€¦ · Web viewLespakket. Het menselijk brein. Science+ project voor groep 7-8. Inhoudsopgave....

1

Lespakket

Het menselijk brein

Science+ project voor groep 7-8

Inhoudsopgave

2

Inleiding 3

Het Zenuwstelsel 4Cellen 4Zenuwcellen 5

Zenuwcellen geven signalen door 7Samenwerking tussen zenuwcellen 8Onderverdelingen van het zenuwstelsel 10

Hersenen 11Verhaaltje 1: Hoe zien je hersenen eruit eruit? 11Verhaaltje 2: Hersencellen 13Verhaaltje 3: Functies van je hersenen: wat doen ze? 14Verhaaltje 4: Evolutie: hoe zijn de hersenen ontstaan? 20

Speciale onderwerpen: antwoorden op jullie vragen 23Hoe groeit en leert je brein 23Hoe kun je onthouden? 26Hoe word je verliefd? 29Wat is het nut van slapen? 30Wat is hoogbegaafdheid? 33Kunnen dieren ook intelligent zijn? 39Wat is denken? 40Waarom denken en leren mensen verschillend? 41

Illusies, gevoelens en training 42

Eindopdracht 48

Met dank aan: Jan van der Jagt, auteur van dit lespakket, 2011

Inleiding

3

Een project over het menselijk brein, best ingewikkeld want wat is ons brein eigenlijk? Voelen wij met ons brein of met ons hart? Waar komt verdriet, boosheid en vreugde vandaan? Onze hersenen zijn voor een groot deel een nog onbekend terrein, beetje bij beetje ontdekken wetenschappers hoe ons brein in elkaar zit. En elke nieuwe ontdekking roept gelijk weer nieuwe vragen op.

Als voor onze jaartelling waren wetenschappers geinteresseerd in ons brein. Uit een boek van prof.dr. D. Swaab hebben we de volgende uiteenzetting van Hippocrates gehaald.

‘Het dient algemeen bekend te zijn dat de bron van zowel ons plezier, onze vreugde, gelach en vermaak, als van onze smart, pijn, angst en tranen, geen andere is dan de hersenen. Het is in het bijzonder dit orgaan dat ons in staat stelt te denken, te zien en te horen en het lelijke van het schone, het kwade van het goede, het aangename van het onaangename te onderscheiden. Het zijn de hersenen ook waar zich de zetel bevindt van waanzin en krankzinnigheid, van angsten en verschrikkingen dieons bestormen, dikwijls ’s nachts maar soms zelfs overdag; daar ligt de oorzaak van slapeloosheid en slaapwandelen, van gedachten die niet willen komen, van vergeten verplichtingen en van zonderlinge verschijnselen. (Hippocrates, 460-370 v.Chr.)

Wie was Hippocrates en wat bedoelde hij eigenlijk met deze woorden? Kijk of je wat informatie kunt vinden en praat hierover met elkaar.

Voordat dit lespakket ontwikkeld is hebben wij jullie de mogelijkheid gegeven zelf invloed uit te oefenen op de inhoud van het lespakket. Jullie hebben massaal interessante vragen ingestuurd. Veel vragen worden beantwoord in de verschillende hoofdstukken. Er is ook een apart hoofdstuk opgenomen waarin nog eens extra aandacht wordt gegeven aan de meest gestelde vragen. Als je na afloop van dit project toch nog zit met onbeantwoorde vragen dan kun je ze naar ons mailen en zullen wij zoeken naar een wetenschapper die antwoord kan geven op jouw vraag.

Het zenuwstelsel

4

Als je de lessen over “Evolutie, DNA en Fossielen” gevolgd heb, dan weet je al een beetje wat cellen zijn. Voor degenen die deze lessen niet gevolgd hebben, herhalen we deze stof in het kort.

