André Loeckx werelddag van de stedenbouw 2014

Stedenbeleid en Stadsvernieuwingsprojecten in Vlaanderen, projectsubsidie / conceptsubsidie, 2002-2014 bilan en perspectief

1. kleine theorie en praktijk van 12 jaren project- / conceptsubsidie2. interludium: projectencarrousel 3. twee kwesties: 2.1 de sociale stad 2.2 de projectmodus uitgedaagd4. envoie: stadsvernieuwing en gebiedsontwikkeling

Stedenbeleid en Stadsvernieuwingsprojecten In Vlaanderen 2002-2014 projectsubsidie / conceptsubsidie, bilan en perspectief

1. kleine theorie en praktijk van 12 jarenprojectsubsidie / conceptsubsidie

- context anno 2000: de stad, de stedenbouw, de projectmodus - Witboektaal 2002: Stedenbeleid en Stadsprojecten- project- / conceptsubsidie: objectieven, werkwijze, praktijk - resultaten en bedenkingen

Vlaanderen ‘nevelstad’, 2000Vlaanderen ‘nevelstad’, ‘città diffusa’, ‘non-place urban realm’, ‘urban sprawl’, ‘Zwischenstadt’, ‘rural-urban continuum’,…

A

G

BL

zichten uit de nevelstad, 1990-2000

zichten uit de historische stad 1990

verwaarloosd, verlaten, ongewenst, probleemgebied,…

nieuwe planningswijze: Structuurplanning (1990-1997-2011) (alle schaalniveaus: van buurt tot gewest)

Antwerpen, Stad aan de Stroom, Nieuw Zuid Toyo Ito, 1990, het Eilandje, Manuel de Solà-Morales, 1992. Leuven, stationsomgeving, Projectteam Stadsontwerp, 1995

nieuwe werkwijze in de stedenbouw: Stadsontwerp (de masterplan versie en de structureel-strategische versie)

Europa 1985-2005 de projectmodus van stedelijke transformatie, ontwikkelaars+ontwerpers aan zet, Rotterdam, Barcelona, Londen, Berlijn…

Vlaanderen-Brussel 1985-2005: de projectmodus van stedelijke transformatie: ontwikkelaars aan zet lokale overheid aan zijlijn, ontluiken van civiel verzet

De ‘projectmodus’ in vraag gesteld

• + capaciteit van interventie en realisatie• + investeren in de stad• + suggereert mogelijkheden van publiek – private samenwerking • + de civiele maatschappij affirmeert zichzelf als stedelijke actor• ...

• - de overheid op het achterplan• - vastgoedontwikkeling vervangt stadsvernieuwing• - afbraak van nog bruikbare stadsweefsels en infrastructuren• - generisch globalisme overtroeft ‘the genius loci’• - ruimtelijke kwaliteit en leefkwaliteit niet de eerste zorg• - de civiele maatschappij als ‘obstructor’• ...

Stedenbeleid en stads(vernieuwings)projecten in Vlaanderen (2002-2014)

• Vanaf 2002 groeien diverse initiatieven van de ‘het Project Stedenbeleid’ uit tot een veelzijdig en relatief coherent beleid.

• Er wordt werk gemaakt van visievorming en van het formuleren van een beleidskader (2002-2004)- cfr het Witboek Stadsbeleid ‘De eeuw van de stad. Over stadsrepublieken en rastersteden’ en de ‘Stadsdebatten’

• Er worden beleidsinstrumenten ontwikkeld en toegepast.- cfr De stadsmonitor- cfr Stadscontracten- cfr Stedenvisitatie- cfr Subsidie Stadsvernieuwingsprojecten- cfr Thuis in de Stad prijs

- de stad + de stedelijke regio (=‘de rasterstad’) is de locus van 21ste eeuwse maatschappelijke ontwikkeling

- ‘4-D ontwikkeling’: dichtheid, diversiteit, democratie, duurzaamheid

- twee complementaire modi van governance: representatieve en participatieve democratie

- subsidiariteit en horizontale governance versus top-down autoriteit en sectorale autarkie

