Kwetsbare ouderen

Inleiding

Binnen de geriatrische literatuur wordt een combinatie van problemen in verschillende domeinen van het functioneren omschreven met de term ‘kwetsbaarheid’(in het Engels ‘frailty’). Uit onderzoek blijkt dat de mate van kwetsbaarheid een goede voorspeller is als selectiecriterium voor behandeling of interventie. Het is dan ook belangrijk om bij het bepalen van de hoeveelheid zorg of behandeling, of bij het inschatten van risico’s, juist te kijken naar iemands kwetsbaarheid en de daarmee potentieel samenhangende zorgbehoefte. Daarmee kan een goede selectie van ouderen worden gemaakt, aan wie extra aandacht of zorg gegeven moet worden. Onduidelijk echter is wie precies die kwetsbare ouderen zijn. Voordat identificatie plaats kan vinden dient kwetsbaarheid eerst te worden gedefinieerd.

Er zijn meerdere instrumenten beschikbaar waarmee kwetsbare ouderen kunnen worden geïdentificeerd. In kader 1 staan zes instrumenten beschreven. In de eerste kolom staan de namen van de instrumenten vermeld; de tweede kolom bevat een opsomming van de domeinen met bijbehorende componenten die door middel van de instrumenten in kaart gebracht worden. De derde kolom vermeldt enkele kenmerken van de zes instrumenten en tot slot staat in de laatste, de vierde kolom, de validiteit van de instrumenten beschreven.

Kader 1 Meetinstrumenten van kwetsbaarheid

Meetinstrument Domeinen Kenmerken Validiteit

Phenotype of frailty(Fried e.a., 2001)

lichamelijk: gewichtsverlies, zwakheid, traagheid in lopen, zelfgerapporteerde uitputting, lage fysieke activiteit

klinisch oordeel en zelfrapportage; fragiel ≥ drie criteria

voorspellend voor vallen, vermindering in mobiliteit of ADL beperkingen en sterfte

Strawbridge questionnaire(Strawbridge e.a., 1998)

lichamelijk: lichamelijke gezondheid (vier items), voeding (verlies aan eetlust, gewichtsverlies), zintuiglijk (gezichts- en gehoorproblemen)psychisch: cognitie (drie items)

zelfrapportage; fragiel ≥ twee tekorten in de volgende domeinen: lichamelijk, voeding, cognitief, zintuiglijk)

gerelateerd aan verminderd actief zijn, een slechtere geestelijke gezondheid en minder levenstevredenheid

Edmonton Frail Scale(Rolfson e.a., 2006)

lichamelijk: functionele onafhankelijkheid, zelf geschatte gezondheid, medicatiegebruik, voeding, continentie, functionele verrichtingenpsychisch: cognitie, stemmingsociaal: sociale steunongewenste uitkomst: ziekenhuis-opname

zelfrapportage en klinisch oordeel; optellen van tekorten

gerelateerd aan de klinische beoordeling van fragiliteit door de geriater en de Barthel Index

Frailty Index (gebaseerd op een alles-omvattend geriatrisch assessment)(Jones e.a., 2004)

lichamelijk: mobiliteit, evenwicht, defecatie, mictie, voeding, ADL, comorbiditeit, communicatiepsychisch: cognitieve toestand, stemmingsociaal: sociale toestand

zelfrapportage en klinisch oordeel; optellen van tekorten

voorspellend voor opname in een verzorgings- of verpleeghuis en sterfte

Groningen Frailty Indicator(Schuurmans e.a., 2004)

lichamelijk: mobiliteit (vier ADL/IADL items), lichamelijke fitheid, gezichtsvermogen, gehoor, gewichtsafname, comorbiditeitpsychisch: cognitie, depressie, angstsociaal: eenzaamheid (drie items)

zelfrapportage; fragiel ≥ vijf items

gerelateerd aan welbevinden

Frailty markers(Puts e.a., 2005)

lichamelijk: lichaamsgewicht, longfunctie, gezichtsvermogen, gehoor, incontinentie, lichamelijk actief zijnpsychisch: regie over het eigen leven, depressieve symptomen, cognitie

zelfrapportage en klinisch oordeel; fragiel ≥ drie markers

voorspellend voor functionele beperkingen, verzorgings- of verpleeghuisopname en sterfte

Dit kader is gepubliceerd in: Gobbens R. et al. (2011). Tilburg Frailty Indicator. Instrument om fragiele ouderen op te sporen. Tijdschrift voor Verpleegkundigen, nr. 2, p. 52-57.

