2 boeken.

Wetenschap ontrafelt steeds beter hoe lezen onze kijk op

Dit boekleest alseen brein

We doen het nog niet heel lang: in stilte verhalen lezen.Volgens sommige berichten zou dat van ons slimmere, mindergestreste mensen maken met een groter inzicht in onszelf énanderen. Is boeken lezen echt een medicijn? Eentje dan nogdat ons geneest van vooroordelen?BARBARA DEBUSSCHERE

ictie lezen maakt je empathischer’, ‘Wie leest leeftlanger’, ‘Lezers hebben fittere hersenen’, ‘Boekenlezen verhoogt je concentratievermogen’. Om dezoveel tijd verschijnen dat soort koppen in hetnieuws. Je zou gaan denken dat lezen magie is dieeen in alle opzichten beter mens van je maakt.Met beter ontwikkelde hersenen, een dito gevoelvoor empathie, een langere levensverwachting eneen groter IQ.

In 2012 paste een rechter in ons land dat ideezelfs concreet toe in een strafmaat. Naast een boeteen een tijdelijk rijverbod kreeg een snelheidsduivelook de opdracht Tonio van A.F.Th. Van der Heijdente lezen: een literaire roman waarin de zoon van deauteur overlijdt in een verkeersongeval. Volgens derechter was zo’n mooi gecomponeerde, veellagigefictie over het thema de beste manier om de dadertot inkeer te brengen.

Nieuw is die opvatting dat boeken lezen ons‘beter maakt’ niet. ‘Bibliotherapie’ of ‘genezing

met boeken’ duikt als term voor het eerst op in1916 in het wetenschappelijke vakblad TheAtlantic Monthly: “Het is een nieuwe wetenschap.Een boek kan stimuleren, kalmeren, irriteren ofje iets leren en we moeten goed uitzoeken watprecies een specifiek boek met je doet.”

In de jaren die daarop volgen, gebruikt men‘bibliotherapie’ in de gezondheidszorg.Ziekenhuizen maar ook psychologen, bejaarden-werkers en sommige artsen beginnen therapievia boeken aan te bieden. Op de vraag wat wemoeten doen om onze kinderen intelligen-ter te maken, antwoordt Albert Einsteinmet: “Lees ze sprookjes voor. Als je wil datze nog intelligenter worden, lees ze dannog meer sprookjes voor.”

Vandaag wordt ‘boekenthe-rapie’ uiteenlopend ingezet,van literaire cursussenvoor gevangenen tot lees-

woensdag 25/04/2018 3

onszelf en de ander verandert

clubs voor bejaarden met dementie. Er bestaatzelfs een ‘medisch’ handboek met literaire reme-dies: The Novel Cure: An A-Z of Literary Remedies,vertaald als De boekenapotheek. Per ‘aandoening’,bijvoorbeeld liefdesverdriet of faalangst, lijstenauteurs Susan Elderkin en Ella Berthoud eenresem boeken op die ‘pleisters en kompressenvan fictie bieden’. Ze wijzen erop dat boven deingang van een bibliotheek in het oudeGriekenland ook al stond: ‘Hier vind je genezingvoor de geest’.

FitnessWat nu wel nieuw is, is dat de wetenschap steedsbeter ziet wat lezen werkelijk met ons doet, onderandere omdat we steeds beter hersenonderzoekkunnen uitvoeren.

Een van de raadsels die zo zijn opgehelderd, ishoe onze hersenen dat nu precies doen, lezen.Want ze zijn er niet voor gemaakt. In evolutionairopzicht zijn we nog maar net begonnen metlezen. “De Neanderthaler en de homo sapienshanteerden gesproken, geen geschreven taal”,zegt professor cognitieve psychologie WouterDuyck (UGent). “Tot het begin van de 19de eeuwhadden maar weinig mensen toegang totgeschreven teksten en lazen we luidop. Daaromstonden er ook geen spaties in teksten. Daarna

pas werd stillezen een nieuwe gewoonte.”Omdat het zo lang duurde, hebben we geen

‘leesgebied’ in onze hersenen, want het duurt dui-zenden jaren vooraleer onze hersenen specialisa-ties ontwikkelen die blijven meegaan. In de jaren70 lanceerden wetenschappers daarom de theo-rie dat we via omwegen in de hersenen toch vlot-jes kunnen lezen, iets wat onze nauwe verwantende primaten zelfs na jaren trainen niet lukt.