- ontwikkelingscoalities, werken aan drievoudige coproductie: publiek-publiek / publiek-privaat / publiek-civiel

Vlaamse Overheid, Witboek Stedenbeleid 2004 ‘De eeuw van de stad. Over stadsrepublieken en rastersteden’

Witboek Hoofdstuk 4 ‘Stadsdebat en Stadsprojecten’ het definiëren van een coproductieve projectconditie

• de stedelijke ruimte als resource, podium, gelijkrichter,... van stedelijke ontwikkeling

• het stadsproject als proefbank van 4xD en van horizontale+vertikale samenwerking: complementariteit van beleid en project

• 3 modi van sociale integratie (Karl Polanyi) impliceren 3 voornaamste projectactoren: market exchange [private sector], welfare redistribution [overheid], reciprocity [civiele maatschappij, stedelijke gemeenschap]

• drievoudige coproductie [(PPS1) (PPS2) (PCS)] gestuurd door de stedelijke overheid

• lokale capacity building door project formulering, project opzet, project realisatie, uitwisseling van ervaring

subsidiëren en ondersteunen van van ‘goede stadsprojecten’ op basis van kwaliteitscriteria / kwaliteitsvectoren

• 1. structurele impact, ‘hefboomeffect’, in wisselwerking met structuurplanning

• 2. integrale duurzaamheid: ruimtelijk, sociaal, economisch, ecologisch

• 3. stedelijke synergie: samenbrengen, verbinden, verknopen, verweven van uiteengelegde functies, diensten, infrastructuren, projecten

• 4. stedelijke coproductie (1): efficiënte publiek - publieke samenwerking

• 5. stedelijke coproductie (2): ontwikkelingsgerichte publiek - private samenwerking

• 6. stedelijke coproductie (3): verantwoordelijk burgerschap en participatie

• 7. kwaliteitsvolle planning en ontwerp als ruimtelijk kader, podium voorstedelijke ontwikkeling

• 8. performante projectopzet en krachtige sturing door de lokale overheid (bestuuren administratie)

Vijfde oproep 2011: inzendingen: 7 PS, 10 CS geselecteerd: 4 PS, 5 CS

Zesde oproep 2012: inzendingen: 9 PS, 14 CS geselecteerd: 4 PS, 6 CS

Zevende oproep 2013:inzendingen: 7 PS, 13 CS geselecteerd: 4 PS, 6 CS

Achtste oproep 2014:inzendingen: 8 PS, 12CS geselecteerd: 4 PS, 6 CS

projectsubsidiëring (PS) en conceptsubsidiëring (CS)2002-2014

Eerste oproep 2002: 43 inzendingen, 8 geselecteerd, 8 conceptsubsidiëringen

Tweede oproep 2005: 28 inzendingen, 9 geselecteerd, 6 conceptsubsidiëringen

Derde oproep 2007: 33 inzendingen,14 geselecteerd, 10 conceptsubsidiëringen

Vierde oproep 2010: 19 inzendingen,4 geselecteerd, 7 conceptsubsidiëringen

154 inzendingen projectsubsidies, 43 geselecteerd 54 conceptsubsidies geselecteerd

• subsidiëring en ondersteuning van stadsvernieuwingsprojecten in: Aalst, Aarschot, Antwerpen, Brugge, Deinze, Eeklo, Geel, Gent, Genk, Halle, Hasselt, Kortrijk, Leuven, Lokeren, Mechelen, Oostende, Oudenaarde, Roeselare, Ronse, Sint-Niklaas, Tienen, Tongeren, Turnhout

• conceptsubsidiëring en capacity building in: Aalst, Aarschot, Antwerpen, Brugge, Brussel, Deinze, Eeklo, Geel, Genk, Gent, Halle, Hasselt, Herentals, Ieper, Leuven, Lier, Lokeren, Mechelen, Mol, Oudenaarde, Roeselare, Ronse, Sint-Niklaas, Sint-Truiden, Tielt, Tienen, Tongeren, Turnhout, Vilvoorde

werk van o.m. noA, Atelier 4, Wilma, WVI

Brugge, Nieuwe Molens en Kolenkaai: SVP: ontsluiting en inrichting perifeer stadsdeel, herstel van de relatie tussen woonbuurten en kade, renovatie van het industrieel patrimonium, aanleg publieke ruimte, nieuwe woningtypologie

