2014/2015€¦ · Nieuwe aanpak voor educatie 53 Erfgoed voor iedereen 55 Opgraven in een...

jaarboek 2014/2015

Vanuit de overtuiging dat erfgoed

bijdraagt aan de kwaliteit en identiteit

van de moderne leefomgeving, brengt

Erfgoed Leiden en Omstreken kennis van

het verleden bij elkaar en maakt deze

bruikbaar voor iedereen.

erfgo

ed leid

en en

om

streken jaarbo

ek 2014

/2015

jaarboek 2014/2015

2

inhoudsopgave

Inleiding 4

Erfgoedheeftvestigingskracht,ontwikkelkrachtenaantrekkingskracht 6

Herstelhistorischstadsbeeldwerktaanstekelijk 8

Erfgoedinkaart:decultuurhistorischeatlasvanLeiden 14

AfficheHarteveltvultcollectiemooiaan 16

Haarlemmerstraat254:eenboerderijindestad 18

Bibliotheekmaaktkwaliteitsslag 26

Restaurerenvooreeuwen 28

OnverwachteontdekkingeninBreestraat90 30

Zorgenvoorlater:tweenieuwepublicatiesovermonumentenzorginLeiden 34

Eerstehulpbijduurzaamerfgoed 36

Collectieplanhistorischebouwfragmentenvastgesteld 38

WerderinhetLeidseGravensteenookgewoond? 39

Deallerleukstevondstvandeweek 45

Costerrevisited 47

EenprimeurinLeiden:projectontwikkelingbouwhistorischbegeleid 49

ELOinitiatorEuropeesprojectvoorstel 50

DigitaalbeheerbetermetMemorix 52

Nieuweaanpakvooreducatie 53

Erfgoedvooriedereen 55

Opgravenineenparkeergarage 58

MolenDeValklooptweeroprolletjes 60

ZusterhuisNieuweroord 62

Nieuwsteeg5:bouwen,wonenenwerkenrond1600 68

OpenMonumentendagenLeiden2014-2015 72

Aangewezenmonumententonengrotediversiteit 74

VanRomeinsenederzettingtotbuitenplaats 76

Pelgrimsenduplexwoningen 78

Korevaarstraatgeeftondergrondsegeschiedenisprijs 80

Opgravingenopterreinvoormaligebrandweerkazerne 81

Wehebbendebonnetjesnog! 82

Volgen,liken,surfen,stemmenenmeedoen 84

OndergrondsecontainersbiedenuniekekansvoorLeidsearcheologen 86

feiten en cijfers 89

Archiefinspectie 90

SamenstellingErfgoedLeidenenOmstrekenper31december2015 94

Digitaliseringopstoomdoorvelevrijwilligers 97

Indepubliciteit 98

KengetallenErfgoedLeidenenOmstreken 104

Colofon 108

4

erfgoed leiden en omstreken jaarboek 2014/2015

inleiding

“Vanuit de overtuiging dat erfgoed bijdraagt aan de kwaliteit en identiteit van de moderne leefomgeving, brengt Erfgoed Leiden en Omstreken kennis van het verleden bij elkaar en maakt deze bruikbaar voor iedereen.” Dit is de missie die Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) zichzelf heeft gesteld. Met de verhalen in dit jaarboek kunt u zich een beeld vormen of ELO in deze missie geslaagd is.

Over2014-2015brengenwe,andersdanover

2012-2013,eenjaarboekuit.Hetaccentligt

watonsbetreftopdeverhalen.Defeitenen

cijfersstaanachterin,maardeverhalenoveronserfgoed

zijnbelangrijker.Zijzijnintedelenindriethema’s:het

verzamelenenbeherenvancollecties,hetinspirerenen

lerenentotslothetvertellenvanhetverhaalvandeze

regioenhetdelenvanonzekennis.

Binnenhetthemaverzamelenenbeherenlaatde

restauratorzienhoehetcharterprojectisgestart,een

enormeklusdieertoemoetleidendatmeerdan10.000

charters(oorkonden)gedigitaliseerdkunnenworden.

Deaffichebeheerderzeteennieuwverworvenaffichevan

distilleerderijHarteveltinhetzonnetjeendeteamleider

InformatievoorzieningvertelthoeELO,vanwegedewens

omallecollectiessamentoegankelijktemaken,trekker

werdvaneenprojectwaarvoorEuropesesubsidiewerd

aangevraagd.

Onzecollectiesenkenniskunnenmenseninspirerenen

latenleren.Inditjaarboekwordtdetotstandkomingvan

decultuurhistorischeatlasbeschreven,inspiratievoor

nieuweontwikkelingenindestadeneenmanieromde

geschiedenisvandestadopdekaartteontdekken.Er

zullenmeerkaartenoverderegiovolgen.TypischLeids

zijndeprojectendiegerichtzijnophetterugbrengenvan

historischewinkelpuienenkleurenenhetverduurzamen

vanmonumenten.Denieuweaanpakvaneducatieis

voordeheleregioendebijdragenaantv-programma’s

alsVerborgen VerledenenevenementenalsFamillement

hebbeneennationaalbereik.

Kenniswordtgedeelddoorhetvertellenvanverhalen.

Waargebouwdwordt,wordtarcheologischen/of

bouwhistorischonderzoekgedaan.Zowetenwenu

meeroverdeAalmarktendeLammermarkt.Datde

combinatievanhistorischedisciplinesbinnenELO

totcompletereverhalenleidt,bewijsthetstukover

Nieuwsteeg5.Verhalenkunnenookin140tekensverteld

worden:socialmediabrengenonzekennisbijnieuwe

doelgroepen.

Alleverhalenbijelkaarvormeneenontdekkingstocht

doorLeiden,StadvanOntdekkingen.

HetartikeloverdebibliotheekgaatoverZandvliets

5

insp

irer

en &

ler

en

kantoor-enboekwinkelindeHaarlemmerstraaten

volgtdaaromnahetverhaaloverdeHaarlemmerstraat

254.HetartikeloverdeBreestraatwordtgevolgddoor

eenverhaaloverhetnieuweboekoverhetstadhuis.De

opgravingaandeLammermarktgaatvoorafaaneen

stukoverMolendeValk,eenonderdeelvanELOwaarwe

trotsopzijnendatin2015eenbezoekersrecordbrak.

Ditjaarboek bevatslechtseenselectievanalonze

verhalen.Alsuhethelejaardooropdehoogtewilt

blijvenvanonzevondsten,leesdandeverhalen

geschrevendooronzearchivarissen,bouwhistorici,

archeologenetc.opwww.erfgoedleiden.nl.Iedereweek

staatdaareennieuweontdekkinginVondst van de

Week.Volgonsopfacebookoftwitteromgeattendeerd

tewordenopnieuwevondsten.Veelplezierbijdeze

ontdekkingsreis!

Ariela Netiv

Directeur Erfgoed Leiden en Omstreken

http://www.erfgoedleiden.nl

6

erfgoed heeft vestigingskracht, ontwikkelkracht en aantrekkingskrachtEveline Steneker

kennis en collecties van internationaal niveau

Leidenheeftdeambitieommetalhaarerfgoedkennisen–collecties

nationaaleninternationaalaandetoptestaan.DaarbijrichtLeiden

zichophetbehoudendeversterkingvandeuniekemixvanmusea

enkennisinstellingenenopdeverdereontwikkelingvanvakkennis,

erfgoedkennis-encollecties,vanLeidsegeschiedenistotwereldschatten.

OokdebeoogdeUnesco-nominatievandeLimes(Romeinsegrens),met

hetarcheologischparkMatiloalsbelangrijkonderdeel,sluitaanopde

erfgoedambitiesvandestadLeiden.ErfgoedLeidenenOmstrekenleverteen

bijdrageaandevoorbereidingenvanhetinternationalePilgrimjaarin2020.

erfgoed heeft ruimtelijke kwaliteit

EentweedebelangrijkeambitieuitdeErfgoednotaisdatLeidenhaar

historischeomgevingskwaliteitwilbehouden,benuttenenversterkenvoor

eenaantrekkelijke,vitaleentoekomstbestendigestad.DaarbijrichtLeiden

zichophetbetrekkenvandecultuurhistorischekennisindeontwikkelingvan

destad,hetversterkenvandebelevingswaarde,kwaliteitdoorvakmanschap

enhetstimulerenvanherbestemmingentoekomstbestendigemonumenten.

Erwordtopdiversemaniereninvullingaangegeven.DeSubsidieregeling

HistorischStadsbeeldrichtzichophistorischewinkelpuien,kleurenop

gevels,gevelreclameenmonumentaleonderdelen.Deregelingkrijgt

steedsmeerbekendheid,metzichtbaarresultaatinhetgevelbeeld.In2015

iseenmaligextrabudgetaanderegelingtoegekend.Per1januari2016is

desubsidieregelingvernieuwd.Meerinformatieoverenresultatenvande

SubsidieregelingHistorischStadsbeeldvindtuverderopinditjaarboek.

ErfgoedLeidenenOmstrekenhelpteigenarenvanmonumentendaarnaast

dooradviesinallerleivorm.Denkaanduurzaamheidsadviezenvoor

monumentenofaandeHandreikingvoorherbestemmingenverbouw.

EenbijzonderinitiatiefisdewerkgroepGeveltekensvandeHistorische

VerenigingOudLeiden.Dezezorgtvoorhetbehoudenherstelvandevele

Leidsegeveltekens.DeCommissieHistorischKaraktervandezevereniging

denktbovendienmeeindiverseplannenvoordestad.

beleef het erfgoed

Leidenwilgraagdatbewonersenbezoekersvandestadheterfgoedkunnen

beleven.Werichtenonsdaarbijophetvertellenvandeverhalen,educatie,

hetbenuttenvandehistorischestadalspodium,nieuwebetekenisvoor

bestaanderfgoedenhettoepassenvanerfgoedinmarketing. Erwordtop

veelmaniereninvullinggegevenaandezeambities.

ELOheefteenaantrekkelijkprogrammavanerfgoededucatievoorgroot

enkleinenookuitdestadkomenmooieinitiatieven.Denkbijvoorbeeld

aanhetPStheaterdatdeverhalenvandestadverteltennieuwe

betekenisaanerfgoedgeeft.OfdenieuwerouteLeidseOntdekkingenen

dewetenschappelijkeformulesopgevels,dieLeidsegeschiedenisvan

wereldformaatzichtbaarmakenindeopenbareruimte.Eenbijzonder

Erfgoed is belangrijk voor Leiden en het heeft dan ook een prominente plaats in de stadsvisie Stad van Ontdekkingen. Erfgoed heeft vestigingskracht, ontwikkelkracht en aantrekkingskracht. De Erfgoednota 2014-2020 richt zich op het benutten van deze kansen en kwaliteiten van erfgoed. Samen met diverse partners zorgen we ervoor dat erfgoedkennis en -collecties bruikbaar worden voor iedereen. Vele professionals en deskundige vrijwilligers leveren hieraan een bijdrage.


7

we gaan door!

DeErfgoednotabevatnogveelandereambitieswaaraangewerktwordt.Dat

ditstapsgewijsgaatennietallemaaltegelijkkangebeuren,spreektvoorzich.

Wehoudenuopdehoogtevannieuweontwikkelingen.

stadsinitiatiefvanvrijwilligersin2015ishetnieuweErfgoedcafé.Hierkande

erfgoedliefhebbernaarhartelustnetwerkenenkennisuitwisselen.Ookde

Erfgoedkoepeliseenplatformwaarbinnendeerfgoedpartnersmetelkaarvan

gedachtenkunnenwisselen.

ArcheologischParkMatilo,strakswerelderfgoed?Foto:BuroJP

8

insp

irer

en &

ler

en

dievaakwordtaangetroffeninLeiden,metnameopkozijnenenkroonlijsten.

Daaromadviseerdedekleuronderzoekervoorallekozijnenendekroonlijst

eenokerkleur.

Engels bruin

Opderamenbevondenzichgeenoudeverfpakketten.Zijzijnvolgenshet

kleuradviesEngelsbruingeschilderd,eenkleurdieinde17de-19deeeuwvaak

voorkwamopramenendeuren.Degevelheeftookzandstenenelementen,

waaronderdebogenbovenderamenopdeverdiepingen.Dezezijninde

loopdertijdverschillendekerengeverfd.Ditwaseengebruikelijkegangvan

zakenaangezienzandsteensnelverweertendaneenzwartbruinelaagkrijgt.

Mencamoufleerdeditdooreroverheenteschilderenineentintgelijkend

ophetoriginelemateriaal.Daaromzijnookdezeonderdelenopnieuwineen

zandsteentintgeschilderd.

HoewelhetgeadviseerdekleurbeeldmogelijkdusnooitopSteenschuur15

inzijnhuidigegedaantetezienisgeweest,latende‘nieuweoude‘kleuren

dearchitectuurmeerspreken,verwijzenzijnaardeLeidsekleurhistorieen

vormenzijsamenmetdegebruiktematerialeneenharmonieusgeheel.

over de brug

HetLeidsekleurenprojectrichtzichvooralopgevelsvanhistorischepanden.

In2014deedzicheenkansvooromerookbruggenbijtebetrekken.De

geplandeonderhoudswerkenaaneenaantalbruggenbodenruimtevoorinsp

irer

en &

ler

en

Cas Nagtzaam en Monique Roscher

herstel historisch stadsbeeld werkt aanstekelijkresultaten van het winkelpuien- en kleurenproject

In 2014 en 2015 heeft het winkelpuien- en kleurenproject veel moois opgeleverd. Met behulp van de gemeentelijke Subsidieregeling Historisch Stadsbeeld (SHS) investeerden eigenaren en ondernemers in herstel van het historisch aanzien van hun pand en daarmee in de uitstraling van de stad. Steeds vaker steken zij daarmee hun directe omgeving aan.

VanafdeGroenebrugmetzichtopeenfraairijtjepandenaanhet

Steenschuur,isdatgoedtezien.In2013ondergingSteenschuur11alseerste

eenmetamorfosemetherstelvanhistorischekleuren,stoepénluiken.In

2015volgdennummers13en15waarmetsubsidiezowelkleurbeeldals

stoepenwerdenhersteld.Ookdestoepvannummer7krijgtzijnoudeallure

terug,compleetmetlantaarnpalen.

de nieuwe kleuren van steenschuur 15Langnietaltijdlevertkleuronderzoekeeneenduidigbeeldvanhoehetooit

geweestis.Houtwerkisinlatertijdensomsdrastischkaalgehaaldwaardoor

ergeensporenvanoudeverflagenmeeraanwezigzijn.Steenschuur15had

inde17deeeuweentrapgevelmetkruisvenstersinHollandserenaissancestijl.

Inde18deeeuwkreegheteenlijstgevelenschuiframen.Dieramenwerden

in1958nogeensaangepast,toendebekendeLeidsedansschoolAlphenaar

zichhiervestigde.Zijkondendusgeenoudereverflagenmeerprijsgeven.

Eerder,rond1920,haddegevelophetniveauvandebeganegrondookeen

ingrijpendeverbouwingondergaan.

Microscoop

Gelukkigtrofdekleuronderzoekeropdekroonlijstnogwelrestenvaneen

dikverfpakketaan.1Hetkleurenmonsterlietonderdemicroscoopmaarliefst

32lagenzien.Deonderstelagenzoudenaanheteindevande18deeeuw

kunnenzijnaangebracht.Ditwarenoker/zandsteenkleurigetinten,eenkleur


9

insp

irer

en &

ler

en

Steenschuur11,13en15in2015naherstelvanhistorischestoepen,kleurbeeldenluiken.

DeMorspoortbrug(detail).

kleuronderzoek.InmiddelszijndeMorspoortbrugendeGroteHavenbrug

geschilderdinhistorischmeerverantwoordekleureneniserkleuronderzoek

gedaannaardeVreewijkbrug,deRijnzichtbrugendeBostelbrug.

engels rood: de morspoortbrug

DehuidigeMorspoortbrugdateertuitdejaren’80vandevorigeeeuw.

Hethaddusgeenzinomopdebrugzelfkleurenonderzoektedoen.Met

eenzoektochtindearchievenkwamechterdenodigeinformatieboven

water.Erlagopdezepleknamelijkaleenbrugvanaf1611.Uitbestekken

enafbeeldingenvaltafteleidendatdeopbouwvandebruginde17deen

18deeeuwlangetijd‘Engelsrood’moetzijngeweest.2Sindsdienisdebrug

nogverschillendekerenvervangen,waarbijhijookvanvormveranderde.

Dehuidigebruglijkthetmeestophetexemplaarzoalsdatin1924werd

gefotografeerddoorW.J.Kret.Dezefotovormdedanookdebasisvoor

dekleurreconstructie.Deopbouwvandebruglijktereenwatsmoezelige

lichtetintoptehebben.Hetisnueenzandsteenkleurgeworden.Krets

zwart-witfotolaatookcontrasterendekleuraccentenzienineenonbekende

kleur.ZezijnnuEngelsroodgemaakt,alsverwijzingnaardekleurdiede

Morspoortbruglangetijdheeftgehad.Hetmeesteijzerwerkkreegeenzwarte

kleurennatuurlijkontbreektookhetLeidsestadswapenniet.Almetalisde

brugnuweereenwaardigeentreetotdehistorischebinnenstad.

geteerde stenen: de grote havenbrug

OverdekleurenvandeGroteHavenbrugdeeddeVondstvandeWeekal

verslag(tevindenopwww.erfgoedleiden.nl/VVDW35).3Inmiddelsisdit

brugcomplexgeschilderdintweetintengrijsmetzwarteaccenten,waarmee

defraaieendoordachtevormgevingindestijlvandeAmsterdamseschool

weerbetertotzijnrechtkomt.

Eenbijzonderevondstbijditkleuronderzoekwarenderestenvanteerachtige

zwarteverfopdesmalle,terugliggendebandeninhetmetselwerkvande

voormaligepolitiepostenhettransformatorgebouw.Bijkleuronderzoek

naardeuitdezelfdeperiodedaterendeRijnzichtbrug(1931-32),werden

vergelijkbaregeteerdestenenaangetroffen.4Hoewelhetterenvanstenen

http://www.erfgoedleiden.nl/VVDW35).3

http://www.erfgoedleiden.nl/VVDW35).3

10

insp

irer

en &

ler

en

traditioneeluitfunctioneleoverwegingenwerdgedaan–hetbeschermde

destenentegenvocht–lijkthetookomesthetischeredenentoegepast.De

zwartebandengeveneenhorizontaalaccentdatpastbinnendevormgeving

vanbeidebrugcomplexen.DegebouwtjesopdeGroteHavenbrughebben

inmiddelshungeteerdelagenweerterug.

werk aan de winkel

2014-2015brachtookveelwerkaandeLeidsewinkelpuien.Dankzijeen

eenmaligterbeschikkinggesteldextrabudgetvoordeSubsidieregeling

HistorischStadsbeeld,kondenin2015bijnaallesubsidieaanvragenvoor

winkelpuienwordengehonoreerd.Methetextrabudgetwildegemeente

metnamehetherstelvanwinkelpuienineenaantalwinkelgebiedeninde

binnenstadstimuleren.

insp

irer

en &

ler

en

GroteHavenbrugnaherstelhistorischkleurbeeld.

DetailleuningGroteHavenbrugnaherstelhistorischkleurbeeld.

GroteHavenbrug,detailvantransformatorgebouw.

11

insp

irer

en &

ler

en

blauwpaarse tulpen: de winkelpui van breestraat 159DewinkelpuivanBreestraat159werdomstreeks1920gebouwd.Depuihad

rechtseentoegangineenondiepeportiekenlinkseengrootetalagevenster

metbovenlichten.Opvallendaanhetpandishetfraaiegedecoreerde

puikadermettulpmotievengemaaktvanbouwkeramiek.

Bouwkeramiek

Inhetlaatstekwartvande19deeeuwwerdsteedsvakertegelwerkals

gevelbekledingtoegepast,alsgevolgvandesteedsgroterwordende

beschikbaarheidvanweersbestendigetegeltypen.5Bouwkeramiek,ook

welbouwaardewerkgenaamd,isdecoratieftegelwerkdatvoorafinklei

gemodelleerdwerdendaarnagebakken.6

Dittypetegelswordtvanafde20steeeuwtoegepast.Deomkaderingvande

winkelpuivanBreestraat159isopgebouwduiteencombinatievantegelwerk

(vlakkedelen)enbouwkeramiek(decoratieveonderdelen).

Het herstel

In2015werddewinkelpuihersteld.Hierbijkreegdepui-invullingeenandere

indeling,zodatertweeingangenontstonden:éénvoordewinkelenéénvoor

dewoningerboven.Daarnaastwerdhetbouwkeramiekenhettegelwerk

gerestaureerdenwaarnodigaangevuld;tijdenseerdereverbouwingenwas

eengedeeltevanhettegelwerkvervangendoorstukjesnatuursteen.

twee 19de-eeuwse winkelpuien: haarlemmerstraat 4en 6In2015zijnookdewinkelpuienvanHaarlemmerstraat4en6hersteld.

Verdwenenornamenten,zoalsdepenantbekledingaandelinkerzijdevan

Haarlemmerstraat4,zijnzorgvuldigbijgemaaktineenpassendehoutsoort

enmethistorischedetaillering.Dehardstenenplintonderhetetalagevenster

vanHaarlemmerstraat4werdontdaanvanschilderwerkenhersteldmet

natuursteenreparatiemortel.InhetgevalvanHaarlemmerstraat6koosde

architectvoorhetschilderenvandeplintineenpassendekleur.Tenslotteis

hethoutwerkvandewinkelpuienvoorzienvaneenhoutimitatie.Verkennend

kleuronderzoekhaduitgewezendatdepuienindeoorspronkelijketoestand insp

irer

en &

ler

en

Breestraat159in1928.

Debovenlichtenwaren

toenalaangepast.

Foto:W.J.Kret

(GN000063)

Breestraat159in2012.

Breestraat159naherstel

in2016.

12

insp

irer

en &

ler

en

gehoutwaren.Houtimitatie,ookwelhoutengenoemd,

ishet‘nabootsenvangetimmerdhoutmetschilder-

kunstigemiddelenzoalsverfenvernis.’7Dezedecoratie-

techniekwerdinde19deeeuwvaakalsafwerkinggebruikt

vandehoutenonderdelenvanwinkelpuien.

de pui van een schoenmaker: korevaarstraat6Eind2015werdookdeKorevaarstraateenmooiepui

rijker.Hierwasheteenkwestievanweghalen:recente

betimmeringenendekkendeverflagenverhulden

eennogvrijwelcompletewinkelpuiuitdejaren’20,

compleetmetglas-in-loodbovenvensters.Hetmaakt

onderdeeluitvaneenwoonwinkelblok(nummers2-8),

ontworpendoorhetbekendeLeidsearchitectenbureau

VanderLaan.Depuiheefteenomlijstingvantravertin

eneenborstweringvandonkergranietmetdaarin

ventilatieroosters.

SchoenmakerRoyBreelisergblijmetdemetamorfose

vanzijnwinkelpui:“Ikwistweldaternogwatzat,maar

dathetzomooizouworden,hadiknietverwacht!”Van

zijnklantenkrijgthijalleenmaarlovendereacties.Ook

deeigenaarvanhetpand,SjaakScheffer,istevreden.

“AlsLeidenaargaathetaanzichtvandebinnenstad

mijaanhethart.Ikwildaargraagininvesterenende

subsidieregelinghelptjedaarbijoverdestreep”.

DewinkelpuienvanHaarlemmerstraat4en6voorennaherstelin2016(rechts).Foto:WilbertDevilee(links)insp

irer

en &

ler

en

DewinkelpuienvanHaarlemmerstraat4en6rond1900.Dezefotovormdedebasisvandereconstructie.(GN002933,PV4546.8)

13

insp

irer

en &

ler

enin

spir

eren

& l

eren

Noten

1C.Meulemans(ConserfMonumentenzorg),Kleurhistorisch

onderzoek voorgevel Steenschuur 15 te Leiden (nietgepubliceerd),

2014.

2J.Tegelaar(Josefien&CoOnderzoekenrestauratie),De

Morspoortbrug te Leiden. een verkennend onderzoek naar de

historische afwerkingen,2014.

3S.vanGinkel-Meester,(BBABureauvoorBouwhistorie

enArchitectuurgeschiedenis),Kleur-, archief- en

documentatieonderzoek Grote Havenbrug Leiden(niet

gepubliceerd),2014.

S.Fischer,Aanvullend kleuronderzoek complex Grote Havenbrug

Leiden (nietgepubliceerd),2014.

4S.Fischer,Kleuronderzoek Rijnzichtbrug(nietgepubliceerd),2015.

5RijksdienstvoorArcheologie,CultuurlandschapenMonumenten,

Brochure Cultuurhistorie 13. Tegels in de twintigste eeuw,Amersfoort,

2008,p.4.

6J.G.Wattjes,Constructie van gebouwen.Deel II,Amsterdam,1930,

p.174.

7E.J.HaslinghuisenH.Janse,Bouwkundige Termen. Verklarend

woordenboek van de westerse architectuur- en bouwhistorie,Leiden,

1997,p.225.

winkelpuien op de kaartInmiddels zijn de met behulp van de subsidie regeling herstelde winkel-

puien weergegeven in de digitale cultuurhistorische atlas op de website

van Erfgoed Leiden en Omstreken: www.erfgoedleiden.nl/winkelpuien

DewinkelpuivanKorevaarstraat6voorherstel.Foto:TonKoreman

VoordehersteldepuistaaneigenaarSjaakSchefferenschoenmakerRoyBreel.

http://www.erfgoedleiden.nl/winkelpuien

14

insp

irer

en &

ler

en

Doorveranderingenindewet-enregelgevinghebben

gemeentendetaakgekregenomcultuurhistorische

overblijfselenstructureeleenplaatstegevenin

ruimtelijkeplannen.Historievormtsteedsvakereen

inspiratiebron,zowelinhetontwerpprocesvande

diversestadsdelenalsvoordehistorischgeïnteresseerde

inwoner.Kennisovereneenwaardestellingvanhet

cultuurhistorischerfgoedisdaaromnoodzakelijk.Om

hiermeerinzichtintekrijgenbeslootdegemeente

Leidentothetlatenmakenvaneencultuurhistorische

atlas.

omvangrijke inventarisatie

Deatlasisgebaseerdopeenomvangrijkeinventarisatie

waarbijallerleitypencultuurhistorischwaardevolle

elementeninkaartzijngebracht.Denkbijvoorbeeld

aanbruggen,wegen,dijken,groen,industriëleen

religieuzegebouwen,stadspoorten,vestingwallenen

objectenindeopenbareruimtezoalslantaarnpalen,

elektriciteitshuisjes,bankenenzovoorts.

Tijdensdeinventarisatiezijntientallenhistorische

kaartenvandestadendeomringendegemeentenmet

elkaarvergeleken.Eengrootaantalkaartenenluchtfoto’s

isvoorhetmakenvandecultuurhistorischeatlas

geo-gerefereerd.Ditbetekentdatdeoudekaartonder

erfgoed in kaart: de cultuurhistorische atlas van leidenChrystel Brandenburgh

Erfgoed Leiden en Omstreken ontwikkelde in 2014 voor de gemeente Leiden een digitale cultuurhistorische atlas:

Erfgoed in Kaart. Deze atlas laat de ontstaansgeschiedenis en ontwikkeling van de stad zien door middel van kaarten.

De kaarten dienen als uitgangspunt en inspiratiebron voor nieuwe ontwikkelingen in de stad.

Dearcheologischewaarden-enverwachtingenkaarthelpterfgoedbeterbeschermen.


15

insp

irer

en &

ler

en

dehuidigetopografischekaartisgelegdendusdanig

isopgerektdathij‘passend’wordt.Hiernazijnde

contourenvandeoorspronkelijkaanwezigestructuren

daarindigitaalovergetrokken.Daardoorishetmogelijk

omoverdehistorischeinfrastructuurenbebouwing

informatieindekaartteverwerken.Ditzijngegevensals

dedatering,debeschrijving,defunctieendenaamvan

diverseelementen.

waarderen en beschermen

Deontstaneinformatiekaartenbestrijkendegehele

bewoningsduurvanderegio,vanafdeprehistorietothet

jaar1968.Relictenvanlateredatumstaaner(nog)niet

op.Deinformatiekaartengevenallecultuurhistorische

overblijfselenweerdieinLeidenaanwezigzijn,of

inmiddelszijnverdwenen.Voorallestructurendie

inmeerofminderematenogzichtbaarzijn,isin

waarderingskaartenvastgesteldhoewaardevolzezijn.

Dezekaartenwordengebruiktbijhetmakenvanonder

anderebestemmingsplannenenzijnhetuitgangspunt

voordebeschermingvanhetcultuurhistorischerfgoed

indeopenbareruimteinLeiden.

themakaarten

Specialethemakaartenvertellenopeenpublieks-

vriendelijkeentoegankelijkemaniereenverhaalover

eenaspectvandegeschiedenisvanLeiden,zoals

stadsverdediging,degroeivandestad,landschap

enontginningsgeschiedenis,hetBelegvanLeiden,

archeologischeopgravingenenbouwhistorische

vondsten.

Kijkvoordezekaartenopwww.erfgoedleiden.nl/kaarten insp

irer

en &

ler

enSpecialethemakaartenvertellenhetverhaalvandestad,zoalshierdatvandestadsmuren.

DE ATLAS IS GEBASEERD OP EEN OMVANGRIJKE INVENTARISATIE WAARBIJ ALLERLEI TYPEN CULTUURHISTORISCH WAARDEVOLLE ELEMENTEN IN KAART ZIJN GEBRACHT

http://www.erfgoedleiden.nl/kaarten


16

verz

amel

en &

beh

eren

Mettesvernieuwtdevormgevingrondomdeproductenjenever,brandewijn

envieux.DezewerdenvanoudshergezienalspuurHollandsedrankenvoor

ouderemannen.DoordeaanpakvanMettesverandertditbeeldradicaal

enkrijgendeproductenvandistilleerderijHartevelteenveelluchtigeren

jeugdigerimago.

hartevelt-affiches

IndeaffichecollectievanELObevindenzich,naasttweeaffichesuit

deperiode1920-25,nuvijfaffichesdieMettesvoordefirmaHartevelt

vervaardigde.Deaankoopuit2014iséénvandevroegeontwerpenvoor

Harteveltenstamtdusuit1952of1953.Eengoedeaanvullingopdeal

aanwezigeexemplarenvanditLeidsebedrijf.

maximaal digitaal

In2014werdhetdigitaliserenvanalledanaanwezigeaffichesvoltooid.

Debeschrijvingenzijnteraadplegenviawww.erfgoedleiden.nl.De

affichecollectiebestaatvoorhetgrootstedeeluit‘jong’materiaal.Daarrust

nogauteursrechtop,waardoornietallesopdewebsitemagwordengetoond.

Achterdeschermenwordthardgewerktomzoveelmogelijkrechthebbenden

tebenaderenentoestemmingtevragenvoorvrijepublicatievanhetwerk.

Deaffichecollectieisvanaf1990opgebouwdmetmateriaaluitde

prentverzameling,historischebibliotheekenarchieven.Daarnaastvindt

gerichteverwervingplaatsdoorhetverzamelenvanmateriaalafkomstig

vanmusea,galeries,bedrijvenenprikbordenvanbibliotheken.Metenige

regelmaatwordtdeaffichecollectieuitgebreidmeteenaankoop,zoalsin2014

metdievaneenaffichevandebekendeontwerperFransMettes.

de fransche kroon en hartevelt

DistilleerderijHarteveltiseenbedrijfdatvanafhettweedekwartvande18de

eeuwtot1968onafgebrokenopdezelfdelocatieaandeLangegrachtinLeiden

gevestigdis.LeidenaarWillemvanAkenvervaardigtvanaf1734‘gedistilleerde

wateren’inbranderij‘DeFranscheKroon’.In1780doethijdezeoveraan

AbrahamHarteveld(nogmeteen‘d’),wiensnakomelingendedistilleerderij

uitbreiden.In1917overlijdtdelaatsteHartevelt,maarerblijftonderdeze

naamenonderdenaam‘DeFranscheKroon’geproduceerdworden.Het

bedrijfwordtin1968overgenomendoorBols.Naruim230jaarvolgteen

verhuizingnaarNieuw-Vennep.

frans mettes

GrafischontwerperFransMettes(1909-1984)ontwerpttussen1952en1977

voordeverschillendeproductenvanHarteveltbijnajaarlijkseennieuw

affiche.Hetbedrijffloreertindiejarenenzetdeaffichesinalsbelangrijkste

reclamemiddel.

affiche hartevelt vult collectie mooi aanRenée Claesen

De affichecollectie van Erfgoed Leiden en Omstreken telt ongeveer 8300 exemplaren en wordt nog jaarlijks uitgebreid. Eind 2014 doet zich de mogelijkheid voor de verzameling reclameaffiches van Leidse bedrijven aan te vullen. Op een veiling duikt een ontwerp van Frans Mettes op dat hij maakte voor de Leidse distilleerderij Hartevelt. Een mooie aanvulling op de collectie.


