5.1 De renaissance begon rond de 15e eeuw in Italiaanse steden zoals Florence, Venetië, Milaan en Rome. ‘Renaissance’ komt van ‘renascimento’ wat ‘wedergeboorte’ betekend, zoals Giorgio Vasari deze periode noemde.Door de economische groei (handel met Midden-Oosten) in de middeleeuwen in de Italiaanse steden maakten ze ook een politieke groei mee, de steden maakten zich los van de Duitse keizer terwijl in de rest van Europa nationale staten ontstonden.Rijke Italianen waren vooral bankiers en handelaren die, om hun rijkdom te tonen, enorme mooie villa’s en huizen lieten bouwen, waarvoor ze de beste kunstenaars voor zich lieten werken.

In Italië veranderde het levensmotto ‘memento mori’(=gedenk te sterven) in ‘carpe diem’ (=pluk de dag). Er ontstond weer interesse voor de kunst uit de Oudheid, het klassieke erfgoed.Hierbij speelden de humanisten een grote rol. Zij bestudeerden en vertaalden de klassieke taal en filosofie. De humanisten gingen ook de teksten van de monniken kritisch bestuderen, los van het christendom. Op den duur ging ook het gewone volk de teksten lezen. Als ideale mens gold de ‘uomo universalis’, de universele mens die zich op de meest uiteenlopende terreinen had ontplooid, zoals Leonardo da Vinci.

Door de boekdrukkunst verspreidde het humanisme zich naar het noorden. Belangrijke humanisten van buiten Italië waren Erasmus en Thomas More. Erasmus vond dat het bestuderen van klassieke teksten moest leiden tot zuivering van het christendom.

Ook het natuurwetenschappelijk denken werd door het humanisme gestimuleerd. Bijvoorbeeld Copernicus ontwierp een wiskundig model van het zonnestelsel waarin de planeten niet om de aarde draaiden, maar om de zon. Dit was overigens de aanloop naar de wetenschappelijke revolutie in de 17e eeuw, die het wereldbeeld compleet zou veranderen.Verder gingen ook kunstenaars en beeldhouwers de Oudheid bestuderen, ze gebruikten Griekse en Romeinse beelden en tempels als inspiratie. Anderen onderzochten de natuur en het menselijk lichaam om zo realistisch mogelijke beelden te maken. Schilderingen beeldden niet alleen Bijbelse taferelen meer af, hoewel de Bijbel toch een belangrijke inspiratiebron bleef.

Michelangelo leefde tussen 1475 en 1564 en zat vol zelfvertrouwen en was erg koppig. In 1508 werd hij door de Paus ingehuurd om de Sixtijnse Kapel te beschilderen, waar hij 4 en een half jaar aan werkte. De schildering van God en Adam in de Kapel is misschien wel het hoogtepunt van realistische schilderkunst.

5.2In 1493 was een groot deel van de wereld nog onbekend voor de Europeanen. Over Azië en Afrika hadden ze slechts fantasieën en Amerika was pas deels ontdekt. Dat Australië bestond wisten ze zelfs helemaal niet!In de middeleeuwen waren al wel kruiden en specerijen uit het verre oosten te verkrijgen, maar die waren vaak erg duur door vele tussenhandelaren en omdat de handel in de handen van de Arabieren lag. Dus wilden de Europeanen de producten zelf gaan halen en aangezien de Arabieren en Turken de landwegen beheersten, moesten ze over de zee.De Portugezen waren de eersten en onder leiding van de Portugese prins Hendrik de Zeevaarder werden zeevaardersscholen opgericht en hij financierde in de 15e eeuw een zeereis langs de Afrikaanse kust. Daar stichtten ze handelsposten en ruilden textiel en ijzer tegen goud en slaven (Kaap de Goede Hoop in 1488).Ook maakten de Portugezen nieuwe kaarten die voor de rest van Europa geheim werden gehouden.

In 1493 vond Columbus Indië door naar het westen te varen. Een jaar na zijn dood ontdekte Amerigo Vespucci dat het een heel nieuw continent betrof, Amerika, de ‘mundus novus’ (=nieuwe wereld).Een paar jaar later, in 1498 bereikten de Portugezen Indië alsnog over zee, onder leiding van Vasco da Gama. In 1510 vonden de Portugezen de Molukken en dreven zij handel met Chinezen en Japanners.In Midden-Amerika drongen de Spaanse ‘conquistadores’ (=veroveraars) binnen. Fransico Pizarro nam het Incarijk in Peru in bezit. Daar dwongen de Spanjaarden de inwoners voor zich te werken en goud te winnen. Onder anderen indianen, Azteken en Inca’s stierven aan Europese ziektes die de Spanjaarden meenamen, anderen kwamen om door Spaans geweld.