Ieper Picanol site / Noordelijke Stadspoort: SVP: structurering en uitrusting perifeer stadsdeel, renovatie industrieel patrimonium, herwaardering blauwe netwerk: bibliotheek, stedelijk kunstonderwijs, woningbouw, publieke ruimte, fiets- en wandelroute, haveninfrastructuur

werk van Buro II, Robbrecht en Daem, Vanhaerents-Van Roey-Wilma

Leuven, Centrale Werkplaatsen: SVP: residentieel luik van herontwikkeling stationsomgeving, brownfieldsanering, stedelijke renovatie van het industrieel patrimonium, gediversifieerde wijk: wonen en winkels, sociale woningbouw, park, jeugdcentrum, stedelijke academie

werk van o.m. Wit, Bogdan&VanBroeck, Nero, Maenhout, Vandenhende, Dijledal, Matexi

Antwerpen, Eilandje, KattendijkdokSVP: investeren in structurele verbindingen stad-Eilandje met MAS als knooppunt, aanleg kwaliteitsvolle publieke ruimte, parkeren

werk van o.m. Project2, Diener & Diener, Desvigne, Neutelings-Riedijk

Aalst stationsomgeving, SVP:hechting NMBS vastgoedproject aan stedelijke omgeving via aanleg publieke ruimte, publieksgerichte functies, betere ontsluiting: Werfplein, Sint Annabrug, Statieplein, busstation, tunnel onder spoorberm, Denderplein, fietsersbrug, Corneliskade, Tragelweg,...

masterplan Christian Kieckens, 2002, besix, breevast,grontmij, hub, cepezed, 2006

Antwerpen Militair Hospitaal SVP: betere integratie van prestigieus vastgoedproject in stedelijke omgeving (vermijden van ‘gated community’) door meervoudige ontsluiting, aanleg buitenruimte, parkeren, buurtwerking

Beel Achtergael Architecten, Michel Desvigne, Matexi, Vanhaerents, AG Vespa

Kortrijk, Buda Kunsteneiland, SVP: synergie tussen diverse initiatieven, zachte structuren, verbindingen, publieke ruimte, sociale en culturele infrastructuur: secret gardens, fietstraject, brug, budabeach, scatepiste, budafabriek, budascoop, evenementen...

werk van o.m. De Meulder, Ney, Beel en Achtergael, 51N4E

Lokeren Hoedhaar: brownfield sanering, renovatie en integratie sociale woningblokken, stedelijk park, nieuwe woonvormen

werk van o.m. Planners, Beel, Van Roey, Interwaas

te consolideren / ‘voor verbetering vatbaar’

• Grote steden beheersen het SVP spel; van kleine steden vergt het een grote inspanning; sommige doen gewoon nietmee.

• SVP projecten zijn een lokaal evenement. Een aanspreekbareen herkenbare lokale overheid stuurt. De lokale stem blijfthoorbaar.

• De schaal van de (klassieke) SVP projecten is beheersbaar.De resultaten ervan zijn zichtbaar en toetsbaar.

• De effecten van lokale capacity building zijn snel voelbaar enzijn merkbaar in de meeste gemeenten.

te consolideren / ‘voor verbetering vatbaar’

• De projectsubsidie vermeerdert ‘het aandeel’ vande lokale overheid in de coproductie van het project. Ditvergroot de mogelijkheden van de lokale overheid omhet project effectief te sturen.

• De subsidiebijdrage aan grote projecten in grote stedenis eerder aanvullend en dus niet voldoenderichtinggevend.

• De private inbreng werkt als een sterke trekker(financiële middelen, realisatie capaciteit).

te consolideren / ‘voor verbetering vatbaar’

• Het SVP is ‘een project van projecten’. Het creëert synergietussen verschillende (nieuwe en lopende ) deelprojecten diebetrekking hebben op meerdere actoren en sectoren.