Hersenscans hebben dat bevestigd. Alle mensen, overal ter wereld, lezen

door een regio in de hersenen in te zettendie in de loop van de geschiedenis wel

cruciaal was: een gebiedje waarmeewe gezichten en objecten herken-

nen. Letters en woorden herken-nen sluit daar blijkbaar goed bij

aan. Sinds we lezen, is die func-tie van gezichten en objecten

herkennen ook wat verscho-ven in die hersenregio. Er

moest plaats gemaaktworden voor onze

nieuwe activiteit.“We hebben al

lezend letterlijk een nieuwe manier uitgevondenom onze hersenen te gebruiken”, zegt cognitiefpsycholoog Stanislas Dehaene (Collège de France)daarover. “Het is een soort knutselwerk datenkele duizenden jaren geleden moet zijn begon-nen, toen we woorden op basis van hun klankenzijn gaan voorstellen.”

Dehaene ontdekte dat lezen de structuur vande hersenen ook verandert. Lezen stimuleert enverbetert de verwerking van visuele en gesprokeninformatie en zorgt ervoor dat bepaalde connec-ties in de hersenen sterker en beter georganiseerdzijn. Collega’s zien eveneens dat lezen de ‘commu-nicatie’ in de hersenen optimaliseert en onderandere de activiteit in de cortex, die een crucialerol speelt bij leren, blijvend verbetert.

Kun je dat vertalen als ‘van lezen word je slim-mer?’

Zeker, zeggen sommigen. Want lezen, en danvooral fictie lezen, vergt zoveel van onze geest, dathet de best mogelijke fitness voor je hersenen is.Je moet niet alleen betekenissen afleiden en deplot onthouden. In tegenstelling tot wanneer wenaar een film kijken, moet je ook zelf beeldenmaken van personages, verhoudingen tussenkarakters, landschappen, sferen enzovoort. Dievele mentale stappen zetten is intense training.Niet alleen je geheugen en je aandachtsspannemaar ook je creatieve denken worden daardooraangescherpt.

Slinkse manierHet is dan ook geen toeval dat leesvaardigheideen van de beste manieren is om te voorspellenhoe goed je het in je schoolcarrière en loopbaanzult doen. Omgekeerd tonen studies dat gevange-nen vaak zeer slecht scoren op geletterdheid.“Maar we hebben intelligentie natuurlijk welingevuld als, onder andere, goed begrijpendlezen”, zegt Duyck. In onze maatschappij is wiedat goed kan intelligent, en daarom zitten er lees-tests in IQ-testen. Wie leesvaardiger is, scoort danhoger en schopt het automatisch verder. Vandaaglezen en schrijven we meer dan ooit, dus die vaar-digheid wordt alleen maar crucialer. Daarom ishet verontrustend dat in ons land de leesvaardig-heid in het lager onderwijs achteruitgaat.”

En dat dat geen ramp is ‘voor wie aanleg heeftvoor wiskunde’, is een foute redenering. “Hetwijdverspreide idee dat je ofwel een talig, verbaaltype bent ofwel een wiskundig type is een mythe”,zegt Duyck. “Er bestaat niet iets als verbale intelli-gentie met als tegengestelde niet-verbale intelli-gentie. Wie hoger scoort op leesvaardigheid, zalook hoger scoren op wiskunde. Net daarom isleesvaardigheid zo’n goeie voorspeller voor suc-ces op school en in de loopbaan.”

Je kunt intelligentie echter ook definiëren alskritisch denken, zelfinzicht, sociale vaardighe-den, een open geest en immuun zijn voor kort-zichtigheid. Toevallig of niet zijn ook die prach-tige eigenschappen al beschreven als deweldadige effecten van verhalen lezen. Want,zoals Amerikaans auteur Harold Brodkey zei:“Lezen is misschien de meest intieme menselijkedaad omdat het je intens en langdurig blootsteltaan de gedachten van een ander.”