17

insp

irer

en &

ler

enve

rzam

elen

& b

eher

en

DOOR DE AANPAK VAN ONTWERPER METTES KRIJGEN DE PRODUCTEN VAN DISTILLEERDERIJ HARTEVELT EEN VEEL LUCHTIGER EN JEUGDIGER IMAGO

AffichegemaaktdoorFransMettesvoorHartevelt.(affichecollectieL27)


18

verh

alen

& k

enn

is

dehuidigeHaarlemmerstraat.Deuitbreidingis

ruimvanopzetenhetperifeergebiedblijftlangetijd

onbebouwd.Inde15deeeuwisernogvolopruimte

omkloosters,gasthuizenenbrouwerijentebouwen.

Destadsgeschiedenisverteltdatveelgrondindit

gebiedbestemdisvooragrarischeactiviteiten,maar

totophedenisdaarslechtsmondjesmaatbewijsvoor

gevonden.3

Inde15deen16deeeuwontplooitLeidenzichvaneenregionalemiddeleeuwse

stadmet14.000inwonerstoteeninternationalehandelsstadmet25.000

inwoners.1Indieperiodeveranderthetstadsbeeldvaneenruimopgezette

stadmethoutenbebouwingnaareendichtbebouwdestadmetbakstenen

huizen.2Grotepercelenwordengesplitstenbestaandehuizenopgehoogd.In

de17deeeuwgroeithetaantalinwonerszelfsnaar65.000.Deaanhoudende

woningnoodzorgtervoordatdestadtotdriemaaltoewordtuitgebreid.De

middeleeuwsestadgaatoverindestadLeiden,zoalswedievandaagdedag

kennen.

hiaat in de stadsgeschiedenis

Metarcheologisch,archivalischenbouwhistorischonderzoekisde

geschetsteevolutievanmiddeleeuwsenaarvroegmodernestadte

reconstrueren.Hetoudstestadsdeel,gelegentenzuidenvandeRijn,isal

redelijkonderzocht,maaroverhetgebiedtennoordenvandeOudeRijn,

datindetweedestadsuitbreidingbijdestadwerdgetrokken,isveelminder

bekend.Juistoverdemiddeleeuwseperiodeisnogzeerweiniginformatie

voorhanden.

Metdetweedestadsuitbreiding,vlakna1350,ontstaantweebewonings-

kernen,MaredorpenOvermare,samenmeteenuitvalswegoverdeRijndijk,

haarlemmerstraat 254: een boerderij in de stadPieter-Jan De Vos, Cor de Graaf en André van Noort

In de zomer van 2015 onderzochten bouwhistorici van Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) het woonwinkelpand Haarlemmerstraat 254. Het pand, tot voor kort onderdelenwinkel Swaak, bevindt zich op de hoek met de Klimmende Leeuwsteeg. Boven een fraaie winkelpui heeft het pand een klokgevel, die duidt op een voor de hand liggende 18de-/19de-eeuwse datering. Tot ieders verbazing legde bouwhistorisch onderzoek een rijke geschiedenis bloot, die meer dan 600 jaar teruggaat in de tijd. Met name de informatie uit de 15de en de 16de eeuw maakte deze ontdekking van groot belang voor de kennis van de Leidse stadsontwikkeling.

RechtshetpandHaarlemmerstraat254opdehoekmetdeKlimmendeLeeuwsteeg.

19

verh

alen

& k

enn

isDezeuiterstvroegedateringkanwordengestaafd

metverschillendebevindingen.Teneersteiser

baksteenmetselwerkaangetroffen,bestaandeuit

bakstenenvangrootformaatenmeteentypische

geelrodekleimenging.Volgenseenreferentietabel

zijndezerelatieftedaterenindeeerstehelftvan

de15deeeuw.5Tentweedeisereenhoutenbalklaag,

ondersteunddooreenhoutskeletenvoorzienvan

peerkraalsleutelstukken.Opbasisvanconstructie-en

stijlkenmerkenzijndezeeveneensrelatieftedaterenin

dezelfdeperiode.Dendrochronologischonderzoekvan

houtenonderdelenbevestigtdathetpanduitdeperiode

1409+/-6jaarstamt.6

haarlemmerstraat 254, een historische bron

Haarlemmerstraat254bevindtzichindenoordoostelijke

uithoekvandetweedestadsuitbreiding.Het

woonwinkelpandlijktbinnenderijkehistorievande

stadineersteinstantienietvanuitzonderlijkewaarde.

Hetbouwhistorischonderzoek,toontechtervier

hoofdbouwfasestussen1409en1609aan,dieerg

interessantzijn.Omeenbeeldvanzoweldebouw-als

gebruiksgeschiedenisteschetsenisookarchivalisch

onderzoekuitgevoerd.Hetpandvormtnueen

belangrijkehistorischebron,diemeerverteltoverde

stadsontwikkelingvanhet“periferegebied”binnende

tweedestadsuitbreiding.

1409: een vroeg stenen huis met unieke eiken

balklaagconstructie

Devroegstebouwsporentonenaandateromstreeks

1409opdezeplekeenbakstenenhuisisgebouwd

vanéénbouwlaag,metdenokhaaksopdestraat.4

RechtshetpandHaarlemmerstraat254opdehoekmetdeKlimmendeLeeuwsteeg.

Leidenomstreeks1350.Inhetrozehetgebiedvandetweede

stadsuitbreiding.DerodestipduidtdelocatievanHaarlemmerstraat254aan.

Eénlaagsbakstenenhuisomstreeks1409.

20

verh

alen

& k

enn

is

Hetarchiefonderzoekleverdegeeninformatieoverdebewoning,functie,of

indelingvanhetpandgedurendedezeperiode.Hetisaannemelijkdatbijhet

huishoutenaan-ofbijgebouwenstonden,desondankszijnhiervanbijhet

onderzoekgeenrestantenaangetroffen.

1489: aanbouw van een vast achterhuis

Eind15deeeuwwordtaanhetéénlaagsehuisaandestraateenvastachterhuis

toegevoegd.Hetachterhuisismaarhalfzodiepalshetvoorhuis,maarheeft

integenstellingtothetvoorhuisophetniveauvandezoldereenborstwering

dievooreenzekerestahoogtezorgt,waardoorderuimtebeterbruikbaaris.

Ookhieriseeneikenhoutenenkelvoudigebalklaagmetalternerendhoutske-

letaangetroffen.Dendrochronologischonderzoekleverteendateringopuit

1489+/-6jaar.12Hetmetselwerkverschiltmetdatvanhetvoorhuis,doordat

deinhetachterhuisgebruiktebakstenenbeduidendkleinerzijn.

Inde14deendevroege15deeeuwwarendehuizen

doorgaansnogvanhout.7In1406,bepaaldehetLeidse

keurboeknogdat“alle huyse gheliemt wesen […], sijn si

groet of cleyn”.8ToenLeidenin1450hetbouwenvan

stenenhuizenverplichtstelde,liephetvervoorten

opzichtevananderestedeninwestelijkNederland.9Een

stenenhuisuitca.1409kanmetrechteenbijzondere

vondstwordengenoemd.

Tochwarenerinde14deendevroege15deeeuwmeer

stenenhuizenindestad.Ditwarenvoordietijd

imposantewoonhuizenvantweebouwlagenhoog,

gebouwddoordeallerrijksten.Zebevindenzich

doorgaansinhetcentrumvandestad,zoalsaan

deBreestraat,deDonkersteeg,deHogewoerd,het

Steenschuur,deNieuwstraatenhetmiddendeelvande

Haarlemmerstraat.10HetstenenhuisHaarlemmerstraat

254bevindtzichechterindeperiferievande

middeleeuwsestadenismetslechtséénbouwlaagveel

bescheidenervanopzet.Ditdoetvermoedendatdestad

indezeperiodealmeerversteendwasdanalgemeen

wordtaangenomen.

Nogeenanderaspectdatditvroeg15de-eeuwsestenen

huisbijzondermaakt,isdebalklaagconstructie.De

vloerdelenvandezoldervloerwordengedragendoor

eenenkelvoudige balklaagmetalternerendhoutskelet,

vervaardigduiteikenhout.Ditisuniek,omdatalleandere

huizeninLeidenuitdezeperiodezijnvoorzienvan

eensamengestelde balklaag,bestaandeuitmoerbalken

metdaaropkinderbinten.Dezeconstructievaneen

enkelvoudigebalklaagmetalternerendhoutskeletishet

vroegstaangetroffenvoorbeeldinLeidenenwellichtin

deHollandseregio.11

Enkelvoudigebalklaagmetalternerendhoutskelet.

21

verh

alen

& k

enn

is

stadsmurenwerdgebracht,warendelendusnogsteeds

ingebruikvooragrarischeactiviteiten.

1607: ophoging van het voorhuis

NahetLeidsOntzetin1574wordtdeboerderijmethet

huisverkochtaanAdriaanJacobsz.vanDam,dieertot

zijndoodin1604woont.Op29december1605vindtde

scheidingenverdelingvandenalatenschapplaatsonder

zijnweduweAdrianeGerytsdr.enzijnkinderenJacob

1544: onderdeel van een boerderijcomplex

Uitarchiefonderzoekisbekenddathetpandin

1544deeluitmaaktevaneenboerderijcomplexdat

toebehoordeaanAelbrechtSandersz.Hijwaseen

vermogendeboer(bouman),dienaastzijnhuismet

erfaandeHaarlemmerstraatook2morgenlandin

Leiderdorpen6morgenlandinAlkemadebezat.13

Hoeweldefunctievanhetpandinde15deeeuwniet

bekendis,kanwelmetzekerheidgesteldwordendat

hetin1544onderdeelisvandezeboerderij.Hetis

nogmaardederdekeerdatertijdensbouwhistorisch

enarcheologischonderzoekinLeiden(delenvan)

eenboerderijzijnteruggevondenindestad.14Onder

boerderijwordtverstaaneenensemblevangebouwen

indienstvaneenagrarischbedrijf,losvanelketype-

indeling.

Uitdearchiefgegevensblijktookdatdescherpegrens

tussen‘stad’en‘platteland’,zoalswedienukennen

indietijdnognietbestond.AelbrechtSandersz.’s

agrarischegebouwenenzijnerflagenbinnende

stadsmuren,terwijlzijnlandbuitendestadlag.Dat

betekentbijvoorbeelddatzijnkoeienbinnendestad

opstalstonden.Bovendienwashijnietdeenigeboer

dieinditgebiedwoonde,ookzijndirecteburenwaren

boeren.15Ruimtweeeeuwennadathetgebiedbinnende

UIT DE ARCHIEFGEGEVENS BLIJKT OOK DAT DE SCHERPE GRENS TUSSEN ‘STAD’ EN ‘PLATTELAND’, ZOALS WE DIE NU KENNEN, IN DIE TIJD NOG NIET BESTOND

Aanbouwvaneenéénlaagsachterhuisomstreeks1489.


22

verh

alen

& k

enn

is

Uithetbouwhistorischonderzoekblijktookdatniet

enkelhetdakvernieuwdwerd,maardatgelijktijdig

hethuiswerdopgehoogdmeteenverdieping.Opde

verdiepingwerdookeenenkelvoudigebalklaagmet

alternerendhoutskelettoegepast.Detussenbalken

kregenconsolesmeteenrenaissanceprofiel.Opde

beganegrondwerdendetussenbalkenookvoorzien

vangelijkaardigeconsoles.Opdezemanierwerd

ookdebeganegrondopeeneenvoudigemanier

gemoderniseerd.

DeophogingvanhetvoorhuisHaarlemmerstraat254

istyperendvoordetransformatiediedestadindeze

periodedoormaakt.Inhetbeginvande17deeeuwisde

bewoningscapaciteit(beschikbaregrondenwoningen)

vandestadbereikt.Erwordtdeluchtingebouwdenveel

éénlaagsehuizenwordeninhetbeginvande17deeeuw

opgehoogd.

1609: ophoging achterhuis en geboorte van de

klimmende leeuwsteeg

Voorafgaandaandestadsuitbreidingenvan1611,

1644en1659,wordennogopenstukkenverkaveldom

nieuwewoningenopterealiseren.Zoookopheterfvan

Haarlemmerstraat254.In1609verkooptdeweduwe

vanVanDameengrootdeelvanheterfenwordenvijf

percelengecreëerd.Optweepercelenstaanhuizen

Adriaensz.vanDamenMeynsgeAdriaensdr.vanDam.16

VanDamszoon,JacobAdriaensz.,gaatinhetvoorhuis

vanhethuidigeHaarlemmerstraat254wonen.Zijnzus

betrekthetachterhuisenzijnmoedergaatinhetandere

huisopheterfwonen,datvermoedelijkinhetderde

kwartvande16deeeuwgebouwdis.JacobAdriaenz.

krijgtinoktober1607eensubsidievoorhetaanbrengen

vaneenharddak,datwilzeggendathijzijnrietdak

vervangtdooreenpannendak.17Hetjaartalvande

harddaksubsidieisteverbindenaandedateringuithet

dendrochronologischonderzoekvandehoutenkap

vanhetvoorhuis,dieuitherfst/winter1603dateert.18

Hethoutdatin1603wordtgekaptkomtuitZweden.

Hettransport,wateren,drogenenverwerkenvanhet

houtneemtdoorgaansenkelejareninbeslagvoorhet

gebruiktkanwordeninconstructies.

Ophogingvanhetvoorhuisin1607.

DE OPHOGING VAN HET VOORHUIS HAARLEMMERSTRAAT 254 IS TYPEREND VOOR DE TRANSFORMATIE DIE DE STAD IN DEZE PERIODE DOORMAAKT

23

verh

alen

& k

enn

is

issprakevaneenslachthuis,stalling,bargenledigerf.

Hetonderzoekwijsterdusopdathetpandnogtotver

inde17deeeuwingebruikwasalsboerderij.Leidenis

inde15deeeuwdegrootstestadvanNederlandeninde

17deeeuwbehoorthettotéénvandegroterestedenop

wereldniveau,diezijnwelvaartbaseerdeopaanzienlijke

handeloverlangeafstand.Tochblijktdatooklaatin

de17deeeuwhetonderscheidtussenstadenplatteland

nietzogrootisalsmengeneigdistedenken.Feitelijk

verliezendestedenhunlandelijkaspectnooitgeheel.

Zelfsingrotereindustriëleencommerciëlecentrazoals

Leiden,maarookHaarlem,GoudaenAmsterdamwaren

nogopenstukkenlandtevindenenbezittenveleburgers

nogmoestuinenendierentenbehoevevaneigen

consumptie.20

1700: herindeling van het pand en sloop van

de brandmuur

NadedoodvanJacobAdriaensz.blijfthethuisnog

enigetijdinhetbezitvandeerfgenamen.Zijverkopen

hethuisenerfin1699aanchirurgijnJanlaSaer.21Hij

verandertwellichtdeindelingvanhethuis,waarbijde

scheidingsmuurtussenvoor-enachterkamerwordt

geslooptendevloerdelenwordenvervangen.Dehuidige

vloerdelenzijnomwillevandebeperktejaarringen

moeilijktedateren,maarwordengeschattussen1680

en1700.22

slot

Hetgebouwderfgoedindestadvormtnietenkeleen

aangenaamdecortijdensdevrijetijdsbestedingop

zaterdagmiddag.Depandenzijneenhistorischebronen

kunnenveelvertellenoverdeontwikkelingvandestad,

gescheidendooreengemenemuur.Ophetderde

perceelstaaneengetimmerteendeanderepercelen

warenledige erven.Omdepercelenteontsluitenwordt

deKlimmendeLeeuwsteegaangelegd.

Wellichtheeftdeverkavelinggeldinhetlaatjegebracht

voordefamilieVanDam,wantkortdaarnawordtook

hetvasteachterhuismeteenverdiepingopgehoogd,

zodathetopgelijkehoogtekomtmethetvoorhuis.19

Bijdeophogingwordtgeengebruikmeergemaaktvan

eenalternerendhoutskelet,maarvaneenenkelvoudige

grenenbalklaag,opgelegdophalfrondeikenconsoles.

HetisonduidelijkofopdatmomentdochterMeynsge

Adriaensdr.noginhetvasteachterhuiswoont.

Hetvoorhuisblijftnogtot1671bewoonddoorJacob

Adriaensz.enaldietijdishetingebruikalsboerderij.

Nazijndoodwordthetpandverkocht.Indekoopakte

Ophogingvanhetachterhuisvlakna1609.

24

verh

alen

& k

enn

is

vanafhetontstaantotheden.Haarlemmerstraat254is

daareentreffendvoorbeeldvan.Achtereenopheteerste

gezichtnietszeggendegevelgaat600jaargeschiedenis

schuil.Tijdenshetonderzoeklagdefocusvoornamelijk

opdeeerstetweeeeuwendaarvan,namelijkvan1409tot

1609.

Tegenalleverwachtingeninblijktdateraanheteinde

vandeHaarlemmerstraatalvroeginde15deeeuween

bakstenenhuisstond.Dittoontenerzijdsaandatdeze

uithoekvandestadnietonbeduidendwasenanderzijds,

datdestadwellichtnogveeleerderversteendedantot

nutoeaangenomenwordt.Hethuisheeftbovendien

debijzondereenkelvoudigebalklaagmetalternerend

houtskelet–wellichthetvroegstevoorbeeldvandit

constructietypeindeHollandseregio.

Hetperceelendepandendiezicheropbevinden,

makenomstreeks1600onderdrukvandewoningnood

gelijktijdigmetderestvandestaddeevolutiedoor

waarinzowelderuimtehorizontaalalsverticaalwordt

benutinhetcreërenvanextrawoonruimteindestad.

DaarbijwordtookdeKlimmendeLeeuwsteegaangelegd.

Bijzonderisdatertochnogsteedsruimteblijftvoorhet

functionerenvanhetagrarischebedrijftot1671.Ook

bijbureninditgebiedisditwellichthetgeval.Daarom

loonthetdemoeiteomhierverderonderzoeknaarte

doen.Hetblijktnuimmersdatdelenvandeboerderijen

zijnopgegaanindehuidigenogbestaandeconstructies.

Dezezijnnietgemakkelijkteherkenneninhethuidige

stedelijkweefsel,omdatzeinessentienietveel

verschillenvangewonewoonhuizen.Verderonderzoek

naardeagrarischebebouwingindestadkandusenkel

wordengevoerddoorintegraalonderzoek.

Aanvraag‘hartdac’subsidiedoorJacobsAdriaenzvanDamin1607.(SAII,inv.nr.7877)

25

verh

alen

& k

enn

is

16ELO,Oud-NotarieelArchiefLeiden,inv.nr.34,nr.109dd.1juni

1606enSAII,inv.nr.6601,folio718.

17DankaanJanDrögevoorhetuitzoekenvandeharddaksubsidie.

ELOSAII,inv.nr.7877,bijlagentresorierordinaris1607.

18PresslerGmbh,‘Haarlemmerstraat 254’.


20D.Nicholas,Stad en platteland in de Middeleeuwen,Bussum,

1971,p.5-6.

21ELO,Oud-RechterlijkArchiefLeiden,inv.nr.67,deel6I,folio225.


Noten

1R.vanMaanen,‘DeLeidsebevolkingsaantalleninde16deen17deeeuw,enkele

kanttekeningen’,in:Leids Jaarboekje 101(2009),p.63.

2E.D.Orsel,‘Zijnernog‘veel’middeleeuwsehuizeninLeiden?’,in:H.vandenEnde

enC.R.Brandenburgh(red.),Dwars door de stad: archeologische en bouwhistorische

ontdekkingen in Leiden,Leiden,2007,p.117.

3Opgravingendieduidenopagrarischeactiviteiten:J.DijkstraenR.deVries,Daar zit een

luchtje aan! Opgraving aan de Pelikaanstraat te Leiden,Leiden,1993;J.G.M.Kistemaker,

‘ArcheologischonderzoekophetterreinvandevoormaligeHartebrugschoolaande

HaarlemmerstraatinLeiden’,in:Bodemonderzoek in Leiden,Leiden,1983.

4Baksteenformaat:21/21,5cmx10/10,5cmx5/5,5cm;10LM:64

5E.D.Orsel,‘RijswijkersinLeiden,Algemeenoverzichtvanbakstenenenmetselwerk

inLeidenensignaleringvanzestiende-enzeventiende-eeuwsekenmerken’,in:

Bodemonderzoek in Leiden20,Leiden,2007,p.10.

6PresslerGmbh,Dendrochronologisch rapport Haarlemmerstraat 254,NL2312GKLeiden,

Gersten/Emsland,2015.

7E.vanderVlist,‘Destedelijkeruimteenhaarbewoners’,in:R.C.J.vanMaanen(red.),

Leiden, de geschiedenis van een Hollandse stad, Deel I: tot 1574,Leiden,2002,p.16-58.

8H.G.Hamaker,DemiddeleeuwschekeurboekenvandestadLeiden,Leiden,1873,p.5.

9VooreenvergelijkingvandekeurenindeverschillendeHollandsestedenziehetlaatste

hoofdstukin:R.MeischkeenG.W.C.vanWezel,De Gotische bouwtradititie, studies over

opdrachtgevers en bouwmeesters in de Nederlanden,Amersfoort,1988.

10VanderVlist,’Destedelijkeruimte’,p.16-58.

11InhetboekHouten HuizenvanJansewordtalsoudstevoorbeeld,datbekendis,Kleine

Noord11-13teHoorngenoemd,gedateerdinhettweedekwartvande16deeeuw.

H.Janse,Houten huizen, een unieke bouwwijze in Noord-Holland,Zaltbommel,1970.


13ErfgoedLeidenenOmstreken(ELO),ArchiefweeskamerLeiden,inv.nr.113B,folio247en

247v.

14DijkstraenDeVries,Daar zit een luchtje aan!;Kistemaker,‘Archeologischonderzoek’.

15NationaalArchief,ArchiefStatenvanHollandvoor1572,inv.nr.275,1011en1330enELO,

SAI,inv.nr.1346a.


26

verz

amel

en &

beh

eren

bibliotheek maakt kwaliteitsslagIngrid Pot

Aan de toch al imposante bibliotheekcollectie van Erfgoed Leiden en Omstreken zijn door schenking en aankoop veel nieuwe kennisbronnen toegevoegd. Op beheersgebied zijn de verbeterde opslag van kranten in het nieuwe depot en het ontdubbelen en opschonen van de collectie belangrijke mijlpalen.

Debibliotheekcollectiegroeidedeafgelopentweejaar

metruim700titelsenindecatalogusiseenaantal

gepubliceerdeartikelenopgenomen.Ineendoorlopend

proceszijnenkeleduizendencatalogusbeschrijvingen

geoptimaliseerd.Dooraankoopenschenkingkwamen

erboekenbijendeabonnementenzijnuitgebreidmet

enkelenieuwetijdschriften.

TijdenshetFamillement(ziepag.56)organiseerde

ELOeenveilingmet80lots,samengestelduit

dubbeleboeken,tijdschriften,jaarboekjesenandere

bibliotheektitels.

interessante schenkingen

ELOontvingbijzondereaanwinstendoorschenkingen,

zoalsmooigedecoreerdemenukaartenuiteind19de

eeuwenbegin20steeeuweneencursusprogrammavan

hetLeidscheVolkshuisuit1939.Maarookdeschenking

interessantebrievenuitdeoorlogsperiode,vande

familieBeenakker,vormteenbelangrijkeaanvullingop

decollectieLeidseoorlogsdocumentatie.

VanmevrouwC.A.ZandvlietontvingELOeenalbum,

inclusieffamiliefoto’s,dathetlevenvandefamilieen

Zandvliet’sBoek-enKantoorboekhandeldocumenteert

(Haarlemmerstraat117).Eerderschonkzijeenalbum VaderN.G.Zandvlietmetzijnzoonsindewinkelin1947.(G14E6)

WinkelpuivanZandvliet’sBoek-enkantoorboekhandelHaarlemmerstraat117in1947.

27

insp

irer

en &

ler

en

overdelotgevallenvandefamilietijdensdeTweede

Wereldoorlog.Beidealbumssamenvertellenhet

familieverhaalgeziendoordeogenvanmevrouw

Zandvliet.Eeninterviewmethaaroverdeoorlogsperiode

isterugtevindenonderUw Verhalenopdewebsite

www.erfgoedleiden.nl/zandvliet.

optimale opslag

Dedigitalekrantencollectiemaaktopslagvanknipsels

uitLeidsedagbladenoverbodig.Doorsaneringzijn

aleenkleine50.000gedocumenteerdeartikelen

verwijderduitdecatalogusendecollectie,diehiermee

geoptimaliseerdzijnvoorzoweldigitalealsfysieke

opslag.

DekrantenstaanvolledigopdewebsitevanELO

(https://www.erfgoedleiden.nl/collecties/kranten),terwijl

deorigineleninhetdepotZaalbergwegliggen.Vooreen

verantwoordeconserveringwordendekrantenleggers

(ingebondenkranten)nuliggendbewaard.

DeLeidsehuis-aan-huisbladen,evenalstalvanregionale

kranten,bewaartELOinhetdepotaandeBoisotkade.

Dezekrantenzijnnietdigitaalbeschikbaar,maarkunnen

opaanvraagwordeningezien.

IN HET NIEUWE DEPOT WORDEN DE KRANTEN LIGGEND, GOED GECONDITIONEERD BEWAARD

verz

amel

en &

beh

eren

Onderdeschenkingendezemooigedecoreerdemenukaartuiteind19deeeuw.(LB223foliodeel)

http://www.erfgoedleiden.nl/zandvliet

https://www.erfgoedleiden.nl/collecties/kranten


28

verz

amel

en &

beh

eren restaureren voor eeuwen

Edith Greuter

Een restaurator heeft een grote diversiteit aan bezigheden, zoals het conserveren en restaureren van allerlei documenten en het voorbereiden van bruiklenen aan externe erfgoedinstellingen. Zo gingen twee delen van de Atlas Blaeu in 2014 als bruikleen naar Duitsland, een unieke gebeurtenis. Ook vond de aftrap van het charterproject plaats met een uitdagende pilot.

In2014zijnongeveerzestigcharters(oorkonden)uithetLeidseStads-

archiefI(1290-1575)behandeldenherverpaktinspecialecharterbergingen.

Debehandelingbestaatuithetvlakkenvandeperkamentencharters,

hetreinigenvandewaszegels,hetherstellenvangebrokenwaszegelsen

schadeaanhetcharter.Voorhetvlakkenvandezegelstaarteniseennieuwe

methodeontwikkeld,diehetgeheelbevochtigenvanhetcompletecharter

onnodigmaakt.Nabehandelingdigitaliseertdefotograafdechartersen

wordenzegeborgeninhetdepotaandeZaalbergwegteLeiden.Opbasis

vandezepilotiseendefinitievewerkwijzevoorhetprojectbepaald.Eris

gestartmetdechartersvandeArchievenvandeGasthuizen,waarinveel

eigendomsbewijzenvanonroerendgoedzitten.

atlas blaeu op reis

Allebruiklenenpassereneersthetrestauratieatelier.Daarwordtbeoordeeld

inwelkestaatzijverkerenenwateraanmoetwordengedaanomzeop

verantwoordewijzetekunnenuitlenen.Eenbijzonderebruikleenwasdat

vandedelen1en3vandeAtlasBlaeuaanhetZentrumFürKunstund

RestauratievandebandvanBlaeuatlas

tenbehoevevandebruikleenaanhet

ZKMinKarlsruhe.

29

verz

amel

en &

beh

eren

Medientechnologie(ZKM)inKarlsruhe(D).Deze

prachtigingekleurdeatlasbehoorttotdekostbaarste

stukkenuithetbezitvanErfgoedLeidenenOmstreken.

Hijisinde17deeeuwdoorhetstadsbestuurvan

Leidenbesteld;ophetgoudstempelopvoor-en

achterzijdestaandekenmerkendesleutelsvande

stadLeidenafgebeeld.Hetwasnoodzakelijkomdeze

tweedeleneerstterestaureren.Nahetopstellen

vanconditierapportagesenhetverpakkenineen

geklimatiseerdekist,werdenzeondertoezichtvan

derestauratornaarKarlsruhevervoerd.Dezebanden

behoordentotdetopbruiklenenvandetentoonstelling.

Resultaatvanreinigenvaneen

waszegelalgoedtezientijdens

debehandeling.

Eindresultaatvanhetdroogen

natreinigenvaneenwaszegel.

Despeciale,geconditioneerde,kistmetdaarindetweeBlaeuatlassenwordt,ondertoezichtvanderestauratorvanELO,

indevrachtwagengeladen.

Derestauratorrepareerteenwaszegelmetgekleurdebijenwaseneenwarmte-pen.

30

verh

alen

& k

enn

is

Hetperceelwaaropditpandstaat,isveelouderdan1904.Hetligtnamelijk

opeenvandeoudstestraathoekeninLeiden.DeBreestraatiseendoor

mensenhandenaangelegdedijk(ofterp)dieterhoogtevanhetstadhuishet

hoogstis.Verwachtwordtdanookdatdeoudstekern–vermoedelijkuitde

12deeeuw–opdithoogstepuntligt,directnaastBreestraat90.Haaksopde

BreestraatligtdeMaarsmansteeg,oorspronkelijkBruggenstraatgeheten.

Ditwasindemiddeleeuwen–voorzoverbekend–deenigeroutenaarde

overzijdevandeRijn.VoorhetpandligtindeBreestraatDe Blauwe Steen,opde

plekwaardevieroudstestadsgebieden(bonnen)samenkomenenwaarinde

middeleeuwenrechtwerdgesproken.

wat zeggen de oudste bronnen...?

InhetarchiefvanLeideneninhetNationaalArchiefinDenHaagzijnde

oudstehistorischebronnenvandestadopgeslagen.Hetisbijzonder,dater

overeenspecifiekpanddergelijkeoudebronnenvoorhandenzijn.

Klokhuis uit de 14de eeuw

UitarchiefstukkenblijktdatdehogegrafelijkeambtenaarGerritAlewijnsz.

(†1354)in1315opdehoekvandeBruggenstraatwoondeenhethuispachtte

vandegraafvanHolland.DegraafverleendedeLeidenaarsinhetbegin

vande14deeeuwtoestemming“om aan het stenen huis opte hornic van der

Brugghen straten een klok te hangen, toit der stede oirbaer”.Deklokwerdelk

uurenbijbrandofandergevaardoorstadswachtengeluid.Sindsdiendroeg

hethuisdenaam“clockhuys”,oftewelKlokhuis.

onverwachte ontdekkingen in breestraat 90Edwin Orsel, Chrystel Brandenburgh, André van Noort en Pieter-Jan De Vos

Het pand Breestraat 90 is een fraai jugendstil winkelwoonhuis uit 1904, dat is ontworpen door de Leidse architect J. van der Heijden. In 2014 is de kelder van het pand vergroot en verdiept. Hierbij kwamen bijzondere resten aan het licht uit de vroegste geschiedenis van deze centrale plek in de middeleeuwse stad.

Breestraat90opeen

glasnegatiefuithet

beginvande20steeeuw.

