorlog, eeregedenktekenen opgericht, die den eerbeid der geheele volksgemeen-schap moesten uitdrukken voor het offer van hen die vielen. Het gedenkteeken van Tannenberg, dat de Führer tot Rijkseergedenkteeken heeft verklaard, bewijst, hoe in

Hitler in 1931 in het Ehrenmal. Uit: Deutschland erwacht.

Cover van een tijdschrift, uitgegeven bij de inwijding.

wereld in oorlogMAArT 2011

45NR 22

een bijzonder volks getypeerd landschap als Oost-Pruisen zulk een gemeenschaps-bouw werkelijkheid kan worden. Maar het bewijst tevens, dat eerst door de nationaal-socialistische levensbeschou-wing de voorwaarden voor een waarlijk grootsche, monumentale uitvoering van zulke gedenkteekenen geschapen konden worden. Bij het gedenkteeken van Tan-nenberg was het vroeger onvermijdelijk dat de rumoerigheid van het daagsche leven en de allesbehalve wijdingsvolle uitwassen van het vreemdelingenverkeer zich zelfs tot onder zijn muren en torens opdrongen. In het nieuwe Duitschland kreeg de groote Doodenburcht een waardig aanzien. Ver in het rond werd het landschap opengelegd en het gedenk-teeken zelf kwam hooger te liggen. Aan den voet van de heuvel strekt zich een meer uit en daarom heen liggen weiden en bosschen met het in Oost-Pruisen zo karakteristieke onderhout. Naar het slagveld van den wereldoorlog toe ligt het bosch vrij en tegen den achtergrond teek-enen zich de hoogteketens af, waarom toen zoo heet gestreden werd. Nu kan geen rumoer de rust der dooden meer storen. In gewijde stilte en eenzaam-heid staat daar nu de Doodenburcht in het wijde oostelijke landschap, waar de groote veldmaarschalk ligt te midden van zijn soldaten.

Oost-Pruisen HetTannenbergmonumentwerdopgerichtnaaraanleidingvaneenbeslissendeveldslag(1914)inOost-Pruisen.HierinstondenRussischeenDuitselegerstegenoverelkaarineenslagdienavijfdageneindigdemeteenéclatanteDuitseoverwinning.Erwerden92.000Russischesoldatengevangengenomen,en50.000raakten

gewondofsneuvelden.VooreenbeterbegripvandeDuitsetrotsoverdezeoverwinningmoetenwewetenwateertijdsOost-Pruisenwas.Wiedatge-biednuopdelandkaartzoektzalhetnietvinden.Belangrijkomteweten,

isdatdeEuropesegrenzennogaleenswijzigdeninde20steeeuw.HetDuitslandvan1871tot1918,ookwelhetKaiserreichgenoemd,waseenmonarchiediezichwestelijkuitstrektelangsongeveerdezelfdegrenzendiewenukennen,maaroostelijk,richtingRusland,veelgroterwas.Hettoen-maligeDuitsegrondgebiedSchlesien,Posen,Oost,-enWest-PruisenbevindenzichechtertegenwoordigopPoolsenRussischgrond-

gebied.NadeverlorenWO1werdeengrootgedeeltevandezegebiedenaanPolentoegekend:intotaalverloorDuitslandmeerdan70.000km².,ofteweleen1/8vanhaartotaleop-pervlakte.

Op een regenachtige dag bezoeken een aantal matrozen van Kreuzer Köningsberg het monument.

wereld in oorlogMAArT 2011

46NR 22

Discussie HetgebiedwaardeTannenberg-veldslagplaatsvondenwaarhetmonumentzichbevond,ligtdusnuinhettegenwoordigePolen.Polenwasna1945noordelijkgrotergewordendoorDuitsgebiedteannexeren,maar

moestoostelijkeengrotergedeelteafstaanaanRusland.NettowasPolen20%kleinergeworden,enminofmeerweerbezetdoorhetcommunis-tischeRusland.Tochopvallend,gezienhetfeitdatWO2in1939officieelbegonomdatPolenwerdbezetdoorDuitslandenRusland.Oost-PruisenbleefbestaanalskleineDuitseenclaveaandeOostzee,ge-scheidendoorPoolsgrondgebied.Datzouindejaren’30nogveeldiscussieopleverenomdatDuitslandditverliesnietwensteteaccepteren,mededoordenogaanwezigeDuitsebevolking.DezediscussieleiddetotdeDuitse‘terugverovering’in1939endedaar-opvolgendewereldoorlog.

Na1945gaatookOost-Pruisendefi-nitiefbijPolenhoren.DebevolkingisnumerendeelsPools,alleenaandearchitectuurkanmensomsnogdeDuitseoorsprongherkennen.Menzouverwachtendatdediscussienueindelijkgeslotenzouzijn,maartochlaaitdezetussenPolenenDuitslandaf

entoeweerop.In2004bijvoorbeeld,toeneenaantalDuitsersschadever-goedingverlangdenvoorhunontei-gendeeigendommenindevoormaligeDuitseprovincies.Of,eendiscussiedienogsteedsloopt,overde12tot18miljoenverdrevenburgers.