Doelstellingen

De student is in staat:- de ontwikkeling van het concept ‘kwetsbaarheid’ te schetsen- aan te geven welke soorten definities van kwetsbare ouderen onderscheiden kunnen

worden- een onderbouwde keuze te kunnen maken voor een definitie van kwetsbaarheid- het verschil te kunnen benoemen tussen conceptuele en operationele definities van

kwetsbaarheid- de waarde van een integraal conceptueel model van kwetsbaarheid te benoemen- het belang van vroegtijdige identificatie van kwetsbare ouderen te benoemen- het belang van screenen van kwetsbare ouderen te kunnen benoemen- voor- en nadelen van diverse meetinstrumenten kunnen benoemen- te benoemen welke kwaliteitseisen aan meetinstrumenten gesteld kunnen worden- de kwaliteit van screeningsinstrumenten te kunnen beoordelen - de Tilburg Frailty Indicator af te kunnen nemen bij (kwetsbare) ouderen

VoorbereidingsopdrachtenVerdiep je in twee meetinstrumenten die vermeld staan in kolom 1 (Kader 1). Maak zelf een keuze. Beschrijf de voor- en nadelen van deze twee instrumenten en geef aan hoe valide en

betrouwbaar deze instrumenten zijn. Welk instrument zou je in de praktijk gebruiken? Onderbouw je keuze. De notitie dient uit 2 pagina’s te bestaan.

Zoek op internet de Tilburg Frailty Indicator (TFI) op. Neem de TFI vervolgens mondeling af bij iemand van 75 jaar of ouder. Zet jouw ervaringen met het afnemen van de TFI op schrift (1 A4’tje).

Verdieping in twee instrumentenEdmonton Frail Scale (2006)Voordelen: - De meeste domeinen komen erin voor.- Zelfrapportage vind ik een groot pluspunt. Op deze manier herkent de patiënt zijn eigen tekortkomingen of komt de verpleging er juist achter dat de patiënt het zelf niet door heeft. Nadelen:- Bij domeinen mis ik ADL en mobiliteit. Valide (wordt er gemeten wat er geweten wil worden):- Groot pluspunt is dat het gecontroleerd wordt door de geriater en dat de Barthel score wordt ingevuld. Betrouwbaar:Mijn inziens is dit instrument betrouwbaar omdat het zelfrapportage betreft en het gecontroleerd wordt door de geriater en door de verpleging, omdat zij de Barthel score invullen.

Strawbridge questionnaire (1998)Voordelen:- Erg goed dat hier voeding bij betrokken zit. Deze mis ik bij de Edmonton Frail Scale. - De domeinen worden op meerdere items gecheckt. - Duidelijk aangegeven wanneer fragiel.Nadelen:- Verpleging en andere disciplines spelen hierin geen rol?Valide:- De validiteit is opvallend anders dan de bovenste scale. Deze is gerelateerd aan verminderd actief zijn, een slechtere geestelijke gezondheid en minder levenstevredenheid. Deze zie ik bij andere schalen niet terug. Ik vind vooral levenstevredenheid en goed punt omdat daardoor kwetsbaarheid ook goed bepaald door kan worden.Betrouwbaar:- Het zou nog betrouwbaarder zijn geweest als verpleging en andere disciplines een rol bij deze schaal mogen spelen.

Tilburg Frailty Indicator (TFI)

Onderdeel A Determinanten van fragiliteit1. Wat is uw geslacht? 0 man X vrouw2. Wat is uw leeftijd? 79 jaar3. Wat is uw burgerlijke staat? X gehuwd of samenwonend

0 ongehuwd

0 gescheiden0 weduwnaar/weduwe

4. Wat is uw geboorteland? X Nederland0 Nederlands Indië0 Suriname0 Nederlandse Antillen0 Turkije0 Marokko0 Anders,namelijk............................

