Gorbatsjov template voor Crius - Hollands Diepde Praagse Lente, januari 1968 - april 1969. Falin,...

Gorbatsjov

William Taubman

GorbatsjovDe man en zijn tijdperk

Vertaald uit het Amerikaans door Jan van den Berg, Ronnie Boley, Marieke van Muijden en Jaap Verschoor

Template: Overamstel 150 x 228 Font: Adobe Garamond Pro Korps/interlinie: 11/14 Tracking: 0 PROEF Template: Overamstel 150 x 228 Font: Adobe Garamond Pro Korps/interlinie: 11/14 Tracking: 0 PROEF

Oorspronkelijke titel: Gorbachev, His Life and TimesOorspronkelijk uitgegeven door: W.W. Norton and Company© William Taubman, 2017© Vertaling uit het Amerikaans (2017): Jan van den Berg, Ronnie Boley, Marieke van Muijden en Jaap Verschoor© Nederlandse uitgave: Hollands Diep, Amsterdam 2017© Omslagfoto: Camera Press / KarshOmslagontwerp: bij Barbara, AmsterdamTypografie: Crius Group, Hulshout

isbn 978 90 488 3016 9isbn 978 90 488 3017 6 (e-book)nur 697

www.hollandsdiep.nlwww.overamstel.com

Hollands Diep is een imprint van Overamstel Uitgevers bv

Alle rechten voorbehouden.Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.


Voor Jane En onze kleinkinderen:

Milo, Jacob en Nora


Inhoud

Opmerkingen van de auteur 9Lijst van personen 11

Inleiding ‘Gorbatsjov is moeilijk te begrijpen’ 33Hoofdstuk 1: Jeugd 1931-1949 39Hoofdstuk 2: De staatsuniversiteit van Moskou 1950-1955 75Hoofdstuk 3: Hoger op de ladder 1955-1968 115Hoofdstuk 4: Regionale partijchef 1969-1978 163Hoofdstuk 5: Terugkeer naar Moskou 1978-1985 205Hoofdstuk 6: Wat te doen? 1985-1986 257Hoofdstuk 7: Terugkeer naar Moskou 1978-1985 309Hoofdstuk 8: Twee schorpioenen in een fles 1987 369Hoofdstuk 9: Wie is er bang voor Nina Andrejeva? 1988 403Hoofdstuk 10: Voor de storm 1987-1988 445Hoofdstuk 11: Top na top 1987-1988 465Hoofdstuk 12: Triomfen en problemen aan het thuisfront 1989 503Hoofdstuk 13 Triomfen en problemen in het buitenland 1989 541Hoofdstuk 14: Uit elkaar? 1990 583Hoofdstuk 15: Bij elkaar? 1990 627Hoofdstuk 16: De weg naar de staatsgreep januari-augustus 1991 667Hoofdstuk 17: De staatsgreep augustus 1991 697Hoofdstuk 18: De laatste dagen augustus-december 1991 717Hoofdstuk 19: Ambteloos burger 1992-2016 751Tot slot Gorbatsjov begrijpen 793

Begrippenlijst 801Afkortingen 805Bibliografie 807

Template: Overamstel 150 x 228 Font: Adobe Garamond Pro Korps/interlinie: 11/14 Tracking: 0 PROEF

Woord van dank 831Noten 835Register 937


9

Opmerkingen van de auteur

Twee thema’s behoeven een kleine toelichting: het gebruik van politieke labels en de verslagen van bijeenkomsten van het Politbureau van de Com-munistische Partij.

Toen Gorbatsjov aan de macht was, was het voor Kremlinwatchers ge-bruikelijk om zijn tegenstanders in te delen in links en rechts. Hardliners in de partij, de militaire en de gewone geheime dienst en anderen die zich tegen de hervormingen van Gorbatsjov keerden, werden in het rechtse kamp geplaatst. Democraten, vooral radicale democraten die Gorbatsjov aanspoorden haast te maken met het scheppen van een markteconomie, stonden bekend als links. Deze begrippen werden en worden vooral buiten de voormalige Sovjet-Unie gehanteerd, en het zou misleidend zijn deze labels in dit boek te gebruiken. Degenen die over het algemeen tegen her-vormingen waren heb ik doorgaans hardliners of conservatieven genoemd (hoewel ook de laatste term tot verwarring kan leiden), degenen die kritiek op Gorbatsjov hadden omdat de hervormingen te langzaam gingen noem ik radicalen, en degenen die iets milder zijn liberalen.

Vanaf 1966 zijn er officiële verslagen gemaakt van de bijeenkomsten van het Politbureau, aanvankelijk op basis van aantekeningen van het hoofd Algemene Zaken van het Centraal Comité van de Communistische Partij, later door professionele stenografen.1 Toen Gorbatsjov secretaris-generaal van de partij was, hebben ook zijn medewerkers Anatoli Tsjernjajev, Geor-gi Sjachnazarov en Vadim Medvedev, die aanwezig waren bij de vergade-ringen van het Politbureau maar geen spreekrecht hadden, gedetailleerde aantekeningen gemaakt. Veel van deze aantekeningen zijn te raadplegen in het archief van de Gorbatsjovstichting (Gorbachev Fond) in Moskou. Tevens zijn er heel wat ‘officiële’ verslagen beschikbaar gekomen, veel daar-van ondergebracht in de collectie Fond 89. Dit archief bevat veel materi-

10

aal van de voormalige Communistische Partij en is in 1992 door de toen-malige Russische president Boris Jeltsin in het leven geroepen. Het Fond 89-materiaal in het Russische Staatsarchief van Hedendaagse Geschiedenis (rGani) in Moskou is vervolgens verworven door het Hoover Institution van Stanford University. De Dmitri Volkogonov-collectie in de Library of Congress bevat Volkogonovs eigen selectie van verslagen van het Polit-bureau. (Volkogonov was onder meer militair, historicus en adviseur van de president van de Russische Federatie.) Het National Security Archive (nsa) in Washington, waar ik veel onderzoek heb gedaan, bezit materiaal uit Fond 89 en de Volkogonov-collectie, alsmede andere documenten van het Politbureau dat is verzameld door medewerkers van het archief. Voor zover ik kan overzien verschillen de officiële verslagen en de notulen van Gorbatsjovs medewerkers niet wezenlijk, ook al zijn de officiële verslagen wat langer omdat Gorbatsjovs medewerkers zich natuurlijk vooral op zijn woorden concentreerden. De officiële verslagen besteden meer aandacht aan opmerkingen van andere Politbureauleden, van wie sommige kritisch waren tegenover Gorbatsjov. Dat die kritiek expliciet is opgenomen, hangt wellicht samen met degene die de supervisie had over het vaststellen van deze verslagen: Gorbatsjovs medewerker Valeri Boldin, die steeds meer te-leurgesteld was in zijn baas.2

Uit beide versies van de Politbureauverslagen wordt in dit boek geciteerd. Tenzij anders vermeld, zijn de verslagen die berusten in de readd-radd col-lectie in het National Security Archive officiële versies, terwijl de verslagen die ik heb geraadpleegd in het archief van de Gorbatsjovstichting (Gfa – Gorbachev Fond Archive) aantekeningen zijn van Tsjernjajev, Sjachnazarov of Medvedev, die in de noten van dit boek genoemd worden als hun aante-keningen inderdaad aan hen kunnen worden toegeschreven. De bronnen van citaten die ik uit andere boeken heb overgenomen, waaronder de (tot nu toe) 26 delen van Gorbatsjovs verzamelde werken, Sobranie sočinenij, en andere documenten die in Rusland en het Westen zijn gepubliceerd, zijn in die publicaties te vinden.

11

Lijst van personen

Abalkin, Leonid Econoom, Vicevoorzitter van Ministerraad van de ussr, 1990-1991.

Aboeladze, TenGiz Georgische regisseur van de film Biecht.Achmatova, Anna Beroemde Russische dichter (1889-1966).Achromejev, SerGej Maarschalk van de Sovjet-Unie; hoofd van

de Generale Staf van de Sovjetstrijdkrachten, 1984-1988; militair adviseur van Gorbatsjov, 1988-1991.

Adamovitsj, Ales Wit-Russische schrijver en criticus die na 1989 afgevaardigde was in de Opperste Sovjet van de ussr.

Afanasjev, Joeri Volksafgevaardigde van de ussr, medevoorzit-ter van de Groep van Interregionale Afgevaar-digden, 1989-1991.

Afanasjev, Viktor Hoofdredacteur van de Pravda, 1976-1989.Ajtmatov, TsjinGiz Kirgizische schrijver.Aleksandrova, Tamara

Secretaresse van Anatoli Tsjernjajev.

Aleksandrov-AGentov, Andrej

Adviseur voor buitenlands beleid voor secreta-rissen-generaal van de Communistische Partij van Brezjnev tot Gorbatsjov, 1966-1986.

Aliëv, Gejdar Eerste secretaris van de Communistische Partij in Azerbeidzjan, 1969-1982; eerste vicevoorzit-ter van de Ministerraad van de ussr, 1982-1987; lid van het Politbureau, 1982-1987.

Allison, Graham Professor aan de Harvard University Kennedy School of Government.

12

Andrejeva, Nina Scheikundedocent en doorsnee lid van de Communistische Partij die in 1988 een artikel in de Sovetskaja Rossia schreef waarin ze Gorbatsjov ervan beschuldigde dat hij te ver ging met zijn hervormingen.

Andreotti, Giulio Minister van Buitenlandse Zaken van Italië, 1983-1989; minister-president, 1989-1992.

Andropov, Joeri Secretaris-generaal van het Centraal Comité van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie, november 1982-februari 1984; voorzitter van de kGb, mei 1967 - mei 1982.

Arbatov, GeorGi Oprichter en hoofd van het Wetenschappelijk Instituut voor de Studie van de vs en Cana-da, 1967-1995; lid van het Centraal Comité; afgevaardigde in de Opperste Sovjet van de ussr, 1985-1991; adviseur van Andropov en Gorbatsjov.

Bakatin, Vadim Minister van Binnenlandse Zaken, 1988-1990; lid van de Presidentiële Raad, 1990-1991; voor-zitter van de kGb, september-november 1991.

Baker iii, James Minister van Buitenlandse Zaken onder George H.W. Bush, 1989-1992; stafchef van het Witte Huis onder Reagan, 1981-1985; mi-nister van Financiën onder Reagan, 1985-1988.

Baklanov, GriGori Russische schrijver.Baklanov, OleG Deelnemer aan de staatsgreep van augustus

1991; secretaris van het Centraal Comité op het gebied van militair-industriële zaken, 1988-1991; minister van Machinebouw, 1983-1988.

Bekova, Zoja Klasgenoot van Gorbatsjov aan de Staatsuni-versiteit van Moskou.

Bikkenin, Najl Functionaris bij het Centraal Comité.Bilak, Vasil Slowaakse communistische leider.BillinGton, James Directeur van Library of Congress van de vs,

1987-2015.

13

Blackwill, Robert Speciale assistent van president George H.W. Bush voor de Nationale Veiligheid, 1989-1991.

Boedyka, Aleksandr en Lidia

Goede vrienden van Gorbatsjov in Stavropol en Moskou.

Boerlatski, Fjodor Hoofdredacteur van de Literatoernaja gazeta (Literaire Krant).

BoGoljoebov, Klavdi Hoofd van de afdeling Algemene Zaken van het Centraal Comité, 1982-1985.

BoGomolov, OleG Econoom, adviseur van Andropov en Gorbatsjov; directeur van het Instituut van de Economie van het Wereldwijde Socialistische Systeem.

Boldin, Valeri Deelnemer aan de staatsgreep van augustus 1991; adviseur van Gorbatsjov, 1982-1991; hoofd van de afdeling Algemene Zaken van het Centraal Comité, 1987-1991; lid van de Presidentiële Raad, 1990-1991; presidentiële stafchef, 1990-1991.

Bondarjov, Joeri Russische schrijver.Bonner, Jelena Vrouw van Andrej Sacharov.Bovin, Aleksandr Adviseur van secretarissen-generaal van de

Communistische Partij op het gebied van buitenlands beleid.

Braithwaite, Rodric Britse ambassadeur in de Sovjet-Unie, 1988-1991.

Brazauskas, AlGirdas Eerste secretaris van de Communistische Partij in Litouwen, 1988-1989; voorzitter van het Presidium van de Litouwse Opperste Sovjet, 1990.

Brezjnev, Leonid Secretaris-generaal van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie, oktober 1964-no-vember 1982.

Brovikov, Vladimir Voorzitter van de Ministerraad in Wit-Rus-land, 1983-1986; ambassadeur in Polen, 1986-1990.

14

Broetents, Karen Eerste vicevoorzitter van de afdeling Buiten-land van het Centraal Comité, 1986-1991; afgevaardigde voor de afdeling Buitenland, 1976-1986.

Brzezinski, ZbiGniew Nationaal veiligheidsadviseur van president Jimmy Carter, 1977-1981.

Bush, GeorGe H.W. Amerikaanse president, 1989-1993.Carter, Jimmy Amerikaanse president, 1977-1981.Ceauşescu, Nicolae Secretaris-generaal van de Roemeense Com-

munistische Partij, 1965-1989; president van Roemenië, 1967-1989.

Chasboelatov, Roeslan

Eerste vicevoorzitter van de Opperste Sovjet van de Russische Socialistische Federatieve Sovjetrepubliek (rsfsr), 1990-1991; voorzitter van de Opperste Sovjet van de rsfsr, 1991-1993.

Cheney, Dick Minister van Defensie onder George H.W. Bush, 1989-1992.

Chirac, Jacques Minister-president van Frankrijk, 1986-1988.Chroesjtsjov, Nikita Eerste secretaris van de Communistische Partij

van de Sovjet-Unie, 1953-1964; voorzitter van de Ministerraad, 1954-1964.

Clinton, Bill Amerikaanse president, 1993-2001.Czyrek, Józef Belangrijkste assistent van de Poolse president

en secretaris-generaal van de Communistische Partij, Wojciech Jaruzelski.

Danjoesjevskaja, Galina

Studiegenoot van Gorbatsjov aan de Staatsuni-versiteit van Moskou.

De Michelis, Gianni Minister van Buitenlandse Zaken van Italië, 1989-1991.

Demitsjev, Pjotr Kandidaat-lid van het Politbureau, 1965-1988; minister van Cultuur van de Sovjet-Unie, 1974-1986.

Dobrynin, Anatoli Sovjetambassadeur in Washington, 1962-1986; hoofd van de afdeling Internationale Betrek-kingen van het Centraal Comité, 1986-1988.

15

Doebinin, Joeri Sovjetambassadeur in Washington, 1986-1990.Doebinin, Ljana Vrouw van Sovjetambassadeur in Washington.DolGich, Vladimir Secretaris van het Centraal Comité, 1972-1988;

lid van het Politbureau, 1982-1988.Dolinskaja, Ljoebov Buurman van Gorbatsjov in Stavropol.Dubček, Alexander Eerste secretaris van de Tsjecho-Slowaakse

Communistische Partij tijdens en meteen na de Praagse Lente, januari 1968 - april 1969.

Falin, Valentin Hoofd van de afdeling Internationale Betrek-kingen van het Centraal Comité, 1988-1991; secretaris van het Centraal Comité, 1990-1991; Sovjetambassadeur in West-Duitsland, 1970-1978.

Frolov, Ivan Adviseur van Gorbatsjov, 1987-1989; hoofd-redacteur van de Pravda, 1989-1991; secretaris van het Centraal Comité, 1989-1990; lid van het Politbureau, 1990-1991.

Gandhi, Rajiv Minister-president van India, 1984-1989.Gates, Robert Directeur van de cia, 1991-1993; plaatsvervan-

gend nationaal veiligheidsadviseur, 1989-1991; plaatsvervangend directeur van de cia, 1986-1989.

Generalov, Vjatsjeslav Plaatsvervangend directeur van kGb-directo-raat #9 belast met de beveiliging van Gor-batsjov.

Genscher, Hans- Dietrich

Minister van Buitenlandse Zaken en Vice-kanselier van Duitsland, 1974-1992.

Gerasimov, Gennadi Woordvoerder van het ministerie van Buiten-landse Zaken van de ussr.

Goerenko, Stanislav Eerste secretaris van de Communistische Partij van Oekraïne, 1990-1991.

Goesjonkov, Vitali Belangrijkste assistent van Raisa Gorbatsjova; Sovjetdiplomaat in Parijs in de jaren 1970.

Golovanov, Dmitri Studiegenoot van Gorbatsjov aan de Staatsuni-versiteit van Moskou.

16

Gonotsjenko, Aleksej Schrijver van toespraken van Gorbatsjov in Stavropol.

González, Felipe Minister-president van Spanje, 1982-1986.Gopkalo, Pantelej Grootvader aan moederskant van Gorbatsjov.Gopkalo, Vasilisa Grootmoeder aan moederskant van Gor-

batsjov.Gorbatsjov, Aleksandr

De broer van Michail Gorbatsjov.

Gorbatsjov, Andrej Grootvader aan vaderskant van Gorbatsjov.Gorbatsjov, Maria Moeder van Gorbatsjov.Gorbatsjov, SerGej Vader van Gorbatsjov.Gorbatsjov, Stepanida

Grootmoeder aan vaderskant van Gorbatsjov.

Granin, Daniil Schrijver en na 1989 volksafgevaardigde van de ussr.

