Peter Kropotkin is de voorloper van een nieuwe tijd.Een tijd die pas nu begint. Deze Russische prins, an-archist, pacifist, wetenschapper en nog veel meer iséén van de grote onafhankelijke denkers die rond devoorlaatste eeuwwisseling leefde. Hij heeft vele boe-ken geschreven over nu nog actuele onderwerpen.Van Ethiek tot Idealen en Werkelijkheid in de Russischeliteratuur. Zijn bekendste en meest invloedrijke werkis ongetwijfeld de verhandeling over Wederzijdse Hulp,een antwoord op het door Darwin geïntroducerdebegrip ‘survival of the fittest’.

Maar waarom ben ik, een duurzame bankier, nogsteeds gefascineerd door leven en werk van deze an-archist, die leefde van 1842 tot 1924? Waarom is hij hetwaard gekend te worden en zijn zijn ideeën nog steedsrelevant voor de tijd van nu en die van morgen?

Mijn eerste kennismaking gaat terug naar begin ja-ren ’70 van de vorige eeuw. Ik was middelbaar scho-lier aan het Rijnlands Lyceum in Oegstgeest. Best weleen deftig lyceum en bepaalt geen voedingsbodemvoor anarchie. In die tijd was het heel normaal om jeal jong politiek te engageren en tegelijk af te zettentegen de gevestigde orde. Niets leuker dan in de klasof in de pauze demonstratief Het communistisch mani-fest zitten lezen. Het was de tijd dat de Koude Oorlognog tot verhitte discussies leidde. Wat me bijzonderbezig hield was de vraag waarom er verschil tussen armen rijk is. Ik zag geen enkele rechtvaardiging voor dieongelijke verdeling en vond daarin aanknopingspun-ten bij Marx. Hij was de geestelijke vader van het com-munisme en het uitgangspunt dat ‘alle mensen ge-lijk zijn’ sprak me aan. Dat voelde rechtvaardiger danhet concurrentieprincipe: strijd voeren met als doelzoveel mogelijk geld te verdienen ten koste van de an-der. Ik ging de teksten van Marx lezen. Niet dat ik veelvan zijn archaïsche teksten begreep _ ik was zestien_ maar meer nog dan van de inhoud zelf, was ik on-der de indruk van het effect dat zijn naam had op def-tige mensen en de gevestigde orde. Als door een wespgestoken en direct werd de hele wereld erbij gehaalden kreeg ik te horen: ‘Wacht maar tot de Russen ko-men, dan piep je wel anders...’

Mijn aanvankelijke sympathie voor Marx en het com-munisme maakte al snel plaats voor de ideeën vanhet anarchisme en wat sinds de Praagse Lente van1968 ‘De Derde Weg’ wordt genoemd, een samenle-ving waarin ‘vrijheid, gelijkheid en broederschap’ deleidende principes zijn en niet het eenzijdig opgeleg-de kapitalisme of communisme. Wat anarchisme inde kern is, was toen _ net als vandaag de dag _ moei-lijk uit te leggen. Anarchisme wordt meestal directgeassocieerd met geweld en chaos en niet zozeer meteigen verantwoordelijkheid en een sterke persoonlij-ke ethiek. En de anarchisten die in de 19e en begin 20e

eeuw leefden, denk aan Bakoenin, waren ook geen lie-verdjes. Toen ontdekte ik Peter Kropotkin, dankzij Deboodschap van een wijze kabouter, een boekje dat Roelvan Duyn in 1969 over hem schreef. Ik werd geraaktdoor de persoon Kropotkin. Waar Marx een naam bleefdie stond voor een grote wereldwijde sociaal-politiekestroming, was Kropotkin een man van vlees en bloeden met een boeiende levensloop. Die levensloop, op-getekend in de nu opnieuw uitgegeven Memoires, gafniet alleen een tijdsbeeld van het eind van de negen-tiende eeuw, maar schetse tevens de ontwikkeling vaneen bijzonder mens: volstrekt authentiek, breed ge-oriënteerd, pacifist en anarchist. Maar wat doe je daar-mee als middelbare scholier? Ik maakte een werk-