(GN007245)


31

verh

alen

& k

enn

is

In1321kreegGerritAlewijnsz.hethuisinonsterfelijkeerfpacht,op

voorwaardedatdestadsklokerbleefhangen.Uiteenlaterebronuit1347

blijktechterdatAlewijnsz.hethuishadlatenvervallenwaardoorhetwas

ingestort:hetwas“bi toedoen ende waerlossende Gherets voirscreven te

nedercomen”.DetoenmaligegraafWillemVdroeghemdaaromopomhet

huisweeroptebouwen,“alsoe hoeghe ende alsoe starc alset was”.1

...en wat troffen we aan?

Muur uit de 14de eeuw

DebouwhistoricivanErfgoedLeidenenOmstrekenbezochtendekelder

vanBreestraat90in2014.Eénvandekeldermurenbleekgedeeltelijknoguit

bijzonderoudmetselwerktebestaan.Aangeziendezemuurmoestworden

geslooptomdekeldertevergroten,stondendebouwhistoricienarcheologen

vanELOendemedewerkersvanConserfMonumentenzorgparaatomalles

vastteleggen.Bijhetdocumenterenvandemuurbleekdatdezehalverwege

de14deeeuwgebouwdmoetzijn.Verdertroffendeonderzoekersrestenvan

eenkaarsnisaan.Demuurbehoordehoogstwaarschijnlijkbijhetherstelvan

hetKlokhuisin1347doorGerritAlewijsz.Ditwordtafgeleiduitdedatering,

maarookuithetfeitdatbijdebouwvandezemuurouderebakstenenuithet

oorspronkelijkegebouwzijnhergebruikt.

Muur uit de 13de eeuw

Grootwasechterdeverbazingtoenachterdegeslooptemuureentweede,

veelouderemuurzichtbaarwerd.Volgensbouwhistoricienarcheologen

ARCHEOLOGISCH, BOUWHISTORISCH EN ARCHIEFONDERZOEK NAAR EEN BIJZONDER PAND

Tekeninguithetarchiefvan

architectJacobusvander

Heijdenvoorhetwinkelpand

vanherenmodezaak

Timmerman.(inv.nr.38.23)

32

insp

irer

en &

ler

en

isdezeongeveertussen1250en1300gebouwd.Zijbaserendatophet

metselwerkvangrotebakstenenvanongeveer30cmlang,zogenoemde

kloostermoppen,enopschervenvangebruiksaardewerkindebodem.

Deontdektemuurisheeldikenheeftcentraaleengrotenisvooreenhaard.

Voordehaardhebbendearcheologenrestenvanhoutenenstenenvloeren

gevonden.DeBreestraatisindeloopdertijdopgehoogd,watbetekentdat

dezevloeroorspronkelijkdebeganegrondzalzijngeweest.

Defunderingvandemuurisheelbijzonder:hijheeftgrondbogen,waardoor

mendezemetminderstenentochdiepkonfunderenenbovendienwas

deboogietsflexibelwaardoordemuurgoedkon‘zetten’.Aanzettenvan

dwarsmurenmakenduidelijkdathetoudestenenhuiswaarschijnlijkeven

grootwasalshethuidigegebouw.

Hetzwaremuurwerkis80cmdikengoldindietijdalssterkenverdedigbaar.

verh

alen

& k

enn

is

Bijhetuitgravenvandekelderwarenbouwhistoricienarcheologenbetrokken.Reconstructievandeoorspronkelijkesituatiemetgrondbogen,houtenvloerenhaardnis.

HET IS ZELDZAAM DAT VOOR EEN SPECIFIEK PAND ZULKE OUDE BRONNEN VOORHANDEN ZIJN

33

insp

irer

en &

ler

en

isgebouwd.Indezeperiodewashoutbouwveelgebruikelijker.Hetvroege

voorkomenvaneenzwaargefundeerdbakstenenhuiswijsteropdatditeen

belangrijkpandgeweestmoetzijn,maarookdatdebaksteenproductieen

steenbouwindezeregiomogelijkalverderinopkomstwarendantotnutoe

gedacht.

Noot

1E.vanderVlist,’Destedelijkeruimteenhaarbewoners’,in: R.C.J. van Maanen (red.),

Leiden, de geschiedenis van een Hollandse stad, Deel I: tot 1574,Leiden,2002,p.52.

Degraafverboodin1351en1352hetbouwenvanhuizenmetdikkemuren

omzijnmachtveiligtestellen.DitverklaartwaaromerinLeidenweinig

gebouwenmetdikkemurenvoorkomen.

kortom

Hetisbijzonderdat14de-eeuwsehistorischebronnendirectaan

archeologischeofbouwhistorischeuitdezelfdetijdkunnenworden

gekoppeld.De14de-eeuwsemuurmetkaarsnishoorthoogstwaarschijnlijkbij

deherstellingin1347doorGerritAlewijnsz.waaroverdehistorischebronnen

spreken.Uitnogouderehistorischebronnenblijktdateropdezeplekaan

hetbeginvande14deeeuwaleengrootstenenhuisstonddateenhalveeeuw

laterdermatewasvervallendathetopinstortenstond.

Debouwhistorischeenarcheologischevondstentonenaandathethuis

zelfsnogwatouderkanzijnenmogelijkalinhetmiddenvande13deeeuw

verh

alen

& k

enn

is

Detweedeenveelouderemuur(13deeeuw)meteengrotenisvooreenhaard.

GROOT WAS DE VERBAZING TOEN ACHTER DE GESLOOPTE MUUR EEN VEEL OUDERE MUUR ZICHTBAAR WERD


34

insp

irer

en &

ler

en

zorgen voor later: twee nieuwe publicaties over monumentenzorg in leidenEsther Starkenburg

tastbaar geheugenDezorgvoormonumenteniseenbelangrijkonderdeel

vandestadsgeschiedenisvanLeiden.Datdehistorische

binnenstadergoedbijstaat,isnietalleenhetresultaat

vandenoestearbeidvanpandeigenarenenvaklieden,

maarookvanbetrokkenburgers,stadsbestuur

enambtenaren.Uiteenlopendeinitiatievenvan

particulieren,gemeenteenhetRijkhieldenhetLeids

erfgoedinstand,voordatdeerfgoedzorgin1961

wettelijkgeregeldwerdindeMonumentenwet.

de dynamiek van de monumentenzorg

Hetboekbestaatuitthematischehoofdstukken,korte

verhalenoveropmerkelijkemonumenteneninterviews

metuiteenlopendebetrokkenen.Aandeordekomen

deveranderingendiezichindeloopderjarenhebben

voorgedaaninhetdenkenoverdezorgvoorerfgoed.

Watisdaarvanterugtezieninhethuidigestraatbeeld?

Hoeheeftdebetrokkenheidvandeburgerzich

ontwikkeld?Watwasderolvaneigenaren,architecten,

aannemersenhistorischeverenigingen?

Dat de historische binnenstad in Leiden tegenwoordig in zo’n goede conditie verkeert, is allerminst vanzelfsprekend. Het boek Tastbaar geheugen. 150 jaar zorg voor Leidse monumenten maakt de balans op van de Leidse erfgoedzorg en kijkt naar de toekomst ervan. En de publicatie in de serie ‘Bodemschatten en bouwgeheimen’ beschrijft de restauratie van het stadhuis van Leiden.

35

insp

irer

en &

ler

en

restauratie bestuursverdieping stadhuisDerestauratievandeinterieursopdebestuursverdieping

vanhetstadhuisisin2013voltooid.Opinitiatiefvan

deHistorischeVerenigingOudLeiden(HVOL)en

ErfgoedLeidenenOmstrekenzijnderesultatenin2015

gepubliceerdinhetboekHet Stadhuis van Leiden. De

restauratie van de bestuursverdieping2.

interieur in oude luister hersteld

Nadeverwoestendebrandvan1929moesthetLeidse

stadhuiswordenherbouwd.Eristoenbeslotende

zestiende-eeuwsevoorgeveltebehoudenendaarachter

eenvolledignieuwgebouwopterichten.Doormiddel

vaneenbeslotenprijsvraagwerddearchitectC.J.Blaauw

alsontwerperaangewezen.Blaauwleverdeeenkrachtig

totaalontwerp,waarbijdearchitectuur,interieursenhet

meubilairééngeheelvormen.

Zestigjaarintensiefgebruik,onzorgvuldigeaanpassingen

enachterstalligonderhoudmaakteneengrondigeaanpak

nodig.Hierbijwashetuitgangspunt:behoudgaatvoor

vervangen;menwildedesamenhangvanBlaauws

ontwerpherstellen.Hetgerestaureerdemeubilairkwamin

veelgevallenterugopdeoorspronkelijkeplaats,waardoor

materialen,vormenenkleurenweereeneenheidvormen.

Noten

1E.Starkenburge.a.(red.),Tastbaar geheugen. 150 jaar zorg voor Leidse monumenten,Leiden,2014.

2B.Laan,Het Stadhuis van Leiden. De restauratie van de bestuursverdieping,Bodemschattenen

bouwgeheimen9,Leiden,2015.


36

insp

irer

en &

ler

en

Energiebesparingiseenactueelonderwerp,ookbij

ErfgoedLeidenenOmstreken.Hetisolerenvanjuist

ouderehistorischewoningenligtvoordehand,maaris

langnietaltijdzonderrisico’s.Hetisdaarombelangrijk

dieingrepentedoendiepassenbijeenwoning.ELO

biedt‘Eerstehulpbijduurzaamwonen’aan,eengratis

maatwerkadvies,dateigenarenvanhistorischewoningen

ondersteuntbijhunkeuzevoordejuistemaatregelen.

Deadviseurduurzamemonumentenzorgkijktsamen

metdeeigenaarnaardemogelijkhedenomeen

historischewoningteverduurzamen.

duurzaamheidsambities

DooreenintensievesamenwerkingtussenELOen

deafdelingduurzaamheidvandegemeenteLeiden,

isgezochtnaarinnovatievebenaderingenwaarbij

gebouwderfgoedenduurzaamheidsingrepenzichniet

langermoeizaamtotelkaarverhouden,maarelkaar

versterken.ELOrichtzichophetblijvendfunctioneren

vandehistorischegebouwenenstreefternaardit

eerste hulp bij duurzaam erfgoedIlse Koreman en Suzanne Herben

Voor historische panden gelden moderne eisen, als het gaat om wooncomfort en energiezuinigheid. Hoe kan een historisch pand comfortabeler en energiezuiniger worden en wat is er eigenlijk mogelijk bij een monument? Het project duurzame monumentenzorg richt zich sinds 2014 op het verduurzamen van het Leidse erfgoed.

erfgoedinbeterestaatovertedragenaanvolgendegeneraties.Degemeente

draagtbijopfinancieelvlakmeteensubsidieregeling‘Investereninthuis’

eneenduurzaamheidsleningvoorwoningeigenarendieinvesterenin

energiebesparendemaatregelen.

zonne-energie in een historische context

Zonnepanelen(enzonnecollectoren)kunneneengoedebijdrageleveren

aaneenverhoogdgebruikvanduurzame,groeneenergie.Ineenhistorische

omgevingwordthetcontrasterendemateriaalophethistorischedakechter

alssterkeaantastingvanhetaanzichtervaren.

DevraagomookbinnenhetBeschermdeStadsgezichtenbijmonumenten

dergelijkeduurzameenergieoptewekkenneemttoe.Insamenwerking

metpartnersuitdestadheeftELOvoorhetplaatsenvanzonnepanelenop

monumentenenoppandenbinnenhetBeschermdStadsgezichtrichtlijnen

opgesteld,diezijnopgenomenindeWelstandsnota2014.

37

voorbeeld innovatieve benadering raamisolatieIn dit monument zijn

al energiebesparende

maatregelen getroffen, zoals

dakisolatie. Het woonhuis

heeft schuiframen met

een roedenverdeling met

enkelglas. Er ontstaat vaak

condens aan de binnenzijde

van de ramen en deze

vormen ook een groot koud

oppervlak.

De eigenaar van dit

monument krijgt het advies

een achterzetraam toe te

passen. Dit is een extra

raam aan de binnenzijde

van de woning. Hierdoor

ontstaat er een dubbel raam.

Naast een goede thermische

isolatie zijn ook direct

kieren en naden gedicht

en resulteert het in minder

geluidsoverlast van buiten.

Voorbeeldachterzetraam.

voorbeeld innovatieve benadering vloerisolatie en zonnepanelenIn een niet monumentale woning, gebouwd

in de eerste helft van de 20ste eeuw is

dakisolatie aangebracht en zijn de ramen

voorzien van dubbelglas.

De eigenaar wil het historische woonhuis

verduurzamen en wil graag weten wat er

nog meer mogelijk is. Hij krijgt het advies

om vloerisolatie toe te passen, omdat dit

goed mogelijk is met de ruime en droge

kruipruimte onder de houten balkvloer van

de begane grond. Een ander deel van het

advies richt zich op het platte dak dat zich

uitstekend leent voor zonnepanelen. Beide

maatregelen zijn uitgevoerd.

Voorbeeldvloerisolatie.

voorbeeld zonnepanelen op een monumentGebouw De Nieuwe Energie is met bijna 300 zonne-

panelen de grootste zonnecentrale van Leiden. De

sheddaken van dit gebouw zijn zuid georiënteerd en

hebben een perfecte hellingshoek voor zonnepanelen.

De initiatiefnemer heeft samen met ELO de mogelijkheden

bekeken. Het dakvlak is geanalyseerd en getoetst aan de

zichtlijnen uit Welstandsnota 2014. De panelen mogen

niet zichtbaar zijn vanuit de openbare ruimte op een

hoogte van 1,80 meter en een maximale afstand van

75 meter. Delen van het dakvlak zijn vanuit de openbare

ruimte zichtbaar en daarom zijn deze vrijgehouden. Naast

de voorschriften over zichtbaarheid zijn er per type dak

nog aanvullende uitvoeringsrichtlijnen opgenomen.

ZonnepanelenopgebouwDeNieuweEnergie.Foto:EnergiekLeiden

AnalysezichtlijnendakvlakvandeNieuweEnergie. insp

irer

en &

ler

en


38

verz

amel

en &

beh

eren

collectieplan historische bouwfragmenten vastgesteldEdwin Orsel

Hetcollectieplanbiedteenoverzichtvandeomvang

ensamenstellingvandecollectiehistorische

bouwfragmentenenbeschrijfthetbeleid.Doelstelling

isdecollectietebeherenenaantevullen,toegankelijk

temakenvoorwetenschappelijkonderzoekenverhalen

erovertepresenterenaanhetpubliek.

monsters en objecten

InprincipestreeftELOernaardatbouwhistorische

objectenblijvenwaarzehoren:inhetgebouwzelf.

Mochtdatomwelkeredendanooknietmogelijkzijn,

dankanELOdeobjectenaandecollectietoevoegen

alsdezevoldoenaandecriteriauithetplan.Daarnaast

wordentijdensbouwhistorischonderzoekookmonsters

verzameldalsdezebijrestauratiesofverbouwingen

wordenvervangenofverwijderd.

Omopgenomenteworden,moeteenobject

bouwgerelateerd,Leidsofregionaal,enhistorischzijn.

Daarnaastmoetsprakezijnvan:

•eensymboolfunctie(alsduidelijkeherinneringaaneen

belangrijkpersoon,gebeurtenisofbouwwerk)of

•eenschakelfunctie(alswezenlijkelementvaneenreeks

ofontwikkelingdievoordewetenschapsbeoefeningvan

belangis)of

Begin 2015 is een plan vastgesteld met kaders voor de vorming van een collectie historische bouwfragmenten van Erfgoed Leiden en Omstreken. Deze collectie bevat historisch mate riaal gerelateerd aan de bouw in Leiden en omgeving, zoals deuren, bakstenen en behang. Een waardevolle verzameling waarvan er weinig zijn in Nederland.

Foto’s:W.Devilee

•eenijkfunctie(alswezenlijkebijdragevooronderzoekofkennis)of

•hetiseenonlosmakelijkonderdeelvaneenensemble.

digitaal ontsluiten en koppelen

Actiefwordenspecifiekereferentiecollectiesbinnendecollectieaangelegd

enopgebouwd,onderanderevoorbakstenen,dakpannenenbehang.De

bouwfragmentenwordengecatalogiseerdenopgeborgeninhetdepot.Sinds

eind2014heeftdecollectieeenplekgekregenindenieuwedepotruimteaan

deZaalbergweg15inLeiden.

Hetisdebedoelingdezefysiekecollectieindetoekomstdigitaalteontsluiten

entekoppelenaanbouwhistorischedossiersendefotocollectie.AlsLeidse

bouwhistorischecollectiewordtdezetoegankelijkviadewebsiteendaarmee

bruikbaarvooriedereen.

Hetiséénvandeweinigevoorbeeldenvaneendergelijkecollectiein

Nederlandendaarmeeregionaal,nationaaléninternationaalvanbelang.

39

gravenstenen en woontorens in holland vergeleken

werd er in het leidse gravensteen ook gewoond?Edwin Orsel

HetLeidseGravensteenbehoorttotdeoudstegebouwen

vanLeiden.Aanheteindvande12deeeuwontstond

directtenzuidenvanhetdijkdorplangsdeBreestraat

eengrafelijkhof.Dithofwaseenverdedigbareresidentie

enbestondonderandereuiteenomgrachtgrafelijkhuis

eneenomgrachtevrijstaandetoren,hetGravensteen.

Detorenwerdgebouwdtussen1183en1199.De

functievanhetGravensteenisnietpreciesbekend.Het

wordtgezienalseenverdedigbaretoren,gebouwdals

statussymbooldoordegraafvanHolland.4Uitlatere

historischebronnenisbekenddatdetorendiendevoor

hetopsluitenvangevangenenvandegraaf,dieals

landsheerderechtspraakuitoefende.5Maarwasdatook

inde12deeeuwalzoofhadhetGravensteentoenvooral

eenwoonfunctie?

graafschap holland en gravenstenen

ErzijnmeergravensteneninhetgraafschapHolland

bekend:inHaarlem,Delft,ZierikzeeenMiddelburg.Dit

zijnsamenmetDordrecht,’s-GravenhageenAlkmaar

deoudste12de-/13de-eeuwsestedeninHolland.6Leiden

isdaarbij–opDordrechtna–voorzoverbekendde

In de binnenstad van Leiden bevindt zich het Gravensteencomplex. Het oudste deel hiervan is het Gravensteen, een bakstenen toren uit het eind van de 12de eeuw. Het lijkt op een woontoren, maar is het dat ook? Om dit te onderzoeken, wordt in dit artikel het Leidse Gravensteen vergeleken met andere bekende gravenstenen en woontorens in Holland.1

HetGravensteencomplexinhetcentrumvanLeiden,metcentraaldevierkante

bakstenentorenuit1183-1199.


verh

alen

& k

enn

is

40

verh

alen

& k

enn

is oudste.EenzeerbekendGravensteenstaatinZierikzee.Hethuidigegebouw

dateertuit1524-1526,maarindearchiefbronnenisalin1358sprakevan

eenGravensteen.7Erishelaasnietsbekendoverdevormenbouwwijzevan

ditoudstegebouw.In’s-Gravenhagewerdvanafcirca1230eengrafelijke

residentieuitgebouwd.Hetbegrip‘gravensteen’ishieronbekend,maarer

wordtindebronnenwelgesprokenvaneengevangenis.Erissprakevan

een‘Steen’of‘Mijnsheerenvangenisse’opdeNederhof.8Hetisonduidelijk

waardezestondofhoedezeeruitzag.DebekendeGevangenpoort,de

inoorsprong13de-eeuwseVoorpoort,werdpasin1428officieelgrafelijke

gevangenis.9

DeoudstestadinhetgraafschapHollandisDordrecht.Ookhiersprekende

historischebronnennietexplicietvaneen‘gravensteen’,maarnoemenze

weleengevangenis.In1284verleendegraafFlorisVaandestadDordrecht

eenvergunningvoordebouwvaneenhalendaarnaasteensterkstenen

huis.10Ditlaatstemoestdienenalsgevangenisvoormensendieeenmisdaad

haddenbegaantegendegraafofdestad.Helaasisvanditsterkestenen

gevangenenhuisverdernietsbekend.

gravenstenen en woontorens in holland vergeleken

Gravensteen Woontoren Datering Hoofdvorm Grondvorm Afmetingen (m) Muurdikte (m) Formaat baksteen (cm)

toren toren en gracht toren op vierkant D-vormig rechthoekig

omgrachte motte

Leiden x 1183-1199 x x ±7x7 1,5en0,75 29/31/x14/15x10/12

Haarlem x ±13eeeuw ? ? ±6x6 ? ±30

Delft x ±1250 x x 5,8x5,8 0,8 29,5x14,5x8

Middelburg x 13eeeuw x x ±10x10 1,45–0,90 28/29x14/15x7,5/8

Rodenburg x 13eeeuw x x 9,5x9,5 2,25 28x12x6,5

Dever x ±1370 x x 10,5x9,1 2en1,8 23x11x5,5

Riviere x ±1250 x x 12x12 3en1,35 28/30x?x7,5/8

HuystenBerghe x 1269 x x 10,1x10,1 1,35 28,5/29,5x15x7,5

Heenvliet x ±1230 x x 14,2x10,8 2,3en2 31/32x14/15x7,5/9

OverzichtvandebekendeGravenstenenenwoontorensinHollandenhunafmetingenenkenmerken.

IndeomgevingvanLeiden

stonddewoontoren

Rodenburg.16Dezetorenis

in1929en1939opgegraven.

Rodenburgwaseenomgrachte

vierkantebakstenentoren.

Opbasisvanarcheologische

vondsten,bronnenen

baksteenformaatisdeze

woontorentedatereninde13de

eeuw.Opgravingsplattegrond

vermoedelijkdoorW.C.Braat,

1940(ELO,tekeningencollectie).

41

verh

alen

& k

enn

is

Documentatievandein1863opgegravenveronderstelderestenvaneenHaarlemsgravensteen(uit:Temminck, Haarlem vroeger en

nu,1971).InHaarlemwordtindebronnenin1359een‘Gravenstien’genoemd:“De helfte van den toerne die geheeten is ‘s graven stien

onverdeelt staende ende geleghen is binnen Haerlem op die Spaerne en die oude grafte van Bakenesse”.11Degrotebakstenenwijzenop

eendateringinde13deeeuw.

de betekenis van het woord ‘steen’

OokinBelgiëkomen‘stenen’voor.HetGentse

Gravensteen,eengrootnatuurstenenrechthoekig

gebouwuitvermoedelijkde11deeeuw,hadwaarschijnlijk

voornamelijkeenresidentiëlefunctievoordegraaf

vanVlaanderen.14Inhetondersteniveauisechter

weldegelijkeendubbelegevangenisaanwezig.Dit

Gravensteenisduseengrafelijkewoningincombinatie

meteenbeperktegevangenisfunctie.InBelgische

archiefbronnenkomthetbegrip‘steen’veelvaker

voor.Hetzijndandoorgaanszwarestenenhuizenmet

alleeneenwoonfunctie.15Opbasishiervankanworden

geconcludeerddateen‘steen’duidtopeensterk/stevig

gebouw,ineentijddatoverigewoonhuizenvoornamelijk

noginhoutofvakwerkwerdengebouwd.Een

‘gravensteen’lijktdaneenvergelijkbaarsterkgebouw,dat

aldannieteenwoonfunctieofgevangeniskanhebben

gehad.

woontoren of gevangenis?

DeoudegravensteneninHollandhebben,zoblijktuitde

historischebronnen,alvrijvroegindegeschiedeniseen

gevangenisfunctiegehad.Quauiterlijklijkenzeechter

ookopverdedigbarewoontorens.Devraagiswatde

primairefunctievandegravenstenenwas:woontorenof

gevangenis.Alhoewelerovereenkomstenzijnindevorm

vandegravenstenenendeonsbekendewoontorens

uitHolland,zijnerookverschillen.Allereerstishet

opvallenddatdegravenstenenvoorkomenineen

stedelijkecontext,integenstellingtotdewoontorens.

Dewoontorenshebbendaarnaastdikkeremurendan

degravenstenen.Maarwatnogbelangrijkeris:de

gravenstenenhebbeneenkleinerbewoonbaaroppervlak.

Ookdevooreenwoningzobelangrijkeelementen

alseenput,ovenofschouwzijnindegravenstenen

onbekend.Zelijkendaarmeemindergeschiktomals

woninggediendtehebbeneneenprimairefunctieals

gevangenisisdaarmeewaarschijnlijker.

Waaromkoosdegraafbijdebouwvanzijn

gevangenissendanvoordevormvaneenwoontoren?

Eengevangeniskanimmersinelkgebouwgehuisvest

worden.Eenpraktischeverklaringisnietvoorhanden.

Vermoedelijkheefthettemakenmetdesymboliek

vandewoontoren.Eenversterktetorenwerdnamelijk

beschouwdalstekenvanmachtensymboliseerdezode

machtvandegraafindestad.

Reconstructievandeoudstefasevanhet

LeidseGravensteenuit1183-1199.

42

verh

alen

& k

enn

is

opgedeeld in baljuwschappen

WatopvaltaandevieroudsteHollandsegravenstenen(Haarlem,

Delft,LeidenenMiddelburg)isdatzeallevierineenafzonderlijk

historischrechtsgebiedliggen,eenzogenoemdbaljuwschap.

DebaljuwwasdoordegraafvanHollandaangesteldalszijn

vertegenwoordigerenplaatsvervangerensprakinzijnnaamrechten

verrichtebestuurlijketaken.21

Voorheenverrichtedegraafalslandsheerzelfallebestuurstaken

engingpersoonlijkrondomrechttespreken.22Maardoordatdeze

werkzaamhedensteedsmeertoenamen,steldedegraafaanhet

eindvande12deeeuwvoorheelHollandeeneerstefunctionarisaan

alszijnplaatsvervanger:debaljuw.23Alsnelontstondenmeerdere

baljuwschappenmetelkeeneigenbaljuwaanhethoofd.24In1243

werdheteerstebaljuwschapdoorGraafWillemIIvanHolland

(1234-1256)opgedeeldinZuid-Holland(Dordrechtenomgeving),

Noord-Holland(hetvastelandvanhethuidigeZuid-Holland)en

Kennemerland.25Noord-Hollandwerdin1273opgesplitstinRijnland,

DelflandenSchieland.26

VlaktenzuidenvanLissestaatdewoontorenDever.17Deze

omgrachteD-vormigebakstenentorenisomstreeks1370gebouwd.

TenzuidenvanDelftstaatindekleinestadSchiedamderuïne

vanhetHuysteRiviere.18Foto’sT.Hermans

TenoostenvanSchiedamstaatinHillegersbergopeenmottedein1269

gebouwdewoontorenHuystenBerghe.19

OokinMiddelburgstondeenGravensteen.Inzijnmeestrecentevormwashetgebouwdin1528,maar

deoudstefasezoualvanvóór1301stammen.13Recenteopgravingenin2012hebbendeze16de-en13de-

eeuwsefasenblootgelegd.Opdeopgravingsplattegrondisinrooddefunderingvaneenzwaartorenachtig

bouwwerktezien.Bron:WalcherseArcheologischeDienst,metdankaanBernardMeijlink.

43

verh

alen

& k

enn

is

HetDelftsegravensteen,

afgebeeldophetschilderij

vandestadsbranduit

1536(Foto:WimWeve).In

hethuidigestadhuisvan

Delftiseen‘OudeSteen’

opgegraven,hetoude

gevangenisgebouwvan

degraafvanHolland.12De

bouwdatumligtrond1250.

Ophetschilderijistezien

datditgebouweengeringe

hoogtevanvermoedelijk

éénbouwlaagboveneen

kelderhadenverdedigbare

elementenzoalskantelen.

Dit‘OudeSteen’lijktheel

sterkophetGravensteen

inLeiden.

afsluiting

MetdenubeschikbaregegevenslijkthetLeidseGravensteen

hetoudstegravensteeninHollandtezijn.Alshetinderdaadvan

hetbeginafaaneengevangenisfunctiehad,danwashetook

daarindevroegstevanHolland.Onzekennisoverditonderwerp

isoverduidelijknogfragmentarisch,maarhetiseeninteressant

startpuntvaneenhypothese.

ZouhetkunnendatbijhetopdelenvanHollandinmeerdere

baljuwschappenerterbevestigingvanhetnieuwebaljuwschap

eengravensteenwerdopgericht?Ofishettoevaldatdeeerste

opsplitsingvanHollandin1243samenvaltmetdestichtingvan

hetgravensteeninDelft?AlshetLeidseGravensteendeoudsteis,

ishetdanhetoermodelvoordeandereHollandsegravenstenen

geworden?Ditzouverklarenwaaromzealleneenvergelijkbarevorm

hebbenmethetuiterlijkvaneenverdedigbaretoreneneendubbele

functie.Dewoontorenstonddaarbijenerzijdssymboolvoorde

machtvandegraafvanHollandalslandsheer.Anderzijdswashet

doordegevangenisfunctiehetsymboolvoordejurisdictievanhet

baljuwschap.

woontoren: het kleinste kasteeltypeEen woontoren wordt in Nederland beschouwd als het kleinste kasteeltype.2 Taco Hermans heeft in zijn promotieonderzoek de

definitie aangescherpt: “een woontoren in Nederland is de kleinst mogelijke hoofdburcht die alle kenmerken van een hoofdburcht

in zich draagt. Het gaat om een solitair gebouw op een, meestal omgracht stuk grond, dat door zijn beperkte omvang geen

andere bebouwing toelaat. De vertrekken zijn op elkaar gestapeld en per bouwlaag bevat de toren één ongedeeld vertrek. De

toren heeft in het algemeen een maat tussen de 8 en de 10 meter in het vierkant, later meer rechthoekig en met een hoogte van

gemiddeld twee bouwlagen boven een kelder. De toren is overwegend gebouwd in de tweede helft van de 13de eeuw en eerste helft

van de 14de eeuw… De functie was naast verdediging en woning hoofdzakelijk statussymbool en landmark.” 3

44

verh

alen

& k

enn

is

8G.Snel,(red.),Zeven eeuwen Gevangenpoort,Leiden,2007,p.142.

9Snel,’Gevangenpoort’,p.144;M.A.Veen,‘GrafelijkehoveninDenHaag’,in: Westerheem 3

(2014),p.118.

10J.Hoevenberg,‘GraveninDordrecht’,in:Westerheem 3 (2014),p.181-183.

11J.J.Temminck,Haarlem vroeger en nu,Bussum,1971,p.6-7;A.M.Numan,‘Een

verblijfplaatsvandegravenvanHollandinHaarlem’,in:Westerheem 3 (2014), p. 58-71.

12E.J.Bult,‘DehofvanDelft’in:Westerheem 3 (2014), p.148-149;A.deGroot,‘Hetstadhuis

vanDelft’,in:KNOB 1 (1984),p.1-42.

13B.Meijlink,‘OpzoeknaarderestenvaneengrafelijkehofinMiddelburg’,in: Westerheem

3 (2014),p.200-202.

14M.C.Laleman,‘DegravenvanVlaanderenenhunGentseresidentie’,in:Westerheem 3

(2014),p.262-266.

15M.C.Laleman,‘MittelalterlichesteinerneBürgerhäuserinGent’,in:Hausbau in Belgien,

Jahrbuch für Hausforschung 44(1998),Marburg,p.22.

16Hermans,Middeleeuwse Woontorens,p.185-186.




20E.D.OrselenL.Smals,‘HethuisteHeenvliet.Onderzoeknaardebouwfaseringen

architectuurenstudienaarfunctieengebruik’,in:Middeleeuwse Kastelen in veelvoud,Wijk

bijDuurstede,2009,p.104-105.

21O.vandenArend,Zeven lokale baljuwschappen van Holland,Hilversum,1993;W.vanTuyl,

Het ambacht Zwammerdam: een bijdrage tot de geschiedenis van zijn vorming en zijn bestuur,

Hilversum,1998,p.118-119.

22VanTuyl,Het ambacht Zwammerdam,p.118-119.

23VanTuyl,Het ambacht Zwammerdam,p.118-119.