Gratsjov, Andrej Woordvoerder van Gorbatsjov, 1991; vervan-gend hoofd van de afdeling Internationale Betrekkingen van het Centraal Comité, 1989-1991; sectiehoofd van de afdeling Interna-tionale Informatie van het Centraal Comité, 1986-1989; biograaf van Gorbatsjov.

Grisjin, Viktor Eerste secretaris van het Comité van de Stad Moskou van de Communistische Partij, 1967-1985; lid van het Politbureau, 1971-1986.

Gromyko, Andrej Minister van Buitenlandse Zaken van de Sov-jet-Unie, 1957-1985; voorzitter van het Presidi-um van de Opperste Sovjet, 1985-1988; lid van het Politbureau, 1973-1988.

Grósz, Károly Secretaris-generaal van de Hongaarse Commu-nistische Partij, 1988-1989; minister-president, 1987-1988.

Havel, Václav Tsjechische schrijver en dissident; president van Tsjecho-Slowakije, 1989-1992.

Honecker, Erich Secretaris-generaal van het Centraal Comité van de Socialistische Eenheidspartij in (Oost-)Duitsland, 1971-1989.

17

Howe, Geoffrey Brits minister van Buitenlandse Zaken, 1982-1989.

Hurd, DouGlas Brits minister van Buitenlandse Zaken, 1989-1995.

Husák, Gustáv President van Tsjecho-Slowakije, 1975-1989; secretaris-generaal van de Tsjecho-Slowaakse Communistische Partij, 1969-1987.

IGnatenko, Vitali Hoofdredacteur van Novoje vremja, 1986-1990; directeur voor de Pers onder president Gor-batsjov, 1990-1991.

Ivasjko, Vladimir Eerste secretaris van de Oekraïense Commu-nistische Partij, 1990; plaatsvervanger van secretaris-generaal Gorbatsjov, 1991.

Jakeš, Miloš Secretaris-generaal van de Tsjecho-Slowaakse Communistische Partij, 1987-1989.

Jakovlev, Aleksandr Lid van het Politbureau, 1987-1990; secretaris van het Centraal Comité, 1986-1990; Sovjet-ambassadeur in Canada, 1973-1983.

Jakovlev, JeGor Hoofdredacteur van Moskovskië novosti/The Moscow News, 1986-1991.

Janajev, Gennadi Vicepresident van de Sovjet-Unie, december 1990-augustus 1991; leider van Sovjetvakbon-den, 1986-1990; deelnemer aan de staatsgreep van augustus 1991.

Jaruzelski, Wojciech President van de Republiek Polen, 1989-1990; eerste secretaris van de Poolse Verenigde Arbeiderspartij, 1981-1989; minister-president, 1981-1985.

Javlinski, GriGori Russische econoom: vicevoorzitter van de Rus-sische Ministerraad en van de Staatscommissie voor Economische Hervormingen, 1990.

Jazov, Dmitri Minister van Defensie van de Sovjet-Unie, 1987-1991; deelnemer aan de staatsgreep van augustus 1991.

Jefremov, Leonid Eerste secretaris van de regio Stavropol, 1964-1970.

18

Jeltsin, Boris Russische president, 1991-1999; voorzitter van de Russische Opperste Sovjet, 1990-1991; kandidaat-lid van het Politbureau, 1986-1988; secretaris van het Centraal Comité, 1985-1986; eerste secretaris van het partijcomité van de stad Moskou, 1985-1987.

Kádár, János Secretaris-generaal van de Hongaarse Commu-nistische Partij, 1956-1988.

KaGanovitsj, Lazar Vertrouweling van Stalin; rivaal van Chroesjtsjov.

KaljaGin, Viktor Partijleider van een plattelandsdistrict in de buurt van Stavropol.

KaraGodina, Joelia Jeugdvriendin en liefje van Gorbatsjov in Privolnoje.

Karmal, Babrak Communistische leider in Afghanistan, 1979-1986.

Kaznatsjejev, Viktor Vertrouweling en plaatsvervanger van Gor-batsjov in Stavropol.

Kirilenko, Andrej Lid van het Politbureau, 1962-1982.KissinGer, Henry Minister van Buitenlandse Zaken van de vs,

1973-1977; nationaal veiligheidsadviseur, 1969-1975.

Koelakov, Fjodor Eerste secretaris van het partijcomité in Sta-vropol, 1960-1964; secretaris van het Centraal Comité, 1965-1978; lid van het Politbureau, 1971-1978.

Koenajev, Dinmoechamed

Eerste secretaris van de Communistische Partij van Kazakstan, 1964-1986.

Kohl, Helmut Kanselier van Duitsland, 1990-1998; kanselier van West-Duitsland, 1982-1990.

Kolbin, Gennadi Eerste secretaris van de Communistische Partij in Kazakstan, 1986-1989.

Koltsjanov, Roedolf Studiegenoot Gorbatsjov aan de Staatsuniver-siteit van Moskou.

19

Korniënko, GeorGi Eerste plaatsvervangend minister van Buiten-landse Zaken van de ussr, 1977-1986; eerste plaatsvervangend hoofd van de afdeling Internationale Betrekkingen van het Centraal Comité van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie, 1986-1988.

Korobejnikov, Anatoli

Schrijver van toespraken van Gorbatsjov in Stavropol.

KosyGin, Aleksej Voorzitter van de Ministerraad van de ussr, 1964-1980; lid van het Politbureau, 1948-1952, 1960-1980.

Kotsjemasov, Vjatsjeslav

Sovjetambassadeur in Oost-Duitsland, 1983-1990.

Kovaljov, Anatoli Plaatsvervangend minister van Buitenlandse Zaken van de Sovjet-Unie, 1986-1991.

Kravtsjenko, Leonid Voorzitter van Radio en Televisie in de Sov-jet-Unie, 1990-1991; hoofd van het Telegraafa-gentschap van de Sovjet-Unie, 1989-1990; eerste vicevoorzitter van het Staatscomité voor Televisie en Radio van de ussr, 1985-1988.

Kravtsjoek, Leonid President van Oekraïne, 1991-1994; voorzitter van de Opperste Sovjet van Oekraïne, 1990-1991.

Krenz, EGon Secretaris-generaal van de Socialistische Een-heidspartij in Oost-Duitsland, oktober 1989 - december 1989.

Krjoetsjkov, Vladimir

Leider van de staatsgreep van augustus 1991; voorzitter van de kGb, 1988-1991; lid van het Politbureau, 1989-1991.

Kvitsinski, Joeli Sovjetambassadeur in West-Duitsland, 1986-1990.

Lanina, OlGa Secretaresse van Anatoli Tsjernjajev.Laptev, Ivan Hoofdredacteur van Izvestia, 1984-1990; voor-

zitter van de Raad van de Unie van de Opper-ste Sovjet van de ussr, 1990-1991.

20

Latsis, Otto Onderzoeker aan het Instituut van de Eco-nomie van het Wereldwijde Socialistische Systeem; 1975-1986; journalist, 1986-1991.

Lebed, Aleksandr Sovjetgeneraal; kandidaat tijdens de Russische presidentsverkiezing in 1996.

Lenin, Vladimir Belangrijkste organisator van de bolsjewisti-sche revolutie in 1917; leider van de Russische Socialistische Federatieve Sovjetrepubliek, 1917-1922, en van de Sovjet-Unie van 1922 tot zijn dood in 1924.

Levada, Joeri Studiegenoot van Raisa Gorbatsjova aan de Staatsuniversiteit van Moskou; Russisch socio-loog.

Lichatsjov, Dmitri Russische geleerde; volksafgevaardigde van de ussr.

Lieberman, Volodja Studiegenoot van Gorbatsjov aan de Staatsuni-versiteit van Moskou.

LiGatsjov, JeGor Lid van het Politbureau, 1985-1990; secretaris van het Centraal Comité, 1983-1990; eerste secretaris van het Regionale Comité in Tomsk, 1965-1983.

Ljaksjeva, Nina Studiegenoot van Raisa Gorbatsjova aan de Staatsuniversiteit van Moskou.

Loekjanov, Anatoli Voorzitter van de Opperste Sovjet van de ussr, 1990-1991; secretaris van het Centraal Comité, 1987-1988; beschuldigd van deelname aan de staatsgreep van augustus 1991.

Malenkov, GeorGi Medewerker van Stalin; rivaal van Chroesjtsjov.

Mamardasjvili, Merab

Studiegenoot van Raisa Gorbatsjova aan de Staatsuniversiteit van Moskou; Sovjetfilosoof.

21

Masljoekov, Joeri Vicevoorzitter van de Ministerraad van de ussr, 1985-1988; eerste vicevoorzitter van de Ministerraad van de ussr en voorzitter van de Staatscommissie voor Planning, 1988-1991; lid van de Presidentiële Raad, 1990-1991; lid van het Politbureau, 1989-1990.

Matlock, Jack F., Jr. Amerikaanse ambassadeur in de Sovjet-Unie, 1987-1991; speciale assistent van president Ro-nald Reagan voor de Nationale Veiligheid.

Matlock, Rebecca Vrouw van Jack Matlock, de Amerikaanse ambassadeur in Moskou.

Mazowiecki, Tadeusz Poolse minister-president, augustus 1989 – december 1990.

Medoenov, SerGej Eerste secretaris van de Communistische Partij in de regio Krasnodar, 1973-1982.

Medvedev, Roj Dissidente geschiedkundige uit de Sov-jet-Unie; volksafgevaardigde van de ussr.

Medvedev, Vadim Hoge adviseur van Gorbatsjov, 1991; secretaris van het Centraal Comité, 1986-1990; lid van het Politbureau, 1988-1990.

Medvedev, Vladimir Hoofd van de beveiliging van Gorbatsjov.Michajlenko, Vitali Medewerker van Gorbatsjov in Stavropol.Michaljova, Nadezjda

Klasgenoot van Gorbatsjov aan de Staatsuni-versiteit van Moskou.

Mitterrand, François

President van Frankrijk, 1981-1995.

Modrow, Hans Minister-president van de ddr, 1989-1990.Moerachovski, Vsevolod

Eerste vicevoorzitter van de Ministerraad van de ussr en voorzitter van de Staatscommissie voor Landbouw, 1985-1989; eerste secretaris van de Communistische Partij in de regio Stavropol, 1978-1985.

Moeratov, Dmitri Russische journalist, hoofdredacteur van No-vaja gazeta; goede vriend van Gorbatsjov.

Moesatov, Valeri Functionaris van het Centraal Comité.

22

Moetalibov, Ajaz President van Azerbeidzjan, 1990-1992; eerste secretaris van de Communistische Partij van Azerbeidzjan, 1990-1991; voorzitter van de Azerbeidzjaanse Ministerraad, 1989-1990.

Molotov, Vjatsjeslav Medewerker van Stalin; rivaal van Chroesjtsjov.

Nadjiboellach, Mo-hammad

President van de Democratische Republiek Afghanistan, 1987-1992.

Nazarbajev, Noersoeltan

Eerste secretaris van de Communistische Partij van Kazachstan, 1989-1991; president van Kazachstan, 1991-.

Németh, Miklós Minister-president van Hongarije, 1988-1990.Nicolaas ii Laatste Russische tsaar, 1894-1917.Nikonov, Viktor Secretaris van het Centraal Comité met land-

bouw als specialisatie, 1985-1988; lid van het Politbureau, 1987-1989.

Nixon, Richard President van de vs, 1969-1974.Occhetto, Achille Secretaris-generaal van de Italiaanse Commu-

nistische Partij, 1988-1994.Oeljanov, Michail Sovjetacteur; volksafgevaardigde van de ussr.Oestinov, Dmitri Minister van Defensie van de Sovjet-Unie,

1976-1984; lid van het Politbureau, 1976-1984.Palazjtsjenko, Pavel Tolk Engels van Gorbatsjov en Sjevardnadze,

1985-1991; directeur van Internationale Be-trekkingen en Contacten met de Pers bij de Gorbatsjovstichting.

Patjasjvili, Dzjoember

Eerste secretaris van de Georgische Commu-nistische Partij, 1985-1989.

Pavlov, Valentin Minister-president van de Sovjet-Unie, janua-ri-augustus 1991; deelnemer aan de staatsgreep van augustus 1991.

Petrakov, Nikolaj Economisch adviseur van Gorbatsjov, 1990.Plechanov, Joeri Hoofd van het kGb-directoraat met de leiding

over de beveiliging van Gorbatsjov, 1983-1991; deelnemer aan de staatsgreep van augustus 1991.

23

PoeGo, Boris Minister van Binnenlandse Zaken, 1990-1991; eerste secretaris van de Letse Communisti-sche Partij, 1984-1988; aan de staatsgreep van augustus 1991.

Poetin, Vladimir Russische president, 2002-2008, 2012-; mi-nister-president onder president Boris Jeltsin, 1999-2000, en onder Dmitri Medvedev, 2008-2012.

Poltoranin, Michail Minister van Pers en Informatie van de Russi-sche Republiek, 1990-1992.

Ponomarjov, Boris Hoofd van de afdeling Buitenland van het Centraal Comité, 1957-1986; secretaris van het Centraal Comité, 1961-1986.

Popov, Gavriil Burgemeester van Moskou, 1990-1992; liberaal politicus.

Porotov, Nikolaj Plaatsvervangend directeur van de Komsomo-lafdeling in Stavropol en de eerste baas van Gorbatsjov.

PortoeGalov, Nikolaj Functionaris van het Centraal Comité.Powell, Charles Privésecretaris en adviseur op het gebied van

buitenlands beleid van de Britse premiers Mar-garet Thatcher en John Major, 1983-1991.

Powell, Colin Nationaal Veiligheidsadviseur onder president Reagan, 1987-1989; voorzitter van de Geza-menlijke Stafchefs, 1989-1993.

PozsGay, Imre Hongaars politicus.Prokofjev, Joeri Eerste secretaris van het partijcomité van

Moskou, 1989-1991; lid van het Politbureau, 1990-1991.

Rachmanin, OleG Eerste plaatsvervangend hoofd van de afdeling van het Centraal Comité voor betrekkingen met communistische en arbeiderspartijen in socialistische landen, 1968-1987.

Rakowski, Mieczysław

Poolse minister-president, 1988-1990.

24

ReaGan, Nancy First Lady, 1981-1989, vrouw van Ronald Reagan.

ReaGan, Ronald Amerikaanse president, 1981-1989.ReGan, Donald Stafchef van het Witte Huis onder president

Reagan, 1985-1987.Remnick, David Correspondent van The Washington Post in

Moskou, 1988-1991.Revenko, GriGori Stafchef van de Presidentiële Administratie van

Gorbatsjov, eind 1991.Rice, Condoleezza Directeur van Sovjet- en Oost-Europese Aan-

gelegenheden, Nationale Veiligheidsraad van de vs, 1989-1991.

Rimasjevskaja, Natalia Studiegenoot van Gorbatsjov aan de Staatsuni-versiteit van Moskou.

Rjabov, Jakov Eerste secretaris van de Communistische Partij in de provincie Sverdlovsk, 1971-1976.

Roesakov, Konstantin

Secretaris van het Centraal Comité en hoofd van de afdeling van het Centraal Comité voor betrekkingen met communistische en arbei-derspartijen in socialistische landen, 1977-1986.

Roetskoj, Aleksandr Vicepresident van Rusland, 1991-1993.Romanov, GriGori Secretaris van het Centraal Comité, 1983-1985;

eerste secretaris van het Partijcomité in de re-gio Leningrad, 1970-1983; lid van het Politbu-reau, 1976-1985.

Rust, Matthias West-Duitse amateurpiloot die op 28 mei 1987 op het , landde.

Rybakov, Anatoli Sovjetschrijver.Ryzjkov, Nikolaj Voorzitter van de Ministerraad, 1985-1991;

hoofd van de afdeling Economie van het Cen-traal Comité, 1982-1985; lid van het Politbu-reau, 1985-1990.

25

Sacharov, Andrej Russische kernfysicus die hielp bij het ont-wikkelen van Sovjetatoombommen; werd later dissident en mensenrechtenactivist; uit ballingschap bevrijd in 1986; volksafgevaardig-de, 1989.

SaGdejev, Roald Sovjetruimtewetenschapper.Scowcroft, Brent Nationaal Veiligheidsadviseur onder president

George H.W. Bush, 1989-1993.Shultz, GeorGe Amerikaans minister van Buitenlandse Zaken,

1982-1989.Silajev, Ivan Voorzitter van de Ministerraad van de Op-

perste Sovjet van de Russische Socialistische Federatieve Sovjetrepubliek (rsfsr), juni 1990 - eind 1991.

Sjachnazarov, GeorGi Naaste medewerker van Gorbatsjov, gespeciali-seerd in Oost-Europa en politieke hervormin-gen in de ussr, 1988-1991.

Sjapko, Valeri Studiegenoot van Gorbatsjov aan de Staatsuni-versiteit van Moskou.

Sjaposjnikov, JevGeni Laatste minister van Defensie van de Sov-jet-Unie, augustus-december 1991.

Sjatalin, Stanislav Lid van de Staatscommissie voor Economische Hervormingen, 1989; lid van Presidentiële Raad, 1990-1991.

Sjatrov, Michail Sovjettoneelschrijver.Sjenin, OleG Secretaris van het Centraal Comité en lid van

het Politbureau, 1990-1991; deelnemer aan de staatsgreep van augustus 1991.

Sjevardnadze, Edoeard

Minister van Buitenlandse Zaken van de Sovjet-Unie, 1985-1990; eerste secretaris van de Communistische Partij van Georgië, 1972-1985.

Sjmeljov, Nikolaj Sovjeteconoom; volksafgevaardigde van de ussr.