Wederzijdse hulp, eigen verantwoordelijkheid en een sterke persoonlijke ethiek

Nawoord van Peter Blom bij Memoires van een revolutionair, 3e druk, Uitgeverij Schokland, 2013

1/4

>>>> UITGEVERIJ SCHOKLAND • DOSSIER Peter Kropotkin/1

AK R I T I S C H E K L A S S I E K E N 6 1896 1897 1898 1899 1900 1901 1902 1903 1904

Memoires vaneen revolutionair

Peter Kropotkin

*Herinneringen 1842-1886

KRITISCHE KLASSIEKEN

KELDE

UITGEVERIJ

R

stuk over hem en verraste daarmee mijn geschiede-nisleraar. Zoiets had hij op het keurige Rijnlands Ly-ceum al tijden niet meer gelezen. Toen ik hem eenpaar jaar geleden weer ontmoette, wist hij het zich nogte herinneren.

Wat betekent Kropotkins anarchisme voor de huidi-ge tijd en voor de problemen waar we nu voor staan?Waarom is zijn boek Wederzijdse hulp actueler dan ooit?We leven in een tijd waarin de ene crisis op de ande-re volgt. De problemen in de samenleving beperkenzich al lang niet meer tot de tegenstelling tussen armen rijk. In onze tijd is de economie volstrekt domi-nant is geworden. We hebben het door onze econo-mische activiteiten een stuk beter gekregen, maar zijnook slaaf van de economie geworden. Bijna alle vraag-stukken worden teruggebracht tot een ‘business ca-se’. Alles moet zo snel mogelijk en zo veel mogelijkwinst opleveren. Winst is een doel op zich gewordenen al lang niet meer het ‘bijproduct’ van een zinvol-le economische transactie waarbij de vaardighedenvan de een iets hebben kunnen betekenen voor de be-vrediging van de behoefte van de ander.

Op vele fronten zijn doel en middel omgedraaid,met alle desastreuze gevolgen van dien. We meten hetBruto National Product, en de groei ervan betekentmeer succes voor een land en is dus goed voor zijn on-derdanen. Waar het natuurlijk om hoort te gaan isdat de levenskwaliteit van mensen beter wordt. Maar

wat blijkt is dat mensen het in hun beleving sinds dejaren zeventig niet beter hebben gekregen dan dat zehet toen hadden. Misschien wel als je alleen naar hetinkomen kijkt, maar niet als ook zaken als zingeving,mogelijkheden voor ontwikkeling, gezinsleven, vei-ligheid, geborgenheid worden meegenomen. Een ini-tiatief van een land als Bhutan om met een indicatorvoor Nationaal Geluk (‘happiness’) te komen, is nogniet internationaal uitgerold. Het zou een mooie te-genhanger zijn voor het materialistische BNP en zouons ook gelukkiger kunnen stemmen, nu de groeipo-tentie van het BNP er _ in de Westerse wereld al-thans _ weinig florissant uitziet.

De financiële sector, een sector die ik goed ken, is eengoed voorbeeld van het omdraaien van doel en mid-del. Tot de jaren ‘80 was de sector nog beperkt van om-vang en stelde zij zich dienend op ten opzichte vande economie. De relatie met de klant stond centraalen zoals oud ABN-bankier Rob Hazelhoff placht tezeggen was het rendement van een bankaandeel ge-lijk aan die van een obligatie ‘met een zoetje’. Een bank-aandeel leverde een klein beetje meer op, omdat eenbank nu eenmaal wat meer risico neemt met krediet-verlening dan de staat die obligaties uitgeeft. Toen ont-dekte de sector dat financiële transacties veel lucratie-ver zijn dan het investeren in de relatie met de klant,voor de korte termijn althans. Investment Bankingnam een grote vlucht en de bankiers werden steedsbeter betaald en de bonussen stegen meer en meer. Bijde bedrijven en de burgers was er echter maar een be-perkte behoefte aan al die financiële producten diedoor de banken bedacht werden om hun winsten vei-lig te stellen. Steeds meer werd er over ‘producten’ en‘deals’ gesproken en steeds minder over de bankrela-tie. Dat sparen en lenen in de kern op een vertrouwens-relatie is gebaseerd, werd als ouderwets en te kost-baar gezien. Bij gebrek aan reële economie ontstonder een virtuele markt voor allerlei afgeleide financië-le producten, derivaten genoemd.

