Weer een molenbrand, weer een brandstichting! Molen op ... · met stelling, is zo als watermolen...

Speuren naar Rhase roe

Weer een molenbrand,weer een brandstichting!

Molen op losse voeten

Nr. 6, juni 1999

Maandblad over molens en hun opvolgers 2de jaargang, nr. 6

COLOFON

Uitgave:De 'Molenwereld' is een uitgave van de Stichting MolenwereldMoerdijkstraat 39 2751 BE MoerkapelleTel/Fax: 079-5931303

Verschijning: elf maal per jaar, als regel op de eerste woensdag van demaand. Gedurende de maanden juli en augustus verschijntéén gecombineerd nummer

Uitgever:dhr. M.G. CoopsDe Schans 10-38 8231 KK LelystadTel.: 0320-220397 / Fax: 0320-220763E-mail adres: [email protected].

Eindredacteuren:dhr. J.S. BakkerMoerdijkstraat 37 2751 BE Moerkapelle,Tel/fax 079-5931303E-mail adres: [email protected]. W.A. RooseVest 65 2801 VE Gouda Tel. 0182-522041

Redactie & administratie: Moerdijkstraat 39 2751 BE Moerkapelle,Tel./fax: +31 (0)79-5931303

Advertenties:M.G. CoopsDe Schans 10-38 8231 KK LelystadTel.: 0320-220397 / Fax: 0320-220763E-mail adres: [email protected].

J. OttevangerMolenviergang 2 2761 BK ZevenhuizenTel.: 0180-638180 / Fax: 0180-638179

Abonnementen:Tel.: +31 (0)566-621086 / Fax: +31 (079)-5931303Nederland ƒ 97,50 per jaar (incl. 6% BTW)

(Leden van de Vereniging 'De Hollandsche Molen', het Gilde van Vrijwillige Molenaars en het Ambachtelijk Korenmolenaarsgilde betalen ƒ 92,50)België: 1850 Bfr per jaar (incl. 6% BTW)Overige landen op aanvraag

De abonnementsprijs dient bij vooruitbetaling te worden voldaanAbonnementen kunnen op ieder gewenst moment ingaanen worden automatisch verlengd tenzij een abonnement uiterlijk 1 december van het lopende abonnementsjaarschriftelijk wordt opgezegdDe in het lopende abonnementsjaar (van januari t/m december) reeds verschenen nummers worden na ontvangst van het abonnementsgeld direct toegezonden,indien nog voorradig

Prijs losse nummers: in Nederland ƒ 12,50; in België 250 Bfr(exclusief porto)

Donateurs van de Stichting Molenwereld ontvangen het blad gratis bij een minimum-donatie van ƒ 125,- Op schenkingen en legaten aan de Stichting Molenwereld isartikel 24 lid 4 van de Successiewet van toepassing

Bankrelatie:Voor Nederland: Postbank 4506935 / Rabobank 3750.30.867Voor België: Postcheque 000-1746998-28

Kopij:Zenden aan de redactie van de Molenwereld, Moerdijkstraat 39, 2751 BE Moerkapelle

Lay-out en Druk:Vis Offset, Alphen aan den Rijn

ISSN 1387-2974

© COPYRIGHT 1999 Stichting Molenwereld MoerkapelleNiets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/ofopenbaar worden gemaakt op welke wijze dan ook zondervoorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever

Inhoud pagina

Molensactueel 123

Weer een molenbrand, weer brandstichting! 134J.S. Bakker

Column: WvdL niet serieus 136

‘t Betere werkSpeuren naar Rhase roe 137

Molen op losse voeten 138J.S. Bakker

Zoeker 142

Bij de omslag voorzijde: De Vijfhuister Molen bij Hallum wordtklaargemaakt voor de verplaatsing (foto P. Timmermans, Heeren-veen).

Bij de omslag achterzijde: De in 1982 gebouwde spinnenkopmolenDe Wicher in de Weerriben-Kalenberg, gemeente IJsselham (fotoH.H. Elzenaar, Oldemarkt).

Afsluitdatum van de kopij voor het juli-augustusnum-mer nummer van de Molenwereld: 11 juni 1999; kortnieuws (Molensactueel) mag een weekje later.

Verkeerd telefoonnummer

Helaas is bij het artikel over de bouwplaat en de pos-ter van de molen in Breberen een verkeerde tele-foon- en faxnummer opgegeven. dat moet zijn:0(049) 2436-2184, fax 2712; onze excuses hiervoor.

1232de jaargang 1999 nr. 6

MOLENSACTUEEL

Informatie bestemd voor deze rubriek: schriftelijk: Molenwereld, Moerdijkstraat 39, 2751 BE Moerkapelle, fax 079-5931303

telefonisch: W. Roose, tel. 0182-522041

Duizendste vrijwillige molenaar!

Tijdens de voorjaarsexamen is de duizend-ste vrijwillige molenaar geslaagd. Dat is nietiets om zomaar aan voorbij te gaan. Van-daar dat het examen als een feest op za-terdag 19 juni nog eens wordt overgedaanop de molen De Windhond in Woerden,waarna de uitreiking van het duizendste di-ploma volgt. De feestelijkheden beginnenom 10.30 uur en zijn rond 15.00 uur afgelo-pen. Belangstellenden kunnen de gebeur-tenissen vanaf het buitenterrein volgen,daar de molen en de directe omgevingmaar beperkt toegankelijk zijn.

Stoomzagerij Nieuwe Pekela vrij-wel zeker rijksmonument

Het is vrijwel zeker dat de uit 1875 date-rende stoomzagerij Nooit Gedacht langsde Doorsneeweg volgend jaar op de rijks-monumentenlijst wordt geplaatst. Het is eenschoolvoorbeeld van een oorspronkelijkestoomzagerij die duidelijk laat zien dat dezezagerijen hun wortels in molens hebben.Daarbij komt dat de zagerij in Nieuwe Pe-kela het authentieke karakter heeft wetente bewaren. De zagerij is tot 1992 in bedrijfgeweest. Daarna heeft de familie Schuring,die meer dan tachtig jaar, eigenaar van hetcomplex is geweest, vergeefs geprobeerdom de zagerij te verkopen aan het Open-luchtmuseum in Arnhem. Nu wil men de za-gerij ter plekke behouden. Op 1 april pre-senteerde de Stichting Industrieel ErfgoedNoord-Nederland het rapport Van dik houtzaagt men planken, een architectuur-histo-rische onderzoek en waardestelling vandeze stoomzagerij. Men staat de vormingvan een stichting voor die het gave zagerij-complex gaat beheren. Uiteraard is hetwelslagen hiervan sterk afhankelijk van demedewerking van de eigenaar, HermanAmbergen, maar de gemeente, de RDMZen de SIENN hebben daar alle moed op.Men zou het zagerijcomplex graag vol-

gend jaar al willen restaureren want danbestaat het 125 jaar. De kosten hiervoorworden geraamd op een miljoen gulden.

Sprinklerinstallaties voor molens inDokkum en bij Hantum

Brand blijft een molenvijand bij uitnemend-heid. Zo zijn er dit jaar in twee maanden tijdmolens door brand zwaar beschadigd ofvernietigd (Wirdum, Alkmaar-Oudorp). In ditblad is reeds meerdere malen geschrevenover de Werkgroep Risicobeheer Molens,een samenwerkingsverband van o.a. deRDMZ, De Hollandsche Molen. Deze werk-groep wil de risico’s die molens ten onderdoen gaan door brand of storm zo veel mo-gelijk beperken. In het kader hiervan krijgtde korenmolen De Hoop in Dokkum eenvolautomatisch en innovatief sprinklersys-teem, terwijl de watermolen van de Hantu-merleechpolder bij Hantum een brand-meldinstallatie krijgt, waarna de brandweer,in geval van brandalarm, de brandslangkoppelt aan het blusleidingnet in de molen.Het geld, vier ton, ervoor komt uit de expe-rimentenpot van de RDMZ. Beide molenszijn eigendom van de Stichting Monumen-tenbehoud Dongeradeel.

Vijfhuister Molen op reis

In maart werd het ernst voor de VijfhuisterMolen bij Hallum die ter plaatse moest ver-dwijnen wegens de uitbreiding van een be-drijfsterrein om een flink eind op reis te gaannaar het dertig kilometer zuidwestelijker ge-legen Burgwerd bij Bolsward; op de plaatswaar tot een fatale brand op 9 november1959 de molen van de Tjaard van Aylvapol-der stond om precies te zijn aan en ten wes-ten van de Trekvaart van Bolsward naar

De Vijfhuister Molen bij Hallum alseen plaatje van een molen; het beeld isnu definitief verleden tijd in Hallum(foto P. Timmermans, 10 maart 1999).

De ‘uitgeklede’ molen van het waterschap Vijfhuizen, wachten op de kraan en heterop volgende vervoer.(foto P. Timmermans, 10 maart 1999).

124 2de jaargang 1999 nr. 5

Leeuwarden, ongeveer halverwege tussenWommels en Burgwerd. In maart werd hetachtkant kaal gemaakt in afwachting vande eigenlijke verhuizing. Aanvankelijk washet de bedoeling dat een helikopter (vande luchtmacht) de reis zou verzorgen, maardat werd afgeblazen vanwege de Kosovo-crisis. Om die reden week men toch uit naarde gebruikelijke methode van kraan endieplader. Hierbij bleek het weer een spel-breker, want vanwege de doorweektegrond kon de kraan niet bij de molen ko-men. Om die reden verleende de ge-meente Ferwerderadiel uitstel voor de ver-plaatsing aangezien de molen contractu-eel uiterlijk 7 april verdwenen moest zijn.Men was bang dat tegenstanders van deverplaatsing - en die zijn er genoeg in Hal-lum - van een minder formele benaderingzouden gebruik maken om de verplaatsingop zijn minst te traineren. Deze tegenstan-ders vinden dat de gemeente het verliesvan de molen voor Hallum wel heel ergmakkelijk heeft geaccepteerd. Zij hebbeneen ‘schilderijlijst’ bij de weg neergezetwaardoor men de molen als een plaatjekan zien; opschrift:

Deze lijst staat maar een paar wekenDeze molen staat al meer dan 100 jaarOndanks protest van veel Hallumers was de gemeente er gauw mee klaar

Het molenmakerswerk wordt uitgevoerddoor het Aannemingsbedrijf Bouw ‘75 uitWorkum. De uit 1846 daterende molen issinds 1976 eigendom van Stichting DeFryske Mole.

Groot onderhoud aan Penninga’sMolen te Joure

De oorspronkelijk in 1695 te Westzaan alsJonge Dolfijn gebouwde Penninga’s Molen

Het vervangen van de schoren op Pen-ninga’s Molen (foto P. Timmermans).

heeft in de afgelopen weken een forse on-derhoudsbeurt ondergaan. De bij de groterestauratie van 1971 aangebrachte langeschoren zijn beide vervangen. Tevens is vande gelegenheid gebruik gemaakt één vanbeide koppels zeventiender blauwe stenente billen, terwijl een derde koppel zeventien-der kunststenen op vervanging wacht. Demolen, in 1900 door molenaar Auke Pen-ninga naar Joure gehaald ter vervangingvan zijn verbrande Westermolen, bleef totmidden twintiger jaren in bedrijf. Nadien ver-oorzaakte langdurige stilstand ernstig ver-val. Vanaf de vroege jaren zeventig bevindtde molen zich in het bezit van een stichtingwelke tevens het beheer voert over de Gre-vensmolen te Vegelinsoord. H. IJskes.

Vrijwilligers Penninga’s Molen nuook actief op Groene Molen

De Jouster Groene Molen, een spinnekopmet stelling, is zo als watermolen enig in zijnsoort en heeft grote historische waarde. Demolen is gebouwd in 1800 op de plaats vaneen voorganger, welke daar reeds in 1735stond. Hij vormt een beeldbepalend enwaardevol landschappelijk element, zowelvanaf de weg als vanaf het water. Juist bui-ten het horizonbeeld met torens, industrie-gebouwen en Penninga’s korenmolen,geeft de Groene Molen een verrassend ge-zicht aan Joure.De vrijwilligersgroep, die elke zaterdagmor-gen Penninga’s Molen bemand, heeft deGroene Molen in het maalschema opge-nomen, met als uiteindelijk doel deze weerte laten functioneren als nuttig bemalings-werktuig in de waterhuishouding. De hui-dige staat voldoet in het geheel niet aande eisen voor een werkende molen, hoe-wel de uitwendige bekleding goed is on-derhouden.Het eerste doel is om de Groene Molenweer onbelast te laten draaien. Daarbij ishet voor goed functioneren van belang datde biotoop in de onmiddellijke omgevingvan de molen in de plannen wordt opge-nomen; met name de beheersing van deomringende beplanting,. Een tweede faseomvat het kunnen uitslaan van water doorzowel wind- als motorkracht. Vanwege hetontbreken van enige belangrijke onderde-len is het momenteel onmogelijk de ijzerenvijzel door de molen te laten aandrijven.Restauratie van het gaandewerk, alsmedeeen revisie van de in 1938 geplaatste die-selmotor is daarom essentieel. Met de laat-ste stap krijgt de Groene Molen weer eenrol in de waterhuishouding, waarbij te den-ken valt aan de bemaling van de water-partij rond Heremastate. H. IJskes.

Molen De Hond in Paesens na res-tauratie in gebruik gesteld

Op woensdag 7 april is de koren- en pel-molen De Hond in Paesens na restauratieweer in bedrijf gesteld door Hielco Dam, dejongste kleinzoon van de laatste beroeps-molenaar van deze molen, Hendrik JansDam. De restauratie is uitgevoerd door mo-

De zeilen gaan weer voor op de GroeneMolen. De foto maakt duidelijk hoeomringend geboomd de beleving van demolen aantast (foto P. Timmermans).

lenmaker Jellema uit Birdaard die ondermeer twee achtkantstijlen en de langespruit heeft vervangen. Met de restauratiewas een bedrag van 92.000 gulden ge-moeid. Het voorspoedig verloop van de res-tauratie was mede te danken aan de op-stelling van het gemeentebestuur van Don-geradeel dat bereid was om de ‘in de luchthangende’ subsidies voor te financieren. Demolen is sinds 1977 eigendom van de Stich-ting De Fryske Mole en word bemalen doorde vrijwillige molenaars G. Gremmé en C.Teeuwisse. De Hond wordt tevens gebruiktvoor het opleiden van vrijwillige molenaars.Deze restauratie betekent niet dat De FryskeMole klaar is met De Hond. Het vervangen


van de beide roeden en het geheel vervenvan de molen staan nog op het pro-gramma. Desalniettemin vormt de molenmet het stijlvolle molenhuis een prachtig ge-heel in een open landschap: Nederland-Molenland op zijn best!Voorafgaand aan het lichten van de vangzongen de leerlingen van de groepen 6, 7en 8 van de christelijke basisschool ‘t Kom-pas een toepasselijk molenlied van dehand van hun directeur Reimer Goet metals slot:

Hy draait wer alle sneonenhjir in Paesens oan de wei

Elts dy’t wol kin er fan genietsjeen sjin hoe oft er mealt

en dêrmei oan us allegaarsyn ferhaal oer vroeger ferteld.