Sjoesjkevitsj, Stanislav Voorzitter van de Opperste Sovjet van Wit-Rusland, 1991-1994.

26

Sjtsjerbitski, Vladimir

Eerste secretaris van de Communistische Partij van Oekraïne, 1972-1989; lid van het Politbu-reau, 1971-1989.

Sobtsjak, Anatoli Sovjetjurist; volksafgevaardigde van de ussr; lid van de Presidentiële Raad; burgemeester van Sint-Petersburg, 1991-1996.

Soeslov, Michail Secretaris van het Centraal Comité, 1947-1982.Sokolov, SerGej Minister van Defensie van de Sovjet-Unie,

1984-1987.Solomentsev, Michail

Lid van het Politbureau, 1983-1988.

Solovjov, Joeri Eerste secretaris van het Partijcomité in de provincie Leningrad, 1985-1989.

Stalin, Jozef (ook Iosif DzjoeGasjvili)

Volgde in 1922 Lenin op als communistische leider van de Sovjet-Unie; stierf in 1953 in het harnas.

Stankevitsj, SerGej Sovjetgeleerde; volksafgevaardigde van de ussr; leider van de Groep van Interregionale Afgevaardigden.

Starkov, Vladislav Hoofdredacteur van Argumenty i fakty.Starodoebtsev, Vasili Deelnemer aan de staatsgreep van augustus

1991.Strauss, Robert Amerikaanse ambassadeur in de ussr, 1991.ŠtrouGal, Lubomír Minister-president van Tsjecho-Slowakije,

1971-1988.Tarasenko, SerGej Belangrijkste adviseur van Edoeard Sjevard-

nadze, 1985-1990.Teltschik, Horst Nationaal Veiligheidsadviseur van kanselier

Helmut Kohl, 1982-1990.Thatcher, MarGaret Minister-president van het Verenigd Konink-

rijk, 1979-1990.Tichonov, Nikolaj Voorzitter van de Ministerraad, 1980-1985; lid

van het Politbureau, 1979-1985.Titarenko, Aleksandra Moeder van Raisa Gorbatsjova.Titarenko, JevGeni Broer van Raisa Gorbatsjova.Titarenko, Ljoedmila Zuster van Raisa Gorbatsjova.

27

Titarenko, Maksim Vader van Raisa Gorbatsjova.Tizjakov, Aleksandr Deelnemer aan de staatsgreep van augustus

1991.Topilin, Joera Studiegenoot van Gorbatsjov aan de Staatsuni-

versiteit van Moskou.Trudeau, Pierre Elliott

Minister-president van Canada, 1968-1979; 1980-1984.

Tsjazov, JevGeni Minister van Gezondheid van de ussr, 1987-1990; belangrijkste arts in het Kremlin.

Tsjebrikov, Viktor Voorzitter van de kGb, 1982-1988; secretaris van het Centraal Comité, 1988-1989; lid van het Politbureau, 1985-1989.

Tsjernenko, Konstantin

Secretaris-generaal van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie, februari 1984-maart 1985.

Tsjernjajev, Anatoli Assistent van Gorbatsjov vanaf 1986; belang-rijkste adviseur op het gebied van buitenlands beleid; hoofd van de groep adviseurs van de afdeling Buitenland van het Centraal Comité, 1961-1986; lid van het Centraal Comité, 1986-1991.

Tsjikin, Valentin Hoofdredacteur van Sovetkaja Rossia.Tvardovski, Aleksandr

Sovjetschrijver; hoofdredacteur van Novy mir.

Varennikov, Valentin Plaatsvervangend minister van Defensie en bevelhebber van de grondtroepen, 1989-1991; deelnemer aan de staatsgreep van augustus 1991.

Varsjavski, Michail en Inna

Goede vrienden van de Gorbatsjovs in Stavro-pol.

Velichov, JevGeni Directeur van het Instituut voor Kernenergie; volksafgevaardigde van de ussr, 1989-1991; lid van het Politieke Klankbordcomité van presi-dent Gorbatsjov, 1991.

VirGanskaja, Anastasia (Nastja)

Kleindochter van Michail Gorbatsjov, dochter van Irina.

28

VirGanskaja, Ksenia Kleindochter van Michail Gorbatsjov, dochter van Irina.

VirGanskaja (née Gorbatsjova), Irina

Dochter van Michail Gorbatsjov.

VirGanski, Anatoli Schoonzoon van Gorbatsjov, getrouwd met diens dochter Irina.

Vlasov, Aleksandr Minister van Interne Aangelegenheden van de ussr, 1986-1988; voorzitter van de Russische Ministerraad, 1988-1990.

Volski, Arkadi Hoofd van de afdeling Machinebouw van het Centraal Comité; speciale afgezant voor Nagorno-Karabach, 1988-1990.

Vorontsov, Joeli Sovjetambassadeur bij de Verenigde Naties, 1990-1991; ambassadeur in Afghanistan, 1988-1990; eerste plaatsvervangende minister van Buitenlandse Zaken, 1986-1989; ambassadeur in Frankrijk, 1983-1986.

Vorotnikov, Vitali Voorzitter van de Ministerraad van de Rus-sische Republiek, 1983-1988; voorzitter van het Presidium van de Opperste Sovjet van de rsfsr, 1988-1990; lid van het Politbureau, 1983-1990.

Vysotski, Vladimir Sovjet-acteur en -bard.Wałesa, Lech President van Polen, 1990-1995; oprichter van

vakbond Solidariteit.Weizsäcker, Richard von

President van (West-)Duitsland, 1984-1994.

XiaopinG, DenG De-factoleider van China, 1978 - begin jaren 1990.

ZaGladin, Vadim Adviseur van Gorbatsjov, 1988-1991.Zajkov, Lev Eerste secretaris van het Comité van de Stad

Moskou van de Communistische Partij, 1987-1989.

Zaslavski, Ilja Volksafgevaardigde van de ussr.Zaslavskaja, Tatjana Russisch economisch socioloog.Zdravomyslova, OlGa Directeur van de Gorbatsjovstichting.

29

Zimjanin, Michail Secretaris van het Centraal Comité, 1976-1987.Zjivkov, Todor Partijleider van de Bulgaarse Communistische

Partij, 1954-1989.ZjoeGanov, Gennadi Leider van de Russische Communistische

Partij.Zoebenko, Ivan Schrijver van toespraken van Gorbatsjov in

Stavropol.Zoellick, Robert Adviseur van Amerikaans ministerie van

Buitenlandse Zaken, 1989-1992.

GORBATSJOV


32

De Gorbatsjovs op vakantie in Foros aan de Zwarte Zee, augustus 1990.

33

Inleiding

‘Gorbatsjov is moeilijk te begrijpen’

‘Gorbatsjov is moeilijk te begrijpen,’ zei hij tegen me. Hij had het over zichzelf in de derde persoon, zoals hij wel vaker deed. Ik begon in 2005 aan zijn biografie en een jaar later vroeg hij hoe ik vorderde. ‘Langzaam,’ moest ik toegeven. ‘Dat is goed,’ zei hij, ‘Gorbatsjov is moeilijk te begrijpen.’

Hij had gevoel voor humor. En hij was correct. De wereld is diep ver-deeld waar het gaat om het analyseren van Gorbatsjov. Velen, vooral in het Westen, zien hem als de grootste staatsman van de tweede helft van de twin-tigste eeuw. In Rusland krijgt hij echter alom de schuld van de ineenstorting van de Sovjet-Unie en van de daarmee gepaard gaande economische crash. Bewonderaars waarderen vooral zijn visie en moed. Critici, onder wie enke-le van zijn voormalige Kremlinvrienden, beschuldigen hem van alles tussen naïviteit en verraad. Het enige waar ze het over eens zijn, is dat hij vrijwel eigenhandig zijn land en de wereld heeft veranderd.

Voordat Gorbatsjov in maart 1995 de macht overman, was de Sovjet-Unie een van de twee supermachten. In 1989 had hij het Sovjetsysteem veran-derd. In 1990 had hij een eind gemaakt aan de Koude Oorlog; zijn bijdrage daarin was groter dan die van wie ook. Eind 1991 stortte de Sovjet-Unie in, waardoor hij een president zonder land werd.

Hij handelde niet alleen. Vanwege de beroerde staat waarin het Sovjetsysteem in 1985 verkeerde moedigden Gorbatsjovs collega’s in het Kremlin hem aan het pad van de hervormingen op te gaan, ofschoon hij veel verder ging dan hun bedoeling was. Hij had liberale Russische bondgenoten die zijn verstrekkende hervormingen verwelkomden en hem steunden, maar vervolgens kozen zij voor Boris Jeltsin om hen naar het beloofde land te leiden. Hij had hardliners tegenover zich die hem tegen-werkten, aanvankelijk niet zichtbaar voor de buitenwereld, maar later in

34

alle openheid. Hij had persoonlijke rivalen, met name Jeltsin. Wederzijds zaten ze elkaar dwars, totdat de genadeslag viel voor zowel Gorbatsjov als de Sovjet-Unie. Westerse leiders hadden aanvankelijk hun twijfels bij Gorbatsjov, vervolgens omarmden ze hem en uiteindelijk lieten ze hem in de steek en gaven hem niet de economische hulp die hij zo hard nodig had. Het belangrijkste was misschien nog wel dat hij met Rusland van doen had, met zijn traditionele autoritaire en antiwesterse manieren. Na Gorbatsjov en Jeltsin afgewezen te hebben, sloot het land uiteindelijk Vla-dimir Poetin in de armen.

Als secretaris-generaal van de Communistische Partij beschikte Gor-batsjov over de macht om vrijwel alles te veranderen. Bovendien was hij uniek te midden van zijn gelijken. Andere Sovjetburgers, van wie sommige op hoge posities, deelden zijn waarden, maar dat gold voor niemand in de echte top. De enige drie leden van het Politbureau die hem bijna tot het eind steunden, Aleksandr Jakovlev, Edoeard Sjevardnadze en Vadim Medvedev, konden dat alleen doen omdat Gorbatsjov hen benoemde of hen op hun post hield. Archie Brown, al jarenlang de Britse Sovjetexpert bij uitstek, schreef: ‘Er is absoluut geen reden om aan te nemen dat een mogelijk alternatief voor Gorbatsjov medio jaren tachtig het marxisme- leninisme op z’n kop gezet zou hebben en zijn land en het internationale systeem fundamenteel veranderd zou hebben in een poging een neergang te keren die geen onmiddellijke dreiging betekende, voor het [Sovjet]systeem of voor hemzelf.’1

De Russische wetenschapper Dmitri Foerman plaatste Gorbatsjovs uni-citeit in een breder perspectief: hij was ‘de enige politicus in de Russische geschiedenis die, met de volledige macht in handen, er vrijwillig voor koos die te beperken en zelfs het risico liep die te verliezen, in naam van principiële morele waarden’. Als Gorbatsjov zijn toevlucht tot geweld had genomen om de macht te behouden, zou dat ‘een nederlaag’ zijn geweest. In het licht van Gorbatsjovs principes, aldus Foerman, ‘was zijn uiteinde-lijke nederlaag een “overwinning” – ook al voelde Gorbatsjov het in die tijd niet zo’.2

Hoe heeft Gorbatsjov zich ontwikkeld tot Gorbatsjov? Hoe werd een boerenzoon, wiens hoogdravende huldebetuiging aan Stalin een prijs won op de middelbare school, de grafdelver van het Sovjetsysteem? ‘Dat weet alleen God,’ zo klaagde Gorbatsjovs langdurige premier Nikolaj Ryzjkov,

35

die zich uiteindelijk tegen hem zou keren.3 Een van Gorbatsjovs naaste medewerkers, Andrej Gratsjov, noemde hem een ‘genetische afwijking van het systeem’.4 Gorbatsjov beschreef zichzelf als ‘een product’ en een ‘anti-product’ van dat systeem.5 Maar hoe kon hij beide zijn?

Hoe werd hij de leider van de Communistische Partij, ook al bezat die partij het meest rigoureuze controlesysteem om iemand als hij in het gareel te houden?6 Hoe, vraagt Gratsjov, ‘werd een niet-volledig normaal land op-gezadeld met een leider met normale morele reflexen en gezond verstand?’7 Een Amerikaanse psychiater die voor de cia profielen van buitenlandse leiders opstelde, was ‘verwonderd’ over hoe zo’n ‘rigide systeem’ zo’n ‘in-novatieve en creatieve’ leider kon voortbrengen.8

Welke veranderingen streefde Gorbatsjov na toen hij in 1985 de macht overnam? Streefde hij alleen gematigde economische hervormingen na, zoals hij destijds zei, die geradicaliseerd werden omdat ze geen vruchten afwierpen? Of wilde hij van het begin af aan een einde maken aan het to-talitarisme maar hield hij zijn doel verborgen omdat dat een niet bespreek-baar thema was voor de leden van het Politbureau die hem verkozen? Wat inspireerde hem in zijn poging om het communisme in de Sovjet-Unie te hervormen? Wat deed hem denken dat hij tegelijk een dictatorschap kon veranderen in een democratie, een planeconomie in een markteconomie, een supergecentraliseerde eenheidsstaat in een Sovjetfederatie, en een Kou-de Oorlog in een nieuwe wereldorde zonder powerplay – en dat alles met wat hijzelf ‘evolutionaire’ middelen noemde? Wat bezielde hem om te den-ken dat hij politieke, economische en sociale patronen die al eeuwenlang in Rusland bestonden in een paar jaar kon breken – patronen die geken-merkt werden door een tsaristisch autoritair systeem dat was overgegaan in Sovjettotalitarisme, door lange periodes van bijna slaafse gehoorzaamheid, door gezag dat zo nu en dan werd opgeschrikt door bloedige opstanden, door minimale ervaring met burgerlijke betrokkenheid inclusief compromis en consensus, en door het ontbreken van een traditie van democratische zelforganisatie en een werkelijke rechtsstaat? Later zou Gorbatsjov over de Russische mentaliteit die hem dwarsboomde zeggen: ‘Onze mentaliteit vereist dat het nieuwe leven op een zilveren dienblad wordt aangeboden, zonder de samenleving te hervormen.’9

Had Gorbatsjov een plan? Wat was zijn strategie om zijn land en de wereld te veranderen? Hij had geen van beide, beweren zijn critici. Maar

36

niemand had een plan of een strategie, brengen bewonderaars daartegen in. Niemand kon een blauwdruk hebben om het land en tegelijk de wereld te veranderen.

Of was Gorbatsjov dan misschien geen meesterstrateeg, maar wel een briljante tacticus? Hoe kreeg hij het anders voor elkaar dat het Politbureau dat in meerderheid tegen zijn meest radicale hervormingen was daar toch mee instemde? Was hij dan toch ‘onvoldoende besluitvaardig en consistent’, zoals een van zijn naaste medewerkers, Georgi Sjachnazarov, zei?10 Hoe kon dat zo zijn? Het risico dat hij immers zes jaar lang liep was plotselinge afzetting en zelfs gevangenschap.

Hoe reageerde Gorbatsjov toen veel van zijn kameraden in het Kremlin zich tegen hem keerden en een grote groep van door hem benoemde func-tionarissen in augustus 1991 een coup tegen hem pleegde? Of verried hij hen? Deed hij hen geloven dat dat hij het Sovjetsysteem wilde moderniseren maar liet hij het uiteindelijk instorten?

Was Gorbatsjov wraakzuchtig en niet vergevingsgezind? Helpt dat zijn noodlottige onvermogen te verklaren om met Boris Jeltsin tot overeenstem-ming te komen? Maar hij vergaf of vergat de scherpe kritiek van enkele van zijn meest naaste medewerkers en hield hen aan zijn zijde nadat hij de macht in 1991 had verloren. ‘Ik wil mij op niemand wreken,’ zei hij op latere leeftijd. ‘Niet vergeven behoort niet tot mijn uitrusting.’11

Als je alle obstakels om te kunnen slagen ziet, vraag je je af of Gorbatsjov misschien een utopische idealist was. Integendeel, beklemtoonde hij: ‘Ik verzeker u dat dromen met glimmende ogen niet bij het karakter van Gor-batsjov past.’ Nochtans merkte hij op: ‘De wijze Mozes had gelijk toen hij de Joden veertig jaar door de woestijn liet trekken [...] om daarmee los te komen van de erfenis van de Egyptische slavernij.’12

Voor een Sovjetleider was Gorbatsjov een fatsoenlijke man – te fatsoen-lijk, hebben veel Russen en westerlingen gezegd, te onwillig om geweld te gebruiken toen geweld nodig was om de nieuwe democratische Sovjet-Unie die hij gecreëerd had te redden. Waarom was hij niet bereid om geweld te gebruiken om het land te redden, terwijl zijn vijanden wél bereid waren om de vrijheden die hij geschapen had te verpletteren?13 Was hij er na al het bloed dat in de Russische geschiedenis was gevloeid, vooral in de oorlogen en de zuiveringen van de twintigste eeuw, intellectueel van overtuigd dat er niet nog meer bloed vergoten moest worden? Was het een emotionele

37

aversie, voortgekomen uit persoonlijke blootstelling aan de verschrikkelijke tol van oorlog en geweld?