24VandenArend,Zeven lokale baljuwschappen;VanTuyl,Het ambacht Zwammerdam,p.

118-119.

25VanTuyl,Het ambacht Zwammerdam,p.118-119enhttp://nl.wikipedia.org/wiki/

Baljuwschap_Rijnlandenhttp://home.kpn.nl/f.angevaare/bestges.html;gecontroleerdop

1december2014.

26LaterontstondeninhetgraafschapHollanddoorverdereopsplitsingvelekleine

baljuwschappen;VandenArend,Zeven lokale baljuwschappen.

Noten

1Ditartikeliseenuitwerkingvaneenlezingdoordeauteurophetvierdeinternationale

woontorencongres;The Problematical ‘Towerhouse’,18augustus2013,Amersfoort.

2H.L.Janssen, 1000 jaar kastelen in Nederland, functie en vorm door de eeuwen heen,Utrecht,

1996,p.82-91.

3D.B.M.Hermans,Middeleeuwse woontorens in Nederland. De bouwhistorische benadering van

een kasteelvorm,Leiden,2013,p.213-216enp.219-222.

4E.D.Orsel,‘StenenvandeGraaf’,in:Westerheem 4 (2011),p.184-192.

5R.C.J.vanMaanen(red.), De geschiedenis van een Hollandse stad, Deel I: tot 1574,Leiden,

2002,p.26;T.deNijsenE.Beukers, Geschiedenis van Holland, Deel 1, tot 1572,Hilversum,

2002,p.72.

6NoordhoffAtlasproducties,De Bosatlas van de geschiedenis van Nederland,Groningen,

2011,p.112.

7H.Uil,‘HetGravensteen’,in:’s Gravensteen Zierikzee,1980.

ReconstructietekeningvandewoontorenHeenvliettenzuidwestenvanSchiedam,

dieomstreeks1230zalzijngebouwd.20

http://nl.wikipedia.org/wiki/

http://home.kpn.nl/f.angevaare/bestges.html

45

insp

irer

en &

ler

en

de allerleukste vondst van de week Niek de Winter en Danielle Kamperveen

DeVVDWheefteengroteschare,trouwefans.Henis

gevraagdnaarhunfavorieteVondstVanDeWeek.Uitde

reactiesiseentop3samengesteld.

Sinds 2014 publiceert Erfgoed Leiden en Omstreken

wekelijks op de website en via sociale media de Vondst

Van De Week, oftewel VVDW. Dit is een rubriek van de

erfgoedexperts van ELO. Zij vertellen daarin hun verhaal

over opmerkelijke vondsten die zij tijdens hun werk

tegenkomen.

Achterheteikenhoutenplafondkwameengebogengrenenhoutendraagconstructietevoorschijn.

met stip op nummer 1:

vvdw 08 (2015): Gewelfd houten plafond Breestraat 89

BouwhistorischonderzoekaanhetpandBreestraat89

toondeaandatachterdehuidigevoorgeveleenzeer

zeldzaamhoutenplafonduitde17deeeuwschuilging.

Helaasisditvoormaligwinkelpandgeenmonumenten

ishetbijeenrecenteverbouwinggrotendeelsgesloopt.

Daarbijverdwenenookdeganggevelsmetpilastersdie

aandevroegerebinnenplaatslagen.

Lees meer op www.erfgoedleiden.nl/VVDW08

IEDERE WEEK STAAT EEN NIEUWE ONTDEKKING IN VONDST VAN DE WEEK


http://www.erfgoedleiden.nl/VVDW08

46

insp

irer

en &

ler

en

op nummer 3:

vvdw 24 (2015): Speuren naar sporen op Laurens Jansz. Coster

AanHaarlemmerstraat86prijkt,ineennis,eenuitzandsteengehouwen

beeltenisvanLaurensJansz.Coster(1370-1440).Doorerfgoedspecialisten

binnenenbuitenELOwerdeenaantalinteressanteontdekkingengedaan

overdeoorspronkelijkekleuringendebewerkingvanhetbeeld.

Lees meer op www.erfgoedleiden.nl/vvdw24

op nummer 2:

vvdw 15 (2014): 16de-eeuwse onderdelen van de Leidse koorboeken

Devondstbetreftoriginele16de-eeuwseperkamentenenlerenfragmenten

vandeLeidse koorboeken.Langetijdwerdaangenomendatdeoriginele

onderdelenbijderestauratiein1965verlorenzijngegaan,maarrestaurator

EdithGreuterontdektedezebijeenconserveringsprojectvandekoorboeken.

Lees meer op www.erfgoedleiden.nl/vvdw15

KoorboekbijdeopbouwvandetentoonstellingLucasvanLeydeninmuseumdeLakenhal.

Lerenbandbekledingvanachterplatkoorboek. Indexpaginametgescheurderand. LaurensJansz.Coster.

http://www.erfgoedleiden.nl/vvdw24

http://www.erfgoedleiden.nl/vvdw15

47

insp

irer

en &

ler

en’t Marendorp, daer de vinder van de drukkerije in de gevel staet.’Hierlijktjuist

spraketezijnvaneenstaandbeeld1.

de bouwhistoricus

BouwhistoricusEdwinOrsel(ELO)onderzochthetmetselwerkrondhet

beeldvanCoster.Hijconstateerdedatvandeoorspronkelijkegevelonder

anderehetmetselwerklinksaansluitendophetbeelduitca.1600bewaard

isgebleven.OpmerkelijkisdathetmetselwerkrechtsaansluitendopCoster

eenandermetselverbandvertoontendusuiteenandereperiodedateert.Uit

hetonderzoekvanTerwenenNijlandisaleerdergeblekendathetbeeldooit

uitgenomenisomopteknappen(zieVVDW24).Waarschijnlijkisdaarbij

alleenhetrechtermetselwerkafgebroken.Bijhetherplaatsenvanhetbeeldis

ditrechterdeeldanopnieuwgemetseld.Hetlijkterverderopdatditgedeelte

inde20steeeuwnógeensishersteld.

InhetpandbekeekOrselookdeachterzijdevanhetbeeld.Hierinziteen

gesmeedoog/anker.Wellichtboodditdemogelijkheidomhetbeeldmeteen

Recenter, diepgaander multidisciplinair onderzoek bracht nieuwe feiten aan het licht.

Opeenkoudefebruarimorgenlieteenaantalspecialistenzichmetbehulp

vaneenhoogwerkertotvlakvoordegevelvanHaarlemmerstraat86

brengen.OpverzoekvanErfgoedLeidenenOmstrekenonderwierpenzijhet

daarinopgesteldebeeldvanLaurensJansz.Costeraaneennaderonderzoek.

de conservator en de archivaris

SeniorconservatorbeeldhouwkunstFritsScholten(Rijksmuseum)steldeop

grondvandestijlkenmerkendathetbeeldvanCoster17de-eeuwsmoetzijn.

ArchivistAndrévanNoort(ELO)constateerdedathetgebruiktelettertype

eenvrijalgemeentypeis,datzowelinde17dealsinde19deeeuwvoorkomt.

VanNoortvondbijarchiefonderzoeknaardebewonersgeschiedenisvan

hetpand,tweeverwijzingennaareenbeeltenisvanCoster.Ditisopzich

bijzonder,omdatbeschrijvingenvandergelijkegevelelementennietvaakin

archiefstukkenvoorkomen.

ArentCorsz.Hogenacker,lettergieterof-snijder,kreeghethuisin1619na

hetoverlijdenvanzijnvaderinhanden.Detekstinhetbasementvanhet

beeldverwijstnaarhem.

Bijverkoopvanhetpandin1672werdhetomschrevenalseen‘huijs

ende erve staende ende gelegen binnen deser stede op ’t Marendorp ofte

Haerlemstraedt, daer uijt hanght de vinder van de druckerij’.Ditlijkteerderte

verwijzennaareenuithangbordmetdebeeltenisvanLaurensJansz.Coster

dannaareenstandbeeld.Detransportakteuit1746metbetrekkingtotde

verkoopaanmr.AlexanderleBretonvanDoeswerffspreektvaneen‘huijs

ende erve, staande ende geleegen binnen deeser steede aen de noordzijde van

coster revisited aanvulling op vvdw 24 (2015)André van Noort, Edwin Orsel, Monique Roscher

VerschillendespecialistenbekekenhetbeeldvanCostervanafeenhoogwerker.

48

insp

irer

en &

ler

en

constructievasttezettenaandekozijnenofdegevel.

Ookkanhethebbengediendvoorhetophijsenvanhet

blok.Aandebovenzijdeisnogeentweedesmeedijzeren

ankeraanwezig.Metditankerishetblokvastgezetaan

deoriginelebalklaag.

raadselachtige foto

IndecollectievanELObevindtzicheenfotovan

Haarlemmerstraat86methetbeeldvanCoster,

gedateerdca.1900.Opvallendgenoeglijkendeteksten

openonderhetbeeldgeheelteontbreken.2Zijnde

lettersdichtgesmeerdenzojawaarom?Ofzijnzenoghelemaalniet

uitgehakt?Opdefotoverkeerthetbeeldineenopmerkelijkgoede

staat,ervaltnauwelijksslijtageaanteontdekken.Hoekandit?

Kunnenwemetdefotoindehandditraadselontcijferen?Enisde

(globale)dateringvandefotoweljuist?

Hetmetselwerkopderechterhoekopdezefotowijktafvande

huidigestaatenmoetduszijnvervangennadatdefotogenomenis.

OpdedeurstaatHorloges J.Dingjan.KlokkenmakerijJ.Dingjanhad

hetpandingebruikvanaf1889enzathieriniedergevalnogin1924.

IndatjaarheropentDingjannaeenverbouwingzijnzaakmeteen

nieuweinrichtingenmogelijkookeennieuwepui.3Opeenfotouit

ca.19484isinderdaadeenwinkelpuiteziendieuit1924zoukunnen

dateren.Hetnaastgelegenpand,nummer84,kreegin1929een

nieuwewinkelpui,dieopdefotovanrond1900nognietzichtbaaris.

HetonderzoektotnutoewijstuitdathetbeeldvanCoster17deeeuws

is.ConservatorProsperdeJong(StedelijkMuseumDeLakenhal)trof

indemargevandepublicatieOude Huizen te Leiden (Leiden1907)

bijhetbeeldvanCostereenaantekening‘gerestaureerd1928’aan.

Isdezerestauratiedandeverklaringvoordestaatwaarinhetbeeld

verkeertopdefotovanca.1900?Danzoudedateringvandefotoniet

kloppen.Bovendienzoudenieuwewinkelpuialtezienmoetenzijn.

Ofisdiepuipaslatergeplaatst?Naderonderzoeknaardeandere

gevelszichtbaaropdezefoto,zoumogelijkmeerinformatieeneen

juistedateringvandefotokunnenopleveren.

Noten

1DewerkgroepGeveltekensvandeHistorischeVerenigingOudLeidendeedookarchiefonderzoeknaarhetbeeld.

Dezebevindingenzijntelezenopwww.erfgoedleiden.nl/collecties/uw-verhalen

2ELOPV30651.4,afdrukvanglasnegatiefGN003979

3 Leidsch Dagblad11januari1924

4ELOPV4546.23;zieookC.Nagtzaam,Notitie historische winkelpui Haarlemmerstraat 86,(ongepubliceerd),Leiden,2014.Haarlemmerstraat82-86,dateringonbekend(PV30651.4).

http://www.erfgoedleiden.nl/collecties/uw-verhalen

49

verh

alen

& k

enn

is

Dezebouwhistorischebegeleidingvondplaatsop

basisvaneenprogrammavaneisenopgestelddoorde

bouwhistoricivanErfgoedLeidenenOmstreken.Met

hetgecombineerdebouwhistorischenarcheologisch

onderzoekzijnzowelondergrondsealsbovengrondse

historischebouwdelenen-elementengedocumenteerd

voordatzeverdwenen.

Eenbijzonderevondstwasdeontdekkingvaneen

decoratieopdeoriginelelaat16de-eeuwsegevelvan

Mandenmakersteeg7.IndeELOnieuwsrubriek‘Vondst

vandeWeek’(#VVDW)kuntuermeeroverlezen:

www.erfgoedleiden.nl/VVDW38.Degevelisinmiddels

geheelgedocumenteerdendedecoratieveonderdelen

zijnopgeslagenvoorhergebruikofplaatsinginhetdepot

vanhistorischebouwfragmentenvanELO.

Dearcheologenvondenophetterreinonderandere

restenvanstenenbebouwing,veelwater-enbeerputten

enwandenvanvlechtwerk.Dezelaatstezullenhebben

gediendalsoeverbeschoeiingenlangsdeRijn.

Hetonderzoekisnognietafgerond,maarzal

naarverwachtingleidentotnieuweinzichteninde

bebouwingsgeschiedenisvanditdeelvandestad,een

vandeoudstebewoningskernenvanLeiden.


Dewetgevingvoorzietechternietineenverplichtebouwhistorischebegeleidingbijaantasting

vanhistorischebebouwing.Bijditprojectbepaaldedegemeentedat–analoogaanhet

archeologischonderzoek–ookbouwhistoricidegelegenheidmoestenkrijgenomtijdensde

sloopwerkzaamhedendelocatieaaneengrondigonderzoekteonderwerpenenhistorische

bouwdelentedocumenteren,eenprimeurvoorNederland.

een primeur in leiden: projectontwikkeling bouwhistorisch begeleid

DeontpleisterdegevelvanMandenmakersteeg7uit1588,methetdecoratievefries,dejaartalsteenendecirkelmetsterofzon.

Pieter-Jan De Vos

In januari 2015 startten de werkzaamheden voor de herontwikkeling van het Aalmarktgebied ten behoeve van een uitbreiding van het winkelgebied. Bij wet is geregeld dat vóór een bodemverstoring archeologen de kans moeten krijgen om opgravingen te verrichten.

http://www.erfgoedleiden.nl/VVDW38

50

verz

amel

en &

beh

eren


elo initiator europees project voorstelMartijn Andela

Sinds het ontstaan van Erfgoed Leiden en Omstreken is het belangrijkste speerpunt het gezamenlijk digitaal toegang bieden tot de collecties en kennis van uit alle bij de organisatie aanwezige vak-disciplines. In de afgelopen jaren werden ideeën hiervoor uitgewerkt met als doel een universeel toepasbare, integrale toegang tot alle gegevens. Gebruikers moesten bovendien hun eigen informatie kunnen toevoegen en zoekresultaten zouden op een vernieuwende wijze worden getoond.

haalbaar?!

InsamenwerkingmetandereerfgoedinstellingeninNederlandenBelgiëisdedoorELOontwikkelde

functionaliteitaangescherpt.Ineenmarktconsultatiewerdencommerciëlesoftwareontwikkelaars

vervolgensvrijblijvendbevraagdoverdehaalbaarheidvandeideeënendefinanciëlekostenraming.

partners gezocht

Deuitkomstwasbemoedigendenhetpartnerschapgingervoor.OmEuropesesubsidievoorhet

projecttekrijgenwarenwelextrapartnersuitanderelandennodigendiewerdengevonden!Tijdens

deICTProposers’DayinFlorenceop9oktober2014,leiddedepitchvanhetict-projecttotgrote

belangstelling.

echoes

EmpoweringCommunitieswithaHeritageOpenEcoSystem.Metdezekrachtigeprojectnaamwerd

op28mei2015hetprojectvan4miljoeneuroingedienddoorErfgoedLeidenalslead partnermet16

partners,waarondercollectiehouders,lokaleoverheden,universiteitenenbedrijveninNederland,

België,Zweden,Letland,KroatiëenSpanje.Hetconsortiumwerdondersteunddooreenadvisory board

metbelangrijkespelersbinnendesector,zoalsEuropeana,DEN,Packed,APExenDigisam.

doorstart

Totgroteteleurstellingvanallebetrokkenenkwameindoktober2015hetberichtdatdeaanvraag

nietwasgehonoreerd.Ditwashetgevolgvanhetgeringeaantaltevergevensubsidies(ca.4op137

aanvragen).ELOeneenaantalprojectpartnersvindendituniekeprojectzóbelangrijk,datzijzonder

subsidieverderwerkenaanderealisatievaneenafgeslankt,maarnietminderambitieusECHOES.

HOGE AMBITIES LEIDEN TOT INNOVATIEVE INTERNATIONALE SAMENWERKING EN AANVRAAG VAN 4 MILJOEN EUROPESE SUBSIDIE

51

verz

amel

en &

beh

eren

• Het in kaart brengen van de wensen van gebruikers-

groepen en de vertaling in functionele eisen.

• De ontwikkeling van een Open Source IT architectuur die

digitale collecties verbindt, verrijkt en ontsluit zonder dat

collectiemanagementsystemen aangepast moeten worden.

• De ontwikkeling van een zelf in te richten persoonlijke

omgeving waar gebruikersgroepen gebruik kunnen

maken van de collecties en hun eigen informatie kunnen

toevoegen.

• De ontwikkeling van nieuwe zoekcriteria en technologie

om persoonlijke zoekresultaten aan te kunnen bieden.

• De ontwikkeling van nieuwe, visueel aantrekkelijke tools

voor presentatie (kaartinterface, infographics, augmented

reality, 3D modellen).

• Communicatie en het oprichten van een beheersorganisatie

om het gebruik en voortbestaan van de ontwikkelde

oplossingen te garanderen.

de voornaamste doelen van echoes waren:

Schematischeweergavevandeinteractietussencollectiesengebruikers.

52

verz

amel

en &

beh

eren

heeftalsvoordeeldathetvolledigwebbasedis.Hierdoorkaniedereen,dus

ookafdelingenvandegemeentenwaarELOmeesamenwerkt,eenvoudig

onlinegegevensinvoeren.

Hetsysteemvoldoetaaninternationalestandaarden,wateenvoudige

uitwisselingvandatamogelijkmaakt.GegevensuithetopenbareELOarchief

kunnenopdezemanieropanderewebsitesenportals,zoalsbijvoorbeeldhet

ArchivesPortalEurope,wordengepresenteerd.

InformatieovererfgoeduitLeidenenomstrekenisinternationaalnunog

betertoegankelijk.

digitaal beheer beter met memorixMichiel van Halem

Beginmaart2015isELOovergestaptopMemorixArchieven,eennieuw

archiefbeheers-eninventarisatiesysteemvoorarchievenineen.In

samenwerkingmetverschillendearchiefinstellingen,waaronderELO,heeft

Picturaehetsysteem,datookeeneenbezoekersregistratiemodulebevat,

ontwikkeld.

NadeingebruiknemingvanhetnieuwesysteemheeftELOafscheidgenomen

vanABS/ArcheionenCarIn,detweevoorlopersdiebeidenodigwarenom

toegangtotdearchievenopdewebsiteterealiseren.

MemorixArchievenisgebruiksvriendelijk,kenteenefficiëntewerkwijzeen

Memorix Archieven maakt het werk voor de medewerkers van Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) een stuk eenvoudiger. Collega’s en vrijwilligers kunnen gemakkelijker gegevens invoeren en de data zijn beter uitwisselbaar met andere systemen en websites.

EFFICIËNTER WERKEN EN GEMAKKELIJKER DELEN DANKZIJ MEMORIX ARCHIEVEN

Wathetpubliekopdewebsiteziet(r)ende

medewerkerachterdeschermeninMemorix(l).


53

insp

irer

en &

ler

en

gronden.Delesspeeltinopdefantasievanleerlingenenbehandeltdeplaats

vandingenindewereldomhenheen.

zo gaat de molen

Binnendecultuurlijn‘Techniek’draaitMolenmuseumDeValkmeeinhet

educatieveaanbodvoorgroep5en6.Leerlingenkrijgenvoorafindeklas

lesoverwindenergie.Laterbezoekenzedemolenenverkennenzede

molenaarswoning,malenzezelfmeelenhelpenzedemolenaarmethet

werk.Tijdensdeafsluitendelesopschoolmakendeleerlingenzelfeen

molenmetwerkendetandwielen.

Meer weten? Kijk op erfgoedleiden.nl/zo-gaat-de-molen

naar de stad?

Ditlesprojectvoorgroep7pastbinnentweecultuurlijnen:‘Tijd’en

‘Museum’.Leerlingenonderzoekenhetverschiltussenplattelandenstad

indelatemiddeleeuwen.Hetprojectisin2013bekroondmetdePrijs der

Nederlandse Publieksarcheologie.

leiden bezet

Conceptvooreenlesprojectbinnendecultuurlijn‘Opmaat’voor

groep8.StagiairSaraPolackvandeReinwardtAcademieschreefhet

conceptlesprojectoverdeTweedeWereldoorlog,onderdewerktitel‘Leiden

bezet’.Leerlingenonderzoekenhoeleeftijdsgenotenmetverschillende

achtergrondendeTweedeWereldoorlogenmetnamedebezetting,beleefd

hebben.

basis onderwijs

ELOvolgtmetdelesprojectendezogenoemdecultuurlijnenomscholen

meerkeuzevrijheidtebieden.Hetresultaatiseenaanbodvoorgroep3tot

enmetgroep8.Indeontwikkelingvandelesprojectenvormende“10Toets

puntenEducatie”eenrodedraadenlegtdenadrukopdeovertuiging,dat

mensenbeterlerenalszijzelfhunonderzoeksvragenstellenenproberente

beantwoorden.

de kaart van tom en tom

Lesprojectbinnendecultuurlijn‘Ikendewereld’voorgroep3en4.

Spelenderwijslerendeleerlingenoverdefunctievanlandkaartenenplatte-

Educatie is een speerpunt van Erfgoed Leiden en Omstreken. Het educatieve aanbod is herzien en uitgebreid: van incidentele projecten gaan we naar een breed aanbod met verschillende onderwerpen, voor verschillende doelgroepen in primair- én voortgezet onderwijs.

nieuwe aanpak voor educatieSusan Suèr


54

insp

irer

en &

ler

en

voortgezet onderwijs

Desamenwerkingmetdocentenvanhetvoorgezeton-

derwijsgroeitenELOherkenteenpositieveaantrekkings-

krachtbijdocentengeschiedenis.ELObiedtverschillende

projectenomdearchieventeverkennenenwerktmetori-

ginelestukkenomdeonderzoeksbelevingtebevorderen.

mysterieuze bronnen

Ditlesprojectisflexibeldoordatdedocenten

bepalenwelkthema,ofwelktypebronnende

leerlingenonderzoeken.Intweetallenvoerenzeeen

basisonderzoekuitnaardebronenbedenkenhierbij

nieuweonderzoeksvragen.

crime scene leiden

Ditiseeninteractieflesproject,waarbijleerlingeneen

waargebeurd18de-eeuwsmisdrijfonderzoekenaande

handvanarchiefstukkenenhiervervolgenseeneigen

filmreportagevanmakenoplocatiesindestad.

jonge spoorzoekers

Metditaudio(-visuele)lesprojectleverenleerlingen

eenbijdrageaandeerfgoedcollectie.Zeinterviewen

eenmigrantoverzijn/haarkomstnaarNederland.De

gemaaktegeluidsopnamewordtmeteenverslagen

foto’saanELOovergedragenalsarchivalia.

DOCENTEN IN HET VOORTGEZET ONDERWIJS WETEN ONS STEEDS BETER TE VINDEN

10 punten, waaraan onze educatieve lesprojecten getoetst worden: 1. Erfgoedbreed

2. Leeftijds-/doelgroepenspreiding

3. Periodieke/thematische spreiding

4. Doel: bekendheid ELO

5. Lesstofvervangend of –verdiepend

6. Lesmateriaal is herbruikbaar/ aanpasbaar

7. Bij de doelgroep is vraag naar de lesstof

8. Zelf onderzoeken

9. Hands on

10. Aansluiting bij belevingswereld en leefomgeving

55

erfgoed voor iedereen

Erfgoed Leiden en Omstreken wil zich aan een zo groot mogelijk publiek presenteren. Dat is onder andere mogelijk door mee te werken aan populaire tv-programma’s en deel te nemen aan grote erfgoed- en geschiedenisevenementen.

het verborgen verleden van jan des bouvrieAndré van Noort

Verborgen Verleden, een NTR-programma waarin bekende Nederlanders op

zoek gaan naar hun voorouders, vraagt regelmatig medewerking van ELO.

In november 2014 was de bekende interieurontwerper Jan des Bouvrie in de

hoofdrol en bracht hij een bezoek aan onze instelling.

ArchivistAndrévanNoortgafJandesBouvrieuitlegbijdiverse

archiefstukken,waaronderdestamreeksvandekantvanzijnvader.Een

stamreeksiseenlijstmetnamenvandevader,opa,overgrootvader,

enzovoortsmetdezelfdeachternaam.Hiermeekandeherkomstvande

achternaamachterhaaldworden.

BijdenamenvandevoorvadersvanJanstaanookdeberoepen:behanger,

woninginrichter,stoffeerder,meubelmaker,boekdrukker,timmermanen

schoenmaker.DereekseindigtbijJohannesdesBouvrie,gedooptinLeiden

op19december1674.HijwasdezoonvanChareldeBoevrij,greinwerker

vanberoepenafkomstiguitWatterlo(nuWattrelosinNoord-Frankrijk).Deze

Charelhadnogtweebroersdieookindelakenindustriewerkzaamwaren

engedrieënzijnzijvanuitLillenaarLeidengekomen.Hetspoorvoerdedus

terugnaarFrankrijkenJanverlietonsenthousiastomzijnzoektochtinLille

voorttezetten.

AndrévanNoorttoontJandesBouvrieinhetarchiefdepotdestamboomvanvaderskant.Foto:FerryBruning

insp

irer

en &

ler

en

HET SPOOR VOERDE TERUG NAAR FRANKRIJK WAAR JAN ENTHOUSIAST ZIJN ZOEKTOCHT VOORTZET


56

insp

irer

en &

ler

en

Erfgoed Leiden en Omstreken en Molenmuseum De Valk deden in 2015 voor het

eerst mee aan de Museumnacht Leiden. Het thema was: sensatie. Een intensieve

voorbereiding moest ervoor zorgen dat Erfgoed Leiden op 30 mei 2015 een

succesvolle museumnacht kon aanbieden. En dat is gelukt!

Maarliefst1077bezoekershebbengenotenvanhetfantastischeuitzichtover

Leidenby night vanafdestellingvanMolenmuseumDeValk.Inhetdonker

werdenheusemolenaarskluchtenopgevoerd.Ruim700bezoekershebben

deuniekekansaangegrepenomdedepotsvanhetarchiefaandeBoisotkade

’snachtstebekijken.Hetspooktedaarbehoorlijkenerroldenzelfskoppen!

EldersinhetgebouwkonmeneenstommefilmoverLeidenbekijken,

begeleiddoormuziekonderleidingvanYvoVerschoor.OokdedoorELO

gebakkenkoekjesvan16deen17deeeuwsreceptgingenergretigin.Kortom:

eenheelgeslaagdeavond!

museumnacht sensationeel succesDaniëlle Kamperveen

famillement: hooglandse kerk in het teken van erfgoed en familieSusan Suèr

In 2014 kwam het tweejaarlijkse publieksevenement

Famillement naar Leiden. Op 8 oktober stond de

Hooglandse Kerk de hele middag en avond in het teken

van familiegeschiedenis en erfgoed. De belangstelling was

overweldigend.

Ophetprogrammavandezegratistoegankelijke

dagstondenlezingen,workshops,eenthematische

rondwandeling,eenveilingvanboekenenkrantenen

eenerfgoedquizvoorscholieren.NTR-presentatorBen

Kolsterinterviewdeschrijfster-columnisteAafBrandt

Corstiusoverhaarervaringenmethettv-programma

VerborgenVerleden.Ookvonddeuitreikingplaatsvande

NederlandsePrijsvoorGenealogieaanSjorsZanoli,die

artikelenschreefoverdegeschiedenisvanzijnfamilie

vankermisreizigers,marskramersenliedjeszangers.

Daarnaastwerddewebsitewww.rijnlandgeschiedenis.nl

gelanceerd.

deelnemers uit binnen- en buitenland

Aandedagnamen77organisatiesenprojectendeel.

Regionale,nationaleeninternationaleverenigingen,

stichtingen,instellingenenbedrijvenpresenteerden

zichopdeFamillementmarkt.Genealogie,historische

verenigingen,onderzoeksteams,familiearchieven,

wapenkunde,boeken,DNAenarchiefonderzoek:hetwas

erallemaaltevinden.Tussendekraampjesexposeerden

enschilderdenkunstenaarsvanhetregionale

KunstenaarsCollectiefKuCo.VeelbelangstellingvoorhetFamillementindeHooglandsekerk.

http://www.rijnlandgeschiedenis.nl

57

insp

irer

en &

ler

en

lotswareneen18de-eeuwsekaart,eenbundel19de-eeuwsekranten,eencomplete

setvanhetNederlandsAdelsboek(20delen)eneencompletesetLeidseJaar-

boekjesvan1904tot2013.

ipad winnen met 4g-quiz

Tijdensdezedagwerdookdefinalegehoudenvande 4G-quiz: 3 generaties

+ 1 geschiedenis.QuizmasterSuzannaJansenpresenteerdedezemetverve.

Devijffamilieteams-jongstedeelnemer15,oudste87jaar-haddenhetniet

altijdevenmakkelijk.Devragenovergebeurtenissen,gebouwen,voorwerpen

enarchiefstukkenbesloegendegehelegeschiedenis,vanprehistorietot

gisteren.Devragenwarenvoorzienvanbeeldmateriaal,zodatookhetpubliek

konmeedoen.Dequizwastotheteindetoespannend;teamGroenoord

ResidentiemagzichdéerfgoedfamilievandeLeidseregionoemenenging

metdeiPadnaarhuis.

familielunch

DecateringwerdverzorgddoorLeidseenregionalefamiliebedrijven,

waarvansommigealdoordezevendegeneratiewordengerund.Hongerigen

kondenterechtbijbekendebedrijvenalsslagerijVanderVooren,lunchroom

Snijers,drogisterijBoerhaave,ChineesrestaurantWooPingenvoorechte

LeidsekaasbijzuivelboerderijDeSophiahoeveuitWarmond.Speciaaldoor

ELOgemaaktebanierenverteldendegeschiedenisvanelkbedrijf.PS|Theater

verzorgdebuitendekerkinhunreizendetheaterkeetdoorlopendkleine

voorstellingenoverLeidsefamiliebedrijven.

veiling

TijdenseenspecialeFamillementveilingwerdenboekenenprentenvanELO

enmede-organisatorCentraalBureauvoorGenealogie(CBG)verkocht.Deze

vondplaatsonderdebezielendeleidingvanveilingmeesterArneSteenkamp

vanhetLeidseAntiquariaatenVeilinghuisBurgersdijkenNiermans.Bijzondere

NTR-presentatorBenKolsterinterviewtschrijfster-columnisteAafBrandtCorstius.WethouderRobertStrijkoverhandigtdebaniermetdegeschiedenisvanhetfamiliebedrijfWooPing.

58

verh

alen

& k

enn

iserfgoed leiden en omstreken jaarboek 2014/2015

stadsuitbreidingvan1611geennieuwegebouwenneergezetophetterrein

vandehuidigeLammermarkt.Delanderijenwareningebruikalsweiland,

raamland,boomgaardofmoestuin.

uitbreiding van de stad

Tenbehoevevandestadsuitbreidingvan1611kochtdestaddelandenop

diebinnendestadzoudenkomenteliggen.Hetnoordelijkdeelvanhet

onderzochtegebiedwerdingerichtalsbolwerk.Hetterreinkreegverder

eenwoonbestemming:opoudefoto’sisnoghetwoonblokteziendat

hierheeftgestaan.Tweewaterwegengingenhetgebieddoorkruisen:de

KorteLangegracht(inhetverlengdevandehuidigeLangegracht)ende

Binnenvestgracht(directtenzuidenvanMolendeValk).Vanaf1860werden

dezegedempt.Hetbouwblokmoestin1906plaatsmakenvoordeveemarkt.