‘Het wijdverspreide ideedat je ofwel een talig typebent ofwel een wiskundig

type, is een mythe’WOUTER DUYCK

COGNITIEF PSYCHOLOOG

© MUNIR DE VRIES

4 boeken.

Zo toont onderzoek bij kinderen dat wanneerze in Harry Potter passages lezen over discrimina-tie van minderheden, ze nadien een positieverbeeld hebben over minderheden dan andere kin-deren. Amerikaanse schoolkinderen gingen kriti-scher denken nadat ze een literatuurprogrammavolgden, en een resem studies tonen dat fictielezen als een ‘moreel laboratorium’ is, zoalsonderzoeker Frank Hakemulder dat noemt.

Je geeft je over aan een gedachte-experimentdoor in de huid van personages te kruipen diezeker niet per se jouw wereldbeeld delen. Boekenzijn daarbij een veilige manier om toch in contactte komen met onbekende groepen en ideeën waarje actief mee aan de slag gaat. Lezers hebben, mis-schien daardoor, minder vooroordelen.

Gevraagd naar wat hen recent het meest aanhet denken heeft gezet – een boek, een film of eengame – wijzen bijna dubbel zoveel mensen boe-ken aan als geestverruimend in vergelijking metde andere ontspanning, zo toont onderzoek vande Nederlandse Stichting MarktonderzoekBoekenvak en Gfk. Wanneer je de boeken onder-verdeelt per genre blijkt dat romans lezers meeraan het denken zetten dan sciencefiction en thril-lers.

Hakemulder en anderen vermoeden dat datkomt omdat literaire boeken slinkser op onsinwerken. In zo’n verhaal ben je namelijk minderop je hoede dan wanneer je non-fictie leest, zoalseen krantenartikel. Romans proberen je meestalniet dwingend te overtuigen van één stellingmaar willen meeslepend zijn. En net daardoorkan het je denkbeelden het meest dooreenschud-den, zo toont een overzicht van studies die doorde Nederlandse Stichting Lezen is gebundeld. Demeer originele taal en ongewone wendingen inliterair werk zouden ook kunnen betekenen datwe trager degusteren, waardoor nieuwe ideeënbeter binnensijpelen.

Sterke metaforenMaar worden mensen door het lezen van boekenecht empathischer, zoals al een paar keer in hetnieuws kwam? Wie fictie leest, moet zich metweinig informatie inleven in anderen; je ziet depersonages namelijk niet en je hoort hen niet. Dieintense oefeningen in het zich in anderen ver-

plaatsen, bevorderen de empathie, zo luidt detheorie.

Bij kinderen is herhaaldelijk aangetoond dat zebeter gevoelens van anderen kunnen inschattenen beter complexe emoties zoals jaloezie herken-nen wanneer ze vaker worden voorgelezen. Meernog dan games en films hebben verhalen dateffect, wellicht omdat ze vaak dieper ingaan op deinnerlijke wereld van personages.

In 2013 bewezen de Amerikaanse sociologenDavid Kidd en Emanuele Castano dat zoiets ookbij volwassenen geldt. Wie literaire fragmentenlas, bleek daarna hoger te scoren op een empa-thietest, zo schreven ze in Science. Die bevindingstrookte met wat we weten over ‘spiegelneuro-nen’: ook denken aan of lezen over een activiteit ofemotie activeert de hersengebieden die aan deslag zijn wanneer je die emoties of activiteitendaadwerkelijk beleeft of uitvoert. “Lezen is geensimulatie van een sociale ervaring, het ís een soci-ale ervaring”, zo vatte Kidd samen.

Maar die studie, die veel aandacht kreeg, kontot twee keer toe niet worden herhaald en erkwam ook veel kritiek, want lazen de nazi’s nietook hoogstaande literatuur?

“Eén van de problemen in het onderzoek vanKidd en Castano is de empathietest zelf”, zegt lite-ratuuronderzoeker Emy Koopman (ErasmusUniversiteit Rotterdam). Het gaat puur over dedirecte herkenning van emoties die dan groterlijkt bij lezers. Maar het gaat niet over wat je daarvervolgens mee doet. Individuen met psychopa-thische trekken scoren ook hoog op emoties her-kennen. Inmiddels zijn er wel twee reviewartike-len verschenen die een klein positief effect vanlezen op empathie aantonen. Maar er is nog nieterg veel onderzoek voorhanden zoals dat vanKidd en Castano, waarin de impact van literaireteksten vergeleken wordt met die van non-fictie.”