Gorbatsjovs fatsoen is ook terug te zien in zijn familieleven. Zijn vrouw Raisa was een intelligente vrouw met smaak (hoewel Nancy Reagan daar anders over dacht). In tegenstelling tot veel politici hield Gorbatsjov van zijn vrouw en plaatste hij haar op een voetstuk; en ook, zeldzaam voor een Sovjetleider, was hij een toegewijde vader voor zijn dochter en een dito grootvader voor zijn twee kleindochters. Nadat zijn vrouw op zevenenzes-tigjarige leeftijd aan leukemie was overleden, zei hij: ‘Ik ben schuldig. Ik ben degene haar dood heeft veroorzaakt.’14

Als Gorbatsjov inderdaad uniek was, als zijn handelen zo drastisch ver-schilde van wat andere leiders in zijn plaats gedaan zouden hebben, dan moeten we zijn karakter analyseren om zijn optreden te kunnen verklaren. Maar zijn karakter is moeilijk te definiëren. Was hij een goed luisteraar, zoals sommigen zeggen, een wezenlijk niet-ideologische man die van het echte leven wilde leren? Of was hij iemand die niet wist hoe hij moest ophouden met praten? Gorbatsjov was buitengewoon zelfverzekerd, bijna pijnlijk narcistisch, volgens Aron Belkin, een belangrijke Sovjetpsychiater die Gorbatsjov niet persoonlijk kende maar wiens diagnose volgens een van Gorbatsjovs naaste medewerkers, Anatoli Tsjernjajev, geloofwaardig is.15 Maar als we narcisme aan de gezonde kant van het spectrum plaatsen, net als egoïsme en grote zelfverzekerdheid, is dat niet verkeerd voor een politiek leider.16 Welke term je ook wilt gebruiken, Gorbatsjov was erg zeker van zichzelf. Maar als hem gevraagd werd welke karaktertrek hij het meest afsto-telijk vond van degenen aan wie hij net was voorgesteld, zei Gorbatsjov al-tijd: ‘Zelfverzekerdheid.’ En wat irriteerde hem in het algemene het meest in anderen? ‘Hoogmoed.’17 Voelde hij zich bedreigd door andere zelfverzekerde mensen? Of zag hij zichzelf in anderen en hield hij niet van wat hij zag?

Aleksandr Jakovlev, Gorbatsjovs meest naaste medewerker in de Sovjet-leiding maar later enigszins van hem vervreemd, dacht dat Gorbatsjov zich-zelf moeilijk te begrijpen vond. Jakovlev voelde soms dat Gorbatsjov ‘bang was in zichzelf te kijken, niet eerlijk met zichzelf durfde te communiceren, bang iets te ontdekken wat hij niet wist of niet wilde weten’. Volgens Ja-kovlev had Gorbatsjov ‘altijd een antwoord, lof, steun, sympathie en begrip nodig, die als brandstof dienden voor zijn ijdelheid en zelfvertrouwen, maar ook voor zijn creatieve daden’.18

38

Als dat zo is, hoe reageerde Gorbatsjov dan toen hij, met de haven in zicht, moest toezien hoeveel van zijn grootse visie verdampte? Was hij een echte grote leider? Of was hij een tragische held die deels door zijn eigen fatale fouten van zijn voetstuk viel, of misschien meer nog door de onver-zettelijke krachten waarmee hij geconfronteerd werd?

39

Hoofdstuk 1

Jeugd 1931-1949

Michail Gorbatsjov werd op 2 maart 1931 geboren in het dorp Privolnoje, een kleine 150 kilometer ten noorden van de Russische stad Stavropol in de Noordelijke Kaukasus. Zijn ouders noemden hem Viktor, misschien een voorzichtige manier om de komende, door Stalin voorspelde ‘overwinning’ van het eerste vijfjarenplan te vieren. Maar zijn moeder en grootmoeder vol-hardden in een heimelijke doop, tijdens welke plechtigheid zijn grootvader van vaderszijde hem Michail noemde, een naam met meer Bijbelse connota-ties. De wijnvlek op zijn hoofd, volgens het Russische volksgeloof een teken van de duivel, bracht zijn ouders en grootouders blijkbaar niet van de wijs.

Privolnoje kun je grofweg vertalen als ‘vrij en blij’, maar in zijn jeugd kende hij deze begrippen niet.1 In Privolnoje was het land net als in andere delen van de Sovjet-Unie in 1931 gecollectiviseerd, een gewelddadig proces waarbij miljoenen boeren de dood vonden. Tijdens de hongersnoden van 1932-1933 stierven twee ooms en een tante van de kleine Michail.

Tijdens Stalins Grote Terreur van de jaren dertig verdwenen beide groot-vaders van Gorbatsjov: de vader van zijn moeder werd in 1934 gearresteerd, zijn andere grootvader in 1937. Op 22 juni 1941 vielen de nazi’s de Sov-jet-Unie binnen; in 1942 was Privolnoje vierenhalve maand bezet. In 1944 en 1946 was er wederom honger. En na de oorlog, toen de Sovjetbevolking eindelijk op een beter leven hoopte, deed Stalin weer van zich spreken. Wederom moest het volk een offer brengen voor de glorieuze toekomst die het communisme beloofde maar nooit zou realiseren.

Een moeilijker tijd is nauwelijks voor te stellen. Dat Gorbatsjov deze ellende overleefde, beïnvloedde duidelijk zijn latere kijk op het stalinisme

40

en dwong hem het te veroordelen vanwege het geweld. Ook dwong al deze ellende hem om zelf later geen geweld te gebruiken. Maar het verhaal kent ook een andere kant.

Tijdens het geweld stond het regime erop dat de schoolkinderen ka-meraad Stalin ritueel bedankten voor hun ‘gelukkige kindertijd’. En Gor-batsjovs kindertijd was inderdaad in verrassende mate gelukkig. Dat had te maken met zijn van nature zonnige en opgeruimde karakter. Maar het geluk weerspiegelde ook het goede gesternte dat in deze donkere tijd op wonderbaarlijke wijze boven zijn hoofd verscheen. Hoe verschrikkelijk kon de collectivisatie zijn als een van zijn grootvaders, die duidelijk verzot op hem was, een collectieve boerderij bestuurde? Beide grootvaders overleef-den de goelag en werden al snel vrijgelaten. Net toen de nazi’s op het punt stonden de familie Gorbatsjov op te pakken omdat ze verwant was aan een voorzitter van een communistische collectieve boerderij, waren de Duitsers gedwongen zich uit Privolnoje terug te trekken. Van Gorbatsjovs vader, van wie hij veel hield, werd officieel medegedeeld dat hij was omgekomen in de oorlog, maar dat bleek een vergissing te zijn: Sergej Gorbatsjov wist op een of andere manier vier jaar front te overleven en keerde in triomf terug. Na de oorlog deed Michail het niet alleen goed op school, maar was hij ook een actief lid van de Komsomol (de communistische jongerenorganisatie). Hij won een van de hoogste Sovjetonderscheidingen, de Orde van de Rode Vlag van de Arbeid, omdat hij zijn vader had geholpen om op de combine oogstrecords te breken.

Psychologen stellen dat als dreigende persoonlijke tragedies toch een goed einde kennen, hetzij door toeval hetzij dankzij de inzet van de persoon in kwestie, hij of zij waarschijnlijk uiteindelijk met meer zelfvertrouwen en optimistischer in het leven staat, met minder kans op depressies.2 Nu was het niet zo dat Michail Gorbatsjov het allerergste overkwam, maar de situatie was verre van ideaal. Zijn vader, Sergej Gorbatsjov, was blijkbaar een bijzonder persoon, geadoreerd door Michail en gerespecteerd door zijn dorpsgenoten. In zijn jeugd, zo herinnerde Gorbatsjov zich, had hij niet alleen ‘kinderlijke gevoelens’ voor zijn grootvader van moederskant, Pan-telej Gopkalo, maar was zelfs ‘nauw met hem verbonden’. Overigens lieten ze die gevoelens nooit woordelijk blijken: ‘ze waren er gewoon’.3 Gopkalo, aldus Gorbatsjov, behandelde hem met ‘tederheid’ – geen gevoel waarvan Russische mannen snel zeggen dat ze dat kennen. Maar er waren ook span-

De jonge Michail Gorbatsjov met zijn grootouders van moederskant: Pantelej Gopkalo en Vasilisa Loekjanovna.

42

ningen in de grote familie. Zijn grootvader van vaderskant, Andrej Gor-batsjov, was ‘erg autoritair’, herinnerde Michail zich. Andrej en Gorbatsjovs vader Sergej vervreemdden van elkaar, wat bij ten minste één gelegenheid tot een botsing leidde. Maar ook grootvader Andrej had een plekje in zijn hart voor kleinzoon Michail, net als zijn beide grootmoeders. Zijn moeder Maria kon koud en bestraffend zijn: ze had zich verzet tegen haar huwelijk en ze strafte haar zoon tot zijn dertiende met een riem. De spanningen in de familie eisten hun tol bij Michail. Toen hij oproeide, maar ook toen hij al volwassen was, leek hij behoefte te hebben aan aandacht en respect, waarvan hij dacht dat hij ze verdiende.4

Zijn ouders waren arm, maar werkten hard en leerden hem op die ma-nier in het leven te staan. Om de oorlog te overleven moest Gorbatsjov zijn jeugd achter zich laten, ook al was hij nog maar een jonge tiener. Na de oorlog werd hij een uitmuntende leerling en een voorbeeldig burger. En alsof dat nog niet genoeg was, won hij de hierboven genoemde prijs voor de graanoogst. In 1950, toen Gorbatsjov Privolnoje verliet om te gaan studeren aan de Staatsuniversiteit van Moskou, was hij sterk, onafhanke-lijk denkend en vol zelfvertrouwen, op het arrogante af. Gorbatsjov vatte het aldus samen: ‘We waren arm, bijna bedelaars, maar over het algemeen voelde ik me uitstekend.’5

De eerste bewoningssporen in de regio Stavropol waar Gorbatsjov op-groeide dateren uit het eerste millennium voor Christus, toen verschillende stammen zich in de noordwestelijke Kaukasus vestigden. De stad Stavropol werd gesticht in 1777 als militaire basis en werd in 1785 uitgeroepen tot een stad. In het centrum stond een vesting, als onderdeel van een reeks ver-sterkingen tussen Azov en Mozdok. Die was aangelegd door prins Grigori Potjomkin (bekend van de potemkindorpen: nepdorpen om een gunstig beeld van het platteland te schetsen), in opdracht van zijn geliefde, tsa-rina Catharina de Grote, om de zuidelijke grens van het Russische rijk te verdedigen. Er vestigden zich hier kozakken, aangevuld met slaven die de wrede grootgrondbezitters waren ontvlucht, en vervolgens door boe-ren gedwongen in ballingschap werden gestuurd. In de tweede helft van de negentiende eeuw verhuisde Gorbatsjovs familie van vaderskant vanuit Voronezj in Zuid-Rusland hiernaartoe, en de familie van moederskant van-uit Tsjernigov in de noordelijke Oekraïne. De zuidelijke periferie van het rijk, zo noteert Gorbatsjov, had een ‘turbulent’ karakter: de leiders van twee

43

boerenopstanden, Stepan Razin en Jemeljan Poegatsjov, kwamen hier uit de buurt, net als Jermak, de zestiende-eeuwse kozakkenleider en verkenner van Siberië. ‘Blijkbaar,’ zo vervolgt Gorbatsjov trots, zat deze geest ‘in het bloed van degenen die hier leefden en werd ze van generatie op generatie doorgegeven.’6 In deze vruchtbare regio werd ook de conservatieve anti- Sovjetdissident Aleksandr Solzjenitsyn geboren, in 1918.

Het dorp Privolnoje zelf ligt in de verre noordwesthoek van de regio Stavropol, aan de rivier de Jegorlik en dicht bij de grenzen van de provin-cies Rostov en Krasnodar. Het is in 1861 gesticht. Om er te komen, rijd je vanuit Stavropol door tarwe- en zonnebloemvelden in noordwestelijke richting. Aan de ingang van het dorp staat een groot, kleurrijk bord met de tekst welkom in privolnoje. In de jaren dertig bestond ongeveer de helft van de bevolking uit Russen, de andere helft uit Oekraïners. De Rus-sen woonden aan de ene kant van de rivier, de Oekraïners aan de andere. Vanaf het dorpsplein slingert een weg, eerst geasfalteerd maar verderop onverhard, over een kleine twee kilometer naar een open veld, iets hoger gelegen dan de rivier. Het land waar de Gorbatsjovs zich vestigden, dat afliep naar de rivier, is nu onbewoond. Net zo leeg, op struiken en bosjes na, is het land dat zich uitstrekt naar de steppe. Aan de horizon zijn slechts enkele gebouwen te zien. De rest van Privolnoje, met zijn houten huizen en grote kerk, die mede gebouwd kon worden dankzij een forse gift van de voormalige president van de Sovjet-Unie, Michail Gorbatsjov, is vanaf hier niet te zien.

Hier, helemaal aan de rand van het dorp, bouwde Gorbatsjovs over-grootvader Moisej Gorbatsjov een huisje voor zijn vrouw en zijn drie zoons, Aleksej, Grigori en Andrej. Vele jaren later, toen Michail een jonge man was, verliet de familie Gorbatsjov deze plek, die vaak te kampen had met wateroverlast, en verhuisde naar een plek dichter bij het dorp. Buiten het huis, dat zo’n 200 meter van de rivier stond, kon Michail alleen maar de Russische versie van de Amerikaanse prairie zien: ‘steppe, steppe en nog eens steppe’.7 In de tijd van Moisej Gorbatsjov woonde de hele familie van in totaal achttien personen in één huis met verscheidene kamers; andere familieleden woonden in de buurt. Later bouwden de drie zoons ieder een eigen huis, en Gorbatsjovs onlangs getrouwde grootouders, Andrej en Ste-panida, zetten een eigen leven op. Gorbatsjovs vader Sergej werd geboren in 1909.

44

Grootvader Andrej, die in de Eerste Wereldoorlog aan het westelijk front had gevochten, was in alle opzichten koppig en onverzettelijk. ‘Hij spaarde zichzelf niet, noch anderen,’ herinnert zijn kleinzoon zich. ‘Alles moest kloppen en in orde zijn.’8 Hij was ‘streng en genadeloos’.9 ‘Gierig,’ aldus een andere bron. ‘Nors en lichtgeraakt, hoewel sterk en met een sterke wil,’ voegen anderen toe.10 Maar de oude man die voor heel veel mensen intimiderend overkwam, toonde zijn zachte kant als hij bij zijn kleinzoon was. ‘Hij vroeg me met hem mee te gaan, vertelde me verhalen, gaf me te eten en stond er zelfs op dat ik at.’11 Stepanida was ‘goed en zorgzaam’ en een bijzonder goede ‘vriendin’ van haar kleinzoon, zegt hij. Ook in dit opzicht had hij ‘geluk’.12

Andrej en Stepanida hadden zes kinderen, van wie slechts twee jongens. De boerengemeenschap wees alleen land toe aan jongens, wat in dit geval dus betrekkelijk weinig was. Daardoor, aldus Gorbatsjov, moesten alle fa-milieleden, inclusief de kleinsten, ‘dag en nacht’ werken. Ze slaagden erin de familie uit de armoede te trekken. Ze werden zogeheten ‘middenboe-ren’. Maar om in een bruidsschat voor hun dochters te voorzien, moes-ten ze graan en vee verkopen. De familie werd gered door een grote tuin waar grootvader Andrej erin slaagde bijna alles te verbouwen wat ze nodig hadden. ‘Het was een geweldige tuin,’ herinnert zijn kleinzoon zich. ‘Die strekte zich helemaal uit tot de rivier. Mijn grootvader entte appelbomen, zodat we verschillende soorten hadden, rode en groene. Het was prachtig, echt heel bijzonder. Maar het was gevaarlijk om er te spelen en rond te rennen. Mijn grootvader was streng, heel streng.’13

Grootvader Andrej had niks op met het communisme. Op de vraag of Andrej zich ooit had aangesloten bij de Communistische Partij, antwoorde een oom van moederszijde van Gorbatsjov lachend: ‘Nee, voor geen goud.’14 Ook weigerde Andrej om zich aan te sluiten bij een collectieve boerderij en kwam ermee weg, althans voor enige tijd. Hij bleef een zelfstandige boer, maar was wel verplicht om een bepaalde hoeveelheid graan te verbouwen en een deel aan de staat te verkopen; het was hem echter niet toegestaan eigen bezit te hebben. Toen de hongersnood toesloeg, waardoor de familie alles moest eten wat eetbaar of soms niet eetbaar was, zette Andrej zijn familie kikkers voor. Gorbatsjovs eerste herinnering, zo vertelde hij, was hoe de dieren werden gekookt in een grote pan totdat ze met hun witte buik naar boven aan de oppervlakte kwamen. Hij kon zich niet herinneren of hij ze

45

gegeten had, maar wel wist hij zich levendig voor de geest te halen hoe hij en zijn jongste oom, die slechts vijf jaar ouder was dan Michail, ‘zaden aten die eigenlijk nog gezaaid moesten worden’.15