5. Wat is de hoogste opleiding die u heeft afgemaakt?

X geen of lager onderwijs0 middelbaar onderwijs0 hoger beroepsonderwijs ofuniversiteit

6. In welke categorie valt het netto maandinkomen van uwhuishouden?

0 €600,- of minder0 €601,- tot en met €900,-X €901,- tot en met €1200,-0 €1201,- tot en met €1500,-0 €1501,- tot en met €1800,-0 €1801,- tot en met €2100,-0 €2101,- of meer

7. Hoe gezond vindt u alles bij elkaar uw manier van leven?

0 gezondX niet gezond, niet ongezond0 ongezond

8. Heeft u twee of meer ziekten en/of chronischeaandoeningen?

X ja 0 nee

9. Heeft u het afgelopen jaar één of meerdere van devolgende gebeurtenissen meegemaakt?- het overlijden van een dierbaar persoon- een ernstige ziekte van uzelf- een ernstige ziekte van een dierbaar persoon- een scheiding, verbreking duurzame, intieme relatie- een verkeersongeval- een misdrijf

X ja 0 nee0 ja X neeX ja 0 neeX ja 0 nee

0 ja X nee0 ja X nee

10. Bent u tevreden met uw woonomgeving? X ja 0 nee

Onderdeel B Componenten van fragiliteitB1 Lichamelijke componenten11. Voelt u zich lichamelijk gezond? X ja 0 nee12. Bent u de afgelopen periode veel afgevallen zonderdit zelf te willen?(veel is: 6 kg of meer in de afgelopen 6 maanden of3 kg of meer in de afgelopen maand)

0 ja X nee

Heeft u problemen in het dagelijks leven door13. ..........slecht lopen?14. ..........het slecht kunnen bewaren van uw evenwicht?15. ..........slecht horen?16. ..........slecht zien?

0 ja X nee0 ja X nee

0 ja X nee0 ja X nee

17. ..........weinig kracht in uw handen?18. ..........lichamelijke moeheid?

X ja 0 neeX ja 0 nee

B2 Psychische componenten19. Heeft u klachten over uw geheugen? 0 ja 0 soms X nee20. Heeft u zich de afgelopen maand somber gevoeld?

0 ja 0 soms X nee

21. Heeft u zich de afgelopen maand nerveus of angstiggevoeld?

0 ja 0 soms X nee

22. Kunt u goed omgaan met problemen? X ja 0 neeB3 Sociale componenten23. Woont u alleen? 0 ja X nee24. Mist u wel eens mensen om u heen? 0 ja 0 soms X nee25. Ontvangt u voldoende steun van andere mensen?

X ja 0 nee

Scoring onderdeel B: range van 0 tot 15 Vraag 11: ja = 0, nee = 1 Vraag 12: nee = 0, ja = 1 Vraag 13 t/m 18: nee = 0, ja = 1 Vraag 19: nee/soms = 0, ja = 1 Vraag 20 en 21: nee = 0, ja/soms = 1 Vraag 22: ja = 0, nee = 1 Vraag 23: nee = 0, ja = 1 Vraag 24: nee = 0, ja/soms = 1 Vraag 25: ja = 0, nee = 1 Afkappunt: 5 (bij ≥5 is iemand fragiel) 2 punten

Plenaire bijeenkomstIn een college wordt de ontwikkeling van het concept kwetsbaarheid geschetst. Daarnaast wordt ingegaan op essentiële verschillen tussen definities en modellen van kwetsbaarheid en de consequentie die de keuze voor een bepaalde definitie heeft voor de identificatie van kwetsbare ouderen. Vervolgens wordt ingegaan op diverse instrumenten t.b.v. het identificeren van kwetsbare ouderen. Er wordt nader ingezoomd op kwaliteitseisen die aan deze instrumenten gesteld moeten worden. Tot slot wordt aandacht besteed aan de ervaringen met het afnemen van de TFI.

LiteratuurVan Campen C (red.) (2011). Kwetsbare ouderen. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. Dit boek is te downloaden via de website van het SCP (www.scp.nl).