Hetbastionkreegvanafhetmiddenvande19deeeuweennieuwebestemming

alsbegraafplaats.EendeelhiervanwasgereserveerdvoorJoodsegraven.In

1911werddebegraafplaatsontruimd;hetJoodsedeelbleefechteringebruik

tot1962.DezegravenwerdenvervolgensovergebrachtnaarKatwijk.

opgraven in een parkeergarageChrystel Brandenburgh

Sinds eind 2014 wordt op de Lammermarkt druk gewerkt aan de aanleg van een ondergrondse parkeergarage. In 2017 moeten 525 auto’s hier kunnen parkeren onder een nog aan te leggen groen evenementenplein. Archeologen deden onderzoek in de bouwput en legden een stukje Leidse geschiedenis bloot.

HetgebiedmetdehuidigeLammermarktenomgeving

gingpasmetdestadsuitbreidingvan1611bijLeiden

horen.Hiervóórstonderweinigbebouwing.Opdeenige

stadskaartuitdezetijd,vanJ.vanDeventeruit1554,is

hetonderzochtegebiedzelfshelemaalalsonbebouwd

weergegeven.Dezekaartisechternieterggedetailleerd

enhetisdanookgoedmogelijkdaterwelenkele

opstallentevindenwaren.Mogelijkdathetterreinheeft

behoordtoteenofmeervandedriekloostersdieinde

middeleeuwenaandezekantvanLeidengelegenwaren:

hetSt.Margarethaconvent(1404-1458),hetSt.Maria

Magdalenaklooster(1458-1542)enhetSt.Aegtenklooster

(1432-1553).

sloop

VoorafgaandaanhetbelegvanLeidenentenbehoeve

vaneenvrijschootsveld,verdweenin1572alle

bebouwingronddestadonderdeslopershamer.Ookde

kloostergebouwenmoestenhetontgelden.Bijdeaanleg

vandenieuwestadsvestin1611werdennogrestenvan

degebouwenvanhetSt.Aegtenkloosteraangetroffenen

verwijderd1.Voorzoverbekendzijnerhierna,totaande

DeopgravingindeparkeergarageinaanbouwopdeLammermarkt,gezienvanafMolenDeValk,2015.

Foto:BAACArcheologieenBouwhistorie

59

verh

alen

& k

enn

iswareneenonverwachtevondst.Veelopgravingenin17de-eeuwsestadsuit-

breidingentonenaandathuizendirectwerdenaangeslotenopeencentraal

rioleringssysteem(ziehetartikelopp.82).Inditbouwblokwasdatniethet

geval:hierloosdemendeontlastingnogalsvanoudsopbeerputten.Watook

opvaltisdatdebeerputtengeenhuishoudelijkafvalbevatten.Zijwerdendus

nietgebruiktalsalgemeneafvalput,maaralleenvoordeafvoervandewc’s.

Dezewarenaangelegdbovenopdebeerput;deontlastingvielviaeenstortko-

kerindeput.Hethuishoudelijkafvaldumptendebewonersblijkbaarwelinde

openbarewateren,waaronderdeeerdergenoemdeBinnenvestgrachtenKorte

Langegracht.Delenhiervanwerdentijdensdeopgravingonderzochtengaven

gebruiksaardewerk,botenanderafvalprijs.Naderonderzoekzalduidelijkma-

kenwatdezevondstennogkunnenvertellenoverhetgebruikvanditgebied.

de oudste sporen

In2013,voorafgaandaandebouwwerkzaamhedenopdeLammermarkt,

groevenarcheologentweeproefsleuvenophetparkeerterrein.Hieruitbleek

daterindebodemnogintacterestenuithetverledenlagen.Redengenoeg

omtijdensdeaanlegvandeparkeergarageverderonderzoektedoen.

Opmeerdereplekkenwerdensporengevondenuitdeperiodevóór1611,toen

hetgebiednogbuitendemiddeleeuwsestadlag.Deverkavelingsgreppelsen

slotenuitdezeperiodegeveneengoedbeeldvanhoehetterreinindietijd

wasingedeeld.Inéénhoekvanhetterreinvondendearcheologenbovendien

eenaantalmestkuileneneenmuurdiemogelijkeenonderdeelvormdevan

eenvandeeerdergenoemdekloostergebouwen.

resten van een bouwblok

Demeestesporenenvondstendaterenuitdeperiodena1611toenereen

compleetbouwblokinhetplangebiedstond.Dearcheologenvondenresten

vankeldersendeonderstefunderingenvandezehuizen.Ooktroffenzijeen

grootaantalwaterputten,secreetgotenenbeerputtenaan.Debeerputten

Noot

1H.A.vanOerle,Leiden binnen en buiten de stadsvesten: de geschiedenis van de

stedebouwkundige ontwikkeling binnen het Leidse rechtsgebied tot aan het einde van de gouden

eeuw,Leiden,1975,p.218.

KorteLangegrachtaanheteindevande19eeeuw.Dezegrachtwerdin1876gedempt.(PV5391.3) In1906geslooptbouwblokaandeLammermark.Hetarcheologischonderzoekbrachtdefunderingenaan

hetlicht.OpdevoorgronddetoenalgedempteKorteLangegracht,ca.1900.(GN004779)


60

lekkages

MolenDeValkiseenstellingmolenmeteentaps

toelopenderomp.Dezevormmaaktderompsterk.

Bovendienvolgtderompdehellingshoekvanhet

wiekenkruis.Ditheltca.7gradenachteroverzodathetde

windgoedopkanvangen.Deschuinemurenmakende

molenechterookkwetsbaarvoorlekkages.Foto’svande

molenuitca.1900latenteerplakkatenopderompzien.

molen de valk loopt weer op rolletjesHennie van der Lelie en Daniëlle Boer

Molenmuseum De Valk maakt sinds 2013 deel uit van Erfgoed Leiden en Omstreken. Het bezoekersaantal van de stellingmolen neemt toe. In 2015 trok de molen zelfs een recordaantal van meer dan 29.000 bezoekers, waarvan 70% buitenlanders met 65 verschillende nationaliteiten. Uit het gastenboek blijkt dat zij vooral onder de indruk zijn van het ingenieuze mechaniek dat al meer dan 275 jaar dienst doet. Om te kunnen blijven functioneren als museum en als molen is goed onderhoud noodzakelijk.

Dezezijnvermoedelijkaangebrachtomvochtdoorslagte

voorkomen.Naastdevormvanderompvergrotenook

de14venstersdekansopregeninslag.Dezevensters

warennodigomdatdemolenookeenwoonfunctiehad;

erwoondeimmerseenmolenaar,tot1869zelfstwee.

Devochtproblemenzijnin2014ophedendaagsewijze

aangepakt.Metbehulpvaneenzogenaamdegeoradar

werdendescheurenenholleruimtesinhetmetselwerk

Links:Expositievanmolenonderdelen,waaronder

dereserve-kaprollen.Linkstegendemuurstaan

depokhoutenkaprollenenrechtsenkelekaprollen

vaniepenhout.

Foto:BuroJP

Midden:Voorbeeldhoekaprolleninde

kapconstructievandemolenzijnbevestigd.Om

hetkruienmogelijktemakenheeftMolendeValk

45kaprollen.

Rechts:interieurvandemolenaarswoning.

Foto:BuroJP

verz

amel

en &

beh

eren

61

verz

amel

en &

beh

eren

gelokaliseerd.Vervolgenswerdhetmetselwerkgeïnjecteerdmeteenminerale

grout(eenwaterdunnespeciemeteenbepaaldesamenstelling)omderomp

vandemolenzoveelmogelijkwaterdichttemaken.Ookzijndedoorvocht

aangetasteraamlateienenbalkenvervangen.

molenaarswoning

MolenDeValkherbergtdeenigebewaardgeblevenstadsmolenaarswoning

vanNederland.Dezeademt,dankzijhetnogaanwezigeoriginelemeubilair,

desfeervanrond1900.Oorspronkelijkwoondenindemolentwee

molenaars.Van1869tot1964heeftMolenDeValkéénmolenaarsgezin

gehuisvest.Nahetvochtwerendmakenvanderomp,kreegdevoorkamervan

demolenaarswoningeennieuwestuc-enverflaag.Daarnaastwerdditvertrek

voorzienvannieuwegordijnen,‘valletjes’envloerbedekkingindekleuren

zoalsdelaatstebewonerdewoninghadingericht:groenvoordegordijnen

enbruinvoordevloer.

kaprollen

In2014-2015moestenenkelekaprollenvandemolenwordenvervangen.

Kaprollenzorgenervoordatdekapendewiekenkunnenkruien(naarde

windrichtingdraaien).MolenDeValkheefter45.Dehuidigekaprollenvan

MolenDeValkzijnaangebrachttijdensderestauratievan1947.Hettoen-

maligestadsbestuurhadhiertoebeslotenvanwegededeplorabelestaat

waarindemolennadeTweedeWereldoorlogverkeerde.Bijdierestauratie

kreegdemolennaastnieuwekaprollenookweerwieken,eenstellingeneen

houtenstaartconstructie.

Kaprollenwordentraditioneelgemaaktvaniepenhout.In1947kreegMolen

DeValkkaprollenvanpokhout,eenkostbaretropischehardhoutsoort

meteenglad,hardoppervlak.Tegenwoordigispokhouteenbeschermde

houtsoortenmaghetnietmeerwordentoegepast.Naastdebenodigde45

rollen,werdenerookzevenreservekaprollengemaakt.Diekwamengoed

vanpasin2014-2015,toendriekaprollenkapotgingen.Uitonderzoekbleek

datdekapwaarschijnlijkverzaktwas,metalsgevolgeentegroteplaatselijke

drukopdekaprollen.Doorhetgedeeltelijkafplattenvande‘burgemeester’,

eenessentiëlebalkindeconstructievandemolenkap,werdditprobleem

opgelost.Sindsdienlopendekaprollenweergesmeerd.


62

verh

alen

& k

enn

is

wederopbouw

InraptempoverdwijneninNederlandbouwwerkenuit

dewederopbouwdiedecollectievevoorzieningenvande

welvaartsstaathuisvestten.Zeontstondeneindjaren1950

enwarenonderdeelvaneenomvangrijkbouwprogrammaop

ondermeerhetgebiedvandeopenbaregezondheidszorg,

onderwijs,cultuurensport.Dezewerkpaardenuitde

naoorlogseperiodewordenvaakinstilteuitonscollectief

geheugengewist.Ditterwijlzeeencrucialerolhebben

gespeeldbijhetopbouwenvanhetland.Alszo’ngebouw

verdwijntishetdaaromnietalleengoedmaarooknodig

achtteslaanopdewaardeervan.ZusterhuisNieuweroord

aandeRijnsburgerwegteLeidenisomdieredendoor

ErfgoedLeidenonderzochtengedocumenteerd.Indeloop

van2016gaathettegendegrondomplaatstemakenvoor

woningbouw.

zusterhuizen

Nieuweroordistussen1968-1971gebouwdinhetBosvan

Bosmandatbeginjaren1920isaangelegd.Debijbehorende

villauitdietijdwerdin1971afgebroken.Geziendeligging

zusterhuis nieuweroord

de gemeenschapsarchitectuur van joop pot en koos pot-keegstraEsther Starkenburg

NoordzijdeZusterhuis,gezienvanafdezijdevandeRijnsburgerwegmetdenog

oorspronkelijkevrijstaandemurenmetvluchttrappen,rond1980.

63

verh

alen

& k

enn

is

politiekedenkenoverdetakenvandeoverheid.Daaropdedenmarktwerking

endereguleringindepubliekesectorhunintrede,zoookindezorg.Voor

dezusterhuizenbetekendeditheteinde,dehuisvestingvanverplegersin

opleidingwerdnietlangerbeschouwdalseenverantwoordelijkheidvan

ziekenhuizen.Tegenwoordigzijndemeestezusterhuizenverbouwddan

welgesloopt.VoorNieuweroordvielhetdoekhalverwegedejarennegentig.

Nadeaankoopin1998doordegemeentemaaktendezustersplaatsvoor

nieuwebewonersengebruikers,ditinafwachtingvanverdereplannen.

gemeenschapsarchitectuur

JoopPot(1909-1972)enKoosPot-Keegstra(1908-1997)ontwierpen

alsarchitectenechtpaarhetZusterhuisNieuweroord.Hunwerkiste

karakteriserenalshelderebaksteenbouw,waarbijmodernebouwtechnieken

gecombineerdzijnmeteengematigdemodernevormgeving.De

UniversiteitLeidenendeRijksgebouwendiensthaaldenhiermeeontwerpers

binnenvanlandelijkaanziendieuitblinkerswarenophetgebiedvan

opeensteenworpafstandishetnietverwonderlijk

dathetAcademischZiekenhuisLeiden,hethuidige

LUMC,belanghadbijdelocatietoendebuitenplaats

doordegemeentewerdaangekocht.Grootschalige

zusterhuizenalsNieuweroordkwamentijdensde

wederopbouwvlakbijziekenhuizentotstand.Zo

konwordenvoldaanaandegroeiendevraagnaar

ziekenhuispersoneelwegensdetoenamevanhetaantal

patiëntenenbehandelingen.Eenzusterhuiszorgde

daarbijvoordejuistesfeerwaarindeleerlingverplegers

werdenopgevoeddoordecombinatievanonderwijsen

onderdak.Hetgebouwtyperepresenteertdanookbij

uitstekdegroeiende,eninditgevalwatbevoogdende,

staatsbemoeienismetalgemenezorgtakeninde

naoorlogseperiode.Hieraankwameeneindetoen

zichvanafdejarentachtigeenomslagvoordeedinhet

Zusterhuis,gezienvanafhetparkaandeachterzijde.(Bouw 1973)Rechts:Noordzijdezusterhuismetvernieuwdevluchttrappenenverwaarloosdmaaiveld.

64

verh

alen

& k

enn

is

gemeenschapsarchitectuur.InLeidenhanteerdenze

hetzelfdestramienalsbijhuneerdereontwerpenvoor

woongroepenterhuisvestingvanbijvoorbeeldbejaarden

ofstudenten.Sobere,individueleeenhedenzijndaarbij

gecombineerdmetaantrekkelijkvormgegevencollectieve

voorzieningen.Doorzuinigheidtebetrachtenbijde

slaapvertrekkenkonmetanderewoordenworden

uitgepaktbijdeverblijfsvertrekken.

BinnenNieuweroordiseenvoudtoegepastindetoren,

hierinzijnderuim300voormaligezusterkamers

ondergebracht.Opdebeganegrondlagendevertrekken

voorgemeenschappelijkegebruik:eetzaal,keuken,

kooklokaal,recreatieruimte,eenmuziek-,t.v.-en

huiskamer,bibliotheek,leslokaleneneengymzaal.

Hiervanhebbendevoormaligeverblijfsruimteseen

rijkereaankledingenwarmeuitstraling.

vervallen indruk

HetontbrakNieuweroorddelaatstejarenaanzeggings-

krachtdoordetroostelozetoestandwaarinhetverkeert.

Ditalsgevolgvanondoordachteaanpassingeneneen

gebrekaanonderhoud,ietswaarveelwederopbouw-

architectuurzeerondertelijdenheeft.Hetmaakteen

Delanggerekteraampartijenvandelaagbouwzijnverbijzonderddoorbredebetonnenkozijnen,dieper

vensteromenomterugwijkenenuitsteken.Ditishetlokalendeel,opgehoogdin1986,aandewestzijdevan

Nieuweroord.

Deterugwijkendedakopbouwopdetoren,waarindeliftinstallatieisverwerktentweeappartementen.Bovenop

ligteendakterrasmetkijkgaten.Dedriebakkentenbehoeveluchtverversingsinstallatiesronddedakopbouw

zijnlateraangebracht.

NIEUWEROORD IS NIET SLECHTS EEN VERWEESDE BETONKOLOS. HET IS WEL DEGELIJK EEN GESLAAGD EN INNOVATIEF ONTWERP MET EEN HOOGWAARDIGE ESTHETISCHE KWALITEIT

65

verh

alen

& k

enn

is

tectenverstondendekunstomingewikkeldeprogramma’sruimtelijk

terugtebrengentoteenheldereeenvoudmetjuisteverhoudingen.In

dezecombinatieschoolvolgenshendeschoonheidvaneengebouw.De

torenenlaagbouwzijnvanhoofdopzettothetkleinsteonderdeelmetzorg

vormgegeven.Deruimtelijkecompositie,detailleringenhetmateriaalgebruik

dragenallebijaanhetontstaanvangevarieerdeenlevendigegevelsen

interieurs.Eentonigheidwordtvermedendooreenafwisselingvanopen-

engeslotenheid,licht-endonkercontrasten,eneengoedebalanstussen

horizontaleenverticaleaccenten.Vanuitwisselendestandpuntenontstaat

steedseenverscheidenheidaangezichten,watuitnodigtrondomhetgebouw

telopen.Daarbijheefthetexterieureenhogematevanleesbaarheid,als

beschouwersnapjehoedetorenvanbinnengeorganiseerdis.Datde

verschillendebouwdelengezamenlijknergensmassiefogeniseenbijzondere

verdienste.

bredewaarderingervanzowatkansloos.Eenabsolute

smetopderuimtelijkekwaliteitvanNieuweroordzijnde

vernieuwdebrandtrappenmetstalenbeplatingaande

kopsekantenvandedrieblokkendiedetorenvormen.

Inplaatsvandebeplatingwarenoorspronkelijkgemet-

seldemurentoegepastmetdaarachterdevluchtwegen.

Zevormdenjuisteenbijzonderaccentdoorhunrank-

heidenomdatzevrijstaandlekentezijn,waardoorze

extrareliëfenlevendigheidgaven.

variatie en dynamiek

Nieuweroordisnietslechtseenverweesdebetonkolos.

Hetisweldegelijkeengeslaagdeninnovatiefontwerp

meteenhoogwaardigeesthetischekwaliteit.Dearchi-

Plattegrond1971begane

grond,waarbijdehal(1)

metrecreatieruimtes(7-9)

indevoetvandetorenzijn

gelegen,metaanweerszijden

eetzaal(2),recreatiezaal(6),

keuken(3),kooklokaal(5)en

gymzaal(10).(Bouw 1973)

66

verh

alen

& k

enn

is

het mooiste uitzicht van leiden

Veelaandachtisuitgegaannaarhetmeestopvallende

element,detoren.Dedrielanggerektevolumesdie

perverdiepingelkeeneenheidvanachtvoormalige

zusterkamersvormenzijndaarbijcruciaal.Zezijnaan

debuitenzijdealsafzonderlijkebouwdelenteherkennen

indedrieondiepe,rechthoekigeblokkendierondeen

kernzijngegroepeerd.Tenopzichtevanelkaarzijnze

verschovenwaardoordezedriebouwdelensteedsaan

eenzijdeuithetgevelvlaksteken.Hierdoorisdetoren

visueelgeengeslotenklompgeworden.Dooraande

zijdevandeRijnsburgerwegbovendienhetafsluitende,

vierdebouwdeelwegtelatenwordtdevariatievan

degevelaanzichtenverderverhoogd.Dezeweglating

hadoverigensookeenfunctioneelmotief,zodoende

isergeensprakevanophetnoordengelegenkamers.

Bovendienzorgthetvoordaglichtinhetcentrale

trappenhuisendegemeenschappelijkewoonkamerdie

aandezezijdeindekernliggen.

Dedrieblokkenzelfhebbendiepteenbalansgekregen

doorhettoegepasterasteraandelangezijdes,gevormd

doormuren,vloerenenbalkonbalustrades.Hetuitsteken

vanvloerenenmureniseengevolgvaneensimpele

ingreep,namelijkdoorhetlatenterugwijkenvande

glazenpuidiedevolledigebreedteheeftvaneenkamer.

Hetrasterbreektdemassaenverticaliteitvandedrie

blokkenenmaaktdeindividuelekamersherkenbaar.

Eenonopvallendmaarbijzonderonderdeelisde

terugwijkendebovensteverdiepingvandetoren.Het

iseenvernuftigeingreepdieveeltoegepastisdoor

wederopbouwarchitecten.Hierinzijndienstvertrekken

enliftruimtesopgenomen,waardoorvanvisuelerommel

AfbeeldingenuitBouw(1974)vanhetinterieurvlaknadeopleveringin1971,metlinksdehalopdebeganegrondvandetoren,en

rechtsdeverdiepterecreatiezaal.

67

verh

alen

& k

enn

is

aanbijvalbetekentechternietdathetwaardeloos

is.MetdesloopvanNieuweroordverdwijnteen

representatiefvoorbeeldvandewelvaartsstaatdiein

denaoorlogseperiodeontstond.Daarbijweerspiegelt

hetdemedischeontwikkelingen,dieeengroeiende

behoefteaanziekenhuispersoneeltotgevolghad.Verder

ishetinnovatieveconceptgemeenschapsarchitectuur

toegepast.Kleineensobereindividueleeenheden

zijngekoppeldaanfraaivormgegevencollectieve

voorzieningen.DearchitectenPotenPot-Keegstra

wareninNederlanddebesteophetgebiedvan

gemeenschapsarchitectuur.Ondanksdeomvang

gavenzehetZusterhuistenslotteeenhoogwaardige

esthetischekwaliteit,diegekenmerktwordtdooreen

heldereeenvoudenstrengeeconomie.

ophetdakgeensprakeis.Eenanderesterkaspectvan

dehoogbouwuitdewederopbouwisdathetdakook

vaakeenfunctiekreeg.BijhetZusterhuisNieuweroord

isindedakopbouwdeliftverwerkt,tweegrotere

appartementenenbovenopeenommuurddakterrasmet

kijkgaten,dathetallermooisteuitzichtbiedtopderegio

Rijnland.

menselijke schaal

OndanksdeforseomvangvanhetZusterhuisheefthet

interieureenkleinschaligenhuiselijkkarakterverkregen.

Grotegebarenalsmonumentaleassenofimposante

ruimtesontbreken.Kwaliteitontstaatdoorderuimtelijke

vormgevingeneenzorgvuldigedetaillering.Variatieen

contrastzorgendaarbijvooreenmenselijkeschaal.Het

resultaatisdatelkvertrekofgegroepeerdevertrekken,

zoalsdezusterkamersenleslokalen,eeneigenkarakter

heeft.Bijdatallesissprakevaneeneconomisch

materiaalgebruik.Durematerialenzijnnauwelijks

toegepast,enkelopheelstrategischeplekkenmetveel

impact,zoalsdehal.

waardering

VoorgebouwenalshetZusterhuisNieuweroord

bestaatvoorlopiggeenbredewaardering.Hetgebrek

Gangmetnissenwaarindedeurengeplaatst

zijnnaardevoormaligezusterkamersinde

woontoren.Ditiseenvoorbeeldvanuitgekiende

detaillering,waardoordegangeenspeels

karakterkrijgt.

Bronnen

T.PollmanenM.Kruidenier,Wederopbouw in Leiden. Architectuur en stedenbouw 1940-1965, Leiden,2009.

Monumenten van de prille eenheidsstaat. Selectievoorstel beschermingsprogramma wederopbouw 1959-1965.

AdviesaanvraagdoordeministervanOCWaanderaadvoorCultuur2013,z.p.,2013.

F.Neggers, Inventaris op het archief (1920-1980). Joop Pot (1909-1973) en Froukje Pot-Keegstra (1908-1993), Rotterdam,

2003.

J.F.Pot-Keegstra,‘ZusterhuisenzusterschoolteLeiden’,in:Bouw 28(1973),p.1069-1071.

E.Starkenburg,Cultuurhistorische notitie Zusterhuis Nieuweroord,Leiden2014.

E.Wijdeveld,Ziekenhuizen. Categoriaal onderzoek wederopbouw 1940-1965,Zeist,2006.

ELK VERTREK OF GEGROEPEERDE VERTREKKEN, ZOALS DE ZUSTERKAMERS EN LESLOKALEN, HEBBEN EEN EIGEN KARAKTER. BIJ DAT ALLES IS SPRAKE VAN EEN ECONOMISCH MATERIAALGEBRUIK


68

verh

alen

& k

enn

is

Nieuwsteeg5ligttenzuidenvandePieterskerk,inhet

voormaligestadsdeelZevenhuizen.Hetgebiedmaakt

deeluitvanhetoorspronkelijkegrafelijkhofenbehoort

totdeoudstedelenvandestad.In1268schonkFloris

V,graafvanHolland,hetgebiedaandeDuitseOrde.De

geestelijkeridderordebouwdeereencommanderijmet

onderandereeenkapeleneenhospitaal.1Gaandeweg

werdenstukkenvanhetgrondgebiedverkochtaan

grafelijkeambtenaren.Eénvanhen,PhilipsvanLeyden,

stichttein1372opdehoekvandeNieuwsteegen

deKloksteegTemplum Salomonis.Hetomvatteeen

woonhuis,eenbibliotheekeneengrotetuin.2

Ruim200jaarlater,omstreeks1590,kochthetLeidse

stadsbestuurzowelTemplumSalomonisalsde

commanderijvandeDuitseOrde.3Hetgebiedwerd

verkaveldenuitgegevenaanparticulierenals‘ledighe

erven’.

pouwels willemsz. van breda

HethuidigeNieuwsteeg5,werdin1593gekochtdoor

PouwelsWillemsz.vanBreda,slotenmakervanberoep.4

nieuwsteeg 5: bouwen, wonen en werken rond 1600Pieter-Jan De Vos en Cor de Graaf

Bouwhistorisch en archiefonderzoek geven een vrij volledig beeld van hoe er omstreeks 1600 werd gebouwd, gewoond en gewerkt in het pand Nieuwsteeg 5. Er werden voor Leiden unieke sporen aangetroffen van de smidse van Pouwels Willemsz., een slotenmaker uit Breda, die zijn huis bovendien rijk versierde.

Kaartvandoorhetstadsbestuur‘vercofte (verkochte)erven’ metinroodaangeduiddekavelvanwatnuNieuwsteeg5is.

VervaardigddoorVanDulmenhorstin1592(PV1141.1)

69

verh

alen

& k

enn

is

woonvertrek.Dezeruimtenwerdengescheidendooreenspiltrapeneen

bedstedemetdaarondereenhalfverdieptkeldertje.Langsdeachterkamer

voerdeeengangoverdebinnenplaatsnaarhetachterhuis.Deverdieping

hadeenverwarmdevoor-enachterkamer,metdaartussenookeentrap-

bedstedezone.Dezolderverdiepingbestondvermoedelijkuitéénruimte.

Dittypewoningplattegrondwerdaanhetbeginvande17deeeuwdestandaard

voorwoonhuizeninLeiden.Zowelinde17de-eeuwseuitbreidingswijkenalsin

debinnenstadwerdvolgensdeze‘succesformule’gebouwd.12

de smidse van de slotenmaker

Tijdenshetonderzoekwerdenindevoorruimteopdebeganegrond,rechts

tegendemuur,roetsporenensporenvaneenschouwaangetroffen.In

vergelijkingmetanderehuizenuitdezeperiodeiseenvuurhaardinde

voorruimtemerkwaardig.Dezeruimtewerdinde16deen17deeeuwveelal

gebruiktalswinkelofalswerkplaats,eensemipubliekeruimteinhet

verlengdevandestraat.Deurenenvenstersstondenopeninfunctievan

handelennijverheid.Hetverwarmenvandezeruimtehaddoorgaansdus

geennut,terwijldatinverblijfsruimteswélhetgevalwas.

Devuurhaardindevoorruimtekanduidenopdesmidseofwerkplaatsvan

Vermoedelijkishijomstreeks1581uitBredagevlucht

nadatdezestadinhandenvandeSpanjaardenwas

gevallen.5Eenaantaljarenlater,op8december1589,

kochthijzichinalspoortervandestadLeiden.6

Ditpoorterrechtboodhemverschillendejuridische

voordelen,waaronderhetzelfstandiguitoefenenvan

eenneringenhetalsmeesterverbondenzijnaaneen

gilde.7PouwelsWillemsz.gingindezelfdeperiodein

ondertrouwmetAeltgenFranssendr.8

Bijdeaankoopvandekavelwerddevoorwaarde

opgelegd:een ‘bequame wooninghe’tebouwenvanten

minste ‘een viercant hoogh’(bouwlaag)meteenzolder

‘mit een borstweeringhe van drie ofte vierdalve voeten.’9

een ‘bequame wooninghe’

DebouwhistoricitroffenaanNieuwsteeg5eendiep

voorhuisaan,waarvanhetmuurwerk,debalklagenen

dekapconstructienaruim420jaarnoggrotendeels

intactzijn.10PouwelsWillemsz.heeftzichkeurigaande

voorwaardengehouden.Hijbouwdeeenhuisvantwee

‘viercanten’(bouwlagen)hoog.Ditbetekentdathethuis

eenbeganegrondhad,eeneersteverdiepingenookeen

zoldermetflinkestahoogte.Ditlijktvolgensmoderne

maatstaveneenvrijnormaalvolume,maarindeze

periodebestondruim80procentvandestadnoguit

éénlaagsehuizen.11

succesformule

Integenstellingtothetcasco,isdeoorspronkelijke

16de-eeuwseindelingvanhethuisnietlangeraanwezig.

Deindelingkanechterwordengereconstrueerdaan

dehandvanbouwsporen.Hetvoorhuisbestonduit

eenvoorruimteeneenverwarmdeachterkamer,het

nieuwsteeg 5: bouwen, wonen en werken rond 1600Pieter-Jan De Vos en Cor de Graaf

DIT TYPE WONING PLATTEGROND WERD BEGIN 17DE EEUW DE STANDAARD VOOR WOONHUIZEN

70

verh

alen

& k

enn

is

uitgesnedenmodelvormwaarmeeeenvoudigeenvast

vormenpatroonkanwordennageschilderd.

Desjabloonschilderingenzijnzogenoemde

moreskenmotieven,eenspelvanvlakkerank-en

bladornamentenwaareenislamitischevormentaal

aantengrondslagligt.15Sjabloondecoratieswerdenin

allemogelijkekleurenuitgevoerd,directophethout

ofmeteengrondlaagineenanderekleur.Vaakwaren

decombinatieszeerkleurrijk.OokbijNieuwsteeg5

isveelvuldiggebruikgemaaktvankleur.Onderaan

slotenmakerPouwelsWillemsz.Eenslotenmakerheeftnamelijkeensmidse

vanbeperkteomvangnodig.Ookdearchiefbronnenduidenindirectopeen

smidse.In1606werdhaardstedegeldopgehaald,eenbelastingdiewerd

gehevenopallesoortenhaardenenvuurplaatsen.VoorhetNieuwsteeg5

werdenvijfvuurplaatsengenoteerd–éénmeerdanbijdebuurpanden.13

Tijdenshetbouwhistorischonderzoekwerdendesporenvandrievande

overigeviervuurplaatsenaangetroffen,namelijkindeachterkameropde

beganegrondenindebeidekamersopdeeersteverdieping.Devijfde

vuurplaatsheeftzichnaarallewaarschijnlijkheidinhetachterhuisbevonden,

aangeziendezeincontemporainebronnenvaakalszomerkeukenwordt

aangeduid.14

sjabloonschilderingen

Ondereendikverflagenpakketkwamdeoorspronkelijkeafwerkingvande

balklagentevoorschijn.Deplafondsvandebeganegrondendeverdieping

warenpolychroomafgewerktmetbehulpvansjablonen.Eensjablooniseen

Sporenvanroetenschouwboezemduidenwellichtopde

smidsevanPouwelsWillemsz.

UIT HET ONDERZOEK BLIJKT DAT HET CASCO NOG GROTENDEELS OORSPRONKELIJK IS

HET BONTE KLEURENPALET GAF HET INTERIEUR EEN RIJKE UITSTRALING

71

verh

alen

& k

enn

is

demoerbalkeniseenblauweondergrondgevonden

meteenroodsjabloon.Dekinderbintenhaddeneen

donkergroeneondergrondmetlichtgroensjabloonen

devloerdelenophunbeurthebbeneengeleondergrond

metgroensjabloon.Ditbontekleurenpaletgafhet

interieureenrijkeuitstraling.

slot

ErisinLeidennogrelatiefweinigbekendover

16de-en17de-eeuwsewooncultuur.Doormiddelvan

bouwhistorisch,archivalischenwanneermogelijk

archeologischonderzoekprobeertErfgoedLeidenen

Omstrekendithiaatindebouwgeschiedenisstukjebij

beetjeintevullen.Deresultatenvanhetonderzoeknaar

Nieuwsteeg5makenhettoteengeslaagdvoorbeeldvan

demeerwaardevandezeintegraleaanpak.