In 1934 werd Andrej gearresteerd omdat hij ‘het [zaai]plan niet had ge-haald terwijl er niets voorhanden was om het te kunnen halen’, zoals zijn kleinzoon het uitdrukt. Hij werd naar een werkkamp in de buurt van Ir-koetsk in Siberië gestuurd, waar de gevangenen timmerhout hakten en op-stapelden. Andrej werkte hard en kreeg vier medailles. Hij werd vrijgelaten en keerde terug naar Privolnoje (waar hij zijn vier kampmedailles aan de muur hing, naast zijn iconen). Hij was norser dan ooit en was gedwon-gen zich aan te sluiten bij de kolchoz (gemeenschappelijke boerderij). De daaropvolgende zeventien jaar had hij de leiding over een varkenshouderij binnen de kolchoz, die hij tot een van de beste in de regio ontwikkelde. ‘Zo zie je,’ zei Gorbatsjov in een interview, ‘dat waar ze hem ook neerzetten, hij hard werkte en anderen er ook toe dwong.’16 Die les viel bij zijn kleinzoon in vruchtbare aarde. Gorbatsjovs andere grootvader, Pantelej Gopkalo, was een tegenpool van Andrej, zowel politiek als qua karakter. Pantelej verwelkomde de bolsjewistische revolutie. ‘De Sovjetmacht heeft ons gered en heeft ons land geschonken,’ zei Gopkalo, die afkomstig was uit een straatarme boe-renfamilie en zich aan het Turkse front door de Eerste Wereldoorlog had gesleept. Dit mantra werd steeds maar herhaald in de familie Gopkalo en maakte diepe indruk op kleinzoon Michail. Datzelfde gold voor het feit dat Gopkalo, na zich van een ‘arme boer’ tot een ‘middenboer’ te hebben opge-werkt, in de jaren twintig een nieuwe boerencommune hielp op te richten, waar hij samen met zijn vrouw Vasilisa (ook uit de Oekraïne afkomstig) en hun dochter Maria (de toekomstige moeder van Michail) werkte. In 1928 sloot Pantelej Gopkalo zich aan bij de Communistische Partij. Niet lang daarna, in 1929, hielp hij met het opzetten van de eerste collectieve boerderij in Privolnoje. Toen de jonge Michail zijn grootmoeder vroeg wat dat inhield, ‘lachte ze en zei: “Elke avond was je grootvader bezig mensen bij elkaar te brengen, en ’s ochtends gingen ze er weer vandoor.”’17 Of, zoals ze het volgens Gorbatsjov tijdens een bijeenkomst van het Politbureau in oktober 1987 later op wat grimmiger wijze zei: ‘Wat een enorme vijandschap schiep die collectivisatie! Broer tegenover broer, zoon tegenover vader, het spleet hele families. De orders voor het uit hun huis zetten van koelakken kwamen van boven, of het nu om echte koelakken ging of niet.’18

46

Zogeheten koelakken (in het Russisch betekent koelak letterlijk ‘vuist’) waren veronderstelde ‘rijke’ boeren; in werkelijkheid waren de meesten kleine landbezitters die door hard werken en ondernemerschap waren uit-gegroeid tot ‘middenboeren’. Gopkalo’s zoon, die ook Sergej heette, hielp in de pogingen om de ‘bloedzuigers te vermorzelen’. ‘Ik zat in een Kom-somolcel,’ zo vertelde de oom van Gorbatsjovs moederskant. ‘We gingen van huis tot huis, en zetten degenen die we moesten verwijderen uit. We plukten ze kaal. Ik had met ze te doen. De leider van onze eenheid was altijd dronken. In één huis moest ik de zolder op om alles daar weg te halen. Ik ging kijken en riep: “Hier ligt niks.” “Kom naar beneden,” zei hij. “Ik ga zelf wel kijken.” En hoewel hij zo dronken was dat hij nauwelijks nog iets kon zien, zag hij een paar schaapsleren jassen liggen. Na afloop kreeg ik vreselijk op m’n lazer.’19

‘Dekoelakisering’ moest net als veel andere dingen in de Sovjet-Unie volgens een plan verlopen, compleet met maandelijkse doelen. Hele fa-milies werden beroofd van hun bezittingen en in ballingschap gestuurd. Sommigen moesten naar de woeste steppe in het noordoosten van de regio Stavropol, anderen werden in veewagens gedreven en verder oostwaarts getransporteerd; velen overleefden de reis niet. Welke rol Pantelej Gopkalo in deze gebeurtenissen speelde is niet bekend, maar blijkbaar waren zijn bazen niet ontevreden, aangezien ze hem tot hoofd aanwezen van de kol-choz Rode Oktober.

Wat zijn rol in het brute collectivisatieproces ook geweest mag zijn, als leider van de kolchoz lijkt Gopkalo zich voorbeeldig gedragen te hebben. Een journalist uit Stavropol, die jaren later collectieve boeren over hem interviewde, tekende vrijwel alleen maar positieve verhalen op.20 In 1937 was Pantelej hoofd van een regionaal departement. ‘Maar hij was nog steeds een van ons,’ voegt Gorbatsjov toe. ‘Hij was een heel interessant persoon met veel gezag; hij sprak rustig en langzaam.’21 Gor-batsjovs grootvaders vertegenwoordigden twee vormen van gezag: Andrej ruw, onafhankelijk en autoritair, en Pantelej, althans zoals zijn kleinzoon het ervoer, milder, meer overwogen en welwillend tegenover de collec-tivisatie.

Vanaf zijn derde woonde Gorbatsjov enkele jaren vooral bij zijn grootou-ders van moederskant, op hun boerderij zo’n 20 kilometer buiten Privolno-je. Hij rende achter grootvaders lange, diepe open wagen aan, zo herinnert

47

Gorbatsjov zich: ‘Ik genoot bij hen bijna volledige vrijheid, en zij hielden zielsveel van me. Het voelde alsof ik de belangrijkste persoon in hun familie was. Hoezeer ze ook probeerden me bij mijn ouders te laten wonen, ook al was het maar voor een korte tijd, het lukte hun niet. Niet alleen ik was heel tevreden met de regeling, maar mijn vader en moeder ook.’22 ‘Op die manier waren ze vrij.’23

In een tijd van hongersnood was het begrijpelijk dat Michails ouders, die nog maar net twintig waren toen hij werd geboren, hun zoon bij zijn liefdevolle en relatief welvarende grootouders achterlieten. Daar kwam bij dat zijn grootmoeder Vasilisa pas achtendertig was. Maar was Michail echt tevreden met deze regeling, en zo ja, wat betekende dat dan? Toen zijn grootvader hem een keer in een paard-en-wagen probeerde terug te brengen naar zijn ouders, sprong Michail uit de wagen en rende terug, totdat zijn grootvader hem had ingehaald en hem weer terugbracht naar de kolchoz. Hij voelde dat hij het belangrijkste was in het leven van zijn grootouders: Vasilisa zei heel vaak dat hij haar favoriete kleinkind was. En hoe waren Michails ouders?24

Gorbatsjovs vader had vier jaar op school gezeten, ofschoon hij later on-derricht kreeg in de bolsjewistische ‘literaire campagne’ en een opleiding tot tractorchauffeur en -mecanicien volgde. Volgens zijn zoon was Sergej Gorbatsjov ‘een eenvoudige dorpeling, maar had hij van nature een goed karakter, was hij begiftigd met een enorme intelligentie, was hij heel leer-gierig, was hij humaan en bezat hij veel andere goede eigenschappen. Dat verhief hem boven de andere dorpsbewoners, en zij bejegenden hem met respect en vertrouwen: hij was iemand op wie je kon rekenen.’25

Gorbatsjovs getuigenis wordt bevestigd door die van anderen. Sergej Gorbatsjov ‘was een wijze man’, aldus een tijdgenoot, ‘bescheiden, maar een harde werker. [...] De mensen hielden van hem. Hij was altijd rustig, en een goed mens. Hij zei niet veel, maar woog elk woord. Hij hield er niet van een toespraak te houden.’26 Volgens een Komsomolgenootje van Michail verhief de oude Gorbatsjov ‘nooit zijn stem, was hij evenwichtig, ordelijk en fatsoenlijk’.27 En Raisa Gorbatsjova: ‘Michail Sergejevitsj en zijn vader leken erg op elkaar. Ze waren vrienden. Sergej Andrejevitsj heeft nooit een behoorlijke opleiding genoten, maar hij bezat een natuurlijke ontwikkeling, een soort verhevenheid en een brede interesse.’28

Michails vader Sergej Gorbatsjov.


49

Gezien deze eigenschappen, zo heel anders dan die van grootvader An-drej, is het niet verbazingwekkend dat de twee niet goed met elkaar overweg konden. Het hielp ook niet dat Sergej besloot zijn schoonvader te volgen in plaats van zijn eigen vader, door zich aan te sluiten bij een collectieve boerderij. Toen Sergej en Maria nog in Andrejs huishouden leefden, werd het graan opgeslagen in de binnenhof, waar het verdeeld werd onder de familieleden. Toen Sergej een keer op het land aan het werk was, nam zijn vader wat graan van zijn zoon en verstopte het op de vliering. Toen Sergej de ladder beklom om naar graan te zoeken onder het dak, vatte zijn vader hem bij de kladden. Sergej was toen drieëntwintig en sterk genoeg om zijn vader tegen de grond te werken, maar brak daarbij zijn arm. Sergej probeerde deze kwestie geheim te houden. Uiteindelijk deelden ze het graan, ‘maar de ge-beurtenis maakte hun relatie er niet makkelijker op’, vertelde Gorbatsjov.29 Op de vraag of de relatie tussen zijn beide grootvaders gespannen was, zei Gorbatsjov aanvankelijk: ‘Nee, die was normaal’, om er vervolgens aan toe te voegen: ‘Ja, natuurlijk was Andrej jaloers op Pantelej.’30

Pantelejs dochter Maria Gopkalo, geboren in 1911, was zeventien toen ze in 1928 trouwde met Sergej Gorbatsjov, die op dat moment negentien was. ‘Ze was een prachtige vrouw,’ aldus Gorbatsjov, maar ze was ook ‘onverzet-telijk en had een sterke wil’.31 Anderen bevestigen dat Maria, die analfabeet was en nooit heeft leren lezen, ‘een krachtige vrouw was, direct, met een scherpe tong en een stevig karakter’.32 Dorpsgenoten vonden haar grof ver-geleken met haar man. Gorbatsjov ontkent dat niet: ‘Het was alsof mijn vader en Pantelej uit de intelligentsia afkomstig waren; daarin leken ze op elkaar, en ook in hun manier van omgaan met anderen. Mijn moeder was heel anders.’

In een interview onthulde Gorbatsjov dat zijn moeder eigenlijk helemaal niet met zijn vader wilde trouwen. Op haar zeventiende had ze de keuze uit meerdere kandidaten, vooral omdat ze mooi was. Sergej ‘hield zielsveel van mijn moeder. Later, telkens als hij ons kwam bezoeken in Stavropol, ging hij altijd naar een winkel om een cadeautje voor Maria te kopen. Altijd als hij ergens naartoe ging, nam hij iets voor haar mee.’33 Op de vraag of zijn moeder ooit echt van haar man is gaan houden, moest Gorbatsjov even nadenken, en zei toen: ‘Later, denk ik, toen ze een gezin hadden, toen ze kinderen hadden.’ In tegenstelling tot veel andere Russische boerenvrouwen in die tijd, die veel kinderen hadden, had Maria er maar twee: zestien jaar na


50

Michail, in 1947, werd Aleksandr geboren. ‘Na de oorlog,’ aldus Gorbatsjov, ‘werden alle vrouwen verliefd op hun man als die levend terugkeerde.’34

Conform de boerentraditie begonnen Maria en Sergej hun getrouwde leven in het huis van zijn vader. Het was een lange hut met lemen wanden en een rieten dak en stond in oost-westrichting. Toen Gorbatsjov het in 2007 in een interview beschreef, maakte hij op een stukje papier een te-keningetje: ‘Deze eerste kamer, links, was het mooie deel.’ De vloer was deels bedekt met tapijt dat door vrouwen in de familie was gemaakt. ‘Was die ruimte om gasten te ontvangen?’ vroeg iemand. ‘Nee, nee. Hoe bedoel je, gasten? Ik herinner me het nog goed. Daar stond het bed van mijn grootouders. En in de hoek stond een grote iconostase die tien tot twaalf vergulde iconen bevatte. De iconenlamp stond ernaast.’ (De iconostase in het huis van grootvader Pantelej bevatte portretten van Lenin en Stalin; Pantelej was immers voorzitter van een collectieve boerderij.) Via de deur kwam je in een andere kamer met een groot fornuis met een oven, waar de vrouwen brood bakten, en een klein fornuis, waar ze alle andere dingen bereidden. De kinderen sliepen op het grote fornuis. In de hoek stonden een eettafel en een bank. Een andere hoek van de kamer was afgescheiden van de rest voor de ouders van Gorbatsjov, zodat ze in hun verse huwelijk nog enige privacy hadden. Er was geen bad, voegde hij eraan toe. Als ze in bad gingen, was dat in heet water in een tobbe.35

In de volgende ruimte, aan de andere kant van een kleine vestibule, wer-den landbouwwerktuigen en het graan opgeslagen. Boven was een zolder waar Gorbatsjov zich graag nestelde. ‘Een gezellige plek waar ik soms in slaap viel.’ Hier vond hij ooit een zak vol dikke stapels papier en vol tsaris-tische bankbiljetten. ‘Ze waren waardeloos, maar grootvader Andrej dacht dat ze “misschien, ooit...”.’36 Ten minste één keer sliep Gorbatsjov naast een pasgeboren kalfje, met vlak daarbij een gans die haar eieren uitbroedde.37

Een andere deur leidde naar de ruimte waar het vee stond. De enige warmtebron in het hele huis was het grote fornuis met de oven, plus de warmte van de dieren en van de mensen die er woonden. ‘Ik herinner me het allemaal heel goed,’ zei Gorbatsjov. ‘Als kleine jongen klom ik over alles heen.’

Geconfronteerd met te volle ruimtes en spanningen tussen de generaties begonnen Gorbatsjovs ouders een eigen huishouden. Pantelej bouwde niet ver van het huis van grootvader Andrej een hut voor zijn dochter en zijn

51

schoonzoon en regelde dat Sergej Gorbatsjov aan een opleiding trekker- en combinerijder kon beginnen.

Intussen sloeg de hongersnood toe. Volgens Michail Gorbatsjov bezweek ‘tussen een derde en de helft van de dorpelingen. Hele families kwamen om, zodat reeds lang voordat de oorlog begon half ingezakte huizen, verlaten door hun eigenaren, als wezen in het dorp stonden.’38 Vervolgens kwam de arrestatie van grootvader Andrej in 1934. Grootmoeder Stepanida bleef achter met twee jonge kinderen, zodat Gorbatsjovs vader voor iedereen moest zorgen. Door Andrejs arrestatie was de familie er een geworden die ‘niemand nodig had’; de plek waar de familie woonde, aan de rand van het dorp, maakte de isolatie alleen maar erger. Maar Andrej keerde spoedig terug en grootvader Pantelej hielp zijn schoonzoon aan een baan in het plaatselijke Machine- en Tractorstation (mts). Dat was een door de staat gecontroleerd complex voor de reparatie en opslag van tractoren en andere landbouwmachines. In tegenstelling tot collectieve boerderijen was een mts een ‘hogere vorm van bezit’, met personeel dat als arbeider te boek stond en niet als boer. Sergej zou een hogere status krijgen en meer salaris dan zijn boerenfamilieleden, en bovendien brak hij spoedig oogstrecords en werd hij geprezen in de districtskrant.39

In 1937 werd Pantelej bevorderd: hij kon gaan werken op het districtsin-koopbureau dat de levering van graan en andere landbouwproducten co-ordineerde. Datzelfde jaar werd hij in het kader van de Grote Zuivering gearresteerd. ‘Quota’ die Moskou opstelde bepaalden het minimumaantal mensen dat opgepakt moest worden. Een politiefunctionaris in een nabu-rig district die zijn quota had overschreden, gaf als uitleg: ‘Maar anderen arresteerden er ook zoveel. Ben ik dan slechter dan zij?’40 Pantelej was een dankbaar slachtoffer voor degenen die jaloers waren op zijn gezag of onder het uitoefenen van dat gezag hadden geleden. Een van de gruwelijke ironi-sche aspecten van de zuiveringen van Stalin was dat die onder veel boeren populair waren. Zij haatten de plaatselijke bestuurders die hen gecollecti-viseerd hadden.41 Volgens de stalinistische standaardmethode werd Pantelej midden in de nacht van z’n bed gelicht. Zijn vrouw, Vasilisa, verhuisde naar Gorbatsjovs ouders in Privolnoje. ‘Ik herinner me hoe onze buren na zijn arrestatie steeds minder bij ons langskwamen, alsof het huis door de pest was getroffen. Alleen ’s nachts en in het geheim kwam er iemand die ons

52

na stond even langs. Zelfs kinderen uit de buurt meden het contact met mij. Ik was verbijsterd en ik ben het mijn hele leven niet vergeten,’ aldus Michail Gorbatsjov.42

Pantelej zat veertien maanden in de gevangenis. Aanvankelijk werd hij ter dood veroordeeld, maar een regionale rechter zwakte de aanklacht af: van het leiden van een ‘ondergrondse rechts-trotskistische contrarevolutionaire orga-nisatie’ werd de beschuldiging omgezet in een ‘ambtsmisdrijf ’. In december 1938 kon Pantelej terugkeren naar Privolnoje. Diezelfde winteravond, zo herinnert Gorbatsjov zich, zaten de naaste familieleden rond de houten tafel in het huis van zijn ouders terwijl Pantelej huilend vertelde wat hem was aangedaan. ‘De ondervrager verblindde hem met een felle lamp, brak zijn armen terwijl hij hem tegen een deur aan drukte en sloeg hem hard. Omdat deze “standaardmarteling” niets opleverde, bedachten ze andere: ze bonden grootvader strak in een natte schaapsleren jas en zetten hem op een heet fornuis. Pantelej Jefimovitsj doorstond het allemaal, en nog veel meer.’43