Schrik en spanning tijdens de Na-tionale Molendag in Hoogeveen

Molen De Zwaluw in Hoogeveen stondvanaf september vorig jaar stil wegens eengrote restauratie. Pas ruim een week voorMolendag wisten we dat we op die dagzouden kunnen draaien. De afdeling Voor-lichting van de Gemeente Hoogeveen lietvoor ons nog snel persberichten uitgaanwaarin stond dat de verantwoordelijke wet-houder de molen zou heropenen.De molen had zo lang stil gestaan dat de asbij de halssteen rood verroest was. Om tevoorkomen dat het gevlucht gewoon zoublijven stilstaan als de wethouder aan hetvangtouw trok, waren we lekker vroeg naarde molen gegaan zodat hij vooraf eerstnog een uurtje zou kunnen draaien.We hadden net de zeilen voorgelegd toener ineens twee mensen van het NOS-jour-naal voor ons stonden! ‘Hoe komen jullienou net hier verzeild?’, was onze eerste re-actie. Er bleek een goede correspondentvan het journaal in onze omgeving te zitten.Er zijn opnames gemaakt van afstand en

van dichtbij van het draaiende gevlucht.Ook binnen z ij n de nodige opnamen ge-maakt. Daarna zou de openingshandelingopgenomen worden. Nou, dat liep evenanders! Een kwartier voor de wethouder zoukomen begon het ook net wat harder tewaaien, dus wij wilden op de buitenroe te-rug naar twee halve zeilen. Vangen dus! Wehoorden een grote klap ergens bovenin, envangen ho maar! Je realiseert je direkt dat jenatuurlijk niet eerst eens even kunt gaan kij-ken wat er aan de hand is. Nee, als de blik-sem de molen uit de wind kruien dat is hetenige! We waren gelukkig met z’n vieren, endat is zonder meer een geluk op zo’n mo-ment. We waren daardoor supersnel! Dit isallemaal opgenomen trouwens. Nadat jehet gevlucht uit de wind hebt gezet komt devolgende klus. De zeilen moeten er nog af.En natuurlijk was de wind verder aangewak-kerd. Ook dan is het wéer heel erg handigdat je er niet alleen voor staat. Hoewel dewind nu dus de zeilen weg wilde blazen,lukte het allemaal gewoon goed.Voor de camera heeft ondergetekendedaarna ook nog eens duidelijk uit kunnenleggen wat er allemaal aan de hand was.In het journaal van zes uur zijn we zeker ruimeen minuut in beeld en aan het woord ge-weest. Er kwam geen fiets aan te pas! Jan-mer genoeg was er in het journaal van achtuur weer dermate veel narigheid vanuit Ko-sovo te melden dat er slechts een flits vanons onderwerp overbleef.Toen we later naar boven gingen bleek het(lange) sabelijzer doormidden gebroken tezijn. Het stonk er trouwens enorm; eenschroeilucht uiteraard! We zagen dat er eenhaarscheur in heeft gezeten . Dit had onsdus ook al eerder kunnen overkomen. Laterop de dag kregen we oud molenaar Broe-kema uit Dokkum op bezoek. Hij heeft maarliefst 48 jaar in het vak gezeten, maar hadniet meegemaakt wat ons dus wel over-kwam. Hij vond trouwens dat we het alle-maal prima opgelost hadden. En dat wastrouwens ook onze eigen conclusie. Jemoet vooral niet in paniek raken, maar ver-der wel heel snel zijn!Molenmaker Doornbosch heeft, ‘s middags(klasse!) het sabelijzer al gedemonteerd, zo-dat we zo snel mogelijk weer zullen kunnendraaien.Als je dit overkomt als je helemaal alleenbent, dan denk ik dat alles dermate langgaat duren, dat de afloop wel eens eenheel andere geweest zou kunnen zijn. Hetzou wellicht niet bij een schroeilucht geble-ven zijn! Normaal zijn Hans Valkenhoff en ikbeiden aanwezig, hoewel een van beidenook wel eens afwezig is. Gelukkig was nucollega Wessel Koster uit Emmen ook aan-wezig, en was Jerry Vondeling die jaren bijons is geweest en nu zijn opleiding in Ruinenafmaakt, er ook. Die wilde de heropeningmeemaken, maar is een unieke ervaring rij-ker geworden. Welke leerling kan tijdens hetexamen vanuit de praktijk vertellen hoe je

deze gebeurtenis een goede afloop moetgeven? Bert van Uffelen.

Duikers zoeken naar molenas

Begin mei was er een uitzending van TVDrenthe over molen De Vlijt in Meppel. Om-dat al jarenlang het verhaal rondging, datmen bij de gedeeltelijke sloop van de mo-len de as in het water voor de molen ge-gooid zou hebben, besloot men de hulp inte schakelen van duikers. Deze troffen ech-ter geen as aan noch enig ander molenon-derdeel. Deze zoekactie zonder resultatenheeft overigens geen negatieve invloed opde gemaakte plannen, omdat men er alvanuit ging, dat er een nieuwe as moest ko-men. Het is nog steeds de bedoeling om ditjaar met het herstel te beginnen. E.G.M. Es-selink.

Molen De Hond in Paesens met hetmolenaarshuis tijdens de opening vande molen(foto Gerben D. Wijnja).

Restauratie molen De Hoop inNorg begonnen

De Drentse molenaarsfamilie Snijders bezattot voor kort twee molens die beide in deproblemensfeer verkeerden. Voor beidemolens is nu de lucht opgeklaard. Zo maak-ten we in het vorige nummer melding vande restauratie van De Hoop in Wachtum ennu kunnen we dat doen voor zijn naamge-noot in Norg. Deze laatste molen geniet on-der molenliefhebbers grote bekendheidvanwege het in 1935 aangebrachte (envan oorsprong Duitse) wieksysteem Bilau.

Molen De Hoop in Norg met nog vrij-wel nagelnieuwe Bilauwieken.


De Norgse molen is namelijk de laatste inNederland die dit nog heeft van de circatien die er ooit mee uitgerust zijn geweest. In1982 onderging De Hoop een grote restau-ratie, maar al snel ontstonden er weer zor-gen. Bovendien waren er toen zaken blijvenzitten. Zo stond de molen scheef en bleefdat staan. Nu wordt de fundering aange-pakt en wordt de molen tevens rechtgezet.Verder wordt het dakbeschot en de dak-leerbekleding aangepakt. De balie en hetgevlucht moeten ook onderhanden geno-men worden.In 1996 kocht de gemeente Norg de molenvan de familie Snijders en droeg hem vervolgens over aan de MolenstichtingDrenthe. In de toekomst moet een plaatse-lijke stichting het beheer gaan voeren. Alsalles volgens plan verloopt dan kan DeHoop aan het eind van dit jaar of begin vol-gend jaar weer tarwe malen, want dat is debedoeling.

Jaarverslag 1998 WestermolenDalfsen

De Stichting Westermolen Dalfsen heeft hetafgelopen jaar letterlijk en figuurlijk weer uit-stekend gedraaid. Alle zaterdagen en opde meeste donderdagen was de molenopengesteld voor bezoek en daarvan werdeen dankbaar gebruik gemaakt, met nameop de zaterdagen tijdens de vakantiepe-riode. Er werden weer meer dan driedui-zend bezoekers geregistreerd waaronderwederom veel buitenlanders. Ze waren af-komstig uit maar liefst 20 verschillende lan-den, waaronder verre landen als Mexico,Japan, Hawaï, Nieuw-Zeeland, Canada enAmerika. Bij voldoende wind lieten de mole-naars de wieken draaien waardoor er bijna

40.000 asomwentelingen geregistreerd kon-den worden. Er is ruim 4000 kg maïs gema-len en bijna 2000 kg tarwe. Steeds meer opde molen gemalen meel vindt zijn weg naarparticulieren voor het bakken van brood.De opgang die de broodbakmachine delaatste tijd maakt blijkt dat flink in de hand tewerken. Er wordt ook veel bloem verkocht.Ook andere produkten in de , winkel’ on-derin de molen en door Vrijwilligers be-mand, vinden gretig aftrek, zoals molenlite-ratuur, molenpuzzels, bouwplaten en souve-nirs zoals klompjes in allerlei maten en kleu-ren of als sleutelhanger. De winkelverkoopbedroeg circa 4000 gulden.De stichting kon, zo bleek uit het jaarverslagvan secretaris Jo Bruggeman, ook weer eenaantal donateurs noteren waardoor het to-taal op ruim 220 kwam, goed voor bijna5000 gulden aan donaties. Deze donatieszijn voor het stichtingsbestuur onmisbaar omde molen goed te kunnen onderhouden.Veel onderhoudswerkzaamheden wordendoor de molenaars zelf uitgevoerd waar-door flink op de kosten bespaard kan wor-den. Zo werd met vereende molenaars-krachten het koppel kunststenen waarmeemaïs gemalen wordt, bijgewerkt en ge-scherpt. Het bleek dat de steenspil ietsmoest worden bijgesteld. Die stond niet he-lemaal loodrecht meer als gevolg van uit-gesleten neuten, die door nieuwe vervan-gen werden. De hele klus heeft een flinkaantal zaterdagen in beslag genomen,maar het resultaat was er naar.Financieel was het voor de molen eengoed jaar, zo bleek uit de cijfers van pen-ningmeester Margriet Tempelman-Mulder,dit dank zij de verkoop van meel en artike-len, de inzet van vele vrijwilligers en vooralook dank zij de grote schare donateurs diede molen een warm hart toe draagt.B.G. Kloosterman.

Wind- en watermolenfietstocht inTubbergen

De Nationale Molen- en Fietsdag op zater-dag 8 mei 1999 heeft in de gemeente Tub-bergen extra cachet Gekregen door hetopenen van een nieuwe toeristische mo-len/fietsroute. De route is zestig kilometerlang, maar kan worden opgesplitst in tweekeer dertig kilometer. Zij voert langs de ze-ven molens van de gemeente Tubbergen.Elke molen heeft zijn eigen bijzonderheid.De Grote Geesterse molen in Geesteren(voorheen de Kienhoesmöl), De Frielinkmöl(Fleringer Molen), De Vier Winden, (molenvan Kleysen) in Weerselo zijn alle drie wind-korenmolens, maar toch allemaal metzichtbare en niet direct opvallende verschil-len. Hetzelfde geldt voor de vier watermo-lens; Herinckhave in Fleringen, De Mast inVasse en de molens van Bels en Frans inMander hebben ieder een eigen verhaalen schoonheid. Behalve de molen voert detocht langs veel meer mooie plekjes dievragen om eens korte onderbreking. Zo lig-gen een aantal erven, vakwerkgebouwen,kerken, havezaten en de eeuwenoudeKroezenboom aan de zestig kilometerlange route. De gemeentelijke slogan “Tub-

bergen, natuurlijk het mooist” verraadt deschoonheid van kronkelende fietspaden enrustige wegen door bossen, weiden en typi-sche Twentse wallen en beekjes waarlangsde fietsroute voert. De route is geheel metborden bewegwijzerd en gaat vergezeldvan een routebeschrijving, waarin de bij-zonderheden van de molens en anderebezienswaardigheden staan vermeld. Deroutebeschrijving kost normaal ƒ 4,50 en isverkrijgbaar bij de VVV van Tubbergen,Eendracht 19, 7651 CZ Tubbergen, tel. 0546-621627. Het introduceren van de molen-/fietsroute is een initiatief van de StichtingGrote Geesterse Molen en samen met deV. V. V. en Recreatieraad Tubbergen ver-wezenlijkt. Zulks in samenspraak met de ei-genaars en beheerders van de Tubbergsemolens. De gemeente heeft subsidie vers-trekt om de route professioneel uit te kun-nen voeren. De organisatoren durven ge-rust te stellen dat dit is gelukt. Het startseinvoor de fietsroute op 8 mei is op passende,informele wijze gegeven door een afge-vaardigde van B & W van de gemeenteTubbergen bij de Grote Geesterse Molen.Stichting Grote Geesterse Molen.

Nieuwe ‘bemensing’ voor de mo-lens van Over- en Nederasselt

Sinds enige tijd zijn er nieuwe molenaarsvoor de standerdmolens van Overasselt enNederasselt. Charles Stokman uit het Bra-bantse Zeeland is aangesteld op de molenvan Nederasselt. Hij is eerder vrijwillig mole-naar geweest op de Molen van Van Aars-sen in zijn woonplaats. De Overasseltse mo-len heeft in de personen van Sytske Verhe-ijen uit Lathum en Mart Peerlings uit Renkumtwee nieuwe vrijwillig molenaars gekregen.Mart Peerlings maalde voorheen met BartDooren op molen De Roos in Delft. De mo-lens zullen nu ongetwijfeld meer draaiendte zien zijn, want in het verleden gebeurdedit niet vaak. Bart Hoofs.

Herstel Sevink Mölle in Winterswijkkomt op gang

Op 15 april werd een partij van 35.000 bak-stenen aangevoerd voor het herstel van deromp van de Sevink Mölle in Winterswijk, ookwel De Zorg genoemd. Er is veel zoekwerkverricht om passende steen te vinden; zewerd uiteindelijk in Limburg gevonden. Aan-nemer Nijland uit Lintelo kan aan de slagmet het metselwerk. Het metselwerk vandeze romp is trouwens opvallend mooi uit-gevoerd (togen). Afgelopen winter is in dewerkplaats van molenmaker Vaags in Aal-ten begonnen met het maken van denieuwe kap en de roeden. De molen staater al sinds een storm in 1928 onttakeld bij,maar nu gaat het de goede kant op. Tergelegenheid van de restauratie heeft deStichting Sevink Mölle in samenwerking metde Stichting Vrienden van de Gelderse Mo-len in de Winterswijkse openbare biblio-theek de tentoonstelling ‘Zorg voor SevinkMölle’ opgezet. Deze tentoonstelling isvanaf 1 juni te bezichtigen.De Westermolen in Dalfsen.