De Spanjaarden en Portugezen bewaakten hun zeeroutes met het nodige geweld wat de Fransen, Nederlanders en Engelsen dwong hun eigen routes te zoeken. Eind 16e eeuw waren er weer nieuwe ontdekkingsreizen gaande. De Nederlandse Jacob van Heemskerck en Willem Barentsz probeerden via het noordoosten naar Azië te varen, maar strandden in het poolijs van Nova Zembla, waar ze ‘Het Behouden Huys’ bouwden. Tegelijkertijd bereikten vier andere Nederlandse schepen ‘om de zuid’ de baai Bantam op Java.

Christoffel Columbus leefde van 1451 tot 1506 en was een Italiaanse ontdekkingsreiziger. Eerst probeerde hij geld te krijgen bij de Portugese koning, daarna bij de Spaanse. Van die koning kreeg hij wel geld om in 1942 via het westen naar Indië te varen, wat later Amerika bleek te zijn. In totaal is Columbus vier keer naar Midden-Amerika gevaren.

5.3Er was in de middeleeuwen al veel kritiek op de kerk omdat hoge ambten verkocht werden en priesters leefden niet celibatair. De humanist Erasmus ontdekte dat er veel fouten in de Bijbel stonden en maakte in 1516 een nieuwe vertaling. Hierbij verwierf hij kritiek op de kerk, in zijn boek ‘Lof der Zotheid’ bespotte hij de onwetendheid, bijgeloof en de aandacht voor uiterlijkheden binnen de kerk. Hij schreef ook zeer negatief over pausen, kardinalen en bisschoppen. De Bijbelstudie was misschien wel de meest gevaarlijke vorm van kritiek op de kerk, want alleen priesters en de paus konden de geloofswaardigheden bepalen. Zo werd Erasmus een belangrijke grondlegger van de reformatie/kerkhervorming.

In 1517 begon de reformatie pas echt, toen de monnik Maarten Luther optrad. Hij stuurde een brief en 95 stellingen naar een plaatselijke bisschop. Hij was vooral tegen de aflaathandel. Met zijn stellingen wilde hij slechts een discussie op gang brengen, maar de paus reageerde heftig en begon een proces tegen Luther. Dat spoorde Luther aan zijn ideeën verder uit te werken. De kern van zijn leer was dat een zondig mens de genade van God niet kon verdienen door goede werken maar door geloof. Ook was hij tegen het vereren van heiligen en relikwieën en priesters waren overbodig. De paus stootte Luther in 1520 uit de kerk en Luther werd vogelvrij verklaard toen hij zijn woorden niet herriep. De Saksen boden Luther echter bescherming. De kerk scheurde, de rooms-katholieken bleven trouw aan de paus, de protestanten niet. Pas in 1555 mocht elke vorst het geloof voor zijn gebied kiezen.

Na Luther kwamen er nog meer hervormers, zoals Johannes Calvijn (Jean Cauvin). Hij werd opgeleid door Erasmus en vond dat de Bijbel de enige vorm van gezag was. Hij was tegen alle niet-Bijbelse franje, zoals; heiligbeelden, het branden van kaarsen in de kerk, enz. Verder was hij van mening dat de mens van nature zondig en slecht is. Vanaf het begin der tijden zou beslist zijn wie verdoemd was en wie niet. God had dat bepaald en er viel niets aan te veranderen.De genen die uitverkoren waren tot de hemel, kon je herkennen aan hun Bijbelstudie, hard werken, gebed, soberheid en zelfbeheersing. Men mocht daarentegen ook genieten van het leven. Hij was daarom tegen het celibaat, wie niet genoot van het leven, wees goedheid af. Volgers van Calvijn waren nog extremer, zij verafschuwden elke vorm van genot.Calvijn zag de overheid als een dienaar van God, dus mocht die niets over het geloof te zeggen hebben en het volk mocht van hem in opstand komen tegen een overheid die Gods wetten niet naleefde. In Calvijns kerk hadden gewone gelovigen de macht en de Bijbel bepaalde wie gelijk had. Vanaf 1541 werd het calvinisme vanuit Genève verspreid over Noord-, West- en Midden-Europa. In 1566 kwam het calvinisme in de Nederlanden boven de grond (en was dus niet meer geheim), het had toen al een behoorlijke aanhang.

Kenmerken Luther en CalvijnLuther Calvijn- Tegen aflaathandel. - Hard werken, enz., maar wel genieten.- Het geloof brengt genade. - Mens had geen invloed op verdoeming.- Tegen verering van heiligen e.d. - Tegen heiligbeelden, branden van kaarsen in

kerk, enz.- Priesters zijn overbodig. - Tegen celibaat.- Gericht op vorsten die het geloof in hun gebied regelen.