• Het SVP kan niet zonder (een zekere mate van) coproductie. Het werkt als een oefening in coproductie.

• De publiek-publieke coproductie kan (veel) beter. Weerbarstige publieke actoren en sectoren volgen de eigenagenda, los van de lokale projectlogica. Meer performantestadscontracten zijn nodig.

te consolideren / ‘voor verbetering vatbaar’

• De integrerende benadering bemoeilijkt een gerichtethematische aanpak.

• De realisatie van de SVP is veel trager dan gepland: van5 naar 15 jaar. Dit heeft positieve en negatieve gevolgen.

• De lange duur laat aanpassing en kwaliteitsontwikkelingtoe. Dit vraagt aanpasbaarheid in planning en ontwerp.

• De lange duur ontlaadt de projectspanning. SVP’s moeten zowel de lange als de korte duur opnemen in hun projectplanning.

te consolideren / ‘voor verbetering vatbaar’

• De SVP realisaties zijn verschillend van kwaliteit. De SVPwerking garandeert een behoorlijke gemiddelde kwaliteit.

• De resultaten bereiken zelden de hoge projectambities; de kwaliteitscriteria blijven richtinggevende vectoren.

• Langlopende projecten verliezen kwaliteit in de loop van het proces. Het bestrijden van kwaliteitserosie vergt meerdoortastende kwaliteitszorg en doeltreffender instrumenten.

• De conceptsubsidiëring werkt goed als projectvoorbereidingen als lokale capacity building. Er is een toenemende vraagnaar conceptsubsidiëring ‘op maat’.

Stedenbeleid en Stadsvernieuwingsprojecten In Vlaanderen 2002-2014 projectsubsidie / conceptsubsidie, bilan en perspectief

1. projectsubsidiëring/conceptsubsidiëring,kleine ideologie en praxiologie van 12 jaren werking

2. interludium: projectencarrousel

3. twee kwesties ter discussie

2.1. sociale stadsvernieuwing? voor wie? door wie?2.1. de projectenmodus geplaatst voor nieuwe ruimtelijke

uitdagingen

sociale stadsvernieuwing? voor wie? door wie?

‘Het verwijt’:

Het sociale denken over de stad verwijt de gesubsidieerde Stadsvernieuwingsprojecten 1 gentrificatie van de stedelijke ruimte in de hand te werken en geen oog te hebben voor de sociale problematiek van de stad,

2 te volharden in methoden van top-down planning en ontwerp die haaks staan op de bottom-up dynamiek van stadbewoners en -gebruikers,

3 succes- of kwaliteitcriteria te hanteren die niet getoetst zijn aan de noden en wensen van wie de stedelijke ruimte en uitrusting het meest nodig heeft.

sociale stadsvernieuwing? SVP voor wie? door wie?

twee problematische observaties:

1) Sociale vertogen over de stad en vertogen over ruimtelijke planning en ontwerp zitten op een verschillende golflengte.

Sociaal inzicht (armoede, tewerkstelling, scholing, migratie, gezinssamenstelling, ethnische samenstelling, etc.) ontbreekt als onderlegger voor planning en ontwerp.

2) Recente vormen van participatie kiezen voor onmiddellijkheid (directe actie, rond-de-tafel beslissing, speldynamiek etc.) en verliezen voeling met de discipline van planning en ontwerp.

sociale stadsvernieuwing? SVP voor wie? door wie?

het verweer (1): stadsvernieuwing en participatie

werk van o.m. OMA, Beel, Maat, Van Roey, Vanhaerents

Gent Oude Dokken / Schipperskaai, performant en soepel masterplan, hoogwaardige PPS, gediversifieerde en uitgeruste publieke ruimte (parken, tuinen, kade, bruggen, school, gemeenscapscentrum, winkels), uitgebreid participatieprogramma, SVP: bijdrage in kwaliteit en uitrusting publieke ruimte, sociaal-culturele DOK-werking

werk van o.m. Palmbout Urban Landscapes, Desvigne, Technum, Groep Versluys,

groene Halve Maan

Groene Moreauxlaan Groen Lint

Oostende Oosteroever, waterfront vastgoedontwikkeling, SVP: duinenherstel, publieke strandaanleg, ontsluiting Duin en Zee, herwaardering vuurtorenwijk, groene halve maan, groene Moureauxlaan, Groen Lint, ontwikkelingscoalitie Vuurtorenwijk

werk van o.m. Rapp&Rapp, EVR, ONO, De Smet Vermeulen, Office Kersten Geers David Van Severen, Aclagro, Koramic Real Estate