Maalderij bij Venemansmolen inWinterswijk bedrijfsvaardig

Tijdens de Nationale Molendag op 8 meiwerd de gerestaureerde maalderij bij deVenemansmolen officieel in bedrijf gestelden werd ook het bezoekerscentrum DeGraansilo in gebruik genomen. Dat goldook voor een nieuwe fietsroute die voertlangs de Venemansmolen, De Nieuwe Mo-len in Woold, (een watermolen), en de mo-len van Woordes in Miste. De maalderij werd in gebruik gesteld doorwethouder Houwers van Winterswijk, samenmet de burgemeester van Lichtenvoorde,de heer Van Rijckevorsel. De heer Van Rijck-evorsel, een naam die bij oudere molenlief-hebbers ongetwijfeld herinneringen op-roept, was aanwezig als bestuurslid van deStichting Waardevol Cultuur Landschap.Deze stichting stelde niet minder dan120.000 gulden beschikbaar voor de inrich-ting van de directe omgeving van de mo-len (erfbeplanting, akkers, bestrating). Wethouder Houwers stelde dat de laatstejaren op monumentengebied en daarmeeook op molengebied in Winterswijk veel isbereikt. Als het aan hem ligt gaat ook DeBataaf een goede toekomst tegemoet. Ho-pelijk geldt dat ook de zo mooi gelegenwatermolen van Helder in Woold... Hoe ofhet ook zij, Winterswijk is het tientallen jarengeduurd hebbende stadium van ‘knekel-huis van molenresten’ blijkbaar voorgoedvoorbij. De Stichting Venemansmolen was inieder geval goed voor de jaarlijkse monu-mentenprijs van de Vereniging Monumen-tenbelangen en kreeg deze bij de openingvan de maalderij uitgereikt.

Herbouw De Adriaan van start

Na meer dan 65 jaar is het dan eindelijk zo-ver. Op de plaats waar tot de fatale brandvan 23 april 1932 aan Spaarne en Papento-renvest de molen De Adriaan prijkte sloegwethouder J. Haverkort op 21 april de eerstepaal voor de herbouw. De gemeente Haar-lem zal eigenaar blijven van de nieuwe mo-len en draagt ook het grootste deel van dekosten. De exploitatie zal verzorgd wordendoor de Stichting Molens Zuid-Kennemer-land. In de werkplaats van deze stichting isinmiddels al gewerkt voor de herbouw. Zoheeft men een kuip met toebehoren ge-maakt en een steenkraan. Het eigenlijkemolenmakerswerk zal worden uitgevoerddoor Gebr. Poland uit Oterleek, terwijl destenen onderbouw gemaakt wordt door deStichting Jongerenwerk Haarlem als werker-varingsproject en vakopleiding. De molenmoet bij de Floriade in het jaar 2002 gereedzijn. In een van de komende nummers vande Molenwereld hopen we nog uitvoerigterug te komen op de herbouw.

Waarschuwing

Dat er bij de stenen molen van de polderSchuddebeurs een bord met waarschu-wing ‘Gevaar! Vallend gesteente’ staat isbegrijpelijk (zie Molenwereld 1998-10-202),

maar ‘Niet achter de afzetting komen le-vensgevaarlijk vallend gesteente’ bij de op6 maart door brand zwaar beschadigd mo-len C van de voormalige Raaksmaatboe-zem bij Alkmaar-Oudorp doet komisch aanomdat dit een volledig houten molen be-treft. Of is men bang dat de halssteen of depensteen naar beneden komen? Als datgebeurt, dan valt er meer; inderdaad le-vensgevaarlijk!Inmiddels heeft men op zaterdag 17 april uitveiligheidsoverwegingen het gevlucht ende kap van de molen afgehaald en heeftmen gezorgd voor brandbewaking in mo-len D, de al zo’n twee jaar leeg staandebuur molen van de C. Als het kalf verdon-ken is ...

Waterschap Westfriesland wil mo-lens afstoten

Het waterschap Westfriesland wil een flinkaantal historische bouwwerken afstotenomdat ze voor het waterschap geen nutmeer hebben en het waterschap het be-heer van monumenten niet tot haar taken-pakket rekent. Onder deze aan een nieuweeigenaar over te dragen gebouwen vallenniet minder dan vijf molens: de molen vande Kaagpolder onder Spanbroek, De VierWinden van de polder De Lage Hoek onderHoogwoud, de molen van de polder Ob-dam onder Obdam, de molen van de pol-der Hensbroek onder Hensbroek, de molenvan de polder Westerveer ook onder Hens-broek en verder het voormalige stoomge-maal in Opmeer en de inlaatwerken bij hetstoomgemaal van de Vier Noorder Koggenonder Medemblik (stoommachinemu-seum). Het gemaal van de polder Schellink-hout gaat waarschijnlijk weer terug van dehuidige eigenaar, de Westfriese Molenstich-ting naar het waterschap als onderdakvoor meetapparatuur van het waterschap.De molens deden nog steeds dienst als re-servegemaal voor het waterschap, maar

men acht ze nu overbodig. De intrekkingvan de Wet Bescherming Waterstaatswer-ken in Oorlogstijd en de beperkte(re) subsi-diemogelijkheden voor het waterschap lig-gen ten grondslag aan dit besluit.

Fotoserie Zaanse verdwenen mo-lens

De heer Tanger uit Westzaan brengt regel-matig een serie gedrukte kaarten uit vanvooral verdwenen Zaanse molens. Recent iser weer een nieuwe serie van tien kaartenuitgekomen; het betreft:286. Molen van de polder Kamerhop, nabij

Spijkerboor (Graft-De Rijp), gesloopt1923,

287. Nog bestaande Nekkermolen bij Pur-merend,

288. Molen van de Veerpolder bij Pen-ningsveer, gemeente Haarlem,

289. Oliemolens De Paap en Het Pink teKoog a/d Zaan,

290. Oliemolen, later pelmolen Sint Wille-brordus te Zaandam-O,

291. Watermolen ‘De Guit’ te Westzaan,verbrand 1899,

292. Pelmolen ‘De Houtsnip’ te Zaandam-O, gesloopt 1908,

293. Verfmolen ‘De Witte Duif’ te Wormer,gesloopt 1903,

294. Oliemolen ‘De Koperslager’ te Zaan-dijk, verbrand 1964,

295. Korenmolen aan het Oudelandsdijkjete Ilpendam, gesloopt 1937.

De kaarten zijn te bestellen door het over-maken van ƒ 10,50 op postgirorek. no.6791277 of bankrek.no. 3701.08.825 (N.B.:adres vermelden!) van de heer K. Tanger,Nauernase Vaartdijk 40, 1551 BA Westzaan(tel. 075-6217029). De prijs is inclusief porto.Losse kaarten, ook van eerder verschenenseries, kosten ƒ 0,85 per stuk, te vermeerde-ren met de porto. Een lijst met nog voorra-dige kaarten is verkrijgbaar bij de heer Tan-ger.

Gebrek of overmaat aan fantasie in Alkmaar? (foto P. Timmermans, 8 maart 1999).


Provincie Zuid-Holland: meer geldvoor kerken en molens

Het rijk hanteert een bepaalde verdeelsleu-tel voor monumentenbudgetten: de ver-schillende categorieën monumenten ont-vangen een zeker percentage van het to-tale budget: 67% woonhuizen en boerde-rijen, 20% kerken en 13% molens en anderemonumenten. Nu wordt in Zuid-Holland hetbudget voor woningen en boerderijen nietopgemaakt doordat er te weinig aanvra-gen zijn. Vandaar dat het provinciebestuurbesloten heeft om de verdeelsleutel aan delaars te lappen en staatssecretaris Van derPloeg heeft laten weten het niet gebruiktegeld te besteden aan kerken en molenswaarvoor wel aanvragen zijn maar geengeld. Door deze maatregel kan de provin-cie Zuid-Holland acht kerken en elf molensextra uit de brand helpen. Wel bestaat demogelijkheid dat de staatssecretaris de pro-vincie tot de orde roept.

Steenbreuk Roode Leeuw Goudamet goede afloop

Terwijl de voorbereidingen voor een ingrij-pende restauratie van De Roode Leeuw inGouda in volle gang zijn, kreeg ik maandag10 mei jl. de schrik van m’n leven: Om 13 uurhad ik de molen vol opgezeild om nogeven de laatste ca. 50 kg uit de kaar vande 17er blauwe steen op de malen,waarna ik de steen schoon kon maken; ‘szaterdags met de Nationale Molendaghad ik - tussen de bezoekers door - ruim eenton met deze steen gemalen. Nadat ik demolen had losgegooid, bleek al snel dat hetminder waaide dan zaterdag, hiertoe ver-minderde ik de graantoevoer door de toe-voerschuif in de kaar iets verder dicht teschuiven. Weer terug op de maalzolder be-gon ik met het dichtbinden van de zakkendie ik zaterdag gemalen had. Amper eenminuut later begon de molen iets harder tedraaien; Ik liep naar de licht om deze iets bijte steken. Op dat moment hoorde ik eenenorme knal en voelde ik de lichtboom uitmijn handen naar beneden vallen. In eenreflex rende ik zo snel als mogelijk naar hetvangtouw: De molen begon plotseling be-hoorlijk hard te draaien, maar gelukkigkreeg ik hem in luttele seconden stil. Toen iknaar binnen liep (op de maalzolder) zag ikdat het gewicht van de licht bijna op dezolder stond: Dit kon alleen betekenen dathij zijn gewicht van de steen kwijt was ge-raakt. Op de steenzolder zag ik wat er wer-kelijk gebeurd was: de lopersteen was door-midden gebroken! Dit alles zonder al te veelschade aan te richten: Het koppel zestien-der stenen had zwaar beschadigd kunnenworden, evenals de elevator, maar alleende kuip is licht beschadigd. Nog een gelukbij een ongeluk dat het niet een minuut eer-der gebeurde, of - nog erger - ‘s zaterdags,toen de molen vol met bezoekers stond!Aan molensteenmakerij Hans Titulaer is in-middels opdracht verleend om de schadete herstellen (lijmen van de steen). Uiteraardzullen nu stalen banden rond de steen wor-den aangebracht, want deze ontbraken

tot dusver.wr. (Ongelukken van deze aard hebben in hetverleden wel mensenlevens geëist als debrokken steen door de kuip naar buiten ge-slingerd werden. Blauwe stenen zonder ijze-ren banden houden een (gering) risico in.Blauwe stenen die een scheur of scheurenvertonen en geen banden hebben zijnronduit uit den boze.jsb.)

Nieuwe molenaar voor wipmolenLeerdam

Door het vertrek van Fred van der Stelt naarIerland ontstond er een vacature voor dezewipmolan. In eerste instantie zou Robert-JanPrins (eerder molenaar te Goudswaard,Delfshaven, en Rotterdam-Terbregge) demolen gaan bewonen en bemalen. Prinsvertrok echter naar de Twiskemolen inLandsmeer (Amsterdam) waar ook eenvacature was.De vacature in Leerdam werd opgevulddoor Jos van der Bruggen. Van der Bruggenheeft een jarenlange ervaring op de Qost-molen van Gorinchem/Schelluinen. Hijheeft tien jaar lang op deze wipmolen ge-woond. Met name de benarde biotoopwas een reden om te verhuizen naar Leer-dam. De jarenlange strijd in Gorinchem omde biotoop te verbeteren heeft tot op he-den weinig uitgericht. Binnenkort zal er eniggeboomte verdwijnen, maar dit is geziende hoeveelheid bomen een druppel op debefaamde gloeiende plaat. De Leerdamsemolen Ter Leede is in ieder geval nu weerveelvuldig draaiend te zien. Bart Hoofs

Pand meelfabriek De Sleutels ge-deeltelijk behouden

In Leiden wordt al jaren gediscussieerd overhet behoud van de meelfabriek De Sleutels

(v/h De Koster & Co), die als productieloca-tie van de MENEBA al jaren geleden buitenbedrijf kwam. De gemeente wil nu van dedertien gebouwen er zeven in standhou-den: het ketelhuis uit 1896; de vier silo’s uitrespectievelijk 1904, 1937, 1938 en 1955; hetmeelpakhuis uit 1937 en het kantoor uit1940. De panden uit 1896 en 1904 wordenvoorgedragen als rijksmonument, de ove-rige als gemeentelijk monument. STIEL, deStichting Industrieel Erfgoed Leiden betreurtde afbraak van de zes overige panden, zo-als de bijzondere fietsenstalling uit 1940,maar is blij tot de plannen voor totale sloop,waartoe tien jaar geleden is besloten, nuvan tafel zijn. De gemeente zal in overlegmet de eigenaar, Van der Wiel Proper, eenplan voor de fabriek en het terrein ontwik-kelen.

Lening voor de Oostmolen inMijnsheerenland

De laatste wipmolen van de HoekscheWaard kan als het nodig is veel water ver-zetten. Hij doet dan ook regelmatig dienstals hulpgemaal in tijden van veel water-overlast. Nu is er evenwel een flinke herstel-beurt nodig. Het is te begrijpen dat de ei-genaar van de molen, de MolenstichtingBinnenmaas, bij het Waterschap De GrooteWaard aanklopte om een flinke bijdrage.Daar kreeg men nul op rekest. Vervolgensstapte de stichting naar de gemeente Bin-nenmaas die bereid was om een leningvan 14.500 gulden te verstrekken. Deze le-ning wordt in feite gedekt door De GrooteWaard die wel bereid was om de molen-stichting jaarlijks een draaipremie van 4000gulden toe te kennen voor het malen metde molen! Het lijkt een vreemde construc-tie, maar hij is bij nader inzien bepaald nietverkeerd!

Advertentie van De Sleutels in het gedenkboek van het Station voor Maalderij en Bak-kerij uit 1949. (De Sleutels fuseerde eerder met de meelfabriek van Nicola Koechlin uitRijswijk (ZH). Beide bedrijven vonden (gedeeltelijk) hun oorsprong in windmolens, teweten De Oranjeboom in Leiden en de Noord Leliemolen in Den Haag).


Restauratieprogramma molenge-bied Kinderdijk goed op dreef

Het verlenen van de status Werelderfgoedaan het molengebied in Kinderdijk heeft ge-leid tot een forse kapitaalsinjectie, waarvande eerste resultaten nu tot uiting komen. Datbleek op de vrijdag voor Nationale Molen-dag, toen het werk aan niet minder dan driemolens werd afgerond en het startsein werdgegeven voor het werk aan twee andere.Naast de instandhouding van de molens enhet landschap staan een verbeterde ont-sluiting en betere ontvangstmogelijkhedencentraal in de plannen. Op 7 mei werd deeerste ‘oogst’ binnengehaald. Zo stelde ir.M. Houtman, de nieuwe gedeputeerde metCultureel Erfgoed in zijn portefeuille, molen 8van de Overwaard in gebruik. Aan dezemolen is voor zo’n vijf ton verwerkt, waarbijvooral het ondergrondse zijn deel kreeg. Demolen was knap ‘onderloops’: waterstroomde onder de molen door. Twee mo-lens verder droeg mevrouw M.W. Gout, di-recteur van de directie Strategie, Zorg enCultuur van de provincie de sleutel van mo-len 6 van de Overwaard over aan de be-woners René Verkerk en Anja Noorlander.Van deze molen is het interieur geheel ge-renoveerd in oude stijl. Bij molen 4, ook vande Overwaard, onthulde burgemeester drs.H. Visser van Nieuw-Lekkerland de recon-structieplannen voor de grotendeels verd-wenen waterloop van deze molen. Dehoge boezem van de Overwaard kon na-melijk ook als een afzonderlijke polder be-malen worden, zodat deze in de droge zo-mermaanden als wei- of hooiland benutkon worden. In die periode lag de hogeboezem er toch vrijwel nutteloos bij omdater als regel nauwelijks gemalen behoefde teworden. De molen die hiervoor diende zoutussen de molens 1 en 2 gestaan hebben.