Het mooie van een virtuele wereld is dat je hemsteeds groter kan maken. Zolang iedereen gelooft datje aan het einde van de dag met dit virtuele geld ookecht iets kan kopen, blijft hij bestaan en lijkt het ookgoed te werken. Tot op een dag, op 15 september 2008met de val van Lehman Brothers, de kleren van de kei-zer niet bleken te bestaan. Dat heeft de wereld in brandgezet en een gigantische financiële crisis, die eigen-lijk een vertrouwenscrisis is, tot gevolg gehad, waar-

2/4

van de gevolgen nog steeds te voelen zijn. Daarmee iseen eind gekomen aan een periode van bijna twintigjaar van blind geloof in het kapitalistische systeem.Vanaf de val van de Berlijnse muur in 1989 tot de valvan Lehman Brothers in 2008 leefden we in een tijdvan ongebreidelde groei. Het kapitalisme had immersgewonnen van het communisme, de toekomst lach-te ons toe, er werd naar hartelust geconsumeerd ende banken financierden schulden waarvan men dachtze op lange termijn wel terugbetaald zouden worden.De economie bleef immers doorgroeien en dat zouvoldoende geld opleveren. Tot 2008 was dat geloof ernog steeds, hoewel het al aan het afnemen was. Dieandere crisis, die van het klimaat, deed zich steedsmeer gelden en het werd steeds duidelijker dat de op-warming van de aarde niet slechts een wetenschappe-lijke hypothese was, maar een bewezen feit. De kos-ten van de gevolgen van die opwarming zijn gigan-tisch. Gevoegd bij de enorme schulden die er de laat-ste decennia zijn opgebouwd, leidde dat er toe datsteeds meer mensen zich hardop gingen afvragenhoe we dat straks aan onze kinderen en kleinkinde-ren moeten uitleggen.

Vergeleken met de tijd waarin Kropotkin leefde, zijnde vraagstukken niet alleen complexer en groter ge-worden, maar is ook de existentie van de mensheidzelf in het geding. Het effect van de opwarming vande aarde wordt nu al geschat op een toename van 4,5graden Celcius in de komende jaren en is onomkeer-baar. Dat heeft mogelijk apocalyptische gevolgen endat dringt steeds meer door tot het bewustzijn vanmensen.

Tegelijkertijd zien we gelukkig een scala aan ini-tiatieven van onderop. Mensen die het heft in eigenhanden nemen en niet meer wachten op een over-heid, die onmachtig lijkt om het tij te keren. We le-ven in een tijd waar de veranderingen steeds mindervan boven komen en logge bedrijfs- en bestuursstruc-turen niet meer in staat lijken om in te spelen op desnelle veranderingen om ons heen. Tegenover dievastgelopen verticale structuur ontwikkelt zich ineen steeds hoger tempo een horizontale, platte net-werk-economie van mensen die steeds vaker zelf on-dernemer worden, die elkaar dankzij de moderne com-municatietechnologie steeds makkelijker weten te vin-den. Die ‘tegenbeweging’ heeft de kenmerken vaneen anarchistische-libertaire samenleving en lijkt opwat Kropotkin destijds aantrof bij de horlogemakers

in de Jura: autonoom, de zaken met elkaar regelend,zonder bazen en bovenbazen. Kropotkin zou zich on-getwijfeld in de manier van leven van mensen die nuhet heft in eigen handen nemen herkend hebben.

Kropotkins Memoires vertellen het verhaal van ie-mand die in een voorname, adellijke en rijke familiewordt geboren en daar zelf uitstapt. Niet gedwon-gen door revolutionairen, maar uit eigen keuze. Hijkeert de oude hiërarchie de rug toe en gaat op zoeknaar een nieuw samenlevingsprincipe. Die zoekt hijin de mens zélf en in de natuur, een volstrekt revolu-tionair gegeven, in een tijd waarin de burgerlijke sa-menleving de rol van het leiderschap niet ter discus-sie wilde stellen. Later, in het revolutionaire Rusland,vervingen de bolsjewieken de oude elite door eennieuwe intellectuele elite die net zo weinig van de ar-beidsklasse en haar noden begreep als de bourgeoisiedie zij bestreden. De échte revolutionair was en bleefKropotkin. Omdat zijn keuze om een ander leven teleiden een eigen, persoonlijke en vrije keuze was énomdat hij de mens en de natuur als uitgangspuntneemt.