Gent Tondelier: kwaliteitsvol PPS vastgoedproject (klimaatneutraal, ontwerpkwaliteit, typologische en sociale mix), SVP: toegankelijke openbare ruimte, integraal buurtbeheer, coproductief programma van woningverbetering

Luchtbal Antwerpen (CS)

werk van o.m. Urban Unlimited, Omgeving, KU Leuven Spindus

Luchtbal Antwerpen: infrastructurele enclavevorming, harde modernistische stedenbouw, ontoereikende masterplanning en stadsontwerp, SVP CS: experimentele conceptsubsidiëring omvat het zoeken naar lokale gangmakers, participatieve planning, actieonderzoek

Geel Nieuwstraat, Aalst Rechteroever klassieke masterplanning degelijk maar ontoereikend, SVP CS: gaat op zoek naar sociale en culturele gangmakers, Geel: nieuwe vormen van thuiszorg? Aalst: carnavalwerking als integrerende culturele productie? welke is de ruimtelijke implicatie van dergelijke gangmakers

‘Het verweer’(2)

• In de SVP werking worden de beschikbare media en methoden van informatie en beperkte feedback vrij goed aangesproken.

• In verschillende projecten wordt getracht de aanwezige sociale kennis op meer intensieve wijze te achterhalen en te verwerken.

• In enkele projecten wordt ingezet op intensieve vormen van voorlopige toeëigening als opstart van samenlevingsopbouw en als capacity building met het oog op coproductieve projectrealisatie en buurtbeheer.

• In enkele meer experimentele opdrachten van conceptsubsidiëring wordt gepeild naar mogelijke economische, sociale of culturele gangmakers en hun ruimtelijke implicatie.

sociale stadsvernieuwing? SVP voor wie? door wie?

sociale stadsvernieuwing? SVP voor wie? door wie?

‘het verweer’(3):

- De bereikbare, publiek toegankelijke, uitgeruste, plurifunctionele en kwaliteitsvolle stedelijke ruimte blijft ‘eencommon’ en is aldus een modus van herverdeling: ‘de stad / het strand / hetpark is van iedereen’.

- Een consistent minimum aan sociale mix in nieuw teurbaniseren terreinen (brownfiels, postindustriële sites) vermindert exclusiviteit = ‘getemperde gentrificatie’.

-‘Double scale’ en open nabuurschap zoeken herverdeling incomplementariteit en connectiviteit tussen naburigestadsdelen.

Stedenbeleid en Stadsvernieuwingsprojecten In Vlaanderen 2002-2014 projectsubsidie / conceptsubsidie, bilan en perspectief

1. projectsubsidiëring/conceptsubsidiëring,kleine ideologie en praxiologie van 12 jaren werking

2. interludium: projectencarrousel

3. twee kwesties ter discussie

2.1. sociale stadsvernieuwing? voor wie? door wie?2.1. de projectenmodus geplaatst voor nieuwe ruimtelijke

uitdagingen

de projectmodus versus nieuwe ruimtelijke uitdagingen

• Stadsvernieuwing is een vorm van gebiedsontwikkeling. Meer en meer gesubsidieerde stadsvernieuwingsprojecten impliceren evenwel een groter gebied (stadsdeel, stedelijke regio, landschap, infrastructuur) dan de eigen projectgrenzen of de eigen stads/gemeentegrenzen

• In dit ruimere gebied komen coproducenten (ruimtelijke gangmakers, disciplines, actoren, overheden) naar het voorplan die in ‘het klassieke stadsproject’ meer op de achtergrond blijven.

stationsomgevingen Leuven-Aarschot-Diest: competitieve centraliteit tussen steden of regionaal netwerk van complementaire centraliteiten ?

werk van o.m. Projectteam Stadsontwerp, SeArch, Ar-te, Omgeving, Buur

werk van o.m. Technum, Fris in het Landschap, Grontmij

Sint-Niklaas Clementwijk, Deinze Oostkouter herdenken en herontwikkelen van uitgestrekte verkavelingen: zachte ecologische structuren? zachte infrastructuren? landschap? uitrusting? projectbegrenzing? wie coproduceert?