Na terugkeer uit de gevangenis was Pantelej een compleet ‘andere man’.44 Hij heeft nooit meer over zijn ervaringen verteld, en ook niemand anders in de familie sprak erover. Maar dat hij zijn verhaal toch één keer heeft verteld is bijzonder en maakte diepe indruk op zijn kleinzoon. De meeste over-levenden van de terreur hebben nooit over de details van hun ervaringen verteld, zodat hun families al met al een wat positievere kijk op het regime bleven houden. Pas later zou dat beeld in negatieve zin bijgesteld wor-den, toen Nikita Chroesjtsjov in zijn ‘geheime rede’ van 1956 Stalin scherp bekritiseerde.45 Gorbatsjov had dus een evenwichtiger en beter beeld, of-schoon zijn grootvader ondanks zijn ervaringen een gelovige leek te blijven: ‘Stalin weet niet wat de nkvd allemaal uitspookt.’ De stilte in de familie Gorbatsjov betekende niet dat ze alles probeerde te vergeten. Ook Michail bleef zwijgen. Zelfs als hoge partijfunctionaris in Stavropol, als lid van het Centraal Comité van de partij, als secretaris-generaal en later als president van de Sovjet-Unie, en ook toen hij Stalin en het stalinisme veroordeelde, heeft Gorbatsjov nooit gevraagd om de dossiers van Pantelejs arrestatie en ondervraging in te zien. In de jaren zestig en zeventig, toen het Brezjnev-regime Stalin deels rehabiliteerde en de aanvallen van Chroesjtsjov afzwakte, zou het voor Gorbatsjov riskant zijn geweest om de dossiers op te vragen. En toen hijzelf de natie destaliniseerde? ‘Op een of andere manier lag er een psychologische barrière,’ aldus Gorbatsjov.46

53

In 1941 werd het leven langzaam beter in Privolnoje. Schoenen, katoe-nen kleding, zout, haring, lucifers, zeep en petroleum keerden terug in de winkels. De collectieve boerderij ging zijn boeren eindelijk de reeds lang geleden beloofde betaling in graan uitkeren. Grootvader Pantelej verving het rieten dak van zijn huis door dakpannen. Er waren zelfs grammofoon-spelers te koop en in het dorp vond soms een vertoning van een stomme film plaats, met behulp van een draagbare projector. Gorbatsjov hierover: ‘Het hoogtepunt van gelukzaligheid voor ons kinderen was ijs, dat zo nu en dan ergens opdook. En op zomerse zondagen gingen families picknicken in het bos, waar mannen zoetsappige Russische en Oekraïense volksliedjes zongen, wodka dronken en soms vriendschappelijk met elkaar op de vuist gingen. Kleine jongens speelden met de bal, terwijl vrouwen roddelden en het manvolk in de gaten hielden.’47

Tegen het ochtendgloren van 22 juni 1941 vielen de Duitsers de Sov-jet-Unie aan. Rond het middaguur verzamelden de inwoners van Privolnoje zich op het dorpsplein rond een radiotoestel (het enige in het dorp) en luisterden ademloos naar de officiële bekendmaking. Gorbatsjov: ‘Het lijkt misschien overdreven, maar ik herinner me alles van de oorlog. Van m’n leven na de oorlog ben ik veel vergeten, maar de beelden en gebeurtenissen van de oorlog zitten voor eeuwig in mijn geheugen gegrift. Bij het uitbreken van de oorlog was ik tien.’48

Allereerst herinnert hij zich het vertrek van zijn vader naar het front. Toen de eerste oproepen kwamen, ’s avonds afgeleverd door mannen te paard van het districtsmobilsatiebureau, kreeg Sergej Gorbatsjov uitstel tot na de oogst. Op een augustusochtend nam de familie plaats op een wagen en vertrok naar het districtscentrum, Molotovskoje (later Krasnogvardejsk), 20 kilometer verderop. Op het plein hadden zich ook veel andere families verzameld, met huilende vrouwen en kinderen, en met oude mensen ‘die op hartverscheurende wijze stonden te jammeren van verdriet’. Gorbatsjovs vader kocht een ijsje voor zijn zoon, die het op deze snikhete dag in één keer verzwolg, en ook een balalaika als aandenken, waar Michail de datum op schreef: 3 augustus 1941.49

Nu alle gezonde mannen waren verdwenen, bleven alleen vrouwen, kinderen, zieken en ouden van dagen over in Privolnoje. De winter viel dat jaar vroeg in en was streng. Op 8 oktober teisterde een hevige sneeuw-storm het dorp, dat een witte deken kreeg. Voorlopig was er voldoende

54

te eten, maar niet voor het vee; en ook was er onvoldoende brandstof om de huizen te verwarmen. Alle vrouwen uit het dorp moesten aan de slag om de weg vrij te maken en om hooi te verzamelen. Toen Maria Gorbatsjova en enkele andere vrouwen op een keer na drie dagen nog steeds niet terug waren van het sneeuwvrij maken van de weg, bleek dat ze gearresteerd waren omdat ze hooi van een paar staatshooibergen op hun sledes hadden geladen. Omdat het vrouwen waren wier mannen aan het front dienden en wier kinderen alleen thuiszaten, werden ze al vrij snel weer vrijgelaten.50

Jongens als Gorbatsjov moesten het werk doen dat normaliter door hun vaders gedaan werd. Gorbatsjov: ‘Op dat moment werden we van kind een volwassene.’51 Toen het voorjaar werd, verzorgde hij de tuin en voedde de familie. Zijn moeder stond al voor zonsopkomst op om te schoffelen en te wieden; daarna ging ze naar haar werk op de kolchozvelden en liet het werk in de tuin over aan haar zoon. Zijn belangrijkste taak was het verzamelen van hooi voor de familiekoe en van brandstof voor het fornuis. Omdat bossen schaars waren op de steppe, gebruikten de dorpelingen samenge-perste koeienvlaaien om hun brood te bakken en eten te koken en hout van struikgewas om hun huizen te verwarmen. Gorbatsjov werkte in z’n eentje, ‘maar soms, als ik alles op aarde vergat, betoverd door een winterstorm of door de blaadjes die in de zomer in de tuin ritselden, droomde ik mezelf ver weg, onwerkelijk maar heel mooi, en was ik in het koninkrijk van de kinderfantasieën.’52 Droomde Gorbatsjov over de schitterende toekomst die hem wachtte? ‘Ik droomde niet over iets specifieks, alleen over een plek ver weg van waar ik was.’53 Misschien probeerde hij bescheiden over te komen. Later vertelde hij een vriend: ‘Op een of andere manier geloofde ik dat er een compleet andere toekomst voor me in het verschiet lag.’54

Nadat de eerste brieven van Gorbatsjovs vader waren aangekomen, dic-teerde de analfabete Maria haar zoon het antwoord, of schreef Michail zelf een brief. Gorbatsjovs vader had een abonnement op de partijkrant, de Pravda. Zodra die bezorgd werd, las Michail die – eerst zelf, en daarna, terwijl hij op een groot fornuis zat, las hij de krant voor aan de vrouwen die zich in een van de huizen van het dorp verzameld hadden. Op een dag zat er een boekje bij de krant die die dag bezorgd werd. Het bevatte het heroïsche en veel vertelde verhaal van een jong partizanenmeisje, Zoja Koz-modemjanskaja, dat door de nazi’s was opgehangen. Hij las het luid aan

55

iedereen voor. ‘Ze waren verbijsterd over de wreedheid van de Duitsers en over de moed van het jonge communistische meisje.’55

Lange tijd was het nieuws dat Gorbatsjov zijn mededorpelingen vertel-de niet goed. Vóór 1941 hadden hij en andere jongens in de tuinen achter hun huizen vaak ‘oorlogje’ gespeeld: ze marcheerden rond, ‘bestormden’ verwaarloosde huizen die na de hongersnood van 1932 leeg waren komen te staan, beschoten elkaar en zongen patriottische liederen. Ze gingen ervan uit dat de Duitsers het bij een inval zwaar te verduren zouden krijgen. In werkelijkheid echter stond de vijand binnen korte tijd voor de poorten van Moskou en vlak bij Rostov aan de Don, zo’n 375 kilometer van Stavropol. In de zomer van 1942 trokken er vluchtelingen door Privolnoje, met rugzakken en kinderwagens of handkarren vol bagage. Ze dreven koeien, paarden en schapen voor zich uit en verkochten hun spullen voor wat eten.56 Pantelej en Vasilisa, bang voor wat de Duitsers zouden doen met de voorzitter van een collectieve boerderij, namen de wijk. De plaatselijke autoriteiten leegden brandstoftanks in de rivier de Jegorlyk en brandden velden plat die nog niet geoogst waren. Op 27 juli trokken Russische troepen die Rostov hadden verlaten door Privolnoje oostwaarts. De soldaten zagen er beroerd en uitge-put uit en hun gezichten vertoonden sporen van ‘verdriet en schuld’, aldus Gorbatsjov. De herrie van granaatinslagen, zwaar geschut en schietende soldaten kwam steeds dichterbij. En toen, onverwacht, twee dagen van stilte. Op de derde dag trokken de Duitsers op motoren het dorp binnen, gevolgd door de infanterie. Toen de eerste nazi’s zich vertoonden, stonden Misja Gorbatsjov en twee van zijn neven te kijken. ‘Laten we wegwezen,’ riep een van de neven, maar Gorbatsjov hield hem tegen en zei: ‘Stop! We zijn niet bang voor ze.’57

Ten minste één Duitse soldaat leek aardig. Hij liet de jongens foto’s van zijn kinderen zien. Anderen namen alles mee wat ze nodig hadden: vee, kippen, graan. Toen ze Gorbatsjov en zijn vrienden vonden, die zich hadden verstopt in een bron, dwongen de Duitsers hen water op te pompen.58 ‘We moesten wel,’ aldus Gorbatsjov. ‘We hadden geen keuze.’ Al spoedig trok-ken de meeste Duitsers verder naar Molotovskoje. Deserteurs uit het Rode Leger lieten ze achter, officieel als politie, maar in werkelijkheid hielden die zich bezig met zuipen, stelen en verkrachten.59 Gorbatsjovs moeder en grootmoeder deden hun best om hun angst niet te tonen. Vasilisa was te-ruggekomen toen de Duitsers in de buurt van Stavropol kwamen. (Pantelej

56

was erin geslaagd via korenvelden en greppels te ontsnappen.) Al snel werd ze gearresteerd door de ‘politie’, die het huis van de Gorbatsjovs plunderde. Gorbatsjov: ‘Moeder deinsde niet terug. Haar moed weerspiegelde niet alleen haar karakter – ze was een sterke vrouw – maar ook haar wanhoop omdat ze niet wist hoe dit allemaal zou eindigen.’ Sommige dorpelingen hadden haar bedreigd en zeiden: ‘Wacht maar af. [...] Jij leeft niet meer onder de Roden.’ De Gorbatsjovs hoorden over massa-executies in nabij-gelegen steden en dorpen en over een bloedbad dat de communisten op 26 januari 1943 hadden gepland. Daarom besloten Maria en grootvader Andrej om Michail te verbergen op de boerderij van Andrej, een paar kilometer buiten Privolnoje. Op een avond vertrokken Gorbatsjov en zijn moeder van huis, op weg naar Andrej, maar in het donker verdwaalden ze. Ze vonden de boerderij pas in een hevig noodweer, toen bliksemschichten hun weg verlichtten. Op 21 januari bevrijdden Sovjettroepen Privolnoje.60

Tijdens de bezetting wezen de Duitsers een oude man aan als dorpsoud-ste; onder de dorpelingen stond hij bekend als opa Savka. Volgens Gor-batsjov weigerde opa Savka zijn benoeming, totdat buren hem ervan overtuigden dat het verstandig was dat iemand van de dorpsbewoners als vertegenwoordiger optrad. ‘Iedereen wist dat hij er alles aan deed om men-sen te beschermen.’ Sommigen durfden dat zelfs te zeggen toen Savka later werd gearresteerd door de Sovjets en tot tien jaar gevangenisstraf werd veroordeeld wegens ‘verraad van het vaderland’. Naast wat de autoriteiten zijn grootvader hadden aangedaan, was dit voor Misja een ander voorbeeld van onrechtvaardigheid van de Sovjets. Niet dat een twaalfjarige dat volledig kon bevatten, maar hij wist dat opa Savka was meegenomen en hoorde later dat hij in de gevangenis was overleden als een ‘vijand van het volk’.

De terugtrekkende Duitsers lieten Privolnoje achter als ruïne, zonder machines, kolchozvee en zaden. Toen de lente kwam, trokken koeien van zelfstandige boeren de ploegen. Gorbatsjov: ‘Ik zie het nog steeds voor me: de vrouwen in tranen, de melancholieke ogen van de koeien.’ Omdat koeien het enige waren waarmee de families zich konden voeden, trokken de vrouwen soms zelf de ploeg. De oogst van dat najaar was slecht. Toch werd die opgeëist door de staat, zodat de boeren zelf bijna niks te eten hadden. Die winter en dat voorjaar sloeg de hongersnood wederom toe. Gorbatsjov wist te overleven doordat zijn moeder en enkele andere vrouwen twee stieren die nog in leven waren voor een wagen spanden en naar de re-

57

gio Koeban trokken. Ze had twee paar kalfslederen schoenen van haar man meegenomen en een pak dat hij nog nooit had gedragen, met de bedoeling die te verkopen om aan eten te komen. Ze liet haar zoon thuis, hoewel zijn tante Sanja ’s nachts in het huis sliep. Gorbatsjov: ‘Moeder nam het laatste graan mee dat we in huis hadden en liet voor mij een rantsoen van één kop per dag achter. Ik maakte kasja, grutten. Er ging een week voorbij, twee weken, en moeder keerde niet terug. Pas na vijftien dagen kwam ze terug met een zak graan, 32 kilo. Dat was onze redding.’61

Vijftien dagen alleen thuis in een oorlogssituatie was een lange periode voor een twaalfjarige jongen, die er bovendien niet zomaar van uit kon gaan dat zijn ouders zouden terugkeren. Het duurde nog langer voordat Privolnoje weer bevoorraad werd. In de tussentijd, aldus Gorbatsjov, had-den we ‘geen kleding, geen schoenen, geen zout, geen zeep, geen brandstof voor de lampen, geen lucifers’. De dorpelingen herstelden keer op keer hun schoenen en kleding, en toen die echt uit elkaar vielen stapten ze over op de teelt van hennep om kleding van te maken (‘die aanvoelde alsof ze van hout gemaakt was’). Ook maakten ze kleding van wol en schoenen van huiden die in petroleum gedrenkt waren. Vuur maakten ze met behulp van vuurstenen en met katoen die met as geïmpregneerd was, ‘lucifers’ met tnt van antitankbommen. ‘We moesten alles opnieuw uitvinden,’ zei Gorbatsjov met enige trots. ‘Ik leerde dat tot in de perfectie. Ik vond een oude hendel, bevestigde die aan de as van een machineonderdeel en maakte er een werktuig van waarmee je korenzaad kunt planten. [...] Zie je het voor je? Ik was dertien, en het was mijn taak om hooi op te stapelen voor onze koe, brandhout te verzamelen in het bos en het hout op te stapelen. Ik kreeg er sterke schouders van. Het was zwaar lichamelijk werk.’62

De beproevingen die Gorbatsjov in de oorlog moest doorstaan versterk-ten zijn zelfvertrouwen en eigendunk. In 1944 vond een cruciale gebeurtenis in zijn relatie met zijn moeder plaats. Gorbatsjov was dertien toen ‘ze een riem oppakte en in de lucht hield, dreigend mij weer eens te slaan. Ik wist de zweep te pakken en hem haar te ontfutselen, en zei: “Nu is het genoeg!” Ze barstte in tranen uit omdat ik het enige in haar leven was over wie ze nog controle had, en nu was ze die ook kwijt.’63 Gewoonlijk waren het de vaders die in boerengezinnen slaag uitdeelden. Om als dertienjarige geslagen te worden door zijn moeder terwijl hij het werk verrichtte dat zijn afwezige vader normaliter deed, was vreselijk. Had zijn moeder verantwoordelijkheid

Michail Gorbatsjov met zijn moeder, Maria Gopkalo, op de dag dat zijn vader in augustus 1941 naar het front vertrok.


59

genomen om hem een gedisciplineerde opvoeding te geven? ‘Ze nam ner-gens verantwoordelijkheid voor,’ antwoordde hij grimmig. In plaats daarvan dreigde ze ermee om zijn vader bij thuiskomst over zijn kattenkwaad te vertellen. ‘Maar vader en ik hadden een speciale band.’ Gorbatsjovs moeder wist dat. ‘Ze vergaf me nooit de manier waarop ik mijn vader verdedigde. “Je vader is je favoriet,” zei ze dan tegen me. Waarop ik dan zei: “Ook jij bent mijn favoriet, maar je hebt niet door dat ik volwassen ben.”’64

Gorbatsjov en zijn moeder moesten ‘onderling dingen regelen. We be-gonnen er snel mee.’ Bijna zeventig jaar later, toen hij opmerkte dat zijn moeder tijdens de oorlog altijd naast hem had gestaan, zei hij: ‘Ik hield van mijn moeder. Ook mijn vader hield van haar, tot zijn dood. Ze was een prachtige vrouw, heel sterk, zakelijk ook. Vader was trots op haar; hij vergaf haar haar grote mond en hielp haar met alles. Dat was een goed voorbeeld voor mijn broer en mij.’65 Maar het was geen makkelijk voorbeeld om na te volgen.