Mausoleum HetEhrenmalTannenbergbestonduiteenachthoekmetopdehoeken20meterhogetorens.Vanafdetorenshadmenzichtophetslagveld.Dezewarenverbondenmetmurenwelkeeenbinnenplaatsomzoomden.Inhetmiddendaarvanstondeengrootkruismettwintiggravenvanonbekendesoldaten.Gedenkplatenwarengewijdaandeeenhedendietothetsuccesvandeoverwinninghaddenbijgedragen.Nadriejaarbouwenwerdop18sep-tember1927hetmonumentdoorderijkspresidentvandeWeimarRepu-bliek,PaulvonHindenburg,ingewijd.HetTannenberg-complexgroeidealsneluittoteentoeristischeattractie,

Hitler, Von Hindenburg en Göring, 27 augustus 1933 in Tannenberg.

De kisten van het echtpaar Von Hindenburg.

wereld in oorlogMAArT 2011

47NR 22

getuigedevelekiekjesindefotoal-bumsvanDuitsesoldaten.Bijzijnoverlijdenin1934werdhetookVonHindenburgsmausoleum.OpbevelvanHitlerwerdhijsamenmetzijnin1921overledenvrouwin

hetdaartoeverbouwdecomplexbijge-zet.Eenpassendelocatie;HindenburgwasgeboreninPruisenenhadmetdeoverwinningbijTannenbergdestatusvanbevrijdervanPruissengekregen.MaarzijnbijzettinginhetmonumentwasechternietvolgensHindenburgseigentestament:hijwildeeendienstindeGarnisonskirchetePostdameneengrafophetlandgoedNeudeckwaarhijgeborenwas.

NadatHindenburgwasgestorvenkonHitlerzijnganggaan.NogdezelfdedaglegdedeWehrmachtdeeedafopHitler,denieuwerijkspresi-dentenrijkskanselierineen.Watvoorheentweepersonenenfunctieswaren,werd

éénnieuweFührermetonbeperktemacht.HoewelHindenburgwerdge-eerdopmuntenenpostzegels,strektendetentakelsvanhetDerderijkzichsteedsverderuitindesamenleving.EenbriefmetHindenburgspostzegelkonnuonderworpenwordenaaneenkritischekeuringdiedeschrijverkondoenbelandenindegevangenisofconcentratiekamp,terwijldeReichs-markmetHindenburgsbeelteniswerdgebruiktvoorhetaanschaffenvanwapentuigomeennieuweoorlogvoortebereiden.

Sloop Inapril1945bereiktehetRussi-schelegerOost-Pruisen,eenstroomvluchtelingenvoorzichuitdrijvend.InallerijlwerdendekistenvanHin-denburgenzijnvrouwovergebrachtnaarDuitsland.LaterwerdenzeindeElisabethkircheinMarburgbijgezet.Daarrustenbeidennogsteeds.Deoverigevoorwerpenuithetmonu-ment,zoalsvaandels,werdenookdoordeterugtrekkendetroepenmeegeno-men.Zezijnnogsteedszoek.ToenhetcomplexleegwaswerdendetorensvanhetmonumentopgeblazendoordeWehrmacht.Erwasechternietgenoegspringstofomhethelecomplexopteblazen,zoalsHitlerbevolenhad.Toenhetstrijdgewoelwasverstomd,deDuitsersverdrevenendegrenzenwarenbepaald,vondendePoleneengehavendmonumentophungrondgebied.ZijzatenniettewachtenopeensymboolvandegehateDuitsers,zodatin1948derestantenwerdenafgebroken.HetbouwmateriaalkwamuitstekendvanpasindezetijdvanschaarsteenwerdgebruiktvoorenkelegebouweninWarschau.Totindejaren’60warenderuïneszichtbaar.Tegenwoordigishetter-reineennatuurgebied,methierendaarwatstenenfundaties.HetstadjevlakbijheetOlsztynek,hetvroegereHohenstein.HetisopmerkelijkomtezienhoevaakdegrenzenveranderdeninditgedeeltevanEuropa.Hetzelfdestukjelandkanomheelverschillenderede-nenvanbelangzijnvoorverschillendelanden.MeteenverenigdEuropazijndekansenopdergelijkeconflicteneenstukkleiner.n

De ingang van Hindenburg’s crypte. Twee stenen soldaten staan op wacht. Grote ceremonie op 2 oktober 1935, Bijzetting.

Tannenberg heeft ook in de Poolse geschiedenis een bekende klank. In 1410 vond hier een veldslag plaats tussen de Duitse ridderorde en Poolse ko-ning, gesteund door hertog van Litouwen. De laatst genoemden wonnen de strijd, waarna een periode van bloei aanbrak voor het Pools-Litouwse rijk. Nog ieder jaar wordt de slag herdacht, of misschien is gevierd een betere benaming, met ridderspelen en festiviteiten.