Deze molen werd de contramolen ge-noemd, want hij werkte immers tegenge-steld! Deze brandde in de nacht van 29 op30 juli 1739 af. Men besloot nu om een deracht te bouwen molens, waarvan de bouween veertien dagen eerder, op 17 juli 1739was aanbesteed, uit te rusten met eentweede gangwerk plus scheprad voor hetbemalen van de hoge boezem. Dit werkwerd vervolgens afzonderlijk aanbesteeden gegund aan de laagste inschrijver, deHoornaarse molenmaker Abraham van derHaven voor een bedrag van 3050 gulden.Hem was de bouw van molen 4 toegewe-zen; vandaar dat deze molen het dubbelewerk kreeg één scheprad om in te malen enéén scheprad om uit te malen. In 1799 be-sloot men de bemaling van de boezem opte geven en werd het -tevens versleten-tweede gangwerk met scheprad uitges-loopt. Nu zal deze tweede waterloop her-steld/gereconstrueerd worden. Het tweedegangwerk komt niet terug, zodat dit voor al-les slechts ‘voor het oog’ is om de historischesituatie te verduidelijken. Bij molen No. 1 vande Overwaard heide mevrouw A. Callewa-ert-de Groot een stuk damwand voor devoorwaterloop van deze molen als startvoor de restauratie. Ook hier moeten even-als eerder bij molen 8 veel werk aan de wa-terlopen verricht worden. De provincie Zuid-Holland heeft de vier genoemde molens(plus de vier overige molens van de Over-waard) in erfpacht van het Hoogheem-raadschap van de Alblasserwaard en deVijfheerenlanden (zie Molenwereld 1998-2).Vervolgens vond bij de Hoge Molen van depolder Nieuw-Lekkerland, eigendom vanhet genoemde Hoogheemraadschap, deoplevering plaats door het in de vreugd zet-ten van de molen door dijkgraaf A. Wind enmolenaar A. Stam. Aan deze molen is hetmetselwerk van de waterlopen onderhan-den genomen. De voorwaterloop is trou-wens voor een Zuid-Hollandse schepradmo-len want dat was de Hoge Molen oorspron-kelijk heel bijzonder: die is namelijk over-welfd. Dat komt veelvuldig voor bij achter-waterlopen, maar als regel niet bij voorwa-terlopen. De Hoge Molen biedt ook uitzichtop de ‘holle kies’ in het Kinderdijkcomplex:de lege werf van de Oude Molen van depolder Nieuw-Lekkerland, gesloopt in ... 1957(ZieMolenwereld 1998-2-34). Het is te hopendat die ook nog eens goed gevuld wordt.

Nieuwe eigenaar voor de Windlustin Nootdorp

De Windlust in Nootdorp zal op korte termijn

worden verkocht aan transportondernemerL. van de Lee uit Delft. De molen is nu nogeigendom van de heer De Wolf. Het bijbe-horende restaurant is al eigendom van deheer Van de Lee. Twee jaar geleden was ersprake van dat de molen in handen vaneen stichting zou overgaan. Dat gaat dusniet door en de molen blijft particulier ei-gendom. Van de Lee is eigenaar van eengroot tanktransportbedrijf in het naburigeDelft. De molen, die in goede staat van on-derhoud verkeert zal als molen blijven func-tioneren. Tinus Verwijmeren uit Nootdorp zalals vanouds met de molen blijven draaienen malen. Bart Hoofs.

Plannen voor een Westlandse Mo-lenstichting

Binnen de gelederen van de Stichting Vrien-den van de Wateringse Molen broedt menop plannen om te komen tot de oprichtingvan een Westlandse Molenstichting. Als

Molen 8 van de Overwaard: het aanne-mersmateriaal verraadt nog dat er heelwat geld onder de grond zit.

Ir. M. Houtman licht de vang van mo-len 8, zijn eerste officiële daad naarbuiten toe als gedeputeerde.

De Hoge Molen van Nieuw-Lekkerlanddie in de achterwaterlopen zowel zijnvijzelbezit als schepradverleden ver-raadt.

stichting zou men beter in staat zijn omfondsen te werven voor de molens, terwijlmen ook in staat is tot een efficiëntere ex-ploitatie en beheer. Het Hoogheemraad-schap van Delfland zou ook bereid zijn omin de op te richten stichting deel te nemen,maar wil de eigen molens wel in eigendomblijven houden.

Heropening Collse Molen in Eind-hoven

Op zaterdag 24 april is de Collse watermo-


len in Eindhoven feestelijk heropend. Demolen heeft een restauratie achter de rugdie de molen weer in de staat heeft ge-bracht zoals Vincent van Gogh hem heeftgeschilderd. De firma Beijk uit Afferdenheeft o.a. het dak met de dakkapel gere-construeerd, alsmede het waterrad van deoliemolen. Het gaande werk van de olie-molen blijft voorlopig nog even achter-wege in verband met het ontbreken vande vereiste financiële middelen. De koller-gang is reeds wel aanwezig. De muldersvan de Collse molen proberen ondertussenal het olieslaan onder de knie aan het krij-gen op Holten’s Molen in Deurne. Mark Dwarswaard

Koninklijke onderscheiding voorPeter Vonken

Op 29 april heeft Peter Vonken, bestuurslidvan de Vereniging van Nederlandse Parti-culiere Moleneigenaren en secretaris vanStichting Holten’s Molen, een lintje in ont-vangst mogen nemen. De burgemeestervan Deurne, de heer Smeets, benoemdehem namens Hare Majesteit de Koningin totLid in de Orde van Oranje-Nassau; dit alsblijk van waardering voor het vele werk dathij heeft verricht om niet minder dan zeven-tien molens in ons land gerestaureerd te krij-gen, waaronder ook Holten’s Molen in zijnwoonplaats. Vonken was uiteraard zeer ver-rast en voelde zich zeer vereerd met zijn on-derscheiding. Holten’s Molen molen stonddie donderdag als vanzelfsprekend in devreugd, gesierd met de nationale driekleur.Mark Dwarswaard

Opening molen Oisterwijk

Op zaterdag 1 mei werd de KerkhovenseMolen in Oisterwijk na restauratie weer inbedrijf gesteld. De molen is een heel mooivoorbeeld van een Brabantse stenen mo-len; alleszins de moeite waard om er nogeens uitvoerig op terug te komen. De geschiedenis van de Kerkhovense Mo-len gaat, voor zover bekend, terug tot hetjaar 1369. In 1895 wordt als opvolger vanstanderdmolens een stenen molen ge-bouwd, die -niet vreemd voor deze streek-ook schors gaat malen voor de vele leer-looierijen in het Brabantse. De nieuwe mo-len is geen lang leven beschoren, want hijbrandt in 1912 uit. Herbouw volgt, weer alskoren- en schorsmolen. De laatstge-noemde functie zal rond 1920 opgegevenzijn. In 1925 lijkt het einde voor de molen inzicht, maar toch volgt herstel, waarna demolen de naam Onvermoeid krijgt, eennaam die sinds de nu afgelopen restauratieweer op de molenbaard prijkt. Na de oor-log komt de molen, als zoveel van zijn soort-genoten, buiten bedrijf, waarna de ge-meente de molen in 1953 koopt en vervol-gens laat inrichten tot jeugdherberg. Voordit doel wordt vrijwel het gehele binnen-werk uitgesloopt. Als de jeugdherberg in ofrond 1973 wordt opgeheven dan wil menvan de molen een wijkcentrum maken. Datgaat niet door en plaats daarvan restau-reert molenmaker Bos uit Almkerk de molenin de jaren 1976-1979 tot een maalvaardigemolen met een koppel stenen. Vrijwilligerslaten de molen draaien. In het begin vande jaren negentig wil de gemeente van demolen af. Na moeizame onderhandelingen

verwerft de Stichting De Kerkhovense Mo-len de Onvermoeid en dan vangt een zomogelijk nog moeizamer restauratieprocesaan, waarbij het gebruikelijke gebrek aanpecunia het grote struikelblok vormt. In 1995komt de zaak financieel rond dankzij enigestichtingen voor geestelijk gehandicaptendie in de aanbouw van de molen een kleinactiviteitencentrum inrichten. De restaura-tie begint in maart 1997 voor wat betreft het‘burgerwerk’ terwijl in juni 1998 molenmakerGebr. Coppes uit Bergharen met het eigen-lijke molenmakerswerk begint: het eerstekarwei dat wordt uitgevoerd door dit eeu-wenoude molenmakersbedrijf onder deverantwoordelijkheid van de nieuwe gene-ratie Coppes. De molen krijgt er nu een

De Kerkhovense Molen in Oisterwijkbij de opening.

De klucht van de molenaar, opgevoerddoor de toneelgroep Filiassi.

tweede koppel (Franse) stenen bij en te-vens wordt een roe voorzien van fokken. Op 1 mei volgt dan de feestelijke opening.Burgemeester Kortmann knipt met een heg-genschaar het lint door, terwijl tegelijkertijdde vang wordt gelicht De wieken komen inbeweging om te beginnen aan een maal-marathon die tot de andere dag 17.00 uurzal voortduren. Voor velen zal de opvoering van De kluchtvan de molenaar door de toneelgroep Fi-liassi o.l.v. Jan Naaijkens een hoogtepuntvan het feest geweest zijn. De klucht haaktin op het stereotype beeld van de (koren-)molenaar die met zijn handen niet van hetschone geslacht kan afblijven, maar indeze klucht flink te grazen wordt genomen.Verder presenteert Jan Scheirs als een derbeide auteurs een boekje over de geschie-denis van de molen.

Reconstructie Keersopper Molenop losse schroeven

In september/oktober 1981 zakte het hou-ten molengebouw van de Keersopper Wa-termolen in Riethoven van pure ellende inelkaar. De molen had toen al geen radnoch binnenwerk meer. Al in 1441 is ersprake van ‘die Molenen (een koren- eneen oliemolen) te Kersp, Rijthoven’. De laat-ste molenaar was Franciscus Josephus Ja-cobus Verhoeven (1871-1957) In 1967 wasde molen door de weduwe overgegaanaan haar broer, A.J. Waterschoot. Die ver-kocht de molen in 1977 aan VeldhovenaarPeter Seuntiëns. Deze wilde de vervallenmolen restaureren, maar de tand des tijdswas hem voor. Vervolgens gingen zijn ge-dachten uit naar herbouw en in 1982 kreeghij er vergunning voor van de toenmaligegemeente Riethoven. Door omstandighe-den was het hem niet mogelijk deze plan-nen uit te voeren met als resultaat dat degemeente Riethoven in oktober 1991 devergunning introk.Seuntiëns had van het molenhuis, sinds 1967rijksmonument, in willen richten tot herbergom zo een financieel draagvlak voor demolen te leggen. De gemeente wees dit af,daarin geruggensteund door de Raad vanState. De zoon van Seuntiëns betrekt hetmolenhuis en begint toch met de herbouwvan de molen. Deze werkzaamheden wor-den door de gemeente Bergeijk, de rechts-opvolger van Riethoven, in augustus 1998stilgelegd. Vervolgens vraagt Seuntiëns sr. wijziging aanvan het bestemmingsplan buitengebied1996 om de herbouw van de molen plano-logisch mogelijk te maken. Hij wil in de teherbouwen molen een atelier/annex expo-sitieruimte maken. Eind maart wees deraadscommissie grondgebiedzaken, even-als eerder het College van B&W de her-bouw af met als argument dat de molenbinnen de stankcirkel van een naburig ag-rarisch bedrijf (varkenshouderij) ligt en datdit problemen zal geven, waarbij men zichbaseert op de Wet Milieubeheer. Het is nog niet duidelijk of Seuntiëns de in-middels al twee meter hoge muren van demolen moet slopen.


Goed nieuws uit Vlierden

Naast kunstenaar-molenaar Joep Koppensis op de molen Johanna-Elisabeth in Vlier-den, gemeente Deurne nu ook leerling-mo-lenaar Harrie Smits actief om de molen bijnaiedere zaterdagmiddag te laten draaien.Hiermee zijn alle vier de Deurnese molensweer bemand en wekelijks draaiend tezien. Binnenkort nemen de molenmakersvan de firma Adriaens uit Weert de molenbinnenkort onderhanden, zoals een bij demolen geplaatstbord uitwijst. Mark Dwarswaard

Molen Maasbracht (nog) niet naargemeente

In december 1998 besloot de gemeente-raad van Maasbracht met negen tegen vijfstemmen tot de overname van de Leonar-dusmolen in deze plaats van de Molen-stichting Maasbracht. Deze stichting was erin 1993 in geslaagd de in 1950 onttakeldemolen uitwendig te laten restaureren endraaivaardig te maken. Daarna moest hetwerkelijk maalvaardig maken volgen doorhet aanbrengen van binnenwerk. Dat gingminder goed. Bovendien viel de exploitatievan de molen niet mee; vandaar dat destichting de molen wilde afstaan aan degemeente en zichzelf opheffen. Tijdens debewuste gemeenteraadsvergadering werdbekend dat de molenstichting onder ze-kere voorwaarden bereid was om haar‘karwei af te maken’. Het had als resultaatdat het raadsbesluit (nog) niet is uitgevoerden dat de stichting probeert om in overlegen samenwerking met de gemeente derestauratie te voltooien.

Nieuwe molen te Melick Herkenbosch inbedrijf gesteldTijdens de Nationale Molendag op 8 meistelde gouverneur (commissaris van de ko-ningin) baron van Voorst tot Voorst denieuwe standerdmolen Prins Bernhard vanMelick-Herkenbosch in bedrijf. Het betreftde herbouw van een oorlogsslachtoffer,want zijn voorganger ging in januari 1945 inhet oorlogsgewoel ten onder. Men heeft inMelick-Herkenbosch jarenlang geprobeerdom tot herbouw te komen en men heeft ij-verig maar vergeefs gezocht naar een be-staande standerdmolen die de lege plaatszou kunnen vullen. Zo is men bezig geweestmet de Aurora te Baexem. Uiteindelijk werd

het een geheel nieuwe molen, gebouwddoor molenmaker Adriaens uit Weert. Het is te hopen dat de nieuwe molen eenlanger leven kent dan zijn voorganger, wantdie is niet oud geworden. Deze werd op ini-tiatief van Chris van Bussel pas in 1936 ge-bouwd als opvolger van een in 1924 doorde bliksem getroffen en vervolgens afge-brande standerdmolen. Ook deze molenwas gebouwd voor molenaar H. van deVenne door Adriaens met onderdelen vaneen afgebroken standerdmolen in Some-ren, de uit 1811 daterende molen van Gebr.Berkers. Deze molen werd op 17 april 1937 inbedrijf gesteld, ook door de commissarisvan de koningin. In de nieuwe molen hangt op de steenbalkeen crucifix. Het kruisje hing daar ook in zijnvoorganger en is het enige overblijfsel vande oude molen.Molenaar Harrie van de Venne, nu tachtigjaar, heeft ook met de oude molen gema-len en gaat dit ook met de nieuwe doen.Het is de bedoeling, dat er elke vrijdag enzaterdag gemalen wordt, o.a. voor eenbakker in Melick. Daarbij zal zoon Har (45) in‘s vaders voetsporen treden, de derde ge-neratie Van de Venne die hier maalt.Eén ding is wel veranderd: vanaf de oudemolen kon men vele molens zien malen zo-als die van Sint Odiliënberg, Posterholt, Me-rum, Leeuwen, Maasniel, Azenray en Maas-niel. Op een na zijn ze alle verdwenen: detol die de Midden-Limburgse molens aande oorlog betaalden was zwaar.