Sint-Niklaas Clementwijk

Deinze Oostkouter

Halle Nederhem, Vilvoorde Watersite en Broek herontwikkeling infrastructuurbundel spoor-kanaal, kernversterking binnen de Vlaamse Rand, uitrusting van de Brusselse Metropolitane Ruimte, ‘double scale’, projectbegrenzing? wie stuurt? wie coproduceert?

werk van o.m. De Smet Vermeulen (Halle), Xaveer De Geyter, Beel-Achtergael (Vilvoorde)

Halle Nederhem Watersite en Broek

Genk Sledderlo en Kolenspoor: herwaardering van sluimerende regionale armaturen van landschap en infrastructuur als gangmakers van stadsvernieuwing projectgrenzen? wie stuurt? wie coproduceert?

werk van o.m. OSA KU Leuven, Buur, BBS

Genk Sledderlo Genk Kolenspoor

werk van o.m. Omgeving

Deurne ‘centrale as’ en Gent Sint-Amandsberg: de 20e eeuwse gordel op zoek naar gangmakers voor stedelijke ontwikkeling, draagkracht klassieke centrale armaturen (plein, as,...)? draagkracht veelvoud aan participatieve acties en lokale ingrepen?

Deurne ‘centrale as’ Gent Sint-Amandsberg

het lokale en het supralokale

• In meerdere SVP overstijgen de projectfactoren destad/gemeente en schiet de zeggingskracht van de lokaleoverheid te kort.

• In de meeste SVP domineert de locale logica, ookwanneeer supralokale factoren in het spel zijn.

• Supralokale actoren volgen de eigen agenda en hebbengeen oog voor de lokale projectlogica.

• Geijkte formats en dekretale omkadering ontbrekenwaarin lokale en supralokale belangen en ambitiesafstemming vinden in visie, beleid en projecten.

stadsvernieuwing en gebiedsontwikkeling• De stadsvernieuwing is zeker niet afgewerkt. Talrijke

projecten die er toe doen zijn op de sporen gezet. Het zijn kwetsbare projecten, gevoelig voor ernstig kwaliteitsverlies. Zij vragen sturing en ondersteuning.

• De stedelijke conditie blijft pertinente vragen oproepen en krijgt te weinig pertinente antwoorden: de 20e eeuwse gordel, de tussenstedelijke ruimte, de stedelijke regio, nieuwe stedelijke woonwijzen, werken in de stad, stedelijke mobiliteit, de ecologische voetafdruk van de stad, natuur en stad etc...

• Het samenspel tussen sociale en materieel-ruimtelijke stadsvernieuwing staat nog in de kinderschoenen. Het register van problemen is bekend. Het ruimtelijk-sociaal potentieel van creativiteit, zelfredzaamheid, jeugd, culturele diversiteit e.d. Is nauwelijks ontgonnen.

stadsvernieuwing en gebiedontwikkeling• Gebiedsontwikkeling kan leren uit de projectervaring van het

Stedenbeleid. Anderzijds heeft gebiedsontwikkeling sleutels in handen die ontbreken in de stadsvernieuwing.

• Alle ervaringen, praktijken, disciplines en schalen zonder meer samenbrengen is een aanslag op de eigenheid en de dynamiek van elk. Ook op dit vlak lijkt een experimentele projectbenadering aangewezen: werk maken van interscalaire en interdisciplinaire pilootprojecten.

• Dergelijke pilootprojecten moeten mentaal en decretaal ruimte maken voor een samenspel tussen grote en kleine schaal, lange en korte duur, top-down en bottom-up, het sociale en het materieel ruimtelijke, de harde en de zachte ruimte.