- Overheden waren dienaars van God en mochten niets over het geloof beslissen.- Het gewone volk had de macht en mocht in opstand komen tegen slecht bestuur.

De boekdrukkunst werd in 1450 door Johannes Gutenberg (Mainz) uitgevonden. Uit de eerste pers kwam een aflaatbrief, het eerste gedrukte boek was de Bijbel. Hierdoor werden boeken goedkoper en werden sneller verspreid; Luthers stellingen waren binnen een maand in heel Europa bekend. De boekdrukkunst leidde tot nog een verschijnsel: censuur, zo stelde de Bijbel een lijst verboden boeken op (index).

5.4Sinds 1515 was Karel V landheer van de Nederlanden. Alle Nederlandse gewesten bezaten een eigen hertog, eigen regels en gewoontes. Elk gewest had ook een stadhouder, een hoge edelman die het gewest vertegenwoordigde. In 1522 zette Karel V de inquisitie op en liet meer dan 2000 Nederlanders om hun geloof vermoorden. Karels zoon, Filips II wilde de ketterij bestrijden en riep daarmee veel verzet op. In 1559 verliet Filips II de Nederlanden om in Spanje tot koning gekroond te worden. Zijn halfzus, Margaretha werd landvoogdes van de Nederlanden. Ze kreeg direct problemen met de hoge adel, maar ook lage edelen en steden hadden moeite met de centralisatie en de inquisitie nu het calvinisme de Nederlanden binnendrong.

In 1564 pleitte Willem van Oranje voor godsdienstvrijheid, twee jaar later trokken 200 lage edelen naar Brussel om de landvoogdes te vragen om afschaffing van de inquisitie. Ze beloofde het geloofsvervolg te minderen, dus werden calvinistische bijeenkomsten niet meer geheimgehouden. Nadat een predikant in een hagenpreek in Steenvoorden (Vlaanderen) tekeer was gegaan tegen de verering van beelden begon de Beeldenstorm. Filips II was hier woedend om en stuurde de hertog van Alva om orde op zaken te stellen. In 1567 kwam hij vanuit Zuid-Italië met een groot leger en zijn speciale rechtbank velde duizend doodstraffen. Duizenden anderen, onder wie Willem van Oranje, vluchtten. In Duitsland begon Willem van Oranje met het vormen van een invasieleger. In 1568 wonnen zijn broers de eerste veldslag, maar Alva bleef oppermachtig en legde nieuwe belastingen op. Bendes van lage edelen, geuzen genaamd, sloten zich aan bij Willem van Oranje en namen op 1 april 1572 den Briel in. Vervolgens liepen bijna alle Hollandse en Zeeuwse steden over naar de Opstand. Alva nam gruwelijk wraak en heroverde sommige steden. Toch kregen de Spanjaarden het steeds moeilijker. Na maanden geen soldij gekregen te hebben begonnen de Spaanse soldaten in 1576 te muiten, moorden en plunderen in zuidelijke gewesten, die zich daarna ook aansloten bij Willem van Oranje. Hun eis de Spaanse troepen te laten vertrekken en de geloofsvervolging te stoppen werd door Filips II absoluut niet ingewilligd.De nieuwe landvoogd, hertog van Parma, sloot een verbond met een aantal zuidelijke gewesten tegen de opstand. Tegelijkertijd werd de Unie van Utrecht gevormd door Willem van Oranje. Dit bondgenootschap werd overigens de kern van een nieuwe staat. In 1580 werd Willem van Oranje door Filips II vogelvrij verklaard, waarna de Unie van Utrecht in 1581 Filips II afzwoer als landsheer.

De opstand kwam in diepe crisis toen in 1584 Willem van Oranje vermoord werd en Parma een jaar later Antwerpen innam. Ook in het noorden kreeg hij steeds meer steden in handen. Juist toen de Opstand verloren leek, moest Parma een invasie in Engeland voorbereiden. De Spaanse vloot ging in 1588 in Engeland ten onder en de opstand was gered.De opstandige gewesten besloten geen nieuwe landsheer meer te kiezen en gingen verder als Republiek der Verenigde Nederlanden. Onder leiding van Maurits, de zoon van Willem van Oranje, kreeg de Republiek in 1588 het hele noorden in handen. Toen 60 jaar later vrede werd gesloten, liep de Nederlands-Belgische grens door Brabant, wat nu nog steeds zo is.

In 1572 begon Don Frederik de belegering van Haarlem met 14.000 man. De stad, die 18.000 inwoners had verdedigde zich. Onder hen was Kenau Simonsdochter Hasselaar. Ze leverde materiaal ter versterking van de stadsmuren en vocht als hoofd van een vrouwenleger (van 300 mensen). Na 7 maanden moest Haarlem zich toch overgeven.