Ook dat laatste was volstrekt uniek. In die tijdwerd de natuur vaak nog als een bedreiging gezien,iets dat overwonnen moest worden. Van de in ganggezette opkomst van de industrie werd veel verwacht,de overwinning van de techniek op de natuur zou nietlang meer op zich laten wachten. Voor Kropotkin, dieeen grote interesse had voor biologie en zoölogie, wasde natuur juist een bron van kennis en inspiratie. Te-genwoordig kan je daar mee thuiskomen, destijds was

3/4

je een zonderling. Darwin, die ook de natuur bestu-deerde, werd door bijna iedereen prompt verkeerdbegrepen. Velen _ en niet de minsten, zoals bijvoor-beeld Darwins volgeling T.H. Huxley _ interpre-teerden zijn ‘survival of the fittest’ als het bewijs vanhet recht van de sterkste, terwijl hij bedoelde dat desoorten die zich het best aan hun biologische om-standigheden wisten aan te passen de meeste kanshadden om als soort te overleven. Kropotkin begreepdat en vulde Darwins theorie aan door erop te wijzendat veel diersoorten hun overlevingskansen juist ver-groten dankzij verschillende vormen van onderlingesamenwerking. Bovendien koppelde hij de vele voor-beelden uit het dierenrijk aan de sociaal-politieke vra-gen van die tijd. Hij noemde zijn theorie ‘Wederzijd-se hulp’.

Zijn ideaal was een samenleving die niet het re-sultaat was van de in zijn tijd heersende economischemachtsverhoudingen, een samenleving die niet van-uit de staat ingericht en opgelegd werd, maar eenaaneenschakeling van gemeenschappen die de men-sen met elkaar naar eigen inzicht en behoefte vorm-den. In feite bepleitte hij een voorloper van de net-werksamenleving die zich nu met kleine stapjes be-gint te manifesteren, het begin van een samenlevingdie zich horizontaal organiseert in plaats van verti-caal, een samenleving waarin het laterale ordenings-principe de overhand krijgt, zoals de Amerikaanseeconoom en schrijver Jeremy Rifkin dat in zijn boekThe third industrial revolution beschrijft.

Peter Kropotkin was zijn tijd dus ver vooruit. Wat nulangzaamaan begint te dagen heeft hij meer dan eeneeuw geleden al weten te duiden. Hij heeft dat als per-soon voorgeleefd, hij heeft zijn verhaal verteld en hijheeft verschillende wetenschappelijke disciplines metelkaar verbonden. Dat is uiterst modern en een voor-beeld voor authentiek leiderschap, dat alleen maar ver-sterkt wordt door zijn dienende karakter.

In mijn huidige werk bij Triodos Bank financie-ren wij duizenden ondernemingen die bij hun acti-viteiten het principe van de wederzijdse hulp toepas-sen. Soms bewust, vaker onbewust. Het principe komtterug in het begrip duurzaamheid, waar de levens-kwaliteit op lange termijn niet ten koste mag gaanvan de winst op korte termijn; waar de onderlinge _wederzijdse _ afhankelijkheid van mens en natuurals uitgangspunt geldt en waar relatie belangrijker isdan transactie. Soms doen die eigenwijze, duurzame

ondernemers, zoals natuurvoedingswinkeliers, exploi-tanten van windenergie, uitgevers en drukkers, medenken aan de horlogemakers in de Jura. Zij bepalenzelf wat ze willen. Niet omdat andere mensen ze nietinteresseren, maar omdat ze zelf willen onderzoeken,bepalen en ontwikkelen hoe die relatie er uitziet.Hoogste individueel, maar ook hoogst sociaal.

Peter Blom is directievoorzitter van Triodos Bank

4/4