Toen Gorbatsjov in 1978 in Moskou aan de slag kon, vroeg hij Raisa Goedarenko, de jonge vrouwelijke partijbaas van een district in de buurt van Privolnoje, om voor zijn oude moeder te zorgen. Volgens Goedarenko was Maria Gorbatsjova fysiek erg sterk (al op gevorderde leeftijd had ze het dak van haar huis opnieuw beriet), ‘heel direct’ over wat ze goed vond en wat niet, en ‘naar buiten toe streng’. Gorbatsjovs moeder hield van orde: alles in huis moest op de juiste plek liggen. Als er gasten kwamen ‘zette ze zelf het eten en drinken op tafel’, ook als anderen dat even voor haar gedaan zouden kunnen hebben. Ze weigerde hulp in huis en waste haar eigen kleren. Hoewel haar huis een modern toilet had, stond ze erop het gemak buiten te gebruiken om water voor de dorpelingen uit te sparen.66

Wat Gorbatsjov ook van zijn moeder dacht, hij koos een vrouw die qua perfectionisme haar evenbeeld was.

In de zomer van 1944 ontvingen Gorbatsjov en zijn moeder post van het front, met familiefoto’s en documenten van Sergej Gorbatsjov, en de mede-deling dat hij ‘een heldendood was gestorven’ in de Karpaten. ‘De familie huilde drie dagen en ontving vervolgens een brief van vader zelf, waarin hij schreef dat hij gezond en in leven was,’ vertelde Gorbatsjov. Beide brieven waren gedateerd op 27 augustus. Had hij zijn eigen brief geschreven vlak voordat hij viel in de strijd? Vier dagen later kwam er weer een brief van vader, waaruit bleek dat hij de oorlog had overleefd. Gorbatsjov schreef zijn


60

vader terug, boos op degenen die de familie verkeerd hadden geïnformeerd. ‘Nee, mijn zoon, je beschuldigt de soldaten ten onrechte. Aan het front kan van alles gebeuren,’ kreeg hij als antwoord. Gorbatsjov was boos dat hij door zijn vader op z’n nummer was gezet, maar leerde ook een les van diens rechtvaardigheid.67

Voor Sergej eindigde de oorlog eind 1944, toen hij zwaargewond raakte bij een aanval en hij een forse granaatscherf in zijn been kreeg. ‘Hij had tien-tallen keren dood kunnen gaan,’ zo verwonderde Gorbatsjov zich. Sergej had een speciale onderscheiding gekregen omdat hij onder hevig vijandelijk vuur de rivier de Dnjepr was overgestoken, en tweemaal de Orde van de Rode Ster. Op een dag in 1945 rende iemand naar Misja toe en riep: ‘Je vader komt eraan.’ ‘Eerst geloofde ik het niet, maar toen zag ik hem. We liepen naar elkaar toe. Hij keek naar me. Wat we voelden is nauwelijks te beschrij-ven. Hij pakte me beet en omhelsde me. Hij zag dat ik een ruw shirt droeg, gemaakt van hennep, en een ruige wollen broek, allebei zelfgemaakt. Ik was blootsvoets, maar was gezond. Daar stond ik dan. Hij keek nogmaals naar me en zei iets wat ik m’n hele leven niet meer vergeten ben: “We hebben gevochten totdat de voorraad strijd op was. Zo moet je leven.”’68

Sergej kwam nooit over hetgeen hij in de oorlog had gezien en mee-gemaakt heen – en dat geldt ook voor zijn zoon. Toen, maar vooral later, toen vader en zoon samen lange uren op de velden maakten, vertelde Sergej over de gruwelijke eerste oorlogsmaanden, toen de soldaten van het Rode Leger zonder geweren moesten vechten, of twee man met één geweer; soms pakten ze geweren van gesneuvelde kameraden om mee te schieten. Hij beschreef hoe medesoldaten door het vuur van machinegeweren werden neergemaaid. Hij vertelde over de een-op-eengevechten, die zo gruwelijk en bloedig waren dat het hem daarna uren kostte om weer enigszins bij zijn positieven te komen. ‘Het was jij of die ander; je sloeg, je viel aan, je schoot als een beest.’ Sergej vocht in Koersk (de grootste tankslag uit de geschiedenis) en nam deel aan de bevrijding van Kiev en Charkov. Op een dag, toen Sergejs genietroepen er niet in slaagden een strategische brug op te blazen, werden ze bedreigd met executies door hun eigen officieren.

Ook Michail maakte de oorlogsgruwelen van dichtbij mee. Aan het eind van de winter van 1943, toen hij en een paar andere jongens in een afgelegen stuk van het bos naar achtergelaten Duits wapentuig zochten, stuitten ze op de stoffelijke resten van enkele Russische soldaten, die Michail van dichtbij

61

bekeek en roerend beschrijft: ‘Ontbindende lichamen, deels aangevreten door dieren, schedels in geroeste helmen, gebleekte botten, geweren die door de mouwen van de vergane jassen staken. [...] Daar lagen ze, in de dikke lagen modder van de loopgraven en de kraters, zonder graf. Ze staar-den ons aan vanuit hun zwarte, open oogholtes.’69

Vormen zulke ervaringen een verklaring voor Gorbatsjovs buitengemene terughoudendheid in het gebruik van geweld toen hij eenmaal Sovjetleider was? Misschien omdat deze terughoudendheid in het Westen zo werd ge-waardeerd, werd ze in Rusland juist veroordeeld, moest hij later toegeven.

Gorbatsjov was veertien toen er een eind aan de oorlog kwam. Tijdens de oorlog was de dorpsschool in Privolnoje twee jaar gesloten geweest; in de herfst van 1944 werden de lessen hervat. Gorbatsjov stond niet te springen om naar de schoolbankjes terug te keren. ‘Na alles wat ik had meegemaakt, leek dat me geen serieuze optie. Bovendien had ik geen fatsoenlijke school-kleding.’ Toen zijn ouders en grootvader van moederszijde dit hoorden, waren ze verbijsterd en ‘benaderden ze me alsof ik een wolf was’.70 Vanaf het front schreef Sergej zijn vrouw: ‘Verkoop alles wat we hebben. Kleding, schoenen, en koop boeken. Michail moet leren.’71 ‘Neem mijn schoenen,’ bood grootvader Pantelej aan. ‘Maar ik heb geen jas,’ wierp zijn kleinzoon tegen. ‘Neem de mijne,’ riposteerde Pantelej. ‘Je moet studeren, Misja. Dat heb je nodig om een volledig mens te worden. Leer goed!’72

Dus ging Gorbatsjov naar school, ongeveer 2,5 kilometer van huis, in kleren die hem veel te groot waren. Maar hij had een achterstand opgelo-pen. ‘Ik kwam op school aan, zat er, luisterde, maar begreep er niks van. Ik bleef er niet, ging naar huis, gooide het enige boek dat ik had weg en vertelde m’n moeder dat ik niet terugging.’ Zijn moeder, sterk van geest, barstte in tranen uit toen ze het hoorde, maar ging vervolgens op pad met spullen die ze kon verhandelen om aan boeken te komen. Nog diezelfde avond kwam ze met een stapel leesvoer terug. Gorbatsjov bleef volharden en wilde niet terug. Toch ‘ging ik de boeken doorbladeren, begon wat te lezen. Ik werd gegrepen. Toen mijn moeder ging slapen, bleef ik zitten le-zen [vooral een Russisch tekstboek]. Er moet die nacht in mijn hoofd iets gebeurd zijn, want de volgende ochtend ben ik naar school gegaan. Aan het eind van het jaar kreeg ik een certificaat van verdienste, en vanaf toen genoot ik “aanzien”.’73

62

Die nacht was een belangrijk kantelmoment in Gorbatsjovs leven. Even leek een schaduw van angst – van falen en vernedering – over Gorbatsjovs zelfvertrouwen te vallen. Maar op dat moment toonde zijn vaak zo norse moeder haar liefde. Daarna koppelde Gorbatsjov succes in het leven met lezen en denken, en ook met leiderschap. ‘Vanaf mijn vroegste jeugd lag het me wel om in een groepje de leiding te nemen. Dat zat in mijn karakter,’ zou hij later zeggen.74 Maar eerst moesten hij, zijn medeleerlingen en de do-centen de school weer laten functioneren. Ze hadden maar een paar boeken, kaarten, krijtjes en andere spulletjes. ‘De rest moesten we improviseren.’75 In plaats van in een schrift schreef Gorbatsjov zijn aantekeningen in de marges van een tractorhandleiding van zijn vader. Leerlingen maakten hun eigen inkt. Ze verdienden een centje bij door te helpen bij het verzorgen van zwakke en uitgemergelde paarden, zodat ze brandstof konden kopen om de klaslokalen te verwarmen. Op een avond hielp Gorbatsjov bij het opzetten van een uitvoering van een amateurgezelschap, wat 1385 roebel opleverde – genoeg voor tien paar schoenen en vier sets ondergoed voor leerlingen die nog armer waren dan hijzelf.76

In 1946, terwijl hij nog op de kleine school van Privolnoje zat, sloot hij zich aan bij de Komsomol. Op de veel grotere middelbare school (ge-vestigd in het districtscentrum en met zo’n duizend leerlingen) werd hij Komsomolleider en organiseerde hij verscheidene ‘politieke’ activiteiten: een discussieavond over de familie Oeljanov (de werkelijke naam van Le-nin), een ‘politieke informatiebijeenkomst’ over gebeurtenissen overzee, een debat over de bij Stalin geliefde roman In de loopgraven van Stalingrad van Viktor Nekrasov. Hij gaf een tijdschrift uit, De kleine dageraad, en schreef voor de muurkrant De jonge stalinist het artikel ‘Laten we over ons studieschema praten’.77 Op school was Gorbatsjov een ster, maar niet bij iedereen geliefd. ‘Al vanaf mijn kinderjaren wilde ik iedereen verbazen,’ al-dus Gorbatsjov. Bij een andere gelegenheid zei hij: ‘Ik raakte eraan gewend me als een potentaatje op te stellen. Ik wilde mezelf altijd ontwikkelen.’ Toen er een leider voor de Komsomol gekozen moest worden, nomineerden zeven groepen studenten uit zeven nabijgelegen dorpen elk een kandidaat. Toen Gorbatsjov gesproken had en weer wilde gaan zitten, trok iemand zijn stoel weg, zodat hij op de grond viel. Betekende dat dat een van de leerlingen minder enthousiast over zijn leiding was dan Gorbatsjov zelf? Op een studentenbijeenkomst in Amerika grapte hij vijfenzestig jaar later

63

dat die valpartij ‘hem eigenlijk wel geholpen had om gekozen te worden’.78 Kort daarop trad hij toe tot het Komsomolcomité van het complete district.

Gorbatsjov las alles wat hij in handen kreeg. Hij lag drie dagen in een hooiberg om The Headless Horseman van Thomas Mayne Reid te lezen. Reid (1818-1883) was een Iers-Amerikaanse schrijver wiens avonturenverhalen over het Wilde Westen van Amerika geliefd waren onder Russische adoles-centen. Geïnspireerd door zijn verhalen speelden ze cowboy en indiaantje, met dit verschil dat in de Sovjet-Unie de indianen de goodguys waren. De volgende jaren ontwikkelde Gorbatsjov zich verder. In een schrale schoolbi-bliotheek vond hij het verzamelde werk van Vissarion Belinski, de radicale filosoof en literair criticus uit de eerste helft van de negentiende eeuw. Belinski, een fel tegenstander van het tsaristische regime en een stokebrand van de zich steeds meer op West-Europa richtende intelligentsia die zichzelf in 1841 tot socialist had uitgeroepen, was voor Gorbatsjov een openbaring en een inspiratiebron. Zijn boek ‘werd mijn bijbel. Ik las en herlas het, en had het altijd bij me.’ Toen hij begin jaren negentig zijn memoires schreef, had Gorbatsjov nog steeds het exemplaar dat hij in 1950, als eerste jongen

De achtste klas van de school in Privolnoje, 1947. Gorbatsjov staat achteraan, geheel links.

64

uit zijn dorp die naar de Universiteit van Moskou ging, had gekregen. ‘Ik heb het boek nu in mijn handen. Wat me interesseerde en waar ik speciale aandacht aan besteedde, waren de filosofische stellingen van de criticus.’79

Van Belinski kwam Gorbatsjov terecht bij Poesjkin, Gogol en vooral Lermontov. Die vroegnegentiende-eeuwse dichter uit de Kaukasus stierf jong tijdens een duel in Pjatigorsk, zo’n 200 kilometer van Privolnoje. Gorbatsjov werd gegrepen door Lermontovs romantiek. ‘Ik kende niet al-leen zijn korte gedichten maar ook zijn lange uit m’n hoofd.’ Ook was hij gefascineerd door de dichtkunst van Majakovski, vol romantische liefde, erotische verlangens en rebellie. ‘Wat me toen opviel, en nog steeds opvalt, was hoe deze jonge schrijvers zich wisten op te werken tot een filosofisch niveau. Dat was een geschenk van God!’80 In zijn jonge jaren aangetrokken tot de filosofische reflecties van de schrijvers, probeerde hij later, als Sovjet-leider, dat intellectuele niveau zelf te bereiken.

Eerst moest hij echter nog zijn school afronden. Hij bezocht de mid-delbare school in Molotovskoje, het districtscentrum op 20 kilometer van Privolnoje. Tegenwoordig leg je die afstand met de auto in een mum van tijd af, via een goede hoofdweg door uitgestrekte groene velden waar in de zomer zonnebloemen het beeld tot aan de horizon bepalen. In 1948 legden Gorbatsjov en zijn schoolmaten de route over de toen nog onverharde, modderige weg in iets minder dan twee uur af. Zondagavond vertrokken ze, om zaterdagmiddag na de laatste lessen terug te keren. Soms konden ze meerijden op een ossenwagen die melk naar de kaasfabriek in Molotovs-koje bracht, maar vaak liepen ze dwars door de velden en de greppels, zelfs midden in de winter. Thuis kregen ze eten mee voor de komende week (spek, varkensvlees, brood en zoetigheid) en deden de moeders de was. Doordeweeks deelden Gorbatsjov en twee andere jongens uit Privolnoje een kamer.81 Hij was nu, zoals hij later zei, ‘een volledig onafhankelijke persoon. Niemand volgde mijn schoolprestaties.’ Dat kon ook nauwelijks, omdat zijn ouders en andere familieleden vrijwel analfabeet waren. ‘Mijn ouders beseften dat ik zo volwassen was dat ik voor mezelf kon zorgen, zonder hun aansporingen en adviezen. Het is me maar één keer gelukt mijn vader ervan te overtuigen naar school te komen voor een ouderbijeenkomst. Maar toen ik oud genoeg was om naar feestjes te gaan en met andere kinderen rond te hangen, zei mijn vader tegen mijn moeder: “Het lijkt erop dat Michail steeds vaker laat thuiskomt. Zeg er iets over tegen hem.”’82

65

De school, ondergebracht in een voormalig gymnasium uit de tsarentijd, is nog steeds in gebruik. Vlak bij de ingang hangt een plaquette met de tekst ‘Hier studeerde de eerste president van de Sovjet-Unie’. Het gebouw heeft twee lagen en de lokalen liggen langs een lange gang die naar een ijzeren trap leidt die versierd is met fraaie metalen ornamenten. In 2005 lieten leraren aan gasten een lokaal zien met rijen houten tafeltjes gericht op een zwart schoolbord en wezen het tafeltje van Gorbatsjov aan. (Voor zover valt na te gaan, kerfde hij niet zijn initialen in het hout.) Volgens een klasgenoot ‘deden we allemaal ons best, maar was Gorbatsjov een heel ijverige leerling met een enorme honger naar kennis. Na school maakten we allemaal ons huiswerk. Vervolgens troffen we elkaar weer en liepen we samen naar school, die een soort tweede thuis was geworden. Of we gingen naar de film. Als we een leraar tegenkwamen, werd het als onbeleefd gezien hem te storen, maar ik vergeet nooit dat Gorbatsjov op een wiskundelera-res afliep en vertelde dat hij in de klas iets niet had begrepen. Voordat de film begon nam ze tien of vijftien minuten de tijd om alles nog eens uit te leggen.’83

Gorbatsjovs moeder en haar twee zoons, Michail en Aleksandr, op z’n vroegst in 1948.

66

Anderen wendden zich tot Gorbatsjov om onenigheid op te lossen of om als scheidsrechter op te treden in een gevecht. Hij hield niet van vechten – niet dat hij bang was, het zat alleen niet in zijn karakter – maar stond zijn mannetje. Een familielid van zijn leeftijd herinnert zich dat hij hem en een ander kind sloeg, ‘gewoon om een beetje te pesten. Ik was iets ouder dan Michail, die even oud was als mijn broer. Ik werkte ze allebei op de grond, maar toen zij ouder waren namen ze mij flink te grazen.’84

Gorbatsjov was een natuurlijk leider. ‘Hij was een uitstekende organisa-tor,’ herinnerde een klasgenootje van de middelbare school zich. ‘Mensen mochten hem en vertrouwden hem. Hij was eerlijk en fair, werkte hard en wist hoe hij vrienden moest maken.’ Vijftig jaar later zei Gorbatsjov daarover: ‘Van kindsbeen af ben ik gewend de leiding te nemen. Dat was een ambitie die ik altijd heb willen realiseren.’85 Hij organiseerde sport- en sociale activiteiten. Hij leidde de ochtendgymnastiek terwijl hij door een grote microfoon stond te schreeuwen: ‘Klaar! Eén twee drie vier, één twee drie vier.’86 ‘Michail was dol op gewichtheffen,’ aldus zijn klasgenoot. ‘We tilden 32 kilo zestig of zeventig keer op; eerst stoten, dan duwen.’ Maar het meest hield Michail van acteren.