Toch herstel Friedese Molen?

De Friedese Molen in het Limburgse Neerbehoort tot de mooiste watermolens vanNederland, zowel qua ligging als gebouw.De regulering van de Neerbeek in 1962zorgde ervoor, dat de molenstuw ver-dween, waardoor malen onmogelijk werden het beeld van de molen groot geweldwerd aangedaan. Bovendien sloeg het ver-val toe.Nu heeft het bureau DHV in opdracht vande gemeente Roggel en Neer onderzoekverricht naar de mogelijkheden om de Frie-dese Molen weer als watermolen bedrijfs-vaardig te maken. Dit blijkt heel goed mo-gelijk, zij het dat de Neerbeek weer omge-legd moet worden en er weer een molen-stuw moet komen; in feite een terugkeernaar de situatie van voor 1962. De ge-meente heeft het rapport van DHV nu voor-

gelegd aan het Waterschap Peel en Maas-vallei, dat een kostenberekening heeft la-ten uitvoeren. Al te groot optimisme is nogniet op zijn plaats, want de gemeente heeftin een eerder stadium laten weten er verdergeen geld in te kunnen steken (zie Molen-wereld 1998-6-127).

Deining over verdwijning van dewaterval in Plasmolen

De restauratie van de Bovenste Plasmolenin Plasmolen gaat gepaard met de verbe-tering van de watervoorziening voor dezebijzondere molen met het grootste boven-slagrad van Nederland (diameter 7,10m)dat tevens als middenslagrad kan wer-ken. In verband hiermee is de Helbeek inhet natuurgebied Sint Jansberg gedeeltelijkverlegd. Dit betekende het eind voor eenkarakteristiek en bekend watervalletje aanhet begin van de Sint Maartenweg. Het op-ruimen van deze waterval heeft ter plaatseverontwaardigde reacties opgeleverd. DePlasmolen wordt als bovenslagmolen aan-gedreven met het water van het GroeneWater. Die waterloop is intussen hersteld. Alsmiddenslagmolen krijgt hij het water van degenoemde Helbeek. Het watervalletje be-stond al in de tijd dat de Bovenste Plasmo-len nog in bedrijf was. Waarschijnlijk is hetniet mogelijk om die situatie te reconstru-eren vanwege de verdroging van het ter-rein.

Afsluiting tweede fase restauratieStadbroeker Molen

Op 15 april werd de tweede fase van derestauratie van de Stadbroeker Molen in Sit-tard officieel afgesloten door gouverneurbaron van Voorst tot Voorst. De StadbroekerMolen was tot een ruïne vervallen, die haarsgelijke nauwelijks kende. Herstel leek uitge-sloten, maar dankzij de krachtsinspannin-gen van particulieren en overheden luktehet toch om de molen nieuw leven in teblazen. In 1995 werden de uit 1907 date-rende waterturbine, het molengebouw,twee woningen en een werkplaats geres-taureerd. Nu waren het bakhuis, de tuin metde tuinmuur, het molenaarshuis en degraanschuur aan de beurt. De volgende enlaatste fase geldt het binnenwerk van demolen. Als deze fase klaar is dan moet deStadbroeker Molen het Europees Centrumvoor Watermolinologie herbergen, waarinverleden, heden en toekomst van door wa-ter aangedreven molens in Europa centraalstaat.

in ‘t kort:

- Tijdens de Nationale Molendag op 8 meiwerd met een grote kraan de kap op demolen van De Blesse geplaatst. Als alles vol-gens plan verloopt dan worden in het na-jaar de roeden gestoken en is Frieslandweer een molen rijker. De herbouw wordtdoor eigenaar Jan Mars in eigen beheer uit-gevoerd.

De Keersopper Molen in Riethovenvoor de instorting in 1981.

De uitgegraven funderingsvloer van deKeersopper Molen in 1990.


- De gemeente Wymbritseradiel heeft zichuitgesproken voor de plaatsing op de Rijks-monumentenlijst van: o.a. een gemaal bijAbbega (Twiska 4), twee windmotoren aande Doltesloot bij Uitwellingerga en de wind-motorenfabriek van Bakker te IJlst (Zeven-

De Stadbroeker Molen in Sittard (fotoJ.L.J. Tersteeg).

pelsen 25).- De zaagmolen De Rat in IJlst heeft eennieuwe balie gekregen, die circa 50 cmbreder is dan de oude. De nieuwe balieheeft geen kraaienpootschoren meer,maar men is op basis van foto’s terugge-keerd naar de situatie zoals die in 1908 wasmet rechte schoren.- De Eekmolen in Meppel heeft op dinsdag20 april voor het eerst proefgedraaid. Daar-bij werd rogge gemalen op een schors-steen (!?). De officiële opening van de mo-len staat gepland voor 4 september.- Bij korenmolen De Hoop in Sleen werd hethek van de balie vernieuwd door molen-maker Vaags.- Dezelfde molenmaker repareerde ook debalie van de Nooitgedacht in Veenoord. Te-vens werden de keer- en weerstijlen, hetsteenbord en de asomtimmering ver-nieuwd.- De Oostendorper Molen in Haaksbergenkrijgt een nieuw waterrad. Dit rad ligt klaarbij molenmaker Vaags en wordt binnenkortaangebracht.- Molenmaker Vaags vernieuwde het bui-tenste wateraslager van de watermolen inApeldoorn-Wenum- Op 20 april kreeg de Begijnemolen in parkSonsbeek te Arnhem het door molenmakerVaags vernieuwde waterrad weer terug,warbij tevens een nieuwe stalen as werdaangebracht.- Op 28 april werden de nieuwe roeden ge-stoken in de molen van Neede. Als alles ver-

der volgens plan verlopen is, dan heeft demolen tijdens de Nationale Molendag op 8mei weer gedraaid.- Het geheel vernieuwde neutenkruiwerkvoor molen De Hoop in Rha is klaar en kanop de molen geplaatst worden. Binnenkorthoopt molenmaker Vaags uit Aalten denieuwe zolderbalken te leggen.- Het werk aan de molen van Gerritsen in Sil-volde is na een behoorlijke vertraging her-vat. De roeden bleken namelijk slechterdan verwacht. De gemeente Wisch gaf alseigenaar van de molen de opdracht omnieuwe te maken. Deze roeden zijn inmid-dels klaar (fabrikaat Vaags, no. 29 en 30) enzullen binnenkort gestoken worden.- Bij de Stommeermolen in Aalsmeer is devoorwaterloop hersteld. Het oude houtenbrugdek is verwijderd en het metselwerk is,voorzover noodzakelijk, gesloopt, waarnabeide muren weer zijn opgemetseld.- De gemeente Zeevang dient een verzoekin om de gedeeltelijk gesloopte watermo-len van de Etersheimer Braakpolder bijEtersheim op de Rijksmonumentenlijst teplaatsen (zie Molenwereld 1999-4-78).- Molenmaker Vaags hing een nieuwestaart aan bij molen De Onderneming inHippolytushoef. Tevens werd een nieuwspoorwiel aangehangen.- Molenmaker Poland uit Broek op Langedijkheeft de opdracht gekregen om de molenDe Traanroeier aan de haven van Oude-schild te restaureren, waarbij deze molentevens weer wordt ingericht als korenmolen(!). Het oorspronkelijke binnenwerk werd in1963 uitgesloopt in verband met de nieuwefunctie voor de molen: elektriciteitsopwek-king. De molen moet dit najaar klaar zijn - Op 4 juni wordt om 15.00 uur door het uit-halen van de roeden officieel begonnenmet de restauratie van de molen Kyck overden Dyck in Dordrecht. Het gewone aan-nemerswerk wordt uitgevoerd door Aanne-

Herstel van de voorwaterloop van deStommeermolen bij Aalsmeer (foto L.Vellekoop).

Herstel van de voorwaterloop van deStommeermolen bij Aalsmeer (foto L.Vellekoop).

mingsbedrijf H.J. Jurriëns uit Utrecht, terwijlhet specifieke molenmakerswerk is toever-trouwd aan de Stichting Restauratiewerk-plaats Schiedam.- Nadat de restauratie van molen De Her-der te Leiden geruime tijd heeft stilgelegen,is men thans hiermede weer begonnen. Hetplan is om voor de zomervakantie het werkafgerond te hebben. Er wordt naar ge-streefd om de molen zodanig te restaurerendat deze weer met de wind zal kunnen za-gen.- De romp van de onttakelde korenmolenvan Gemonde wordt (als romp) gerestau-reerd. Begin mei is de romp in de steigersgezet. Tevens worden er twee woningen bijgebouwd.- De Zuid-Hollandse Molen in Hank is stilge-zet wegens een doorgeroeste roe. Molen-maker Straver uit Almkerk ontdekte dit euvelbij het vervangen van hekwerk. Geld vooreen nieuwe roede is er (nog) niet, zodatherstel misschien nog twee jaar op zich laatwachten.- De brandweer van Moergestel verhuistniet; dit vermindert de urgentie voor de ver-plaatsing van de standerdmolen ter plaatse(zie Molenwereld 1999-4-82). Toch is die nietgeheel en al van de baan omdat de ge-meente toch nog rekent met de bouw vanvijftien woningen tegenover de molen.- De op handen zijnde restauratie van dekorenmolen De Twee Gebroeders in Wijk enAalburg is uitgesteld. Het was de bedoelingom nog voor de zomervakantie te begin-nen, maar dit bleek niet mogelijk omdat an-derhalve ton subsidie van het Rijk nog nietbeschikbaar is. Nu hoopt men begin vol-gend jaar te kunnen starten met het werk.

Molenkalender

8 juni Jaarvergadering Vereniging van Ne-derlandse Particuliere Moleneigenaren inDeurne bij molen Maria-Antoinette20 juni Dansk Mølledag 20 juni Journée des Moulins (molendag inFrankrijk)26 juniWestlandse Molendag.4 septemberOverijsselse Molendag.3 oktober Kempische Molendag (gebiedglobaal tussen Eindhoven en Tilburg; ope-ningstijden molens: 10.00 - 16.00 uur.24 oktober Molendag Alkemade en Ja-cobswoude.

Tentoonstellingen

Okt. ‘98 - 1 sept.’99: Tentoonstelling overmolens t.g.v. 25 jarig bestaan Ver. Vriendenvan de Groninger Molens in het water-schapshuis van het ws. Eemszijlvest, Wester-singel 66, Appingedam (op werkdagen,van 9.00 tot 16.30 uur)Vanaf 1 juni Tentoonstelling ‘Zorg voorSevink Mölle’ in de Winterswijkse bibliotheek.29 juni t/m 27 augustus Expositie ‘Een molenherrijst’ in het Streekmuseum Land van Axel,Noordstraat 11, Axel (dinsdag t/m zaterdag13.30 - 17.00 uur) Zie Molenwereld 1999-7/8voor nadere bijzonderheden.


Molens restaureren en onderhouden vraagt om vakmanschap en jarenlange ervaring.Die vindt u bij de leden van de Nederlandse Vereniging van Molenmakers.De bedrijven die het logo van de NVVM voeren staan borg voor.....

kwaliteit en deskundigheid.

Beijk B.V. Afferden 0485-531910

BosAlmkerk 0183-401218

Doornbosch B.V.Adorp 050-3061724

Bouw ‘75 B.V. Workum 0515-542133

CoppesBergharen 0487-531239

Fa. Dunning-Bremer B.V.Adorp 050-3061221

De Gelder Favier B.V.Tricht 0183-561323

Groot Roessink VOFVoorst 0575-501272

Groot Wesseldijk B.V.Laren 0573-401671

Herrewijnen VOF Spijke-nisse

0181-634558

Jellema CVBirdaard 0519-332357

Kistemaker & Korver VOFMiddenbeemster 0299-683743

J.K .Poland B.V. Broek op Langedijk 0226-333440

Saendijck B.V.Zaandijk 075-6285602

Gebr. Straver v/h M. StraverAlmkerk 0183-401415

VaagsAalten 0543-473359

Verbij Hoogmade B.V.Hoogmade 071-5018478

Wintels Denekamp 0541-351210

Nederlandse Vereniging Van Molenmakers


Molensactueel

Weer een molenbrand,weer brandstichting!

De beide molens van Hoogland enKramer op hun oude plaats onder Bar-rahûs. De voorste molen is die vanHoogland, de achterste van Kramer.Let op de twee deuren in de kop bijbeide molens (foto A. Verwers, 1969).

In de nacht van 20 op 21april brandde de spinnenkopHoogland bij Wirdum geheelaf. De oorzaak is hoogstwaar-schijnlijk brandstichtichting.Het is, binnen vijf jaar tijd, de

derde molen in de directeomgeving van Leeuwarden

die dit lot ondergaat. Anderhalve maand geleden,op 6 maart, werd molen Cbij Alkmaar-Oudorp hetslachtoffer van deze vorm

van vandalisme.

De Molen Hoogland in aanbouw opzijn nieuwe plek (foto J.L.J. Tersteeg, 13mei 1996).

De molen Hoogland was niet zomaar eenspinnenkop, maar vormde met zijn buur-man, Kramer’s molen, ook een spinnenkopeen bijzonder duo. Twee spinnenkoppenvlak naast elkaar kwam in het verleden welmeer voor, maar dat werd overal verledentijd, behalve bij Wirdum. Toen enige jarengeleden de verplaatsing van de molensaan de orde kwam, besloot men dit bijzon-dere beeld van twee spinnenkoppen bij el-kaar te handhaven en beide molens te ver-plaatsen naar de Zwette. Het completeplaatje is er nooit te zien geweest, omdatbeide molens nog niet klaar waren en eenbrandstichter of brandstichters MolenHoogl and een voortijdig einde bezorgden.