Noten

1J.M.Romein,‘DegeschiedenisvaneenLeidschgebouw’,in: Leids Jaarboekje (1920),p.

65-75.2B.N.

2Leverland,’PhilipsvanLeyden,ca.1328-1382KanunnikvanSt.Pancraszijnverwanten-zijn

stichtingen’,in:Leids Jaarboekje (1965),p.61-94.

3H.A.vanOerle,Leiden binnen en buiten de stadsvesten, de geschiedenis van de

stedebouwkundige ontwikkeling binnen het Leidse rechtsgebied tot aan het einde van de gouden

eeuw, Leiden,1975,p.309-310.

4ErfgoedLeidenenOmstreken,SAII,inv.nr.6596,RegisterVetus,fol.87av(opname104l).

5ErfgoedLeidenenOmstreken,SAII,inv.nr.6598,Oud-BelastingboekA,fol.170v(opname

159l);(RA67,Waarboek3K,fol.219).

6OvermiddeleeuwsemigratienaarLeiden,zie:D.Nicholas,Stad en platteland in de

Middeleeuwen, Bussum,1971,p.34-36.

7ErfgoedLeidenenOmstreken,SAII,inv.nr.1266,poorterboekE1588-1603,folio44v.

8A.Versprille,‘HetLeidschepoorterschap’, in: Leids Jaarboekje (1944),p.75-100.

9ErfgoedLeidenenOmstreken,NDG,inv.nr.2,deelB,fol.80v.

10MetdankaanbouwhistoricusJanDröge.;ErfgoedLeidenenOmstreken,SAII,inv.nr.1,

PrivilegeboekD,fol.59v(11juni1592).

11J.P.DeVos,BouwhistorischeNotitieNieuwsteeg5,Leiden,2014[opgenomenin

BouwhistorischArchiefErfgoedLeidenenOmstreken].

12F.Daelemans,‘Leiden1581.Eensocio-demografischonderzoek’,in:A.A.G. Bijdragen 19

(1975),Leiden,p.191.

13E.D.Orsel,‘‘Eenfraijgesicht’,hetLeidsehuisinde17deeeuw.Eenpogingtot

typologisering’,in:Bulletin KNOB, 106(1)(2007),p.11-25.

14ErfgoedLeidenenOmstreken,SAII,inv.nr.4988,kohierschoorsteengeld1606,

folio103.

15Orsel,‘Eenfraijgesicht’,p.11-25.

16I.M.BreedveldtBoer,Plafonds in Nederland 1300-1800,’s-Gravenhage,1991,p.39.

Reconstructievandekleurrijkemoreskenschilderingenopdebalklaag.


72

insp

irer

en &

ler

en

open monumentendagen leiden 2014-2015Liesbet Dijkstra en Saskia Leupen

2014: thema reizenIn 2014 gingen ruim 14.000 bezoekers op

ontdekkingstocht langs 35 panden en locaties in Leiden.

De Hortus Botanicus was een enorme publiekstrekker.

FavorietonderLeidenarenwasdevoormalige

dansschoolvanAlphenaar:ruim2500bezoekers

deeldenhunherinneringeninhetpandaanhet

Steenschuur15ofdedennogeenlaatstedansjeop

dedansvloer.Velenstondeninderijomhetpas

gerestaureerde,particulierbewoondeHuize Rhijnhof

tebewonderen.Vanafdeaanpalendebegraafplaats

Rhijnhofbrachteenkoetsdebezoekersvande

voormaligeovertuinennaarhetlandhuis.DeHortus

trok7.000bezoekersenbleekhiermeezelfshetdrukst

bezochtemonumentvanNederland.

negen vaarroutes

Vervoerperbootisnietwegtedenkenineenwaterrijke

stadalsLeiden.Bezoekerskondenzichdezedag

gerieflijkoverhetwaterlatenvervoerenenhadden

dekeuzeuitmaarliefstnegenvaarroutes,waarvan

eenaantallangsdeoudejaagpadennaarOegstgeest,

WarmondenLeiderdorpgingen.Onderwegwerd

aangemeerdbijhetvoormaligekantoorvanLeidsche

Stoombootmaatschappij‘DeVolharding’enhistorische

scheepswerven.

RobertStrijk,wethoudervanBereikbaarheid,Economie,BinnenstadenCultuur(2evanrechts)metenkelehistorischereizigers

bijhetvoetveerGalgewater.

samenwerkingDe jaarlijkse Open Monumentendagen (OMD) worden in Leiden

georganiseerd door Stichting Open Monumentendagen Leiden. Hierbij zijn

meer dan 200 vrijwilligers actief. De dagelijkse coördinatie en praktische

werkzaamheden vinden plaats bij Erfgoed Leiden en Omstreken. Op

17 maart 2014 werd de samenwerking door stichtingsvoorzitter Koen

Brakenhoff en toenmalig wethouder van Cultuur Jan-Jaap de Haan in een

overeenkomst vastgelegd.

Elk jaar wordt een gratis programmaboekje met informatie over de

opengestelde monumenten en de uitgebreide randprogrammering

uitgebracht, samen met een Engelstalige gids en de Kidsgids voor kinderen.

73

wederopbouw

DevoormaligehuishoudschoolaandeToussaintkadedateertuitde

wederopbouwperiode(1940-1965).Dewaarderingvoorditbijzondere

erfgoed,waarbijkunstintegraaldeeluitmaaktvanhetontwerp,isvoorhaar

voortbestaangebaatbijeengroterebekendheidbijhetpubliek.Daaromwas

ookditgebouwopenvoorbezichtiging.

archeologie en bouwhistorie

HetAalmarktterreinisvoordeuitvoeringvanhetAalmarktprojectvolopin

ontwikkeling.OpdeplekwaarhetvoormaligeCatharinagasthuisstond,werden

drukbezochterondleidingengegeven,waarbijinformatieovertalvanbouwhis-

torischeenarcheologischeontdekkingenmethetpubliekwerdgedeeld.

2015: thema kunst & ambachtDe 28ste editie stond in het teken van Kunst & Ambacht. Maar liefst 14.785

bezoekers bezochten een of meer van de 36 opengestelde panden in

Leiden. Het thema leende zich bij uitstek voor verschillende verrassende

invalshoeken.

presentatie programmaboekje

InMuseumDeLakenhalkomendelijnentussenkunstenambachtheel

mooisamen,enditwasdanookdéplekvoorhetaanbiedenvanheteerste

programmaboekjeaanPaulLaudy,wethouderBouwenOpenbareRuimtein

Leiden.

textiel en toegepaste kunst

HonderdenbelangstellendenbezochtenhetLeidseWevershuisaan

deMiddelstegrachtenhetvoormaligewolpakhuisvandeLeidsche

TextielfabriekenGebroedersvanWijk&CoaandeHerengracht.

DebijzonderemuurschilderingenvanChrisLebeauindeOudKatholieke

KerkaandeZoeterwoudseSingelzijneenprachtigvoorbeeldvantoegepaste

kunst.OokdevoormaligeHBSaandeBurggravenlaan(Bonaventuracollege)

ishiereengoedvoorbeeldvan.ArchitectDudokwisthierinnauwe

samenwerkingmetkeramistWillemBrouwereeneenheidinstijlvanin-en

exterieurtebereiken,waarvanveelbezoekersonderdeindrukwaren.

DE OPEN MONUMENTENDAGEN BODEN IN 2014-2015 VOOR JONG EN OUD EEN UITGEBALANCEERD EN LEERZAAM PROGRAMMA

insp

irer

en &

ler

en

RondleidingdoorELO-medewerkersophetAalmarktterrein,waardebouw-ensloopwerkzaamheden

intensiefzijnbegeleid.

74

verz

amel

en &

beh

eren


ontvangthetbesluitvanhetcollegeenookhetwelbeken-

deLeidsemonumentenschildjeomopdevoorgevelvan

hetmonumenttehangen.ErfgoedLeidenenOmstreken

begeleidthetprocesvanaanwijzingtothetbesluitvan

hetcollege.

opvallende monumentaanwijzingen

Werdeninvoorgaandejarenveelal(winkel-)woningen

ofschoolgebouwenaangewezenalsbeschermd

gemeentelijkmonument,nuzijndatookandere

objecten.Devoormaligetransformatorzuilophet

Vrouwenkerkhof,beterbekendalsdePeperbus,is

daarvaneenmooivoorbeeld.Ookhetstandbeeld

vandeberoemdeLeidseburgemeesterVander

Werfgenietnudebeschermdemonumentenstatus.

Velendachtenwaarschijnlijkdatditbeeldallangeen

monumentwas,maardatgingnietverderdaneen

‘herdenkingsmonument’.

Ookbijzondertenoemenzijndeveehouderijmet

melkinrichtingaandeLageRijndijk,deStaatsspoorbrug

opdeHaagwegendebunkeruitdeTweede

WereldoorlogaandeMorsweg.Dezebunkerheefteen

bijzondereherinneringswaardeenisbijzondervoor

Leiden,omdathetdeenigeversterkinguitdeperiode

1940-1945isbinnenhetstedelijkegebiedvandestad.

Gemeentelijkemonumentenzijngebouwen,ofandereobjectenindestad,

dieeenbeschermdestatusverdienenendaarvooronderdebescherming

vandeMonumentenverordening2008vandegemeenteLeidenvallen.Ieder

jaarwijsthetcollegebijbesluitvanburgemeesterenwethoudersgemeente-

lijkemonumentenaan.Deeigenaarvaneennieuwaangewezenmonument

aangewezen monumenten tonen grote diversiteitFrancien van Zaanen Durand

De monumenten die in 2014-2015 in Leiden zijn aangewezen zijn van zeer verschillende aard: van bunker tot standbeeld en van winkelwoning tot transformatorzuil! Al deze objecten verdienen bescherming omdat ze bijzonder zijn en waardevol, als erfgoed van de stad.

DePeperbus ophetVrouwenkerkhof.

75

verz

amel

en &

beh

eren

winkelwoningen en tuinhuis

AandeOudeRijnendeNieuweRijnzijnenkele

winkelwoningenaangewezen.Dezepandenliggen,met

hunrugnaardeburchtgekeerd,opeenprominenteplek

indestad.AandeVestestraatiseenwoninggerealiseerd

ineenvoormaligpakhuis.Ookbijditmonument

speeltdelocatieeenbelangrijkerol.Devoorgevelstaat

namelijkopdeplekvaneenverdwenenmiddeleeuwse

stadsmuur.

AchtereenrijksmonumentaandeHooglandseKerk-

grachtishettuinhuismetaangrenzende(fruit-)tuinmuur

aangewezenalsbeschermdgemeentelijkmonument.

Historischetuinhuizenophetachtererfzijnzeldzaamin

Leidenendecombinatievanhettuinhuis,detuinmuur

enhetrijksmonumentvormteenbijzonderensemble.

OpdehoekvandeHaarlemmerstraatendeTurfmarkt

bevindtzichdevoormaligechiquezaakvandeLeidse

sigarenfabrikantA.H.J.Wijtenburg.Hetpanduit1919is

doorarchitectLeovanderLaanontworpenalswoning

metwinkelfunctie.

onderwijsgebouwen

Indecategorieschoolgebouwenzijnervier

aanwijzingen:deuitbreidinguit1939-1941vande

voormaligeAmbachtsschoolaandeHaagweg,de

voormaligeKaasmarktschool(1908en1930uitgebreid)

aandeKoppenhinksteeg,deLagereSchoolPacelliaan

deDamlaan(1952)endevoormaligeNijverheidsschool

aandeToussaintkadeuit1959.Hierisindehaleen

indrukwekkendvoorbeeldvantoegepastekunstte

vinden:een54-deligeglas-in-betonmuurvankunstenaar

BerendHendriks.

niet toegekend

Driekeerheefthetcollegebeslotenomde

monumentenstatusniettoetekennen.Datbetroftwee

winkelwoningenaandeNieuweRijnendeschoolaande

Boerhaavelaan44.VoordeschoolaandeVijfMeilaan

137isbeslotendezevooralsnognietaantewijzen.

archeologisch rijksmonument

Inzakedeaanwijzingvandeburchtheuvelalsbeschermd

archeologischrijksmonument,heefthetcollegede

ministerpositiefgeadviseerd.Tijdensdeduurvanhet

aanwijzingstrajectiservoorbeschermingvantoepassing.

Deministersteltnadedefinitievebesluitvorming

overdezeaanwijzinghetcollegevanburgemeesteren

wethoudersvanLeidenhiervanopdehoogte.

bescherming

Inhetkadervanveranderingeninhetaanwijzingsbeleid

iserookaandachtvoorbijna100objectenin

destaddie,mogelijktenonrechte,noggeen

monumentenbescherminghebben.Daarnaast

groeitdebelangstellingenwaarderingvoorde

wederopbouwperiode(1940-1965)eninhet

bijzondervoordebinnendezeperiodeontworpen

kunstwerkendieaan,ofbijgebouwentezienzijn.Op

ditmomentisslechtseenhandjevolobjectenuitde

wederopbouwperiodebeschermdeninhetgemeentelijke

monumentenregisteropgenomen.

VoormaligewinkelwoningvandeLeidse

sigarenfabrikantA.H.J.Wijtenburg.

DetailvanKunstwerkvanBerendHendriks

invoormaligeNijverheidsschool.

Foto:YtekeSpoelstra

76

verh

alen

& k

enn

is

van romeinse nederzetting tot buitenplaatsopgravingen aan de boshuizerkadeChrystel Brandenburgh

Prehistorische takkenbundels, vroegmiddeleeuwse waterputten en een tuinvaas uit de 18de eeuw; deze vondsten werden aangetroffen in 2014 tijdens een opgraving op voormalige sportvelden langs de Boshuizerkade. Zij getuigen van verschillende perioden uit de Leidse geschiedenis.

ijzertijd (750 v.chr. –0)

Hetgebiedwasnatendrassigalsgevolgvandenabij

gelegenRijndieindietijdveelbrederwasdannu.In

dienatteomgevingwerdenbundelstakkenentwijgjes

gevonden.Mogelijkmaaktenzijooitdeeluitvaneen

visweer.Eenvisweerleiddevissennaareenfuikofkorfen

bestonddoorgaansuitpalenmetdaartussenvlechtwerk.

Naderonderzoekkanmeerdetailsopleverenoverdeze

intrigerendevondst.

romeinse tijd (12 v.chr. – 450 n.chr.)

IndeRomeinsetijdwerdhetgebiedlangzaamaan

droger,albleefhetnoordelijkdeelbehoorlijkvochtig.

WaarschijnlijkliephierdegrensvanhetRomeinserijk,

dezogenaamdelimes.Tochiservandezeweglangs

deRijngeenspoorteruggevonden.Weltroffende

archeologenherenderschervenRomeinsaardewerk

aan.WaarschijnlijklagereenRomeinsenederzetting

vlakbij.

Zotroffenarcheologende18deeeuwsetuinvaasaandieooitbuitenplaatsBoshuysensierde.Foto:Diachron

Archeologenleggenmetbehulpvaneengraafmachineheteersteopgravingsvlakaan.

Prehistorische takkenbundels, vroegmiddeleeuwse waterputten en een tuinvaas uit de 18de eeuw; deze vondsten werden aangetroffen in 2014 tijdens een opgraving op voormalige sportvelden langs de Boshuizerkade. Zij getuigen van verschillende perioden uit de Leidse geschiedenis.


77

gezienisnietduidelijk;erzijngeenafbeeldingenvanbekend.

DenaamBoshuysengaatterugopeenhofstede(versterktmiddeleeuwshuis)

gelegenvlakbuitendeWittePoort,aandewestzijdevanLeiden.Voorafgaand

aanhetBelegvanLeidenin1574werdhetnetalsdeoverigegebouwenrond

destadgesloopttenbehoevevaneenvrijschootsveld.Denaamvanhethuis

bleefechterbestaan;in1664kwaminditgebieddeBoschhuyserpoldertot

stand.

Inde18deeeuwkwamdebuitenplaatsBoshuysentotstand,opeen

ietsandereplekdandeeerderehofstede.Hetisechternooiteengroot

buitenverblijfgeweest.DeoudstekadastralekaartvanLeiden,uit1811-1832,

geeftBoshuysenweerbestaandeuiteenhuis,tuinentweekoepels.In1876is

hetbuitenverblijfvandekaartverdwenen.

nederzetting uit de 7de eeuw

Debelangrijkstevondstenophetterreindateren

uitde7deeeuw.Hetgaatomdesporenvaneen

woonstalhuis,diversetweebeukigeschurenenkleinere

opslagschuurtjes(‘spiekers’)en33waterputten.De

vondstenduidenopdriegeneratiesbewoning.De

nederzettingwasgesitueerdopeenlagerdeelvande

zuidelijkerivieroever.

hernieuwde activiteit rond 1200Devroegmiddeleeuwsenederzettingmoetinde8steeeuw

zijnverlaten.Uitdietijdtotaande11deeeuwiserophet

terreinnietsgevonden,behalveeenzilverendenarius

(munt)uitde9deeeuw.Enkelewaterputtenenkuilenuit

ongeveer1200wijzenophernieuwdeactiviteittijdensde

(her)ontginning‘Boshuizen’.

buitenplaats boshuysen

Eenonverwachteenbijzonderevondstwaseengrote

zandstenentuinvaas.Dezeheeftwaarschijnlijkinde

tuinvanbuitenplaatsBoshuysengestaan.Detuinvaas

ismassiefendateertvermoedelijkuitde18deeeuw.

Afbeeldingenuitdietijdlatenziendatdergelijkevazen

vaakopeenpiëdestal(voetstuk)ofopeengebouwtjeof

muurstonden.

OokvroegerbrachtenLeidenarenhunvrijetijddeels

doorinhetgroenronddestad.Hadmengeldte

besteden,danwaseeneigentuininhetbuitengebied

eenoptie.Derecreatietuinenwarendirectaande

stadssingelsenlangsuitvalswegentevinden.Degrotere

buitenverblijvenlagenineenwijderekringronddestad.

Inde19deeeuwverdwenendespeeltuinenenbijnaalle

buitenplaatsen.HoeBoshuysenerpreciesuitheeft

onderzoeksagendaDe opgraving aan de Boshuizerkade geeft een uniek inkijkje in het verleden.

Opgravingslocaties van deze omvang zijn zeldzaam in het dichtbebouwde

Leiden. Bovendien is juist over de vroege middeleeuwen (400-1000 n.Chr.)

in Leiden nog maar weinig bekend. Lange tijd leek het er op dat er zich in die

periode geen nederzettingen bevonden op het huidige Leidse grondgebied.

Het onderzoek naar deze periode is dan ook een van de speerpunten in de

Onderzoeksagenda Archeologie en Bouwhistorie Leiden.

De aangetroffen sporen stellen archeologen in staat verbanden te leggen

met vondsten uit dezelfde perioden in Oegstgeest (Nieuw-Rhijngeest),

Valkenburg en Leiderdorp. Zo ontstaat steeds meer het beeld van een vrij

dicht bevolkte Rijnmonding met nederzettingsterreinen op de hoge oevers

aan weerszijden van de Rijn.

verh

alen

& k

enn

is


78

verh

alen

& k

enn

is

speldjesmeteenreligieuzeafbeelding.Pelgrimskochtenzeinbedevaarts-

oordenalssouvenir.Dedragertoondehiermeeaandathijeenbedevaart

hadvolbracht.Dergelijkeinsigneswerdeningroteaantallengeproduceerd;

archeologentreffenzedanookvakeraan.HetinMeerburggevondeninsigne

kwamechteruitRomeisdaarmeezeldzaamvoordeLeidseregio.Deze

herkomstvaltafteleidenuitdeophetvoorwerpaangebrachtevoorstelling:

hetgelaatvanChristus,geflankeerddoordesleutelsvanPetrus(dieookin

hetLeidsestadswapenvoorkomen)envoorzienvaneentiara(pauselijke

kroon).HetgelaatverbeeldthetVeraIcon:dezweetdoekvanSint-Veronica

metdaaropdeafdrukvanhetgezichtvanChristus.Dezedoekwordt

bewaardindeSintPietersbasiliekinRomeensindsdevroege13deeeuw

jaarlijksineenprocessievandeSintPieternaardekerkvanSanctoSpirito

gedragen.Wellichtwasdeeigenaarvanhetinsigneerooitgetuigevan.

Inoktober2014werdenindeachtertuinenvandeteslopenhuizenblokken

driesmalleproefsleuvengegraven.Hiermeekondenarcheologenvaststellen

waterzichindebodembevondenofdezerestendoordegeplande

bouwwerkzaamhedenverstoordzoudenworden.Dehuizenblokkenzelf

blekentegetuigenvandeschaarsteaanwoonruimteenbouwmateriaalna

deTweedeWereldoorlog.

kasteel rodenburg

Tijdenshetarcheologischonderzoekwerdenvondstenuitde13de-15deeeuw

aangetroffen.IndezeperiodelagvlaktenwestenvandeMeerburgerkade

hetkasteelRodenburg.Dedirecteomgevingbehoordewaarschijnlijktot

hetgrondgebiedvanhetkasteel.Erwerdensporenaangetroffenvankuilen

diemogelijkalsvisbassinofvoorrotenzijngebruikt.Rootkuilendienden

omvlastelatenrotten,zodatdevezelseruitgehaaldkondenwordenten

behoevevandeproductievanlinnenstoffen.

Oudererestenwerdennietgevonden.Hetonderzoekmaakteookduidelijk

datdearcheologischerestenvrijdiepliggen.Ditbetekentdatzedoorde

bouwwerkzaamhedennietverstoordwordenenindebodembewaard

kunnenblijven.

pelgrimsinsigne met sleutels

Demeestspraakmakendevondstuitdezeopgravingiseenmiddeleeuws

pelgrimsinsigneuitde13de-15deeeuw.Pelgrimsinsigneszijnkleine,tinnen

pelgrims en duplexwoningen archeologen en bouwhistorici aan het werk in meerburgChrystel Brandenburgh en Edwin Orsel

In de Leidse wijk Meerburg maken naoorlogse duplexwoningen plaats voor nieuwbouw. Archeologen zochten de grond af naar mogelijke resten uit het verleden. Bouwhistorici van Erfgoed Leiden en Omstreken documenteerden de te slopen naoorlogse woningen.

KasteelRodenburgopeen19de-eeuwsesteendrukvaneentekeningvanJ.Stellingwerff

uit1730.Deafbeeldingisgebaseerdopeenschilderijuit1630.(PV31965c)

79

verh

alen

& k

enn

is

Eenbijzonderevondstvoordezeregio:eenpelgrimsinsigneuitRome.Foto:Arcadis DuplexwoningenaandeMeerburgerkade:krappewoningenineenruimopgezettewijk.

HET DOEL WAS VEEL WOONRUIMTE VOOR KLEINE GEZINNEN IN EEN TUINSTAD

wederopbouwcomplex

Demeerrecentegeschiedenisvanhetgebiedwerdinkaartgebrachtdoor

bouwhistorici.Dein2014geslooptewoonblokkentussendeMeerburgerkade

endeAarstraatbehoordentoteenwederopbouwcomplexvan188woningen.

HetmaaktedeeluitvanhetPartieel uitbreidingsplan Meerburgerpolder uit

1948.Ditplanginguitvandetuinstadalsstedenbouwkundigprincipe:de

grondgebondenwoningenhaddenvoor-enachtertuinenenlagenineen

gebiedmetveelopenbaargroen.DebredeMeerburgerkadeiseenrestantvan

demiddeleeuwseMeerburgerwetering.

getuigen van schaarste

Dewoningen,gebouwdtussen1950en1952,zijneenontwerpvandeLeidse

architectD.L.Landman.Doordegroteschaarsteaanbouwmateriaalna

deTweedeWereldoorlogendetoenzeerbeperktemiddelenzijnzesober

vanopzet.Deenormewoningnooddwongtothettijdelijksplitsenvande

woningeninbeneden-enbovenwoningen.Ditzogenaamdeduplexprincipe

wasbedoeldomkleinegezinnenaanwoonruimtetehelpen.Deopgedeelde

woningenvoldedenniethelemaalaandebepalingenvandetoengeldende

bouwverordening;zehaddeneentekleinwoonoppervlak.Hetwasde

bedoelingomdesplitsingopteheffenzodradewoningnoodverminderdzou

zijn.Ditisechternooitgebeurd.Totaandesloopkenmerktendewoningen

zichdoortweebrievenbussennaastdevoordeur.


80

verh

alen

& k

enn

is

korevaarstraat geeft ondergrondse geschiedenis prijsChrystel Brandenburgh

De afgelopen jaren is er hard gewerkt aan de herinrichting van de Breestraat en de Korevaarstraat. De graafwerkzaamheden die daarmee gepaard gingen, werden begeleid door een archeoloog. Dit onderzoek geeft veel informatie over met name de bebouwing die op de plek van de huidige Korevaarstraat heeft gestaan.

Tijdensdearcheologischebegeleidingwerdslechts50cmgrondafgegraven,

waardooralleendelenvandejongstesporenzichtbaarwerden.Deze

bestondenuitrestenvanmuren,vloerenenkeldersuitde15detot19de

eeuw.ZehorenbijhuizendieopdeHogewoerdgeoriënteerdwarenof

aandeStinksteegstonden.Dezesteeglagietstenwestenvandehuidige

Korevaarstraatenisverdwenenbijdeaanleghiervan.

voorstad

DeKorevaarstraatiseenvrijnieuwestraat,aangelegdin1924.Voordietijd

washiersprakevaneengeslotenbouwblok,datdeelsgeslooptisvoorde

aanlegvandestraat.Ditblokontstondvermoedelijkalinde13deeeuwals

voorstadbuitendestadspoort.Diepoortstondtoenophetkruispuntvande

BreestraatenhetGangetje.In1350werddestadsmuurverlegdenkwamhet

heleblokookechtindestadteliggen.

Archeologischonderzoekheeftuitgewezendatookdedirecteomgeving

alvroegontwikkeldwerd.DeBreestraatiseenvandeouderestratenvan

Leiden,mogelijkzelfsdeoudste.Langsdezeinde12deeeuwaangelegdedijk

vonddeeerstestadsvormingplaats.

DE KOREVAARSTRAAT ZELF IS VRIJ NIEUW, MAAR HET GEBIED WAS AL IN DE 13E EEUW BEBOUWD

DetailkaartvanLeidendoorW.J.vanCampen,1850(PV432.1)metdaaropaangegevende

opgegravenfunderingendoorIDDSin2015.

81

opgravingen op terrein voormalige brandweerkazerneChrystel Brandenburgh

Dezwaarbeschadigdehuizenwerdengesloopt.In1835verreeshierdeRooms-katholiekeSintPetruskerknaareen

ontwerpvanTh.Molkenboer.Dezeraakteophaarbeurtonherstelbaarbeschadigdbijeenbrandin1933.Eendeelvan

devoorgevelwerdopgenomenindebrandweerkazernedievervolgensopdezeplekwerdgebouwd.Dekazerneis,

metheternaastgelegenkantorencomplex,inmiddelsgeslooptomplaatstemakenvoorstudentenhuisvesting.Alleen

debrandslangentorenstaatnogovereindenherinnertaandeeerdereinrichtingvanhetterrein.Sloopennieuwbouw

gavenarcheologenin2014dekansonderzoektedoen.

verkennend onderzoek

Hetarcheologischonderzoekhadaanvankelijkeenverkennendkarakter;erwerdnietergdiepgegraven.Hierdoor

zijnvooraldebovenste,jongstesporenuitdelaatstefasevandemiddeleeuwenendenieuwetijdaangetroffen.Het

gaatdaarbijomfunderingenvanhuizenengebouwendieophetterreinhebbengestaan,maarookomwater-en

beerputten.Demeestesporendietijdenshetonderzoekzijngevonden,daterenuitde16detot20steeeuw.Ineenaantal

murenblekenouderebakstenentezitten,maardezezijnvermoedelijkhergebruikt.Opdeplaatsenwaareendiepere

bouwkuipuitgegravenmoestworden,kondendearcheologenmeerlagenbekijken.Zijtroffenhierechtergeenoudere

vondstenaan.Demeesteenoudstearcheologischerestenblijvenindebodembewaardenwordenbijdenieuwbouw

ontzien.Zoblijvenzijvoortoekomstigearcheologenbeschikbaar.

erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013

In het bouwblok van de voormalige brandweerkazerne – tussen Breestraat, Langebrug en Ketelboetersteeg – woonden al eeuwenlang mensen. De kruitramp maakte daar in 1807 abrupt een einde aan.

verh

alen

& k

enn

is

Links:Deopgravingophetvoormalig

brandweerkazerneterrein.Opde

voorgrondliggenfunderingen;deronde

structurenrechtsachterzijnbeerputten.

Foto:IDDS

Rechts:Alleendebrandslangentoren

herinnertnunogaande

brandweerkazerne.Indetorenisnog

hetvenstervandedoopkapelvande

SintPetruskerktezien.Voordebouw

vandetorenin1936werdexpliciet

opdrachtgegevenzoveelmogelijk

gebruiktemakenvanhetnogbestaande

muurwerkvandeuitgebrandekerk.

Foto:IDDS


82

verh

alen

& k

enn

is

JohannesDou(1615-1682)haddeopdrachtgekregen

eenstedebouwkundigplanvoordehelestadsuitbreiding

temaken.Deopgegravenhuizenzijninderdaad

gebouwdlangseenduidelijkontworpenstraten-en

grachtenpatroon.

Destadlietookinfrastructurelewerkenuitvoeren.Dat

blijktuitdefinanciëleadministratievandethesaurier

extraordinaris,debetaalmeestervanOpenbareWerken,

tevindeninhetstadsarchiefvanLeiden.1Zelfsde

bestekkenendefacturenenkwitantiesvandelokale

aannemerszijninditarchiefopgeslagen; ‘we hebben

de bonnetjes nog’.ZokregenCornelisDircksz.Deecken,

HuyghLeendertsz.vanLeeuwercksvelt,Heyman

Jacobsz.BoumanenMaertenJansz.op7maart1661een

somme van twee hondert twee en twintich guldens eene

stuijver acht penningenvoordeaanlegvaneenrioolin

deGroenestraat(nuGroenesteeg)endeCingelstraat

(dezewasgelegentussendehuidigeGroenesteegende

Kerksteeg,tenoostenvandeWaardgracht).

DearcheologentroffenonderdeCingelstraatinderdaad

eenlangegootaandiealsrioleringheeftgediend.De

gootmonddeuitindegracht,wateenbehoorlijkestank

veroorzaaktmoethebben.

secreethuisjes en waterputten

Debewonersvandenieuwewijkleefdendicht

opelkaar.Dehuizenwarenkleinenminofmeer

hetzelfdeingedeeld.Zehaddenaandeachterkanteen

binnenplaatsjemetwaterputensecreethuisje(toilet).

Dezesecretenwarenaangeslotenopafvoergotendie

allemaaluitmonddenindebovengenoemdecentrale

gootonderdestraat.Ditwordtbevestigddooreen

tekeningdieJohannesDourond1660maaktevan

we hebben de bonnetjes nog!17de-eeuwse projectontwikkeling aan het lakenpleinChrystel Brandenburgh en André van Noort

Voorafgaand aan de bouw van een appartementencomplex aan het Lakenplein onderzochten archeologen de bouwplaats. Zij ontdekten de funderingen van een groot aantal huizen. Een zoektocht in het archief leverde nog meer gegevens op. Al deze vondsten geven inzicht in projectontwikkeling en stadsplanning in 17de-eeuws Leiden.