De schooltoneelgroep was zo populair dat liefhebbers zich niet simpel-weg konden aansluiten maar geselecteerd moesten worden. De geliefde literatuurlerares Joelia Soemtsova begeleidde de toneelgroep. De acteurs in de dop kwamen vaak bij haar thuis (waar sommigen die ver weg woonden een onderkomen hadden), zowel om te studeren als om te repeteren. Ze maakten hun eigen kostuums van materiaal dat ze van hun moeders kregen (vooral kaasdoek, omdat ‘er niks anders was’) en scharrelden rekwisieten bij elkaar, waaronder een tapijt dat iemands vader als oorlogsbuit uit Duitsland had meegenomen. Gorbatsjov werd de leider van de groep. Wat hem aan-trok in acteren, zegt hij, was ‘het verlangen om met mijn leerlingen om te gaan, maar ook om mezelf uit te drukken, om te weten te komen wat ik niet wist’. Het deed hem geen pijn dat Joelia Karagodina, een meisje voor wie hij meer dan gewone belangstelling had, de hoofdrolspeelster was. Samen schitterden ze in Snegoerotsjka (Sneeuwvlokje) van Aleksandr Ostrovski en in Maskerade van Lermontov.

De plek waar de toneelgroep optrad was geen echt podium, maar het eind van de schoolgang naast de ijzeren trap. Daar werd Roesalka van Poesjkin gespeeld en werden verscheidene stukken van Tsjechov opgevoerd.

67

Volwassenen kwamen kijken en het gezelschap trad zelfs buiten school op, in dorpen in het district. Van het toegangsgeld konden de toneelspelers schoenen voor klasgenootjes kopen. Gorbatsjov vertelt dat hij en zijn me-despelers zich nooit afvroegen of een stuk te moeilijk was. ‘We brachten werk op de planken van allerlei toneelschrijvers. Je kunt je wel voorstellen wat de resultaten waren, maar we werden nooit in verlegenheid gebracht.’ Een reizend toneelgezelschap uit Stavropol kwam een keer kijken. Nadat Gorbatsjov en zijn medeacteurs Maskerade hadden gespeeld, ‘prezen de professionele spelers ons en deden een uitspraak die ik nooit zal vergeten: ze vertelden ons dat we elkaar tijdens de ruzie tussen Arbenin en Zvezditsj niet bij de mouw moesten pakken. Ze zeiden dat vinnige discussies in hogere kringen anders gevoerd werden.’87

In die herinnering is Gorbatsjovs schelmse gevoel voor humor te her-kennen. Net als de trots en het genoegen die acteren hem verschaften. ‘Eigenlijk was hij een goede acteur,’ aldus Karagodina. ‘Hij heeft me zelfs

Gorbatsjov (midden) in een uitvoering van Lermontovs Maskerade op de middelbare school, 1948-1949.

68

een keer verteld dat hij overwoog een proefoptreden voor een toneelschool te doen.’88

Vanaf 1946 heeft Gorbatsjov vijf zomers op rij zijn vader geholpen in het besturen van een gigantische oogstcombine. Vanaf eind juni tot eind augustus werkten ze ver van huis. Zelfs als regen de oogst onderbrak, bleven ze op het veld en onderhielden ze de machines. ‘Tijdens deze “lege” dagen voerden mijn vader en ik veel gesprekken. We spraken over allerlei onder-werpen: het werk, het leven... Onze gewone vader-zoonrelatie ontwikkelde zich tot een verbond tussen twee mensen die een gemeenschappelijke zaak dienden en hetzelfde werk deden. Mijn vader behandelde me met respect en we werden echte vrienden.’89

Het tweetal werkte twintig uur per dag, tot twee of drie uur in de och-tend. Ze moesten de oogst snel binnenhalen, dus als het droog was werkten ze door. Ze wisselden elkaar af achter het stuur terwijl de grote combine gewoon doorreed. Gorbatsjov: ‘Het was heter dan in de hel. Overal stof, en het onophoudelijke kabaal van de machine. Als je naar ons keek, zag je slechts onze ogen en tanden. De rest van ons gezicht zat vol stof en olie. Soms, na vijftien of twintig uur werken, viel ik in slaap achter het stuur. Het eerste jaar had ik vaak een bloedneus.’90

Het werk betaalde betrekkelijk goed, zowel in geld als in goederen, maar zelfs de familie van een combinechauffeur was afhankelijk van een eigen moestuin om zich te voeden. En elk huishouden werd overladen met belas-tingen en andere verplichtingen. Boeren, of ze nou wel of geen vee hadden, waren verplicht 120 liter melk aan de staat te leveren, alsmede boter en vlees. Ze moesten belasting op fruitbomen betalen, ongeacht of de bomen vruchten droegen of niet. Gorbatsjov: ‘Daarom kapten boeren hun boom-gaarden. Je kon ook niet vertrekken: boeren kregen geen paspoort. Wat was het verschil met slavernij?’

Reflecties als deze kwamen waarschijnlijk pas later. Datzelfde gold voor het dilemma waar Gorbatsjov mee geconfronteerd werd als hij een gloedvol betoog hield over landbouwpolitiek: ‘Het was niet makkelijk om me los te maken van uiterst sombere analyses omdat ik wist hoe het boerenleven was.’91 In die tijd voelde hij dat hij aan kracht won en dat zijn zelfvertrou-wen groeide. Hij viel elke zomer zo’n 5 kilo af, maar ‘ik werd steeds sterker’. Joelia Karagodina kan zich zijn gezicht uit die dagen nog herinneren. ‘Het was verbrand door de zon. Op zijn handen zat dik, bloederig eelt.’92 ‘Ik was

69

zelfs trots op dat eelt,’ voegt Gorbatsjov eraan toe. Zijn vader leerde hem zoveel dat ‘ik binnen ongeveer twee jaar elk onderdeel van de machine kon repareren. Ik herkende elk mankement direct, alleen al aan het geluid, en kon vanuit elke hoek op de machine klauteren, zelfs als die in bedrijf was en de messen hun tanden lieten zien. Daar was ik trots op.’93

Deze overgang naar volwassenheid werd gemarkeerd door een andere gebeurtenis. Nadat de eerste oogst van na de oorlog was binnengehaald, die van 1946, besloten de mannen van de brigade van Sergej Gorbatsjov, van wie de meeste frontsoldaten waren, dat te vieren met drank. Michail, die toen vijftien was, moest ook meedoen. ‘Kom op, neem een borrel!’ riepen ze. ‘Het wordt tijd dat je een echte man wordt.’ Michail keek naar zijn vader, die grijnsde. Toen hij een mok in z’n handen geduwd kreeg, dacht hij het gebruik te kennen: eerst uitademen, dan snel de wodka naar bin-nen klokken, en vervolgens zonder adem te halen een glas water drinken. Wat hij niet wist, was dat de mannen hem geen wodka gaven, maar pure alcohol. ‘Ik wist niet wat me overkwam! Iedereen bulderde van het lachen, mijn vader nog het hardst.’94

De oogst van 1946 was mager en in veel regio’s heerste honger. De totale graanoogst in de Sovjet-Unie had een omvang van 39,6 miljoen ton, tegen 95,7 miljoen ton in 1940. Stavropol was het ergste bespaard gebleven en vluchtelingen uit andere gebieden stroomden toe, in de hoop hun bezit-tingen te kunnen ruilen tegen graan. In 1947, ook een droog jaar, was de opbrengst beter, maar de 65,9 miljoen ton was niet voldoende. De lente van 1948 bracht stofstormen, maar de daaropvolgende regen beloofde een goede oogst. Omdat ze de kans roken het oogstrecord te breken en op eer-betoon en bonussen voor alle betrokkenen hoopten, bereidden de lokale autoriteiten hun teams voor op de strijd. Er werden twee krachtige Stalinist 6 combines ingezet, bestuurd door Sergej Gorbatsjov en zijn zoon en Jak-ov Jakovenko en zijn zoon; twee krachtige S-80 tractoren met een andere oorlogsveteraan en een betrouwbaar partijlid als chauffeur; een truck die brandstof naar de velden moest brengen; twee andere partijleden die het graan van de combine moesten halen; en tot slot een vrachtauto om het graan af te voeren. De combines en tractoren werden uitgerust met lampen om ook ’s avonds te kunnen oogsten.

‘Kameraad Gorbatsjov is klaar voor de oogst’, zo luidde de kop op de voorpagina van de districtskrant, de Weg van Iljitsj.95 Op 25 juli 1948 had

70

de combine van Sergej Gorbatsjov de leiding, met 870 hectare geoogst land. Een paar dagen later stond hij nog steeds bovenaan, met 1239 hec-tare.96 Inmiddels had het presidium van de Sovjet-Unie bepaald dat een combinechauffeur die 8000 centenaren graan (een centenaar is één tiende van een ton) oogstte, onderscheiden zou worden met de Leninorde. Sergej Gorbatsjov en zijn zoon oogstten 8888 centenaren. Volgens een klasgenoot van Michail wilden de autoriteiten alleen vader Gorbatsjov belonen, maar vroeg Sergej de eer te mogen delen met zijn zoon. Dat werd geweigerd, met als argument dat de Leninorde niet gedeeld kon worden. Op voorstel van zijn vader kreeg de toen zeventienjarige Michail toch een onderscheiding: de Orde van de Rode Banier van de Arbeid, een van de hoogste van de Sovjet-Unie en ondertekend door Jozef Stalin. Sergej kreeg de Leninorde.

Toen de onderscheiding dat najaar bekend werd gemaakt, verzamelden de klasgenoten van Michail zich om hem te feliciteren. ‘Het was de eer-ste keer dat zoiets me overkwam. [...] Ik was totaal verrast, maar natuur-lijk ook heel blij.’97 Joelia Karagodina had nog een krantenknipsel met zijn toespraak: ‘Al ons geluk en onze volledige toekomst worden bepaald door werk, de belangrijkste factor die de socialistische maatschappij verder brengt. Recht uit mijn hart dank ik de bolsjewistische partij, de leninisti-sche Komsomol en mijn leraren die mij liefde voor het socialistische werk, standvastigheid en kracht hebben bijgebracht.’ Het is heel goed mogelijk, aldus Karagodina in 1991, ‘dat hij die woorden inderdaad gesproken heeft. We kenden geen andere communicatiestijl en deze manier leek ons heel natuurlijk.’98

Joelia zat al in klas 10, Gorbatsjov in 9. ‘Gorbatsjov, sterk, gedrongen en vastberaden, had de opmerkelijke gave om iedereen aan zijn wil te onder-werpen,’ aldus Joelia. Hij corrigeerde zijn geschiedenisleraren en toen hij een keer boos was op een docent zei hij: ‘“Wilt u uw onderwijsbevoegdheid houden?” Hij was iemand die vond dat hij gelijk had en dat voor iedereen kon bewijzen.’

Op een dag zat Karagodina te studeren bij Soemtsova. Gorbatsjov kwam langs en vroeg haar hem te helpen met een wiskundeopgave. Wiskunde was haar sterke punt, terwijl Gorbatsjovs liefde meer bij literatuur en geschiede-nis lag. Toen ze de opgave begon uit te leggen, keek hij de kamer rond en zag hij een wit stuk in de pagina die ze redigeerde voor de muurkrant van school. ‘Ben je er nog niet mee klaar? De krant moet morgen klaar zijn.

71

Zorg ervoor dat je het voor die tijd afgerond hebt!’ Joelia herinnert zich dat ze dacht: nu wordt hij ook nog mijn baas. Als reactie besloot ze ‘helemaal niks te doen’. Twee dagen later gaf hij haar tijdens een Komsomolvergade-ring ten overstaan van alle aanwezigen een reprimande. ‘Ik werd zo rood als een kreeft. Hij schreeuwde een beetje, strafte me.’99 ‘Ik voelde me gekwetst. Ik liep weg van school, stond op het punt om in huilen uit te barsten, toen Michail achter me aan kwam. Hij vroeg me om nog diezelfde dag met hem naar de film te gaan.’ Leden van de toneelgroep gingen vaak naar de film. Soms gingen ze meerdere keren naar dezelfde, terwijl Soemtsova hun van alles leerde over de acteeraspecten. Maar nu was Karagodina nog erger beledigd: hoe kon hij haar meevragen terwijl hij haar daarnet nog zo had gekwetst? ‘Lieverd,’ zei Gorbatsjov, ‘die twee dingen hebben niks met elkaar te maken.’100

De schooldirecteur bewonderde Gorbatsjov. Volgens een klasgenoot ver-telde ze Michail: ‘Voor jou ligt een mooie toekomst weggelegd. Als je van school af bent, kun je je eigen weg kiezen. Met die onderscheiding van je zal elke universiteit je verwelkomen.’ Daarom richtte ze zich uitsluitend tot Joelia toen ze niet alleen haar maar eigenlijk ook Michail erop wilde aanspreken dat ze zoveel tijd samen doorbrachten ‘dat hun klasgenoten het idee krijgen dat ze zich niet op hun studie hoeven te concentreren’. Karagodina liet gehoorzaam weten dat ze Michail minder zou zien. Zodra hij dit hoorde, liep hij direct naar de kamer van de directeur. Die kwam even later ‘met een rood gezicht en opgewonden’ naar buiten, gevolgd door een glimlachende Gorbatsjov. ‘Wat heb je haar gezegd?’ vroeg Joelia. ‘O, niks bijzonders. Ik heb alleen gezegd dat ik een modelstudent ben en dat jij dat ook bent. Ik ben sociaal actief, en jij ook. Dat we vrienden zijn gaat niemand iets aan. Laten de anderen zich gedragen zoals wij.’ Uiteraard, volgens Joelia’s verslag, kon de directeur daar niets tegen inbrengen.101

Gorbatsjov legde de lat hoog, voor iedereen. Joelia: ‘Ik voelde dat ik niet goed genoeg voor hem was, of we pasten gewoon niet bij elkaar. Hij was te energiek, te serieus, zo georganiseerd. En hij was slimmer dan ik. Hij stond in het middelpunt van de belangstelling.’ Korte tijd ‘was er sprake van liefde, van beide kanten’, maar ze zeiden nooit iets als ‘Ik hou van je’ tegen elkaar. Soms stak Gorbatsjov er de draak mee. Een keer tijdens de repetitie van Sneeuwwitje, toen Joelia’s personage moest zeggen: ‘Lieve tsaar, vraag me honderd keer of ik van hem houd, en ik zal honderd keer antwoorden

72

dat dat zo is’, boog Gorbatsjov zich naar voren en fluisterde in haar oor: ‘Meen je dat nou?’ De schooldirecteur zat nota bene vlakbij in het publiek. Joelia: ‘Ik was helemaal van de kaart en kon nauwelijks verder met mijn monoloog. Iedereen vroeg achteraf was er aan de hand was, en Gorbatsjov stond daar maar, iets opzij, glimlachend.’102

Toen ze een jaar eerder afstudeerde dan Gorbatsjov, vertrok Karagodina naar Moskou, waar ze een lerarenopleiding ging volgen. Maar omdat er geen kamer meer in het studentenhuis was en ze nergens onderdak vond, kwam ze al snel weer naar huis. Gorbatsjov vroeg: ‘“Waarom houd je niet vast aan je plannen? Je had voor de deur van de kamer van de rector moeten gaan liggen en niet weg moeten gaan voordat je een kamer in het studen-tenhuis toegewezen had gekregen.” Dat soort dingen had hij inderdaad gedaan,’ aldus Karagodina later, ‘maar ik niet.’ In plaats daarvan vond ze een baan als lerares in een dorpsschool niet ver van Molotovskoje. Daar kwam Gorbatsjov haar opzoeken, ‘maar het werkte niet. Hij kon maar niet beslissen of hij werk van me wilde maken. We spraken nooit over liefde en maakten geen plannen voor de toekomst. Ik denk dat we gewoon niet bij elkaar pasten. Hij respecteerde mensen met een sterke wil en met een vast-beraden karakter. Het is misschien geen toeval – dat las ik ergens – dat hij Raisa Maksimovna [Gorbatsjovs uiteindelijke vrouw] omschreef als “mijn generaal”. Ik kon zijn maximalisme niet aan.’

Als ze met ‘maximalisme’ bedoelde dat Gorbatsjov vastberaden was om te bereiken wat onmogelijk leek, had ze gelijk. Toen Karagodina in haar derde jaar van een opleiding in Krasnodar zat, kreeg ze een ansichtkaart van Michail. Hij sloot af met de Latijnse woorden Dum spiro, spero. Haar Baltische vriendin vertaalde: ‘Zolang ik adem, heb ik hoop’. Dat zou zijn motto hebben kunnen zijn toen zijn droom van het hervormen van de Sovjet-Unie in duigen viel. Op de ansichtkaart die Karagodina terugstuur-de, schreef ze de man die de wereld probeerde te veranderen: ‘Adem, maar hoop niet op te veel!’103

73

Het gezin Gorbatsjov, 1949.

Gorbatsjov template voor Crius - Hollands Diepde Praagse Lente, januari 1968 - april 1969. Falin,...

Documents

Transcript of Gorbatsjov template voor Crius - Hollands Diepde Praagse Lente, januari 1968 - april 1969. Falin,...