Hoogland

De molen werd in de achttiende eeuw ge-bouwd voor de bemaling van Oud -Bar-rahûs en stond een kilometer of twee tenzuiden het Harinxmakanaal bij Leeuwar-den, ongeveer 400 meter ten westen vande spoorlijn, achter de boerderij in het openweiland. Hij bemaalde 27 ha land en hadeen vlucht van 9,24 m. Een bijzonderheidwas de aanwezigheid van twee deurtjesboven elkaar in de kop, waardoor menvanaf de trap de pen en de spil makkelijkkon smeren.De molen onderging in de loop van zijn be-staan meerdere restauraties (1955, 1957 en

De beide molens van Wirdum in dewerkplaats van De Fryske Mole teBeetgumermolen (foto J.L.J. Tersteeg,13 mei 1996).

J.S. Bakker


1971). Op 23 oktober 1985 droeg Hooglandde molen over aan de Stichting De FryskeMole; het jaar erop werd deze stichting ookeigenaar van Kramer’s Molen. Beide mo-lens waren dus nu van één eigenaar. In de jaren negentig raken beide molens inminder goede doen. De molen van Hoog-land staat op een kwaad moment menéén roe, terwijl de molen van Kramer er ge-heel wiekenloos en vervallen bijstaat. DeFryske Mole wil niet alleen restaureren, maarheeft meer peilen op haar boog. Op deplaats waar ze staan kunnen beide molensniet meer functioneren vanwege de verla-ging van het waterpeil. De Stichting wil demolens daarom over een vijfhonderd meterwestelijker verplaatsen naar de Zwette,waar ze weer een bemalingsfunctie kunnenkrijgen en de attractiviteit van de molenstoeneemt door de plaatsing aan een toeris-tisch fietspad langs dit watertje. Al zoudenze verder uit elkaar komen te staan dan ophun oude plaats. Het is allemaal heel mooien goed bedoeld, maar de attractiviteitblijkt ongewenst negatief uit te pakken...

Verplaatsing

De administratieve voorbereidingen vergenruim anderhalf jaar, maar eind 1994 ver-leent de gemeente Leeuwarden de ver-eiste bouwvergunning voor de verplaat-sing. Het jaar erop wordt met de werk-zaamheden begonnen. In 1995 worden defunderingen voor beide molens gereed ge-maakt en begint men in de werkplaats aande restauratie van de eigenlijke molen. Hetwerk wordt door de Stichting De FryskeMole in eigen beheer uitgevoerd door haaronderhoudsman Hylke Kloosterman. Aande molen van Hoogland moet veel gebeu-ren. Kloosterman schat dat hij voor niet min-

De Hooglandmolen uiterlijk gereed op zijn nieuweplaats langs fietspad en Zwette; aan de horizonLeeuwarden (foto J.L.J. Tersteeg, 13 juni 1998).

Een malende Hooglandmolen, maar niet voorlang (foto Tjitte, Talsma december 1998 tijdensproefmalen).

der dan tachtig procent nieuw is. In juni1996 staat de ondertoren op zijn nieuweplaats en het jaar erop is de molen uiterlijkweer compleet. Door ziekte ondervindt deafwerking vertraging, maar in 1999 lijkt heterop dat het leed geleden is. Tijdens Natio-nale Molendag zullen de sleutels overhan-digd worden aan vrijwillige molenaars EllesFeenstra uit Leeuwarden en Tjitte Talsma uitBarrahûs. Zover is het niet gekomen...

Brand

In de late avond van 20 april ontdekkenomwonenden dat de gloednieuwe molenin brand staat. Ze slaan omstreeks elf uuralarm, waarna de brandweer uitrukt. Als diehet fietspad naar de molen wil oprijdenkomt men tot de ontdekking dat een paalin dit pad niet alleen ongwenst verkeer,

maar nu ook dringend noodzakelijk verkeertegenhoudt. Eerst moet deze paal omge-zaagd worden, waarna de brandweer ver-der kan. De molen is dan al niet meer teredden; was het waarschijnlijk ook niet als ergeen paal had gestaan. Wat er rest is eenhoop verkoold hout. Het werk en de inzetvan jaren is verloren gegaan. De meest waarschijnlijke oorzaak is brand-stichting. Veel mensen waren hier al bangvoor vanwege de afgelegen ligging. Zoschreef Marcel Stroo uit Middelburg die ons(ook) informeerde over deze brand: ‘Ge-zien eerdere molenbranden als gevolg vanbrandstichting in de omgeving van Leeuw-arden en de verplaatsing van deze molennaar een (onbeheerde) plaats vlak naasteen toeristisch fietspad deed mij vermoe-den dat het wel eens snel afgelopen konzijn met deze molen. Het einde van MolenHoogland was dus deze week.’

Na de brand (foto Popke Timmermans).


Tjitte Talsma had al eerder ongewenst be-zoek in de molen geconstateerd. Zo trof hijeen week voor de brand kranten bij de mo-len aan die in de brand gestoken warengeweest; toen nog zonder resultaat...

Moraal

De molen Hoogland is het derde slachtoffervan brandstichting in de regio Leeuwarden.Op 11 mei 1994 brandde de molen van deCamminghabuurster polder af, eigendomvan de gemeente Leeuwarden; herbouwbleef achterwege. Op 29 augustus 1995 on-derging de Himriksmolen in het recreatiege-bied De Groene Ster, ook eigendom van degemeente Leeuwarden dit lot. Deze is in-middels herbouwd. Op 20 april dan MolenHoogland, waarmee Elles Feenstra voor detweede keer een molen door brand kwijtraakte (de Himriksmolen werd ook doorhaar bemalen). De drie molens hebben/hadden alle drie

hun ligging in of bij een recreatievoorzieninggemeen: afgelegen en zonder direct toe-zicht.Het is achteraf makkelijk te zeggen dat demolen Hoogland daar zo nooit had mogenkomen, maar wat is dan een beter alterna-tief: een plaats ‘in the middle of nowhere’?Een metershoog hek rond een molen meteen vlucht van goed negen meter?Onbetaalbare alarm- en blusinstallaties? Je kunt eigenlijk niet veel meer dan hetbeste ervan hopen... En er staan nogal watmolens die potentieel slachtoffer zijn, zekeronder de watermolens in het noorden.Maar op zijn minst zouden alle molens éngoed verzekerd én behoorlijk gedocumen-teerd moeten zijn om de naweeën zoveelmogelijk te beperken. Uitgerekend de Stichting De Fryske Mole, ei-genaar van de molen Hoogland, heeft ophet eerst genoemde punt een levensgrootprobleem. Ze is financieel niet in staat omhaar totale molenbezit naar behoren teverzekeren als een der grootste moleneige-naren van het land met bijna vijftig molens.Dat was ook de oorzaak dat er geen terug-keer was voor de op 25 januari 1990 afge-brande Non in Ferwerd. Toch moet er ietsaan te doen zijn. Zo blijken andere grotemoleneigenaren als de Rijnlandse Molen-stichting en de Stichting tot Instandhoudingvan Molens in de Alblasserwaard en de Vijf-heerenlanden elk met tientallen molenshun wiekendragers wel tegen herbouw-waarde verzekerd te hebben. Zoiets moetin Friesland toch ook kunnen? Of niet soms?

De molen ligt echt plat (foto Popke Timmermans).

Molen Kramer, zoals die er nu nog bijstaat. Quo vadis? foto Popke Timmer-mans).

Het moderne molenleven

WvdL is niet serieusOnlangs kregen we een brief van een abonnee van ditblad die opmerkte dat we onze lezers niet serieuszouden nemen; dit zou voornamelijk te wijten zijnaan deze rubriek. Ik zal mij - bij wijze van uitzon-dering - deze kritiek eens aantrekken. Bij deze dusniet het geplande verslag van het fijne telefoongesprekdat ik tijdens de Nationale Molendag mocht voerenmet één van mijn favoriete oud-DJ’s, Meta de Vries;ook niet de geplande aanklacht tegen diegene(n) dieverantwoordelijk zijn voor de restauratie van een be-kende stenen molen in het oosten des lands, waar deoorspronkelijke stalen zolderliggers werden vervangendoor - historisch volledig onverantwoorde - houtenbalken (we leven niet meer in de jaren ‘70!) en ookgeen verslag van mijn, op de valreep mislukte, sneakyonder-onsje met het GVM waarbij ikzelf tot 1000egeslaagde vrijwillig molenaar zou worden benoemd(!).Nee, ik ga de lezer eens een keer serieus nemen endaartoe ga ik nu een ingezonden brief behandelen.Een lezer (en abonnee) verzocht mij om meer privé-zaken in deze rubriek te behandelen; bij deze dan:Het gonst al enige tijd in ‘ons wereldje’ van de ge-ruchten dat ik een vriendin zou hebben. Om u nietmeer in spanning te laten: de geruchten zijn juist,maar er zijn nogal wat relatieproblemen. Ik denk datdit te wijten is aan de (letterlijke) hoogdrempeligheidvan mijn molen, in combinatie met de naar buitendraaiende voordeur; dit leidde al meerdere malen tothilarische en niet bepaald romantische taferelen. Mijnverzoek is daarom het volgende: zouden alle liedendie meededen aan het door mij ontmaskerde ‘wind-richtingonderzoek’ (zie Molenwereld 1999-2) eenonderzoek willen opstarten naar de gemiddelde drem-pelhoogte van molens, met bijbehorende draairichtin-gen van de buitendeuren, teneinde mijn relatieproble-men op te lossen? De resultaten zouden gepubliceerdkunnen worden in het molenblad dat doorgaans voorde helft gevuld is met artikelen die de lezer ervanzouden moeten overtuigen dat een goede biotoop vangroot belang is voor onze molens. Ik weet dat het al-lemaal goed bedoeld is, maar ik raak na ruim 20 jaarzó moe van dat gepreek voor eigen parochie! Voortaandus alleen nog dergelijke artikelen in bladen van debomenstichting, natuurorganisaties etc. s.v.p.! Wat he-lemaal niet meer gepubliceerd hoeft te worden van mij:Boekjes in de reeks ‘Windmühlen in Schleswig-Hol-stein in alten Ansichten’. Na vijf hele leuke boekjeswas de koek op en worden we alweer jaren verveeldmet (veel te dure) boekjes vol slechte foto’s, onduide-lijke tekeningen en nietszeggende plattegrondjes. Idi-oten als ik blijven die troep dan gewoon kopen, maarnu onlangs deel 8 (!) alweer verscheen, ga ik dat de-monstratiefniet doen. U als abonnee bent hiermeegewaarschuwd door onnodig geld verspillen. Ik schrijfhier opzettelijk abonnee, want ‘lezer’ volstaat niet:Dit blad heeft namelijk veel te veel niet-geabonneerdelezers en daar kan dit blad natuurlijk niet van be-staan; Waarvan acte! Ik pleit hier dan ook voor eenalgemeen verbod op ‘meelezen’ van Molenwereld (metexcuses aan de eerstgenoemde abonnee: Hij had tòchgelijk).

WvdL


’t Betere Werk

Het traceren van de zwerftochten van mo-lenonderdelen en zelfs van complete mo-lens behoort voor veel molenliefhebbersongetwijfeld tot de krenten in de molen-pap. Soms is de herinnering aan de verhui-zing bewaard gebleven, soms kloppen dieherinneringen niet, maar nog veel vakerzoekt men naar de speld in de befaamdehooiberg. Dat maakt de molenliefhebbertot een soort detective die met een mini-mum aan gegevens probeert de waarheidvoor het voetlicht te brengen. In Molenwereld 1999-2-44 is geconstateerddat de in 1953 gestoken roeden van demolen van Rha ongetwijfeld afkomstig wa-ren uit een andere, maar onbekende mo-len. Erwin Esselink uit Delft deelde daaropmee dat deze roeden afkomstig waren uitde Heetmolen in Wekerom (Molenwereld1999-3-68) Nu publiceerde TIMS-Nederlandin haar tijdschrift Molinologie (1998-9) degegevens van de Gebroeders Fransenover de door hen gemaakte roeden. Daar-uit blijkt dat er geen roe naar Wekerom isgeleverd; met andere woorden: de bin-nenroede uit Rha heeft voor zijn carrière inWekerom eerst nog elders zijn rondjes ge-draaid; maar waar? Nico Jurgens uit Valkenswaard wees er opdat de maten van de gemaakte Fransen-roeden misschien uitsluitsel konden geven.Nu ligt het stuk Fransenroe nog steeds bijmolenmaker Vaags in Aalten en André Nib-belink was zo vriendelijk om dit stuk roe aaneen nauwkeurig onderzoek te onderwer-pen. Hij schrijft:

‘De lengte zoals deze (roe) in Rha is ge-bruikt was ong. 18 m.In ieder end van de roede zitten (nu nog)21 hekstokgaten, met een h.o.h afstandvan 36,5 cm, en klinknagels met een h.o.h.afstand van 9,5 cm.Op bijgaande tekening zijn de maten aan-gegeven van het gedeelte in de askop. Bijde aangegeven maten horen de vol-gende maten aan het uiteinde van de roe:30,5 cm boven.............21 cm onder34 cm boven................16,5 cm onderIk heb geprobeerd om de schuinte van dehekstokgaten te meten, maar dit was nieteenvoudig i.v.m. nog aanwezige stukkenvan hekstokken enz. Normaal gesprokenheeft de 4e hekstok van onderen de vlakkestand van 0 graden en de stokken daaron-der een negatieve stand. Aangezien de

voorlaatste hekstok nog een stand van 12graden heeft moet hier wel een behoorlijkstuk van de roede zijn ingekort. De standvan de 19e hekstok (dus de derde van bo-ven) heeft een stand van 15 graden, eenvrij vlak hekwerk dus.’

Omdat de roeden voor de kleine molenvan Rha sterk ingekort waren (van 23 naar

De Broekermolen inPutten met de mole-naarsfamilie. Tweede vanlinks molenaar J. Schui-teman, die sinds 1921 ei-genaar was van de mo-len, welke in 1931 werdonttakeld en vervolgensin juni 1935 afbrandde.Molenaar Schuiteman eneen zoon overlijden inhet concentratiekampNeuengamme als slacht-offers van de beruchterazzia van 1 oktober1944. Een tweede zoonbehoort tot de 44 overle-venden.

Doorsnedetekening van de Fransenroe terhoogte van de askop (A. Nibbelink).

18 meter) boden eigenlijk alleen de matenin de askop houvast, door André Nibbelinkgenoteerd als 34 bij 30,5 cm. De gegevensvan Fransen lieten niet minder dan negenkandidaten zien: wie van de negen? On-der die negen trok de binnenroe die inmaart 1923 geleverd werd aan molenaarSchuiteman van de Broekermolen in Puttensterk de aandacht, al was het maar omdatWekerom als het ware bij Putten om dehoek ligt en waarom zou je ver gaan sle-pen met zo’n brok ijzer van 23 m als je hetvlakbij kunt krijgen? Een advertentie in DeMolenaar van 11 maart 1931 versterkte hetvermoeden. Molenaar C. Verboom uit We-kerom vraagt hierin om een binnenroe van23 meter. Het jaar correspondeert met deonttakeling van de Broekermolen in Putten,terwijl de lengte klopt en het hier ook omeen binnenroe gaat. (De geschiedenis vande Broekermolen is uitvoerig beschreven inDe Molenaar 1980, No. 6 t/m 12.) Kortom,met aan zekerheid grenzende waarschijn-lijkheid begon de nu voorgoed uitge-draaide Fransenroe van de molen in Rhazijn loopbaan in Putten en verhuisde viaWekerom naar Rha.