In haar eigen onderzoek vulde Koopmanempathie in als iets wat dicht staat bij ons alle-daagse idee ervan: begrip voor een groep anderendie het moeilijk heeft en de bereidheid om aanorganisaties die hen helpen te doneren. In ditgeval ging het over mensen in diepe rouw endepressie. Koopman manipuleerde zelf eenhoofdstuk daarover uit Anna EnquistsContrapunt. Wie de meest literaire versie las,

toonde meer begrip en wie in het algemeen meerlas, bleek sneller bereid om ook te doneren.

“Misschien zorgt de grotere originaliteitervoor dat een tekst een diepere indruk achter-laat”, zegt Koopman. “Maar wat nu precies in eentekst of verhaal én in de lezer het verschil maaktvoor een empathische reactie, dat weten we nogniet. Ook het verschil tussen fictie en non-fictie isonduidelijk. Het lijkt er vooral op dat verhalendeteksten met bijvoorbeeld sterke metaforen of eenopvallend perspectief de grootste impact hebben,maar er is ook veel verhalende, originele non-fic-tie. Dus vrijwel alles ligt nog open. Wat we wel alzeker weten, is dat er een verschil is tussen lezenversus niet-lezen. Daar is wel vrij veel onderzoekover dat bijna altijd laat zien dat lezen op zich, losvan het genre, waarschijnlijk goed werkt tegenvooroordelen.”

TwitterDuyck waarschuwt ondertussen voor cultuur-pessimisme dat kan ontstaan wanneer studiesclaimen hoe ‘goed’ boeken voor ons zijn: “Je hoortsoms dat sociale media onze hersenen doen ver-pieteren en boeken de remedie zijn. Daar is geenbewijs voor. Hét probleem met digitalisering isdiscipline. We laten onze aandacht te veel ver-snipperen. Maar wie veel twittert, wordt nietdommer of minder leesvaardig. Wat is trouwenshet verschil in de kunst van de bondigheid tusseneen tweet en een haiku? Ook op de vraag of digi-taal lezen minder positieve effecten heeft, zoalssommigen beweren, hebben we nog geen ant-woord.”

Zekerder zijn we van de gunstige impact vanlezen op ons welzijn. Voor Marcel Proust voeldedat zo: “Als we de avond doorbrengen met eenboek, is dat omdat we dat echt willen en wanneerwe het wegleggen, moeten we ons niet drukmaken over vragen die vriendschap soms zo ver-moeiend maken: ‘Wat denkt de ander van mij?’,‘Hebben ze me graag?’. Al dat soort stress is afwe-zig in de pure en kalme vriendschap die lezenbiedt.”

Het moderne onderzoek ziet vooral dat lezen,omdat het zoveel mentaal werk van ons vraagt enons emotioneel meesleept en verrast, zorgen doetvergeten. Lezen houdt zo de geest alert maarreduceert tegelijk spanningen.

Er zijn zelfs studies die aangeven dat je erdaardoor langer van leeft. Maar dat soort bevin-dingen over levensduur moeten we altijd met eenkorrel zout nemen, zoals de Nederlandse auteurGuus Kuijer duidelijk maakte in een tweet alsreactie op recente berichten waarin stond datzelfs één glas alcohol je leven verkort: “Uit mijnonderzoek blijkt dat je na elke dertig bladzijdendie je hebt gelezen een half uur langer leeft. Datkun je dan compenseren met een glaasje wijn.”

Wel is aangetoond dat wie regelmatig leestminder stress ervaart, beter slaapt, meer eigen-waarde heeft en minder vatbaar is voor depressiedan wie niet leest. Misschien kan de wetenschapwel nooit bewijzen dat boeken en verhalenervoor zorgen dat we anderen beter behandelen,maar lezen is dus alvast een manier om goed voorjezelf te zorgen.

‘Onderzoek laat bijna altijd ziendat lezen op zich, los van hetgenre, waarschijnlijk goed werkttegen vooroordelen’EMY KOOPMANLITERATUURONDERZOEKER