Hetkomtnietvaakvoordatarcheologenen

bouwhistoricieenvrijwelcompleetbouwblokkunnen

onderzoeken.Alhoeweldestadsuitbreidingenuit

de17deeeuwgoedzijnvastgelegdopkaartenenin

geschrevenbronnen,bestaaternogaltijdeenflink

aantalvragenoverdezeperiodewaarinLeidenexplosief

groeide.Overhetalgemeenwordtaangenomendat

projectontwikkelaarsnieuwekavelsaankochtenendeze

bebouwdenmetmeerhuizendandebedoelingwas.

Dezepandenzoudenzedanweermetwinstvandehand

hebbengedaan.Maarhoeverliepzo’nbouwproces?

Wiedeedwat?Enhoegingmenommetdeaanlegvan

centralevoorzieningenindenieuwewijk?Archeologen

enarchivistenvanErfgoedLeidenenOmstrekentrokken

samenopenontrafeldenzodeelsdelogistiekvanhet

bouwprocesindithuizenblok.

‘wij hebben de bonnetjes nog’HetgedeeltevanLeidentenoostenvandeVestestraat

isrond1660ontstaaninhetkadervandederdegrote

stadsuitbreidinginde17deeeuw.Deaanlegvande

nieuwewoonwijkwerddoordestadgeregisseerd.

Fotovande1eLooierstraat.Dezestraat

verdweenmetdeaanlegvanhetLakenplein.

Datumonbekend(PV5541.2)

ArcheologenaanhetwerkophetLakenplein,

2015.Foto:IDDS

83

verh

alen

& k

enn

is

hetonderzochtegebied,waaropderioleringenenhuisaansluitingenzijningetekend.Dedoor

dearcheologenaangetroffenhuisaansluitingenkomenechternietovereenmethetplanzoals

getekenddoorDou.Zevertonenvariatieinopbouwenzijnwaarschijnlijkdoordeverschillende

eigenarenaangelegdennietdoordestad.Ditgeldtookvoordehuizenzelf;verschillenin

gebruiktebakstenenenmetselverbandenmakenzichtbaarwelkehuizendoordezelfdebouwploeg

zijngebouwdenwaareenvolgendebegon.

Ookdewaterputtenopdebinnenplaatsenverschildenvanelkaar.Demeestewaterputtenlagen

opdeerfscheidingtussentweehuizen;waarschijnlijk

betrofheteengedeeldevoorziening.Hetaanleggen

vaneenwaterputwasnietgoedkoopendevraagisdan

ookwieditorganiseerde.Washetdeontwikkelaaren

verrekendehijdekostenindehuurprijzen?Washet

destadofgeenvanbeide?Hoezijndeverschillenin

waterputtenteverklaren?Nochdeopgraving,noch

hetarchiefonderzoekleverdehelaasantwoordopdeze

vragen.

Wellichtzijndewaterputtendoorofinopdrachtvan

debewonerszelfaangelegd.Hetisookmogelijkdat

debetreffendeaannemeroudbouwmateriaalopnieuw

gebruikte.

Enzowerptelkeontdekkingindestadweernieuwe

vragenop.Duidelijkisweldatwanneerarcheologenen

archivistensamenoptrekken,ermeerantwoordeninhet

verschietliggen.

Noot

1ELO,SAII,inv.nr.8504,fol.92veninv.nr.8747.

Kwitantie(voor-enachterzijde)vanHuyghLeendertsz.vanLeeuwercksveltdd.7maart1661(aangegevenopdeachterzijdevandit

stuk)wegensdeaanlegvanriolenindeCingelstraat,LooijerstraatenGroenestraat.(SAIIinv.nr.8747)

JohannesDoumaaktevandestadsuitbreiding1658-1664

verschillendeplattegronden.Opdezetekeningislinkshet

gebiedvandeopgravingtezien.Dougafonderanderede

riolenaan.(PV1022.10a)

Schematischoverzichtvandehuizendiezijnopgegraven.

Dedriekleurengevenaanwelkehuizendezelfdeindelingen

bouwstijlhebben.Dezedriehuistypenzijnwaarschijnlijkieder

dooreenandereaannemergebouwd.Debruinelijnengeven

hethoofdrioolindeCingelstraatendehuisaansluitingenweer.

Afbeelding:IDDS


84

insp

irer

en &

ler

en

website van het jaar 2014Op7juli2014lanceerdeELOdenieuwewebsitewww.erfgoedleiden.nl.Denieuwe

sitewaseenvandelaatstestappeninhetsamengaanvanhetRegionaalArchief

LeidenenhetteamMonumenten&ArcheologieinErfgoedLeidenenOmstreken.

Enkelemaandenlater,op27november,mochtErfgoedLeidenenOmstrekende

prijsvoor‘BestewebsitevanhetJaar2014’indecategorieOverheidinontvangst

nemen.Debehaaldeprachtigescoresophetgebiedvanontwerp(4,59uit5),

inhoud(4,60uit5),navigatie(4,48uit5)eneenaanbevelingsintentievan8,7(uit

10)makenELOenormtrots.

sociale media

OokopTwitter,FacebookenInstagramisELOactief.ZowelErfgoedLeidenen

OmstrekenalsMolenmuseumDeValkheefteeneigenTwitter-,Facebook-en

Instagramaccount.Actualiteiten,evenementen,weetjesennatuurlijkdeVondst

vandeWeekbereikenopdezemanierdehelewereld.

stuk van het jaar 2014Dewebsiteendesocialemediawerdeneffectiefingezetvoordeverkiezing

vanhetStukvanhetJaar.Bijdevoorverkiezingkondenbezoekersenvolgers

stemmenophunfavorieteELO-collectiestukinhetthema‘VriendenVijand’.

HierbijkwameenposteroverGoeieMiealswinnaaruitdebus.Heeltoepasselijk,

wantdezeLeidsegifmengsterwaszoweleenvriendinalseenvijand.

GoeieMieliepin1883tegendelamp.Dezetrouweverzorgstervanoudeenzieke

buurtgenotenbleekdegrootstegifmengsterallertijden.Inruimdriejaarhadze

102mensenvergiftigd,waarvan27dodelijk.Daaronderwarenookhaarouders.

volgen, liken, surfen, stemmen en meedoenSusan Suèr

De website, sociale media en nieuwe digitale technologieën zijn dé manier om een breder publiek te bereiken. Erfgoed Leiden en Omstreken timmert behoorlijk aan deze digitale weg met diverse projecten, die historisch geïnteresseerden verder inspireren en enthousiasmeren voor onze collecties.

BokaalbijdeprijsvoorWebsitevanhetjaar2014.

3D-bonbonsvanhetMatilomasker:lekkererfgoed.


85

insp

irer

en &

ler

en

Dereden:geld.Zeslootverzekeringenafophaartoekomstigeslachtoffers

enstreeknahundoodhetgeldop.Zoincasseerdezeruim2000gulden.

Destraf:levenslang.HetdoorELOvoorgedragenstukwaseenlithografie

uit1883vanR.Raar,dieditdramavoorhetdestijdsgeschoktepubliek

verbeeldde.

HelaasvoorELOwonbijdelandelijkeverkiezingdeliefdevanhetkwaad.

TresoaruitLeeuwardenwonmetdeontroerendeliefdesbriefvaneenFriese

soldaatdiein1811sneuveldeaanhetfrontinPolen.

3d-modellen

ELOiseenvoorloperwaarhetgaatomhetdigitaliserenendelenvande

collectie.In2015kwamdaarletterlijkeennieuwedimensiebij:vaneen

aantalvoorwerpenwerdeen3D-modelgemaakten

geprint.DeLeidsepatisserieSoetenSomaaktevanuithet

3D-modelbonbonsvanhetMatilomasker.Hetpubliek

werdmeteenprijsvraagverleidomzijncreativiteitop

dezemodellenlostelaten.Erkwameengrootaantal

reactiesbinnen.Vanvuilnis-ofbloembakkeninde

vormvanarcheologischekruikentotkoelkastmagneten,

lampenenvisitekaartjes.HetideevanAnnemieDebicki-

KouwenhovenvooreenLeidsbedelarmbandjewaszo

creatiefentoepasbaar,datzijwerduitgeroepentot

winnares.

In2014en2015iseenbelangrijkestapgezetinde

digitaletoepassingenomeenbrederpubliektebereiken.

Deontwikkelingenopdigitaalgebiedgaanenormsnel

enELOzalervoorzorgendathetindetoekomstmee

gaatindezeontwikkelingen,hetliefstals‘original’of

trendsetter.

ZesvoorstellingenmetbetrekkingtotgifmengsterGoeieMie:devergiftiging,laatsteslachtoffers,arrestatie,

Singelstaat,opgravingderlijken,begrafenis.(ELOPV37900)


86

Normaalzijnopgravingenbinnendesingelsnauwelijksmogelijkvanwege

dedichtheidvandebebouwing.Tenbehoevevandenieuweafvalcontainers

moesterechterop125plekkenindebinnenstadwordengegraven.

Archeologenonderzochtener26,totop3.20meterdiep.Samenmet

90grondboringenmoetdatinformatieopleverenoverhetontstaanvan

Leiden.Metnameoverdeoudstefasevandestadsontwikkelingzijnnog

De vuilniszak verdwijnt uit het Leidse straatbeeld en dat is goed nieuws voor archeologen. Door de introductie van ondergrondse afvalcontainers konden zij in 2015 op ongekende schaal onderzoek doen in de binnenstad.

ondergrondse containers bieden unieke kans voor leidse archeologenChrystel Brandenburgh en Susan Suèr

veelvragenonbeantwoord.Zoiseigenlijknietbekend

wanneerpreciesenwaardeoudstebewoningskernis

ontstaan,eninwelktempodestadgroeide.

ontginningen

De90grondboringenvanca.4meterdiepverschaffen

kennisoverdegeologischopbouwvandegrondonder

deLeidsebinnenstad.Ditzalleidentotmeerkennis

overdevroegstebewonersvandezeregio.Zijwaren

immerssterkafhankelijkvandemogelijkhedendiehet

landschaphenbood.Aangenomenwordtdatdeeerste

bewoningskernenopLeidsgrondgebiedontstonden

vanafheteindevandevroegemiddeleeuwen(9de-

10deeeuw).Dezebewonersmaakteneenstartmet

deontginningenvanhetachterland.Uitgeologisch

engeomorfologischonderzoekindeomgevingvan

Leidenisbekenddatindedaaropvolgendeperiode

landschapenvegetatiesterkveranderden,nietalleen

alsgevolgvandeontginningen,maarookvanwege

schommelingenindewaterspiegelalsgevolgvanhet

dichtslibbenvandeRijn.

big bags

Opdegeselecteerde26containerlocatieswerdde

bodemlaagvoorlaaguitgegraven,onderzochten

gedocumenteerd.Bodemvondstenenarcheologische

ken

nis

& l

eren

Op26locatiesindebinnenstadwerddebodemlaagvoorlaaguitgegraven.Foto:BuroJP

87

ken

nis

& l

eren

restenzoalsmuurwerkzijnveiliggesteld.Deuitgegraven

grondismeteengraafmachineinzogehetenbig

bagsverzameldenlatermeteenzeefonderzochtop

vondsten.Deouderdomvandezevondstenisvaak

redelijknauwkeurigtebepalen.Zokunnenzeaangeven

hoeouddebodemlagenzijnwaarinzewerden

aangetroffen.

kinderen aan de zeef

Tijdenshetprojectisveelaandachtbesteedaanhet

informerenvandeinwonersvanLeiden.Ditgebeurdevia

persberichten,nieuwsberichtenopdewebsitesvande

gemeenteLeidenenELO,endoorhetgevenvanuitleg

bijdeverschillendeopgravingslocaties.Dezeeflocatieop

deGarenmarktwerddrukbezocht.Opeenaantaldagen

inmeikondenkinderenmethunoudershiereenkijkje

nemen.Onderleidingvandearcheologenhielpenze

methetzevenvangrondenhetuitzoekenenwassenvan

devondsten.Eenleerzameenvooralleukeervaring,zo

bleekuitdeenthousiastereactiesenblijegezichtenvan

zowelkinderenalsouders!

wordt vervolgd

Hoeweldeafvalcontainersinmiddelsindegrondstaan,

zijnarcheologennoglangnietklaarmethunwerk.

Nadathetveldwerkisafgerondendelaarzenweerin

dekastzijnopgeborgen,begintnamelijkdegrootste

klus:hetanalyserenvanallevondsten.Hierbijkijkende

specialistennaarverschillendedingen.Allereerstprobe-

NA HET VELDWERK BEGINT DE GROOTSTE KLUS: HET ANALYSEREN VAN ALLE VONDSTEN

Hetzoekennaarvondstenindeafgegravengrondwasleukvoorkinderenénouders.

Foto:BuroJP

Alleafgegravengrondwerdinbig bagsafgevoerdenmeteenzeefdoorzocht.Foto:BuroJP

88

renzeaandehandvandevondstentebepalenhoeoud

deverschillendelagenvandestadzijn.Ditisbijvoor-

beeldafteleidenuitdegevondengebruiksvoorwerpen.

OokwordenindezefaseC14-enOSL-dateringenuitge-

voerd.Uitalleopgegravenlagenzijnmonstersgenomen

waarvanmetbehulpvanC14-analyses(koolstofdatering)

eenvrijexacteouderdombepaaldkanworden.Metop-

tischedateringsmethoden(OSL)kandeouderdomvan

degrondzelfbepaaldworden.Sedimentenzoalszand

enkleislaanonderinvloedvandaglichtstralingop.Als

hetsedimentnietmeeraanhetoppervlakligt,gaatdeze

stralingnaverloopvantijdverloren.MetOSL-datering

wordtdehoeveelheidstralinggemetenenzokanvrij

nauwkeurigwordenbepaaldhoelanggeledenhetsedi-

mentbegravenis.Totslotonderzoekendearcheologen

deplantenrestendieindediepstelagenonderdestad

zijnaangetroffen.Ditgeefteenbeeldvanhetlandschap

waarindestadisontstaan.

Erisdusnogveelwerktedoen,datmogelijkenkele

jareninbeslagzalnemen.Deresultatenwordentezijner

tijdgepubliceerd.

hoe oud is de breestraat?De verwachtingen waren hoog gespannen, de nacht dat werd begonnen met het

graven van containerlocaties in de Breestraat. Zou eindelijk blijken dat dit inderdaad

de oudste straat van Leiden is en zou duidelijk worden wanneer deze dijk/straat

precies is ontstaan?

In 1981 was ter hoogte van het stadhuis al eens een grote opgraving verricht. Op

basis van de resultaten wordt aangenomen dat de Breestraat-dijk in de 12de eeuw is

aangelegd en in vrij korte tijd is opgehoogd tot het huidige niveau. Nu, bijna 35 jaar

later, beschikken archeologen over andere methoden om grond te onderzoeken. Dat

maakt het interessant om nogmaals naar de ouderdom van de Breestraat te kijken.

Zoals bij elke containerlocatie is de grond laagsgewijs afgegraven en in grote zakken

geschept. Op de diepste niveaus werden de meest interessante vondsten gedaan.

Het zeven van de sedimenten leverde meerdere scherven op. Het aangetroffen

zogenaamde kogelpotaardewerk dateert grofweg uit de 10de tot de 13de eeuw en is

dus niet echt geschikt om de ouderdom van het grondpakket te bepalen.

Een interessante vondst die tevoorschijn kwam na het zeven van grond uit de

diepste laag, is een scherfje Romeins aardewerk. Eén zwaluw maakt echter nog

geen zomer en dat geldt ook voor archeologie: één scherf maakt nog geen Romeins

verhaal. In de Romeinse tijd was de Oude Rijn de noordelijke grens van het

Romeinse rijk. Fort Matilo, gelegen in de huidige wijk Roomburg/Meerburg, is een

overtuigend bewijs van Romeinse bewoning in de omgeving. Het is echter niet

bekend of er in die tijd ter plaatse van de huidige Breestraat ook mensen woonden.

In de hele binnenstad van Leiden wordt Romeins aardewerk aangetroffen, maar in

grondlagen die ook middeleeuws aardewerk bevatten. Mogelijk zaten de scherven

oorspronkelijk in grondpakketten uit de omgeving die in de middeleeuwen zijn

gebruikt voor de ophoging van de Rijndijk, de huidige Breestraat. De scherven

vormen dus geen bewijs voor een Romeinse nederzetting bij de Breestraat.

Het wachten is nu op de uitkomsten van de C14- en OSL-analyses, methodes die in

1981 nog niet beschikbaar waren en die naar verwachting meer duidelijkheid kunnen

geven over de echte ouderdom van de Breestraat.

WERPEN NIEUWE ONDERZOEKS METHODEN NA 35 JAAR NIEUW LICHT OP DE BREESTRAAT?

ken

nis

& l

eren

archiefinspectie 90

samenstelling erfgoedleiden en omstreken 94

digitalisering op stoom door vele vrijwilligers 97

in de publiciteit 98

kengetallen erfgoed leiden en omstreken 104

colofon 108

feiten en cijfers

89


90

combinatiemethetveranderdetoezichtendebeperkte

bezetting,zijnnietalleinspectieverslagenoptijd

aangeleverddoordeinspecteur.Enkeleprojecten,zoals

decontrolevanhethandboekvervangingvananaloge

archiefbescheidendoordigitalereproductiesdoorde

gemeenteLeidenenhettoezichtophetdigitaliseren

vandeLeidsebouwvergunningen,zijndaaromdoorde

gemeentearchivarisendeadjunct-archivarisopgepakt.

Nul-meting

Allevijfaangeslotenregiogemeenten(Hillegom,

Noordwijk,Teylingen,LeiderdorpenZoeterwoude)

zijnin2014en2015onderworpenaandeKPI-methode

voordetoetsingvandezorgenhetbeheervoor

hunarchiefbescheiden.BijdegemeenteLeidenis

eind2014eenbegingemaaktmetdeinspectievan

hetarchiefbeheerbijTeamDocumentenenenkele

andereonderdelenvandegemeente.Aandehandvan

aangepasteArchiefKPI’sisin2015eenbegingemaakt

methettoezichtbijgemeenschappelijkeregelingenzoals

deRDOGHM,VRHM/BrandweerenServicepunt71.

Bijhetinspectieonderzoekzijnin2014intotaal

19archiefruimtenenin201513archiefruimten

archiefinspectie Maria Louwerse-Zimmerman

kpi’s ondersteunen inspectiewerk

Deuitvoeringvanhettoezichtophetarchiefbeheer

vandegemeenteLeidenenderegionaalaangesloten

gemeenteneninstantiesberustvoornamelijkbijdear-

chiefinspecteurvanErfgoedLeidenenOmstreken(ELO).

AlsgevolgvandeinwerkingtredingvandewetRevitalise-

ringGeneriekToezichtper1oktober2012ishettoezicht

doordeprovinciegewijzigdvanspecifieknaargeneriek.

Hetsturendtoezichtvoorafisvervangendooreenmeer

terughoudendtoezichtachteraf.Sindsdietijdneemtde

archiefinspecteurookaspectenvandezorgvoorarchief-

bescheideninhaartoetsingmee.Hetraamwerkvande

ArchiefKritischePrestatieIndicatoren(ArchiefKPI’s)

vandeVNGenhete-formulierArchiefKPI’svanBRAIN

blijkendaarbijeengoedeondersteuningtezijngeweest.

DeKPI’szijnalsmeetinstrumentvoordearchiefzorgen

hettoezichtvastgesteldenvoorhetopmakenvanversla-

genoverdejaren2014en2015doordearchiefinspecteur

ingebruikgenomen.HetKPI-verslagheeftalsdoelom

invullingtegevenaandeverantwoordingsplichtinzake

deinformatiehuishoudingvanhetcollegevanburge-

meesterenwethouderaanderaad.

Vanwegedeomvangvanhetteinspecterengebiedin

In opdracht van de gemeentearchivaris toetst de archiefinspecteur het beheer van de archiefbescheiden van de gemeente Leiden, de aangesloten gemeenten uit de regio en andere dienstverleningsovereenkomsten. Het toezicht op het beheer van de archieven is geregeld in de Archiefwet 1995. Ruim een jaar na de inwerkingtreding van het gewijzigde toezicht blijken de Archief KPI’s een goede ondersteuning bij het werk van de archiefinspecteur. De KPI-scores helpen de zorgdragers eventuele knelpunten te overzien en te interpreteren.

91

pelijkeregelingen.Dezenieuwemaniervaninspecteren

heeftertoegeleiddatcollegesvanBenWernaarstreven

huninformatiehuishoudingincontroltekrijgenenzich

daarmeekunnenverantwoordenbijderaad.

Vervanging archiefbescheiden

Methetpositieveadviesvandegemeentearchivaris

heefthetcollegevanBenWvanLeidenbijbesluit

nummer15.0526d.d.9juni2015devervangingvande

archiefbescheidendoordigitalereproductiesper

1januari2015goedgekeurd.Ineenhandboekstaan

deproceduresvooreneisenwaaraanvervangingmag

plaatsvinden,beschreven.Voordevervangingvan

dedocumentenvanelkzaaktypewordttoestemming

gevraagdaandegemeentearchivaris.In2015heeftzij

19zaaktypengoedgekeurd.

DegemeenteNoordwijkheeftvoordevervangingvan

haarfysiekerijbewijzenendocumentenin2014positief

adviesontvangenvandegemeentearchivarisnadecon-

trolevandeproceduredoordearchiefinspecteur.Achteraf

wordtvoorderijbewijzengeengebruikgemaaktvande

toestemmingvoorvervangingomdatdedigitaleversiesin

deRDW-applicatieonvoldoenderaadpleegbaarzijn.

In2014kreegdeRDOGHMpositiefadviesvande

gemeentearchivarisvoordevervangingvandeoriginele

analogedocumentenbetreffendedeuitvoeringvan

hetprimairprocesJeugdgezondheidszorg0-19jaar

endiebetreffendehetprimairprocesLogopedie,met

terugwerkendekrachtvanaf16juli2012.

In2015ontvingookdeVRHM/Brandweereenpositief

adviesvandegemeentearchivarisvoordevervanging

vandeinkoopfacturenvandezeorganisatie.

Gedurende2014en2015liepinLeideneenproject

aaneenonderzoekonderworpen.Daarbijzijnook

schimmeltestenafgenomenoparchiefstukkenof

verpakkingsmateriaalenmetingengedaanvande

relatieveluchtvochtigheidentemperatuur.Inde

uitgebreideverslageniseenverbeterpuntenlijst

metdaarineenactietermijnopgenomen.Dedaarbij

meegezondengrafiekuithete-formuliergeefteenbeeld

vandestandvanzakeninpercentages.Desamenvatting

vanhetverslagisgrafischondersteundviade

stoplichtmethode.Deinspectieverslagenkunnenworden

beschouwdalseennulmeting.

Resultaten

Ingevaltoetsingbijdezorgdragersaangafdatdirect

handelennoodzakelijkwas,werdeentussentijdserap-

portagedoordearchiefinspecteuruitgebracht.Ditbetrof

inhetbijzonderdestaatvandearchiefruimtenenhet

beheervandearchiefbescheidendaarin.Doortwee

gemeenten(LeidenenHillegom)zijngeldenbeschikbaar

gesteldofbegrootomaanpassingvaneenruimtete

realiseren.Eenanderegemeente(Noordwijk)eneen

gemeenschappelijkeregeling(RDOGHM)onderzoeken

demogelijkheidtotverbeterenvanhunarchiefruimte.

InLeideniséénarchiefruimtevolledigverbouwdomte

kunnenvoldoenaandeeisenvandebouweninrichting

voorarchiefruimten.Voordeanderearchiefruimten

iseengedoogsituatievooreenbepaaldetijddoorde

gemeentearchivarisverleend.Ondanksdatnietkan

wordenverwachtdatdegeïnspecteerdeorganisatiesde

aanbevolenverbeterpuntendirectkunnendoorvoeren,

zijnerpositieveontwikkelingengaandeophetgebied

vanhetarchief-eninformatiebeheerbijdegemeente

Leiden,deregiogemeentenenoverigegemeenschap-

92

hetschrijvenvaneenhandboek.In2015wasergeen

gelegenheidomeenregio-dagteorganiseren.

Regionaal DIV-overleg Duin & Bollenstreek

OpinitiatiefvandegemeenteNoordwijkerhoutvond

eeninventarisatieplaatsonderdeDuinenBollenstreek

gemeenteninclusiefdegemeenteKatwijkomeen

regionaalDIV-overlegopterichten.Vertegenwoordigers

ophetgebiedvanarchief-eninformatiebeheervande

gemeente,degemeentelijkearchiefinspecteurende

provinciaalInterbestuurlijkToezichthoudervanZuid-

Holland(IBT)kwamenbijelkaarop3maart2014voor

heteersteoverleg.

vervangingbouwvergunningen1929-2010.Aanheteind

van2015hadditnognietgeleidtoteenformeelverzoek

totvervangingvanarchiefbescheiden.

Regiodag

In2014organiseerdedeInspectieopnieuweenregio-

dagvoorTeamleidersenDIV-medewerkers.Vanwege

debehoeftevandegemeentenomtotvervangingvan

hunfysiekearchiefbescheidenovertegaan,vaakin

combinatiemetdigitaalenzaakgerichtwerken,wasdeze

dagvollediggewijdaandeproceduretotvervangingvan

dezearchiefbescheiden.In2015zijnenkelegemeenten

begonnenmetdevoorbereidingvandevervanging,zoals

nieuw depotTien jaar geleden werd voorzien dat er ruimtegebrek zou

komen in de archiefbewaarplaats aan de Boisotkade 2a

te Leiden. Deels door de autonome aanwas binnen de

aangesloten gemeenten, deels door de uitbreiding van

dienstverleningsovereenkomsten met andere gemeenten

en deels door de acquisitie van particuliere archieven.

In de afgelopen jaren zijn meerdere opties verkend.

Uiteindelijk werd in 2014 een mogelijkheid voor een

depot in Leiden onderzocht. Het bleek zelfs op korte

termijn haalbaar om daarin een archiefbewaarplaats

te creëren en zelfs een deel van het gebouw te

bestemmen als archeologische depot voor de door de

provincie overgedragen archeologische collectie. In

2015 is het depot aan de Zaalbergweg geopend door de

Interbestuurlijk toezichthouder van Zuid-Holland, Peter

Diebels. Het gebouw is door het college van B en W van

Leiden formeel aangewezen als archiefbewaarplaats.

93

lemedewerkers.Indecember2015isdeherinventarisatie

vanhetarchiefdaterendvan(1568)1584-1811voltooid.

In2015hebbendegemeentenNieuwkoop,Kaagen

BraassemenAlphenaandenRijncontactopgenomen

omteonderzoekeninhoeverrededriegemeenten,

samenwerkendinhetStreekarchiefRijnlandsMidden,

kunnenkomentotenerzijdsopheffingvanhet

StreekarchiefenanderzijdsaansluitingbijELO.Eind

2015hebbenalledriecollegesbeslotentotopheffing

vanhetStreekarchief.Besluittotaansluitingzalin2016

moetengebeurendoordegemeenteraden.

vrijwilligers

Aandeinventarisatievangemeentelijkeenparticuliere

archievenisgewerktdoorzowelmedewerkersals

vrijwilligers.Dezelaatstenzijnintensiefbegeleid

doordecoördinatorvrijwilligers.Deresultatenvan

deinventarisatieswordeninallegevallendoorenkele

medewerkersvanELOgecontroleerd.387strekkende

meterarchievenisin2014geïnventariseerd;in2015gaat

hetom309meter.Metbehulpvandiezelfdevrijwilligers

iserin2014gewerktaan900m1enin2015aan870m1

nieuweoflopendeinventarisaties.

collectie hulp verlening

BinnenELOiseengroepmedewerkersvan12personen

actiefbinnendeCollectieHulpVerlening(CHV).DeCHV

staatvoordeeerstenoodhulpingevalvancalamiteiten.

DeCHV-ersbestaansinds2015uitcoördinatoren,regis-

tratorenenberedderaars.In2015heefteengroteoefe-

ningplaatsgevondenmetalleCHV-ers.Indekomende

jarenzullenkleinereoefeningenwordengehouden.

Doelvanhetoverlegiselkaarskennisenervaring

tedelenencomplexevragenvoorteleggenaande

inspecteuren/ofIBTalsmedederecenteontwikkelingen

temelden.De3-maandelijksebijeenkomstenblijken

waardevoltezijnenvoorkomenondermeerdatelke

gemeenteafzonderlijkhetzelfdeonderzoekdoet.

Aanwinsten 2014-2015

In2014is169strekkendemeterarchiefbescheiden

ontvangen,bestaandeuitdeverplichteoverbrenging

doordegemeentenenparticulierebruiklenenof

schenkingen.In2015betrefthet476m1.Dezegroei

heeftvoornamelijktemakenmetdeoverbrengingvan

bescheidenvandegemeenteLeiden,deaansluiting

vandegemeenteNoordwijkerhoutendevervroegde

overbrengingvandearchiefbescheidenvanHolland

Rijnland.Devanaf2012uithuisgeplaatste1156m1

archiefbescheidenisinmei2015teruggebrachteninhet

nieuwedepotaandeZaalbergweggeplaatst.

archieven uit de omstreken

Inverbandmetdeaansluitingvandegemeente

Noordwijkerhoutmetingangvan1januari2016is

dearchiefinspecteurnauwbetrokkengeweestbijde

vervroegdeoverbrenging(juli2015)vandehistorische

archievennaardearchiefbewaarplaatsvanLeiden.

Tevensheefttoendevervreemdingvandearchieven

betreffendeNoordwijkerhoutuithetNationaalArchief

plaatsgevonden.

Voordeherinventarisatievandezearchievenzijn

tweestagiairsvandeHogeschoolvanAmsterdam

aangetrokken.Dezewerkeninopdrachtvandegemeente

NoordwijkerhoutbijELOenwordenbegeleiddoorenke-


94

functiedirecteurErfgoedLeidenenOmstreken

team informatievoorzieningadjunct-directeur

adviseurarcheologie

adviseurcultuurhistorie

adviseurmonumenten

archiefinspecteur

communicatiemedewerker

coördinatorOpenMonumentendagen

educatiefmedewerker

projectleiderduurzamemonumentenzorg

projectleidereducatie

projectleiderhistorischstadsbeeld

receptionist

receptionist

restauratiearchitect

senioradviseurarcheologie

senioradviseurcultuurhistorie

senioradviseurmonumenten

team kennisadjunct-directeur

applicatiebeheerdermonumenten

archeoloog

architectuurhistoricus

archivist

archivist

medewerkerdrs.A.H.(Ariela)Netiv

drs.ing.M.D.R.(Martijn)Andela

drs.M.(Marianne)Rietkerk

ir.S.G.M.(Suzanne)Herben

L.A.(Leo)Gräper

M.M.(Maria)Louwerse-Zimmerman

D.C.C.(Danielle)Kamperveen-Roest

drs.S.M.C.(Saskia)Leupen

A.A.H.(Astrid)Vlasman

ing.I.(Ilse)Koreman

drs.S.J.(Susan)Suèr

drs.M.F.(Monique)Roscher

I.E.(Elly)Renema-deJong

A.(Anja)Boter-Gremli

C.G.(Cas)Nagtzaam,MA,MSc

drs.C.R.(Chrystel)Brandenburgh

drs.M.J.(Matthijs)Burger

ing.R.A.(RientsAnne)Slotema

drs.C.(Cor)deGraaf

drs.F.H.(Francien)vanZaanenDurand

drs.B.M.(Barbara)Gumbert

drs.E.(Esther)Starkenburg

M.(Michiel)vanHalem

R.M.B.(Benata)Hengstmengel-Koopmans

samenstelling erfgoed leiden en omstreken per 31 december 2015

95

medewerkerA.C.L.(André)vanNoort

L.C.(Lizzy)vonWolzogenKühr

drs.S.E.(Sigrun)Brouwer

M.(Marco)Blok

drs.R.R.A.M.(Renée)Claesen

A.H.(AnneHiske)Grimme

B.A.(Bas)Meursing

drs.I.Y.(Ingrid)Pot-Noordman

E.C.M.(Edith)Greuter

ing.ir.E.D.(Edwin)Orsel

G.A.(Gerard)Bakker

mr.drs.M.G.D.A.(Meyltje)vanAalst

J.(Jan)Lagas

H.H.(Henk)vanderHorst

P.J.(Pieter-Jan)DeVosMA,MSc

C.R.(Cyril)Scheurkogel

drs.J.C.B.(Josine)Spits

H.G.A.(Hans)Schuurmans

H.C.J.(Linda)Bedijn-Kerkvliet

W.P.(Walther)Hasselo

E.(Ellen)GehringMA

I.M.(Ike)Ruiter

H.(Hennie)vanderLelie

D.H.C.(Danielle)Boer

B.(Boualem)Mammar

J.J.(Jeanette)Engelkes-Friso

functiearchivist

archivist

assistentcollectiebeheerderbeeldengeluid

assistentcollecties

beheerderaffichecollectie

beheerderarcheologischdepot

behoudsmedewerker/studiezaalassistent

bibliothecaris

boek-enpapierrestaurator

bouwhistoricus

collectiebeheerderbeeldengeluid

coördinatorvrijwilligers

fotograaf

huismeester/boekbinder

juniorbouwhistoricus

studiezaalassistent

management & secretariaatbeleidsmedewerker

financieelmedewerker

managementassistent

projectleiderdigitalisering

Applicatiespecialist

stafmedewerker

molen de valkmolenbeheerder

2emolenbeheerder

receptionist/suppoost

receptionist/suppoost

96

gepensioneerd

•N.(Nandy)vanHelden

•B.(Bert)vanLeeuwen

de zijl bedrijven (dzb) - afscheid

•I.(Ingrid)Talens

einde (tijdelijk) contract

•drs.L.(Liesbet)Dijkstra

•E.(Eva)VisserBA

•P.M.M.(Pieter)Hermans

stagiairs 2014vrije universiteit

Antoinette J. Verschoor - Master Kunst geschie-

denis, Beeldende kunst 1400-1800

Taken: Verdiepenvaninzichtinde18deLeidse

wooncultuurdoorherkomstonderzoeknaarde114

schilderijenvanartsJanTak(1729-1780)diehijin

dekunstgalerijvanzijnwoningopBreestraat117

hadtentoongesteld.