JSB

Advertentie uit De Molenaar van 11maart 1931, waarin de Wekeromse mo-lenaar om een ijzeren binnenroevraagt.

Speuren naar

Rhase roe


Portret

J.S. Bakker

Molen op

losse voeten

Molen op

losse voeten

Kaart van de Tweemans- en de Een-dragtspolder . De drie molens bij hetZevenhuizer Verlaat plus de molens 4,5, en B vormden in 1764 het bovenge-maal van de Tweemans- en de Een-dragtspolder.

De beide bovenmolens van de twee driegangen aan het Zuideinde tussen Zevenhui-zen en Nieuwerkerk a/d IJssel. De stompen ervan bestaan nog. Laatste molenaars:Gerrit van Vliet (noordelijke molen) en Teunis Merbis (zuidelijke molen). Op devoorgrond de tussenboezem die het water van de beide middelmolens aanvoert.

Eind maart werden in de Eendragtspolder tussen Zevenhui-zen en Rotterdam twee achttiende-eeuwse molenfunderin-gen opgegraven door de archeologische werkgroep van de

Stichting Oud Zevenhuizen-Moerkapelle. Een van deze fun-deringen maakt duidelijk dat deze molens reuzen op lemenvoeten waren, maar het desondanks probleemloos bijna twee

eeuwen uithielden.

Het veen ter weerszijde van het riviertje deRotte was aan het eind van de zeven-tiende eeuw door talloze schoorstenen ver-dwenen. Een uitgebreid plassengebiedbleef over. Zo wordt er op een goed -beterkwaad - moment gesteld dat er van Ze-venhuizen (inclusief Moerkapelle) nogmaar honderd morgen (85 ha) bruikbaarland over was! Al deze plassen rond deRotte werden in een tijdsbestek van zo’nanderhalve eeuw drooggemaakt, met uit-zondering van de Kralingse en de BergsePlassen. Het grondgebied van Zevenhuizen be-stond in feite uit drie uitgeveende polders:(van noord naar zuid: de Moerpolder, deCatges- (Katjes-)polder en de Swanlaschepolder. De drie polders werden doorsne-den door een kade, ten noorden van Ze-

venhuizen het Noordeinde en ten zuidenuiteraard het Zuideinde. Op 31 mei 1727verkreeg Anthony van Oudheusden, am-bachtsheer van Zevenhuizen octrooi vande Staten van Holland om wat nu de Twee-manspolder is droog te maken; het gebiedtussen de Rotte, de Moerkapelse Zijde, hetNoordeinde en de Hennipsloot, in grote lij-nen de westelijke helft van de Moerpolderen de Catgespolder. Aan deze droogma-king danken we nog steeds het bestaanvan de vermaarde molenviergang plus deEendragtsmolen die in oorsprong ook voordeze polder gebouwd is. De bemaling vandeze polder is uitvoerig beschreven in DeMolenaar, 1988, No. 51/52

Droogmaking van de Eendragts-polder

Nadat de droogmaking van de Twee-manspolder voltooid was ging het am-bacht van Zevenhuizen op de ingeslagenweg voort. In 1742 vroeg Hendrik van Oud-heusden, als ambachtsheer van Zevenhui-zen, octrooi van de Staten van Holland omnu het het westelijk deel van de Swanla-

1392de jaargang 1999 nr. 6 139

schepolder droog te maken, het gebiedtussen de Rotte, de Hennipsloot, het Zui-deinde en de Huismanskade. Tien jaar la-ter, op 21 januari 1752 werd dit octrooi ver-leend. De oostelijke delen van de ge-noemde polders bleven nog zo’n tachtigjaar water en zouden dan opgaan in deZuidplaspolder, de laatste grote droogma-king met windmolens (30) in Nederland.De nieuwe polder ten westen van het Zui-deinde kreeg de naam Eendragtspolder.Voor de droogmaking ervan werden er inde zuidoosthoek van de polder, het diepstedeel, twee molengangen, drie hoog, ge-maakt, dus zes molens in totaal. Echt zui-vere driegangen waren het niet, want detwee middelmolens sloegen het water uitop een gemeenschappelijke tussenboe-zem naar de beide bovenmolens aan het

De zes molens aan het Zuideinde: links de beide bovenmolens aan de weg, dan de noordelijke middelen ondermolen en rechtsde zuidelijke middelen ondermolen.

Zuideinde. Op 29 december 1757 kwamde eerste van de twee bovenmolens in be-drijf, op 28 augustus 1758 de eerste middel-molen. Daarna volgden de ondermolensen op 3 mei 1759 stak Engelbrecht van derWadding, een van de directeuren van dedroog making, met een paar grondwerkersde polder te voet over. De laatste onder-molen was toen nog niet eens in bedrijf,omdat men vanwege wellen en oppersin-gen (omhoog komen van de grond) grotemoeite had gehad met de bouwput voordeze molen, die daardoor pas begin 1760in bedrijf kwam. De bovenmolens sloegen het water uit ophet nog water gebleven deel van deSwanlaschepolder. Via de Hennipslootkwam het water bij het bovengemaal aande Rotte.

De zuidelijke middelmolen; gebouwd door Jan Bakker enClaas van de Straaten voor 5800 gulden. Abraham van derKnaap was de laatste molenaar en wel van 1888 tot 1927

De zuidelijke ondermolen (laatste molenaar Leendert Mer-bis) met op de achtergrond de middelmolen.

Bovengemaal

Er is altijd sprake over de molenviergangenlangs de Rotte; het waren er dan ook heelwat, niet minder dan dertien in totaal. Opde keper beschouwd is dat niet juist. Hetbetrof in feite allemaal driegangen die opde niet drooggemaakte delen van deoude polders afmalen. Alleen was er somsvan die oude polders vrijwel niets meerover... Aparte bovenmolens maalden hetwater weer uit op de Rotte. De Eendragts-polder en de Tweemanspolder hadden infeite een gezamenlijk bovengemaal. Dedrie driegangen konden alle drie afmalenop de plassen ten oosten van het Zuid- enNoordeinde. In 1764 bestond dit bovenge-maal uit niet minder dan zes molens - waar-onder de nog bestaande Eendragtsmolen


De uitgegraven zuidelijke middelmolenvan de driegang. Het overlappen vande elkaar kruisende platen is goed tezien. Opvallend is de verhoogde vloervan de krimp; een aanpassing voor ver-zakking van de molen?

De straalsgewijze ligging van de biel-zen, in het midden de draagmuur enrechts de waterloop.

De stenen tussen de platen en de biel-zen liggen los gestapeld.

en de bovenmolen van de Tweemanspol-der -, twee per gang! In de loop der tijdenwerd dit bovengemaal verminderd envond een herschikking plaats. De Een-dragtspolder hield tot 1880 nog een bo-

venmolen aan de Hennepsloot gemeen-schappelijk met de Tweemanspolder. Dezemolen werd in het genoemde jaar na eenproef definitief buiten bedrijf gesteld envervolgens in 1890 voor sloop verkocht.Daarna had de Eendragtspolder alleendrie eigen molens bij de Hennipsloot op deRotte als bovengemaal, waarvan er een,die ten oosten van de Eendragtsmolen in1910 afbrandde. Daarna hielden de mo-lens met hun achten de bijna 1000 ha grotepolder droog: zes aan het Zuideinde entwee aan de Rotte.

Sloop

Voor de bemaling van de polders kreegstoom langs de Rotte nauwelijks een beenaan de grond. Alleen duwde het provin-ciebestuur Berg en Broek plat gezegd eenstoomgemaal door de strot. De opkomstvan elektriciteit deed de watermolenslangs de Rotte de das om. Eerst verloren in1914 de 27 molens van Bleiswijk hun functie.In 1924 gingen de negen molens van deBinnenwegsepolder in diezelfde gemeenteeraan. In hetzelfde jaar viel het doek voorde zeven molens van De Honderd Morgenonder Moerkapelle. Dan wordt er voor heteerst over behoud van de molens gespro-ken. Tijdens een vergadering op 12 sep-tember 1924 besluiten de ingelanden vande Eendragtspolder om de bemaling vande polder te verbeteren. In deze plannen isgeen plaats voor de acht molens: die zijnvoor de sloper. In die tijd begint ook hetmolenbehoud op gang te komen. De Ver-eniging De Hollandsche Molen die het bijhet behoud van de molens van De Hon-derd Morgen had af laten weten (Zie Hetbestrijden van een gruwelijk vandalisme ,Moerkapelle 1990) werpt zich nu vol ener-gie in de strijd, daartoe op het spoor gezetdoor Minister van Onderwijs J.Th. de Visser.Op zijn beurt steunt De Visser de Verenigingweer tegenover de polder! De gemoede-ren, o.a. in de pers, lopen nu ook veel ho-ger op dan bij De Honderd Morgen. Destrijd om de molens van de Eendragtspol-der behoort met die van de Schermer indiezelfde tijd (over 51 molens) tot de felstedie er in de geschiedenis van het molen-behoud zijn gestreden; zelfs de regeringraakt er rechtstreeks bij betrokken.Op de dag dat de beslissing in Zevenhuizenvalt, op 7 januari 1925, stuurt minister De Vis-ser een telegram aan het polderbestuur,waarin hij zich achter De Hollandsche Mo-len stelt. De polder wordt dus flink onderdruk gezet; het helpt alleen niet. De inge-landen besluiten tot de bouw van eenelektrisch gemaal. Een bestuurslid van depolder, H. den Toom en De HollandscheMolen tekenen bezwaar aan tegen hetbesluit bij Gedeputeerde Staten van Zuid-Holland, GS stellen het bezwaar ter adviesin handen van de ingenieur van het Hoog-heemraadschap van Schieland, ir. W.N.van Nooten, die in maart 1925 met hetvoorstel komt om een van de twee gan-gen, dus vier molens, uit de rusten met eenelektrische hulpmotor en tevens voorsteltom in ieder geval de molen bij het verlaat

te laten staan als woning voor de sluis-wachter. Het laatste haalt het, het eersteniet, ondanks het feit dat het plan ƒ 4,20per ha per jaar goedkoper is dan de bouwvan een nieuw gemaal. De meerderheidvan de ingelanden, met name uit het lagedeel van de polder hebben er geen ver-trouwen in: op 2 oktober 1925 wordt beslo-ten het gemaal aan de Middelweg te bou-wen dat op 25 mei 1927 in bedrijf wordt ge-steld. Tevergeefs heeft men nog gehooptdat GS de kredietaanvraag voor hetnieuwe gemaal niet zou honoreren. (Laterzal dit laatste ook bij de viergang in Aarlan-derveen spelen.) Op 30 augustus 1928 wor-den de beide ondermolens voor sloop aande bekende molensloper Breedveld ver-kocht voor 1135 gulden; op 10 maart 1930kopen Breedveld en een andere molenslo-per, Mudde uit Moordrecht de twee mid-delmolens, Mudde betaalt 418 gulden,Breedveld 1100. De bovenmolen ten zui-den van de Eendragtsmolen wordt in het-zelfde jaar door Mudde gesloopt. De beidebovenmolens van de gangen aan het Zui-deinde worden tot op de eerste bintlaaggesloopt, eerst de zuidelijke, begin 1931 enkort daarna de noordelijke. (Voor meerover de Eendragtspolder en zijn molens: ziehet in Molenwereld 1998-2 besprokenboekje Eendragtspolder, van molens naarmachines, nog steeds verkrijgbaar bij deStichting Oud Zevenhuizen-Moerkapelle,Postbus 100, 2760 AC Zevenhuizen.)De bij de sloop vrijkomende IJsselstenenhergebruikt voor de bouw van enkele hui-zen door de Moerkapelse aannemer Dirkde Graaf, die er ook zijn eigen en enige ja-ren geleden gesloopte huis aan de Oranje-straat in Moerkapelle mee laat bouwenplus een identiek en nog bestaand huisaan de Wollefoppenweg in Zevenhuizen.(Dirk de Graaf was een broer van de be-kende Goudse molenmaker Arie de Graaf,beiden waren geboren op een watermo-len van de Binnenwegsepolder onder Bleis-wijk.) ‘Das groβe Mühlensterben’, zoals de Duit-sers zeggen, was aan de Rotte kort maarhevig: in zo’n tien, vijftien jaar tijd werden erzegge en schrijve 53 watermolens gesloopt,vrijwel allemaal grote en prachtige kastenmet een vlucht van tegen de 28 meter, uit-muntend onderhouden, oersterk en juweel-tjes om te zien. Niet voor niets zijn er molen-liefhebbers die de molens van de Twee-manspolder en de Eendragtsmolen tot demooiste die er in dit land zijn rekenen.

In de grond

Watermolens zijn net ijsbergen: het zwaar-ste deel zie je niet. Bij ijsbergen zit het onderwater, bij molens onder de grond. Wanneereen watermolen gesloopt wordt, dan laatmen dit ondergrondse gedeelte lekker zit-ten, want wie zit het in de weg? Het volle-dig uitslopen zou veel tijd, moeite en daar-mee geld kosten. Zo werd bijvoorbeeld bijde sloop van de Zuidplasmolens bepaalddat ze tot op een meter onder het maai-veld gesloopt moesten worden; de restmocht blijven zitten. Diezelfde praktijk heeft


men bij de sloop van de molens van deEendragtspolder gevolgd: de funderingenaan het Zuideinde bleven zitten waar zezaten en alleen iemand die op de hoogtewas van de oorspronkelijke toestand konaan wat oneffenheden zien ‘wie es einmalgewesen war’.Het zich immer uitbreidende Rotterdamsloeg het oog op zijn buurgemeente Ze-venhuizen-Moerkapelle voor een nieuwestadswijk. Het deel van de Eendragtspolderten zuiden van de Middelweg, de weg diedeze polder doorsnijdt werd bij Rotterdamingelijfd, waarna begonnen werd aan deontwikkeling van de nieuwe stadswijk Nes-selande in dit deel van de polder. De fun-deringen van de in 1928-1930 gesloopteonder- en middelmolen van de zuidelijkedriegang die nog steeds onder het maai-veld verborgen zaten kwamen in de knel.In het beste geval zouden ze onder eendikke laag zand verdwijnen, maar waar-schijnlijker was dat een grote shovel in dekortst mogelijk keren een eind zou makenaan dit stukje geschiedenis.Een liefhebber van de plaatselijke geschie-denis, de heer Markus, zag de bui bijtijdshangen. Hij alarmeerde de Stichting OudZevenhuizen-Moerkapelle die daarop metde Vereniging Molenvrienden Rottemeren-gebied snel en adequaat in actie kwamvia de archeoloog van de stichting, Robde Graad. In de laatste week van maartwerden de funderingen van beide molensuitgegraven en verder onderzocht. Het re-sultaat was opzienbarend voor molenlief-hebbers, met name voor wat betreft defundering van de middelmolen van dedriegang, juist omdat die weinig voor-stelde.

Fundering van niets

Iedereen die ook maar iets van molens af-weet zou onder een grote Zuid-Hollandsewatermolen van halverwege de acht-tiende eeuw een degelijke fundering vanhouten heipalen verwachten met eenhouten vloer voor het metselwerk (Zie An-ton Sipman: Molenbouw Zutphen 1975).Niets bleek minder waar! De muren van hetachtkant bleken opgemetseld te zijn vanafhouten platen, beter gezegd, twee naastelkaar liggende houten balken, waarbij deplaten die van het aangrenzende veld vanhet achtkant overlapten, dan wel er on-derdoor gingen. De draagmuur voor wate-ras en spilkalf in het hart van de molen wasop precies dezelfde manier gefundeerd. Erwas geen spoor van heipalen of kespen tezien. Op de houten platenlagen straalsge-wijs per veld vier bielzen; los zonder koppe-ling op de platen! Verder bleken de onder-ste lagen steen niet gemetseld te zijn, maarlos te liggen, zonder een spoor van specie!Van de waterlopen bleek de basis van deachterwaterloop nog anwezig, waaruit teconcluderen viel dat die waterloop vanhout is geweest.Het is ronduit verbazingwekkend dat hetenorme gewicht van een grote Zuid-Hol-landse watermolen op zo’n fundering vanniets is blijven staan; niet alleen op grond

van het enorme gewicht dat die funderingmoest dragen, maar ook op grond van debeweging die een malende molen nu een-maal met zich mee brengt. En op de gan-gen langs de Rotte werd niet zachtzinniggemalen; zo hard als de lepel gieten konals de omstandigheden ernaar waren. Het‘van de Rotte komen’ gold voor molenaarsdie buiten de streek solliciteerden als eenextra aanbeveling!Niet alleen het gewicht en de bewegingspelen een rol, maar ook de ondergrond.Die was niet best; hetgeen bleek uit dehierboven aangehaalde lotgevallen vande zuidelijke ondermolen die pas in bedrijfkon komen nadat de polder eigenlijk albijna droog was! Die zuidelijke ondermolenliet een der beide opgegraven funderin-gen na en was de naaste buurman van demiddelmolen, zodat de ondergrond daar-van op zijn minst te denken geeft.

Verklaring-vraagtekens

De eerste vraag was of deze manier vanfunderen volgens het bestek was. Nu zijnde bestekken voor de bouw van de mo-lens van de Eendragtspolder bewaard ge-bleven. Helaas bleken die vooreerst niettoegankelijk; vandaar dat opheldering uitdie hoek nog even toekomstmuziek is. Derol van de door ‘niets dan de grond gedra-gen’ platen is vanzelfsprekend. De bielzenerop hebben als doel om het gewicht overde beide naast elkaar liggende balen ge-lijkmatig te verdelen. Het vreemde is echterdat die los liggen. Men zou verwachten dateen koppeling met de platen een eventu-eel verglijden zou voorkomen? Het los sta-pelen van de onderste lagen van het met-selwerk doet nog merkwaardiger aan.Daar is wel een goede verklaring voor. Hetwas namelijk altijd gebruikelijk bij een fun-dering ‘op staal’. Een dergelijke funderinggaat zich altijd zetten: er treedt verzakkingop. Uiteraard begint dat aan de basis.Wanneer men nu direct was gaan metse-len dan zouden de scheuren zich snel naarboven toe voortplanten en vertakken: inhet ergste geval zou het hele muurwerk uitelkaar scheuren. Dan is Leiden in last. Wan-neer men nu de onderste lagen los legtdan gaat die steen wel wijken, maar despanning in het echte metselwerk blijft uit ofis veel minder , omdat de gemetselde muurflexibel is ten opzichte van de onderstelosse lagen. Ondanks deze gebrekkige wijze van funde-ren hebben de molens van de Eendragts-polder hun werk meer dan anderhalveeeuw gedaan. Afgaande op foto’s ston-den zij ten tijde van de buitengebruikstel-ling recht op hun benen en vertoont hetmuurwerk geen scheuren. Nu kan men inde loop der tijden een en ander gecorri-geerd hebben, maar dat kan, zo wijzen fo-to’s uit, nooit erg veel geweest zijn. Het is niet verbazingwekkend dat de mo-lens met houten waterlopen gebouwd zijn.Niet alleen de molens moesten zich zetten,maar ook het land na de inklinking, De kanswas dus groot, dat daardoor een aanpas-sing van de waterlopen noodzakelijk was.

Dat is makkelijker te doen bij een houtenwaterloop dan bij een stenen. Zo kregenveel droogmakerijmolens pas na jaren eengemetseld gewelf; vaak af te leiden uit desluitsteen in dat gewelf. Zo had de noorde-lijke bovenmolen van de Eendragtspolderaan het Zuideinde wel een overwelfdeachterwaterloop, de zuidelijke moest hetmet een houten brugdek doenBij de middelmolen viel het op dat de wa-terloop naar het scheprad toe naar bene-den liep. Dat kan gekomen zijn doordat hetenorme gewicht van de molen ervoorzorgde dat die zelf sneller en meer verzaktedan de houten waterlopen die eigenlijkniets te dragen hadden. De waterloop aande kant van de eigenlijke molen zaktemee, het andere einde niet.Hoe of het ook zij, de opgegraven funde-ring van de genoemde molen van de Een-dragtspolder toont een op het eerste ge-zicht twijfelachtig product van molen-bouwkunde. Aanvankelijk bestond devrees, dat de funderingen direct na het uit-graven verwijderd zouden worden, maargelukkig heeft de gemeente Rotterdamgezegd dat dit altijd nog kan. Ze blijven opzijn minst voorlopig nog even in tact en hetis te hopen dat men een manier vindt omze op de een of andere manier te conser-veren. Ze zijn er bijzonder genoeg voor.

Nogmaals het stelsel van platen, bielzenen metselwerk.

De put van de zuidelijke ondermolen.De resten van deze molen bevondenzich maar net onder het maaiveld.


De heer Esselink uit Delft vermoedt dat de‘Zoeker’ uit Molenwereld 1999-5 de molenvan de Zuider- n Midden-Rekerpolder on-der Bergen (NH) is, maar weet dit niet zeker.Verder heeft hij nog nieuws over enige on-bekenden uit het verleden. De heer Esselinkschrijft:‘De heer Posthumus heeft helemaal gelijkmet de oplossing Drachten voor de Zoekeruit Molenwereld 1 van dit jaar en inder-daad gaat het om de molen van Weis.Deze molen, officieel De Hoop geheten,dateerde van 1846 en bleef tot 1919 inhanden van de molenaarsfamilie Weis. In1929 werd de molen afgebroken. In De Mo-lenaar 1983-51/52 verscheen een uitvoerigartikel over het molenaarsgeslacht Weis,waarin ook de molen uitgebreid aan bodkomt. De meeste gebouwen op de foto, zoniet alle, zijn verdwenen. Het huis, waar demolen bovenuit steekt, hoorde bij de er-achter gelegen Christelijke School. Deweg, die er voor langs loopt was het Oost-einde, de bruggetjes voerden over de Zui-derdwarsvaart. In het pand rechts op devoorgrond had D. Talsma zijn herberg ‘DeWarme Hoek’, zoals ook met enige fantasiete lezen is op het uithangbord. De situatie isnu onherkenbaar veranderd. De vaart is

gedempt en de naam Zuiderdwarsvaartging over op de weg, die er thans loopt. Denaam Oosteinde verdween daarmee alsstraatnaam. Voor wat betreft de dateringvan de foto het volgende. In het eerdergenoemde artikel uit de Molenaar staatdat de molen in 1899 op één roede zelf-zwichting kreeg. De afgedrukte foto moetdus in of voor 1899 gemaakt zijn. Gezien demenigte mensen en het vlagvertoon is hetheel goed mogelijk, dat de foto gemaakt istijdens de feestelijkheden ter gelegenheidvan de inhuldiging van Wilhelmina als Ko-ningin der Nederlanden op 6 september1898.Ik wil ook terugkomen op een oude onbe-kende, en wel uit De Molenaar 1990-14 van4 april. In Molenaar 1996-3 sprak ik het ver-moeden uit dat de molen wel eens ‘De

Hoop’ in Doornenburg zou kunnen zijn. Bijdeze oplossing waren twijfels omdat dezwichtlatjes bij de onbekende molen ont-braken. Onlangs kreeg ik een origineel vandeze afbeelding in handen met als onder-schrift Doornenburg, terwijl op de horizon-tale roede inderdaad nu wel een zwicht-latje te ontdekken is (zie ook bijgevoegdekopie). Ik denk dat daarmee de onbe-kende met zekerheid als De Hoop te Door-nenburg thuisgebracht kan worden’.We danken de heer Esselink hartelijk voorzijn uitvoerige bijdrage.

Hierbij een nieuwe ‘Zoeker’; wie brengthem precies thuis?Reacties a.u.b. te richten aan de redactievan de Molenwereld, Moerdijkstraat 39,2751 BE Moerkapelle, fax 079-5931303.

Zoeker

De iedere maand per post thuis

kan op drie manieren:

1. Door het nemen van een abonnement.

Abonnementen kunnen op ieder gewenst moment ingaan en worden automatisch ver-lengd tenzij een abonnement uiterlijk 1 december van het lopende abonnementsjaarschriftelijk wordt opgezegd.De in het lopende abonnementsjaar (van januari t/m december) reeds verschenennummers worden na ontvangst van het abonnementsgeld direct toegezonden, indiennog voorradig.

Abonnementsprijs: Nederland ƒ 97,50 per jaar (incl. 6% BTW) .Leden van de Vereniging 'De Hollandsche Molen', het Gilde van Vrijwillige Molenaars en het Ambachtelijk Korenmolenaarsgilde betalen ƒ 92,50.België: 1850 Bfr per jaar (incl. 6% BTW)Duitsland: DM 130Overige landen op aanvraag.De abonnementsprijs dient bij vooruitbetaling te worden voldaan.

2. Door u aan te melden als donateur.

Donateurs van de Stichting Molenwereld ontvangen het blad gratis bijeen minimum-donatie van ƒ 125,-.

3. Door een cadeau-abonnement.

U kunt ook een abonnement cadeau doen. U geeft dan via onderstaande bon aan wieu de 'MOLENWERELD' wilt toesturen en met ingang van wanneer. Na ontvangst van hetabonnementsbedrag sturen wij u een cadeaubon voor de ontvanger.Een cadeau-abonnement kan voor een heel of voor een half jaar aangegaan worden.De prijs voor een heel jaar is ƒ 100,-, voor een half jaar ƒ 50,-. Na afloop van de periodewordt het cadeau-abonnement automatisch door ons beëindigd.

� JA1, ik meld mij aan als abonnee op de� tegen de abonnementsprijs van ƒ 97,50,� maar betaal als lid van 'De Hollandsche Molen', het Gilde van Vrijwillige Molenaars ofhet Ambachtelijk Korenmolenaarsgilde slechts ƒ 92,50.

� JA1, ik meld mij aan als donateur van de Stichting Molenwereld tegen een donatie vanƒ ................... Ik maak mijn donatie over op Postbank rek. 4506935 of Rabobank reke-ningnr.no. 3750.30.867 t.n.v. de Stichting Molenwereld.Als molenliefhebber/beroepsmolenaar/molenmaker/vrijwillig molenaar2 ben ik speciaalgeïnteresseerd in:...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

� JA1, ik wil graag een cadeau-abonnement aanvragen voor:Naam:..............................................................................................................................................Adres:...............................................................................................................................................Postcode:.............................Plaats:................................................................................................Datum van ingang:........................................................................................................................

Handtekening:

Afzender (s.v.p. in drukletters)Naam:..............................................................................................................................................Adres:...............................................................................................................................................Postcode:.............................Plaats:................................................................................................

Deze coupon kan, desgewenst, portvrij ingestuurd worden aan:

Stichting MOLENWERELD Antwoordnummer 12104 NL-2740 WD MOERKAPELLE

BON�

1S.v.p. aankruisen hetgeen door u gewenst wordt. / 2Doorhalen wat niet van toepassing is.

Indien u de bon niet uit de Molenwereld wil knippen, maak dan een kopie en stuur deze in een envelop aan ons op.

J.S. Bakker

Papiermolen

Voor molenrestauraties:

EIKEN- en BILINGASTAMMEN IN VOORRAAD:* In te zagen volgens bestek en tekening

Verder: IEPEN- BOLLETRIE-STEENBEUK- DOUGLAS-LARIX- AZOBÉ

Houtcompagnie ”Almemum” BV, Kanaalweg 108 8861 KJ Harlingen.

* Telefoon: 0517-413377* Fax: 0517-414873

Kerkhovense Molen,

OisterwijkTer gelegenheid van de ingebruikstelling vande korenmolen Onvermoeid, ofwel de Kerk-hovense Molen, op 1 mei verscheen eenboekje over de geschiedenis van deze en an-dere molens op het grondgebied van Oister-wijk van de hand van Jan Scheirs en Wim deBakker. Het 32 pagina’s tellende boekje op A5formaat geeft heel veel en heel oude gege-vens over het molenleven in Oisterwijk en ismet kennis van zaken geschreven; niet alleenbetreffende de molen(s) op zich, maar ooktegen de achtergrond van de plaatselijke enregionale geschiedenis. Er blijken in Oisterwijkook twee rosmolens gestaan te hebben plustwee watermolens, aangedreven door deVoorste Stroom. Dan was er behalve de Kerk-hovense Molen nog een tweede wind molen,de Kivitsmolen, welke in 1873 gesloopt werd.Het boekje is geïllustreerd met oude en re-cente foto’s plus de bouwtekening van deKerkhovense Molen uit 1893.Het boekje Kerkhovense Molen, Oisterwijk is tebestellen door het overmaken van ƒ 15,- oppostbankrekening 5432797 t.n.v. Jan Scheirs,rekening werkgroep, Loostraat 2 te Hilvaren-beek. (Bij bankoverschrijvingen s.v.p ooknaam en adres vermelden onder mededelin-gen). Afgehaald op de molen kost hetboekje ƒ 10,- (de molen is op zaterdagen ge-opend van 14.00 tot 17.00 uur).jsb.

Weer een molenbrand, weer een brandstichting! Molen op ... · met stelling, is zo als watermolen...

Documents

Transcript of Weer een molenbrand, weer een brandstichting! Molen op ... · met stelling, is zo als watermolen...