Begeleider:EstherStarkenburg

Periode: mei2014-augustus2014

reinwardt academie

Laura Loch - Cultureel Erfgoed, specialisatie

archieven

Taken: inventariserenvanhetFamiliearchief

Ehrenfest,eigendomvanMuseumBoerhaave.

InventariserenvanhetarchiefvanMartinus

d’Aumerie,eigendomvanErfgoedLeidenen

Omstreken

Begeleider:CordeGraaf

Ondersteunende begeleider:AndrévanNoort

Periode:september2013-maart2014

Gwen Breedijk - Cultureel Erfgoed

Taken: hetregisterenvanbouwhistorische

fragmenten;hetscheidenvanarcheologisch

keramischmateriaal;hetsnijdenvanmallenvoor

kwetsbarearcheologischeobjecten;hetopstellen

vanhetcollectieplanhistorischebouwfragmenten;

hetschoonmakenenreparerenvanhistorisch

behang;voorbereidendewerkzaamhedenuitvoeren

voorhetverhuizenvandearcheologischeen

bouwhistorischecollectie.

Begeleider:mw.A.H.Grimme

Periode:januari2014-mei2014

stagiairs 2015haagse hogeschool

Pieter van der Bent - Bestuurskunde en

Overheidsmanagement

Taken:beschrijvingwerkprocessenELO.Maken

vaneenoverzichtvandedienstverleningaan

derden.Makenvaneenproevevaneenproducten-

endienstencatalogusvoorenkelewerkprocessen.

Begeleider:ArielaNetiv

Periode: halfdecember2014-halfjuli2015.

Marieke van Os - Communicatie

Taken: doorontwikkeleneducatiefbordspelen

mogelijkhedentotproductieonderzoeken.

Begeleider:SusanSuèr

Ondersteunende begeleider: AstridVlasman

Periode:november2014-april2015

reinwardt academie

Sara Polack - Cultureel Erfgoed

Taken: ontwikkelenvanconceptvoorlespakket

WOIIenassisterenbijklassenontvangst.

Begeleider:SusanSuèr

Ondersteunende begeleider: AstridVlasman

Periode:januari2015-mei2015

Annelies Maas en Anne Janssen

Taken: hetCollectieHulpverleningPlan(CHV)

herschrevenengeüpdatet

Begeleiders: CordeGraafenAnneHiskeGrimme

Periode:juli2015-september2015

universiteit leiden

Zizi Rico Neves - Archeologie

Taken: hetinventariseren,registrerenenher-

verpakkenvandevondstenvanhetproject

Agnietenklooster1984inhetkadervande

ontsluitingvandecollectiedieisovergenomenvan

hetprovinciaaldepotvoorbodemvondsten.

Begeleider:BarbaraGumbert

Periode:september2015–december2015

universiteit delft

Felix Dorst - Bouwkunde

Taken: makenvandiversemaquette(s)van

Breestraat117

Begeleider: MartijnAndela

Periode: 2015-2016

97

De80vrijwilligersbijELOverzettensameneen

enormehoeveelheidwerk:zevoegencirca100.000

recordsperjaartoeaandegenealogischedatabase

endoenverschillendegroteinventarisatie-en

controleklussen.Deorganisatieisdanookheelblij

methetwerkdatdevrijwilligersdoen,endatuitzich

onderandereindejaarlijkseVrijwilligersdag.In2014

werdenhetHoogheemraadschapvanRijnlanden

hetGemeenlandshuisindeBreestraatbezocht,en

in2015warendevrijwilligerstegastindegemeente

Zoeterwoude.

crowdsourcing-project vele handen

VoorerfgoedinstellingenalsELOiscrowdsourcingeen

prachtigeextraoplossingomcollectiesteontsluiten.Om

hetcrowdsourcenvanerfgoedcollectiestefaciliteren,

isereenspecialewebsitevoordeerfgoedsector:Vele

Handen.Hierkanelkeerfgoedinstellingeenprojectter

ontsluitingaanbiedenaande‘crowd’,oftewelhetgrote

publiek.Meerinformatieopvelehanden.nl.

80.000 minuten

Hetoudnotarieelarchiefishetmeestinhetoog

springendecrowdsourcing-projectvanELO.Ditarchief

omvat80.000aktenuitdeperiode1564-1811enhet

heleverzorgingsgebiedvanELO.Deeerstefaseis

evendoorbijtenvoordehonderdenvrijwilligers,als

deindexenmoetenwordeningeklopt.Daarnakunnen

denamenaanscanswordengekoppeldengaatde

schatkameropen.Hetprojectkreegdenaam‘80.000

minuten’omdataktendiebijdenotarisblijvenminuten

wordengenoemd.

digitalisering op stoom door vele vrijwilligersMeyltje van Aalst

Al zo’n 100 jaar zijn er bij Erfgoed Leiden en Omstreken en voorgangers vrijwilligers aan het werk. De laatste jaren hebben zij zich vooral toegelegd op het via internet toegankelijk maken van de collecties. Zij beschrijven foto’s, tekeningen en prenten, vullen de genealogische database en doen allerlei vormen van inventariseerwerk.

MetdejaarlijksevrijwilligersdagtoontELOwaarderingvoorhungroteinzet.



98

C.R.Brandenburgh,‘Thetextilesfromtheearlymedievalcemeteriesofthe

Sint-ServaaschurchinMaastricht.Acomparativestudyofthecemeteriesof

thechurchPandhofandVrijthof’,in:Zeitschrift für Archäologie des Mittelalters,

Jahrgang42(2014),p.33-75.

L.M.B.FeijstenC.R.Brandenburgh(red.)Park Matilo Fase 3. Een archeologische

begeleiding,Amersfoort,2015(ADC-rapport3519).

C.deGraaf,‘DeLeidseWaarboeken’,in:Gens 20(2014),nr.3,p.60-61.

C.deGraaf,‘DeaktenvandeBurgerlijkeStandvandegemeenteDeVennip’,in:

Gens Nostra 69 (2014),p.378-380.

E.Greuter,‘Asimplehumiditychamberfordistortedparchmentsealtags’,in:

The Journal of Paper Conservation(vol.15(2015)–no.3)p.38-39.

I.Koreman,Energiebesparing in een historische woning,ErfgoedLeidenen

Omstreken,Leiden,december2014.

A.Lindroos,E.Orsel,J.Heinemeier,J.O.LillenK.Gunnelius,‘Radiocarbon

DatingofDutchMortarsMadefromBurnedShells’,in:Radiocarbon,vol.56,nr.3,

2014,p.959-968.

E.D.Orsel,‘BouwhistorieontdektLeiden’,in:E.Starkenburg,R.vanMaanenen

C.Smit(red.),Tastbaar Geheugen, 150 jaar zorg voor Leidse monumenten,Leiden,

2014,p.148-164.

E.D.Orsel,‘DeplaatvloerinLeiden’,in:Nieuwsbrief Stichting Bouwhistorie

Nederland,nr.56,mei2014,p.38-41.

E.D.Orsel,‘Houtenwandregelsinmetselwerk’,in:Nieuwsbrief Stichting

Bouwhistorie Nederland,nr.57,december2014,p.47-56.

in de publiciteit

publicatiesM.D.R.Andela,‘Inleiding.ContinuïteitenveranderingindezorgvoorLeidse

monumenten’,in:E.Starkenburg,R.vanMaanenenC.Smit(red.), Tastbaar

Geheugen. 150 jaar zorg voor Leidse monumenten,LeidseHistorischeReeks22,

Leiden,2014,p.8-17.

D.E.H.deBoerenC.R.Brandenburgh,‘DevroegstegeschiedenisvanLeiden.

Nieuweuitdagingen’,in:Leids Jaarboekje 106(2014),p.6-20.

C.R.BrandenburghenE.Orsel,‘Deintegralebouwhistorischeenarcheologische

onderzoeksagendavanLeiden’,in:Vitruvius27(april2014),p.19-22.

C.R.BrandenburghenE.Orsel,‘Leidenendegraaf’,in:T.deRidderenE.Bult

(red.),Graven in Holland. De hoven van de Hollandse graven tot het eind van de 13e

eeuw in vergelijkend perspectief,Westerheemspecial3(sept.2014),p.91-104.

C.R.Brandenburgh,‘Monumentenzorgonderhetmaaiveld’,in:E.Starkenburg,

R.vanMaanenenC.Smit(red.),Tastbaar Geheugen. 150 jaar zorg voor Leidse

monumenten,LeidseHistorischeReeks22,Leiden,2014,p.133-141.

C.R.Brandenburgh,F.KalshovenenJ.Langenacker,‘ParkMatilo.Eenparkwaar

hetverledenzichtbaarenbeleefbaarisgemaakt’,in:Vitruvius29(oktober2014),

p.16-20.

C.R.Brandenburgh‘Textiel’,in:R.C.G.M.LauwerierenJ.W.deKort(red.),

Merovingers in een villa 2. Romeinse villa en Merovingisch grafveld Borgharen

– Pasestraat Onderzoek 2012,Amersfoort(RapportageArcheologische

Monumentenzorg222),39,p.154-156.

99

lezingenM.D.R.Andela,Continuïteit en verandering in het omgaan met de historische stad,

RMOteLeiden,12september2014,tergelegenheidvandeverschijningvanhet

boekTastbaar Geheugen.

M.D.R.Andela,‘Collectie Leiden’ online. Een completer verhaal voor, van en met

iedereen,24januari2014inDelft,tergelegenheidvanhetSymposiumErfgoed&

ICTDelft

M.D.R.Andela,Ruimtelijk erfgoed in Leiden,19mei2014inHaarlem,vergelijking

beleidHaarlem–LeidenopverzoekvandegemeenteHaarlem

M.D.R.Andela,Ruimtelijk erfgoed in Leiden,6juni2014inLeiden,opverzoekvan

deerfgoedcommissieHaarlemmermeer

M.D.R.Andela,Integrated access and enrichment of (heritage)collections,PitchICT

Proposers’Day2014,9oktober2014,Florence

C.R.Brandenburgh,E.D.OrselenP.J.DeVos,Methoden, resultaten en leerpunten.

Geïntegreerd archeologisch en bouwhistorisch onderzoek in Leiden,lezingopde

studiedagNationaleOnderzoeksagendaArcheologie,30november2014,

Amersfoort

C.R.Brandenburgh,‘Heritage management in a municipality’,Gastcollegeinhet

kadervandereeksHeritageManagementindemasteropleidingArcheologievan

deUniversiteitLeiden,3februari2014,Leiden

C.R.Brandenburgh,‘Wolgebruik in de vroege middeleeuwen’,Lezingtijdens

hetsymposiumvanhetBiologischArcheologischPlatform,25maart2014,

AmersfoortentijdensdeReuvensdagen2014,20november2014,DenHaag.

E.D.Orsel,‘Houtenwigjesinhoutconstructies’,in:Nieuwsbrief Stichting

Bouwhistorie Nederland,nr.58,mei2015,p.44-48.

E.D.Orsel,‘VroegeisolatieplatenontdektinLeiden’,in:Nieuwsbrief Stichting

Bouwhistorie Nederland,nr.59,december2015,p.48-54.

E.D.Orsel,‘BadaniaarchitektonicznewLejdzie;Zastosowanieiproblemy

wpraktyceochronyzabytków’,in:Badania architektoniczne - historia i perspektywy

rozwoju,Toruń,2015,p.399-412.

E.D.Orsel,‘OudsteLeidseLakenloodjejongerdangedacht’,in:Leids jaarboekje

106 (2014),p.21-24.

E.D.Orsel,‘KaarsnisbevestigtoorsprongWaalsekerkalsziekenzaal’,in:

Leids jaarboekje 106 (2014),p.204-205.

E.D.Orsel,‘RestenvanbakstenenklokhuisvandegraafvanHollandaande

Breestraat’,in:Leids jaarboekje 107 (2015),p.204-206.

E.D.OrselenE.Starkenburg,’TuinvaasvanhetbuitenBoshuysen’,in:

Leids jaarboekje 107 (2015),p.212-213.

E.D.Orsel,‘EenkapconstructiemetPhilibertspantenuit1852’,in:Leids jaarboekje

107 (2015),p.217-218.

P.J.DeVos,‘GebogenDuitsespantconstructie’,in:Nieuwsbrief Stichting

Bouwhistorie Nederland,nr.56,mei2014,p.57-67.

P.J.DeVos,‘AgrarischerfgoedindeHogeMors’,in:Stielz25(3),p.16.

P.J.DeVos,‘17de-eeuwsebebouwinglangsdeHogeMorsweg’,in:Morsetekens,

nr.3,september2014,p.22-23.

100

C.deGraaf,Research in Dutch Archives,lezingvoormedewerkersFamilysearch,

februari2015,SaltLakeCity,USA.

C.deGraaf,Perpetua et Felicitas. Heiligenverering in de Hooglandsche Kerklezing

op7maart2015,lezingvoordeVriendenvandeMarekerkendeHooglandsche

Kerk,Leiden.

C.deGraaf,Open Data en commerciële partijen,lezingop25maart2015voor

RijksdienstCultureelErfgoedAmersfoort.

C.deGraaf,Perifeer onderzoek, lezingopsymposiumGebouwdinLeiden,

6november2015,Leiden.

I.Koreman,‘Duurzaam Erfgoed in Leiden’,lezingoverdeaanpakduurzaam

erfgoedinLeidenvoordeErfgoedAcademie,21mei2015,ElburgenvoorDorp,

StadenLand,10november2015,Rotterdam.

I.Koreman,‘Pitch BREEAM certificaat voor monumenten’,pitchoverkansenen

bedreigingenvaneenBREEAM-certificaatvoormonumenten,22oktober2015,

Rosmalen.

A.H.Netiv,‘Leiden and the USA, a love story’,lezingenrondleidingHolland

SocietyofNewYork,2oktober2015,Leiden.

A.H.Netiv,Winkelpuien en duurzame monumentenzorg,lezingvoorgroep

TaiwaneseacademicienstadsplannersviaInternationalInstituteforAsiaStudies,


A.H.Netiv,Gastcollege‘Projects Heritage Leiden’voorwerkgroepHeritageStudies

UniversiteitLeiden,3december2015,Leiden.

A.C.L.vanNoort,Pieter Geraedts sr. De kunstenaar die zichzelf bleef,Warmond,2015.

E.D.Orsel,Historische winkelpuien en kleuren,SubsidieregelingHistorisch

C.R.Brandenburgh,‘Een korte geschiedenis van Leiden’,Presentatievoorafgaand

aandestadswandelingvandeBelgischNederlandseArcheologische

contactdagen16mei2014,Leiden.

C.R.Brandenburgh,‘Archeologie ontmoet genealogie’,Lezingtijdenshet

Famillement,8oktober2014,Leiden.

C.R.Brandenburgh,‘Heritage management in a municipality’,Gastcollegeinhet

kadervandereeksHeritageManagementindemasteropleidingArcheologievan

deUniversiteitLeiden,2februari2015,Leiden.

C.R.Brandenburgh,‘Early medieval textiles from cemeteries in the Netherlands’,

LezinginhetkadervanhetsymposiumMortuaryArchaeology:Methodologyand

Theory,22ndArchaeology&TheorySymposium,23april2015,Leiden.

C.R.Brandenburgh,‘De integrale archeologische en bouwhistorische

onderzoeksagenda van Leiden’,presentatieaanhetConventvangemeentelijk

Archeologen,16september2015,Utrecht.

C.R.Brandenburgh,‘Gemineraliseerd textiel. Kansen, uitdagingen en valkuilen’,

LezingtijdensdeReuvensdagen2015,27november2015,Zwolle.

C.R.Brandenburgh,‘Workshop vroegmiddeleeuwse decoratieve naaitechnieken’,

1daagseworkshopinhetTextileResearchCentre,27meien25november2015,

Leiden.

C.deGraaf,Erfgoed is emotie,lezing1oktober2014voorHistorischeVereniging

Rijnsburg.

C.deGraafenW.Hasselo,Genealogists 3.0. Adding emotion to your research,

lezingRootsTech,februari2015,SaltLakeCity,USA.

101

P.J.DeVos,Ontwikkelingen in de periferie, Bouwhistorisch onderzoek in

Haarlemmerstraat 254, lezingopsymposiumGebouwdinLeiden,


P.J.DeVos,Fotogrammetrie voor archeologie en bouwhistorie,lezingtijdens

expertmeetingoverbeerputteno.l.v.dr.RoosvanOosten,4december2015,

Leiden.

radio en tvC.R. Brandenburgh

Interviewondergrondsecontainers,locatieKaasmarkt,UnityTV,24mrt2015.

InterviewOndergrondsecontainers,locatieCaeciliastraat,TVWest,15apr2015.

InterviewZeeflocatieGarenmarkt,UnityTVenTVWest,20en27mei2015.

A.H. Netiv

InterviewRadioSleutelstad,27juni2015.

A.C.L. van Noort

VerborgenVerleden,opnameop10augustus2014metJandesBouvrie

(familieDesBouvrie),uitzending1november2014.

M. Roscher

AfleveringtalkshowinenoverLeiden‘Standvandestad’,24juni2014.

Leidsebruggenbeteruitdeverfnakleuronderzoek,SleutelstadFM,

20september2014.

Molenmuseum De Valk

‘HalloHolland’,RTL4,10mei2014.

‘Koffietijd’,RTL4,18oktober2014.

Stadsbeeld,Deintegraleonderzoeksagendaarcheologieenbouwhistorie,

LezingenvoordeErfgoedcommissieHaarlemmermeer,6juni2014,Leiden.

E.D.Orsel,De stad als gebouwd archief,lezingvoorvrijwilligersELO,

5september2014,Leiden.

E.D.Orsel,Ontwikkelingen in Leiden, onderzoek en borging,lezingophet

gezamenlijkeinterieur-enbouwhistorischplatform,19september2014,

Amersfoort.

E.D.Orsel,Weerbare huizen,Famillement,8oktober2014,Leidenenvoorde

AWN,8februari2015,Leiden.

E.D.Orsel,Ontwikkelingen in Leiden, onderzoek en borging,lezingvoorhetConvent

vanGemeentelijkeBouwhistorici,4maart2015,Leiden.

E.D.Orsel,De Haanstraschool,lezingvoorbestuurHaanstraschool,23juni2015,

Leiden.

E.D.Orsel,Van houtkap tot houten kap,lezingopdeKNOB-studiedagHout,

18september2015,Amsterdam.

E.D.Orsel,De gemeente en bouwhistorie, een inleiding,lezingTUDelft,MinorStad

enInterventie,30november2015,Delft.

M.Roscher,‘Leiden met een kleurtje’,voorhetPlatformKleurhistorievande

RijksdienstvoorhetCultureelErfgoed,13februari2014,Amersfoort.

M.Roscher,‘Historische winkelpuien in Leiden’,voorRotaryLeiden-Oost,2

2mei2014,Leiden.

102

SummerschoolBouwhistorievoorambtenarengemeenteLeiden,

10augustus2015,Leiden.

Rondleidingbestuursverdiepingstadhuisinverbandmetboekpresentatieop

derdeErfgoedcafe,10september2015.

ExcursieKlokhuis,Breestraat90,1oktober2015,Leiden.

RondleidingAalmarktprojectvoordeklankbordgroepAalmarktproject,


RondleidingBouwhistorieinHogewoerd59-61voorambtenarengemeente

Leiderdorp,7december2015.

A.H. Netiv

Rondleidingprof.dr.ShrawanAcharya,UrbanKnowledgeNetworkAsia,

16juni2014.

RondleidingeninLeidenvoormedewerkersvanPôle,erfgoednetwerkArlesen

HeritageCityNorwich,25april2014.

RondleidingaanBoardofDirectorsCouncilonLibraryandInformation

Resources,USA,7mei2015.

Ontvangstgroepstad‘sHertogenbosch,presentatiesovervorming

erfgoedinstelling,18maart2015.

RondleidingaanbestuurKoninklijkeNederlandseOudheidkundigeBond,

19juni2015.

M. Roscher

‘LangsLeidsegeveltekensenwinkelpuien’,excursievoorHistorischeVereniging

OudLeideninsamenwerkingmetwerkgroepGeveltekens,13april2014,Leiden.

rondleidingen en excursiesC.R. Brandenburgh

ArcheologischerondleidingenuitlegoplocatiescontainersKaasmarkt,

Nieuwstraat,Papengracht,Apothekersdijk,elkedinsdag24maart–21april2015.

ZeefdagenkinderenGarenmarkt,20en27mei2015.

OpendagzeeflocatieGarenmarkt,23mei2015.

M.J. Burger

WelstandsdebatbijhetRAP,RijnlandsArchitectuurPlatform,metalsonderwerp

hetwelstandsbeleidzonnepanelenbinnenbeschermdstadsgezicht,28april2015.

DiscussiemiddagbijhetRAPoverdeHandreikingherbestemminghistorische

bebouwing,7juli2015.

C. de Graaf

GastcollegesvoordeUniversiteitLeiden,4keerperjaar.

E.D. Orsel

StadswandelingvoorgemeenteNijmegen,16oktober2014,Leiden.

StadswandelingvoordeContactdagenBelgischNederlandseArcheologenen

Bouwhistorici16mei2014,Leiden.

StadswandelingWeerbarehuizenvoorAWN,8februari2015,Leiden.

RondleidingBurchtinverbandmetwerkbezoekJetBussemakerMinistervan

Onderwijs,CultuurenWetenschap,26mei2014,Leiden.

PresentatieMonstersuitCollectieHistorischeBouwfragmenteninverbandmet

Museumnacht,30mei2015,Leiden.

103

CommissieorganisatieState of the Art,standvanzakencultuurinLeiden,

9maart2015indeStadsgehoorzaal.

SamenstellertentoonstellingLeiden in de Tweede Wereldoorlog,1-8mei2015op

deHooglandseKerkgracht,metbijbehorendeapp‘Achter de gevels. Leiden in de

WO2’.

A.C.L. van Noort

VoorzitterHistorischGenootschapWarmelda.

P.J. De Vos

Summerschool3D fotogrammetrievoorambtenarengemeenteLeiden,juli2015.

SummerschoolBouwhistorievoorambtenarengemeenteLeiden,10augustus2015.

nevenactiviteitenC. de Graaf

HoofdredacteurLeidsJaarboekje.

A.H. Netiv

VoorzittersectiekwaliteitszorgBrancheverenigingArchievenInNederland

(BRAIN).

LidmonitorgroepwerkzaamhedenNetwerkDigitaalErfgoedo.l.v.DigitaalErfgoed

Nederland.

OrganisatortentoonstellingParadox,LeidenenMinerva200jaarverenigd,

20meitot15augustus2014indeOudeUBaanhetRapenburg.

OrganisatieaftrapGedeeld Erfgoed Leiden,projectomLeidserfgoedvan

verschillendeinstellingenindestaddigitaalteverbinden,7april2014in

DeLakenhal.

VoorzitterStichtingArchief Leids Studentenleven.

BestuurslidStichtingHet Kleine Leidse Woonhuis.

BestuurslidStichtingHistorisch Leiden.

Lidredactieraadboek‘700 jaar Hooglandse kerk’.

BestuurslidStichtingBevrijding Leiden.


104

kengetallen erfgoed leiden en omstreken

archief aanwinsten en – inventarisaties 2014 2015

Archiefaanwinsteninaantalmeterarchiefruimte 169 476

Afgerondeinventarisatiesinaantalmeterarchiefruimte 387 309

Uithuisplaatsingarchieveninaantalmeterarchiefruimte 1156 1156

(her)verpaktearchiefbescheiden 69 84

In2014zijnarchiefaanwinstenbestaandeuitdeverplichteoverbrengingdoordegemeentenenparticulierebruiklenenofschenkingenontvangen.

Degroeiin2015heeftvoornamelijktemakenmetdeoverbrengingvanbescheidenvandegemeenteLeiden,deaansluitingvandegemeente

NoordwijkerhoutendevervroegdeoverbrengingvandearchiefbescheidenvanHollandRijnland.Devanaf2012uithuisgeplaatste1156m

archiefbescheidenisinmei2015teruggebrachteninhetnieuwedepotaandeZaalbergweggeplaatst.

bruiklenen uitgeleend in: 2014 2015

Bruiklenenuitarchief 5 4

Bruiklenenuitarcheologischdepot(vooronderzoek) 5 4

105

onderzoek 2014 2015

Bouwhistorischeonderzoeken 76 92

Archeologischeacties(o.a.booronderzoek,proefsleuven,opgravingenenbegeleidingen) 27 22

AdviezenDuurzameMonumentenzorg 25 83

Vanafmaart2014biedtELOmaatwerkadviezenaanomhistorischepandenteverduurzamen.Erzijnadviezengegevenaanwoonhuizen,

horecagelegenhedenenscholen.

subsidiesErfgoedLeidenenOmstrekenadviseertdegemeenteinzakesubsidieaanvragenvoordeSubsidieregelingHistorischStadsbeeld.Inhetoverzichtstaan

adviezendiehebbengeleidtotsubsidiebeschikkingeninrespectievelijk2014en2015.Dezezijnuitgesplitstnaardeonderdelenwaarvoorsubsidiekan

wordenaangevraagd.Inhetoverzichtstaattevenshetaantalbouwhistorischeonderzoekennaarwinkelpuiendatinhetkadervanhetwinkelpuienproject

werdverricht.

2014 2015

Winkelpuien 10 18

Kleuren 22 30

Monumentaleobjectenindeopenbareruimte 6 28

Gevelreclames 1 1

Bouwhistorischeonderzoekennaarwinkelpuien 25 15

In2014raaktehetsubsidiebudgetvoortijdigopenkondennietalleaanvragenwordengehonoreerd.Indetweedehelftvan2015werdextrabudget

toegekendaandesubsidieregeling,waardoormeeraanvragenkondenwordenbeoordeeld.

106

monumenten 2014 2015

Gemeentelijkemonumenten 1589 1591

Rijksmonumenten 1260 1260

TotaalaantalmonumenteninLeiden 2849 2851

ELOverzorgtdevoorbereidingvandeambtelijkebesluittrajectenbijmonumentaanwijzingen,zodathetcollegekanbesluitenofzijeenobjectwil

aanwijzenalsbeschermdgemeentelijkmonument,ofniet.In2014heefthetcollege19besluitenaangaandedemonumentenstatusbehandeld,

waarbijer15keersprakewasvaneenaanwijzing.In2015zijner3besluitengenomenvoorhetaanwijzenvaneenmonument.

publieksparticipatie 2014 2015

AantalbezoekersBoisotkade,o.a.Studiezaal,scholen,rondleidingen 6.879 6.624

AantalbezoekerswebsiteErfgoedleiden.nl 495.000 1.646.153

Dewebsiteheeftin2015degrensvan1miljoenbezoekersperjaaroverschreden.Doortoepassingvaninnovatievetechniekenisdevindbaarheid

vandeinformatieopde,indetweedehelftvan2014gereedgekomen,prijswinnendewebsitevergroot.

molenmuseum de valk 2014 2015

Bezoekers 24.000 29.000

MolenmuseumdeValkheefteenrecordaantalbezoekersmogenontvangenin2015.Aljarenisereenstabielaantalvanongeveer25.000bezoekers.

Vermoedelijkhebbeneennieuwewebsite,deelnameaandeLeidseMuseumnacht,lesprojectenvoorbasisscholen,deLeidseMolendagendeinzet

vansocialmediabijgedragenaanditresultaat.

107

open monumentendagen 2014 2015

Aantalbezoekers 14.000 14.785

Aantalopengesteldepanden 35 36

exposities 2014 2015

BezoekersinarcheologischCentrum 6007

Hetarcheologischcentrumisgeslotensinds31oktober2014

museumnacht 2015

BezoekersaanMolenmuseumDeValk 1000

BezoekersaanErfgoedLeidenenOmstreken 600

In2015hebbenErfgoedLeidenenOmstrekenenMolenmuseumDeValkvoorheteerstmeegedaanmetdeLeidseMuseumnacht.

educatie 2014 2015

AantalleerlingenBasisonderwijs 1984 1667

AantalleerlingenVoortgezetonderwijs 237 422

MBO/HBO/overig 62 24

108

colofon

jaarboek2014/2015

©2016GemeenteLeiden

ErfgoedLeidenenOmstreken

Postbus16113

2301GCLeiden

071-5165355

[email protected]

www.erfgoedleiden.nl

www.twitter.com/erfgoedleiden

www.facebook.com/erfgoedleiden

redactie:ChrystelBrandenburgh,CordeGraaf,IngridPot,MoniqueRoscherenFrancienvanZaanenDurand.

eindredactie:CordeGraafenAnneliesSpanhaak.

foto’s en afbeeldingen: ErfgoedLeidenenOmstreken,gemaaktdoorPieter-JanDeVos,EdithGreuter,

IlseKoreman,JanLagas,SaskiaLeupen,EdwinOrsel,CasNagtzaam,MoniqueRoscher,RientsAnneSlotema,

EstherStarkenburgenFrancienvanZaanenDurand.

IndieneenfotonietvanELOafkomstigis,danisdeorganisatieoffotograafinhetonderschriftvermeld.

foto omslag:Breestraat90opglasnegatiefuitbegin20steeeuw.(GN0007245)

vormgeving: MayaTimmer,m a t ontwerp,bno

druk: GrafischProductieCentrum,gemeenteLeiden

oplage: 500stuks

mailto:[email protected]


http://www.twitter.com/erfgoedleiden

http://www.facebook.com/erfgoedleiden

jaarboek 2014/2015

Vanuit de overtuiging dat erfgoed

bijdraagt aan de kwaliteit en identiteit

van de moderne leefomgeving, brengt

Erfgoed Leiden en Omstreken kennis van

het verleden bij elkaar en maakt deze

bruikbaar voor iedereen.

erfgo

ed leid

en en

om

streken jaarbo

ek 2014

/2015

2014/2015€¦ · Nieuwe aanpak voor educatie 53 Erfgoed voor iedereen 55 Opgraven in een...

Documents

Transcript of 2014/2015€¦ · Nieuwe aanpak voor educatie 53 Erfgoed voor iedereen 55 Opgraven in een...