CellenAlle planten, dieren, schimmels en bacteriën bestaan uit cellen. Elk dier is begonnen als één cel. Die ene cel splitst zich en wordt twee cellen, die zich weer splitsten tot vier cellen enzovoorts. Bij een mens gaat dit net zo lang door totdat het lichaam van een mens uit ongeveer 50 miljard cellen bestaat. Al deze cellen samen zorgen ervoor dat een lichaam kan blijven leven. Elke cel is te vergelijken met een heel klein waterig fabriekje met machines en een eigen energiecentrale. In dat fabriekje wordt hard gewerkt en daarvoor is energie nodig. Een cel moet bijvoorbeeld voedsel vervoeren, stoffen opbouwen, signalen doorgeven, zorgen voor beweging, enzovoorts. Elke cel wordt beschermd door een membraam, die alle vloeistof (cytosol) en alle machines (organellen) van het fabriekje bij elkaar houdt en zorgt dat er niets wegdrijft. Midden in de cel drijft de celkern. In de celkern ligt het DNA opgeslagen. Dat is een soort kookboek waarin precies beschreven staat hoe een nieuwe cel gebouwd moet worden.

Hieronder zie je een plaatje van een cel.

Figuur 1: cel van binnen

Als je nieuwsgierig bent hoe de onderdelen heten dan kun je dat op de volgende site lezen.

http://www.natuurinformatie.nl/nnm.dossiers/natuurdatabase.nl/i004383.html

Als je op de onderdelen klikt dan kom je er meer over te weten. Het is best ingewikkeld, dus je hoeft het niet allemaal te snappen, maar het is wel aardig om een keer gezien te hebben.

Zoals je inmiddels wel weet bestaan alle stoffen in de wereld uit moleculen. Ook cellen bestaan uit moleculen, vooral uit suikermoleculen, vetmoleculen en eiwitmoleculen. En hoewel cellen zelf al heel erg klein zijn, bestaat één cel toch uit zeer veel moleculen. Een cel moet dus wel veel groter zijn dan een molecuul.

Vragen

Wat is volgens jou de functie van Een rode bloedcel?

Een vetcel?

Een botcel?

Dit lespakket gaat over het brein en in het brein spelen zenuwcellen een belangrijke rol. Wat valt je op aan de vorm van een zenuwcel? Heb je al enig idee waarom die vorm zo is?

5

De vorm van een cel is afhankelijk van de rol die de cel moet vervullen. Planten hebben bijvoorbeeld cellen in de vorm van buisjes. Deze zorgen voor stevige houtvaten. Verder zijn er cellen die lijken op draden (zenuwcellen), cellen die kunnen zwemmen (zaadcellen), enzovoorts.

Hieronder zie je een aantal verschillende soorten cellen. Er zit één bladcel van een plant bij. De overige cellen komen voor in het menselijk lichaam.

Figuur 2: soorten cellen

Zenuwcellen

Zenuwcellen vind je vooral in je hersenen en in je ruggenmerg, maar ze lopen ook als draden door het hele lichaam. Alles wat in je hersenen gebeurt heeft te maken met je zenuwcellen die aan elkaar signalen doorgeven. Een dergelijk signaal kan dus van je hersenen naar het puntje van je tenen gaan en ook weer terug. Zenuwcellen worden ook wel neuronen genoemd.

We zullen nu uitleggen hoe zenuwcellen er uit zien en hoe ze signalen aan elkaar doorgeven. We vertellen niet alles, want dan wordt het te ingewikkeld, maar we vertellen wel zo veel dat je ongeveer begrijpt hoe het werkt. We beginnen met een plaatje van een zenuwcel.

6

Figuur 3: zenuwcel

Net als alle andere cellen hebben zenuwcellen een cellichaam met in het midden een kern. Het belangrijkste verschil met andere cellen is dat zenuwcellen uitlopers hebben. Er zijn twee soorten uitlopers:1. Dendrieten: hier komen de signalen van de andere zenuwcellen binnen. Dendrieten zouden

daarom misschien beter inlopers genoemd kunnen worden in plaats van uitlopers. Een zenuwcel kan meer dendrieten hebben.

2. Axonen: hiermee stuurt een zenuwcel signalen naar andere zenuwcellen. Dat zijn dus de echte uitlopers. Elke zenuwcel heeft maar één axon. Het lijken er vaak meer, maar dat zijn alleen maar de uiteinden van die ene axon.

De VORM van een zenuwcel lijkt wel een beetje op een bloembol waarvan de bloem nog niet uitgekomen is.

Figuur 4: vorm van een zenuwcel vergeleken met een bloembol

De bol is dan te vergelijken met het cellichaam, de wortels zijn te vergelijken met de dendrieten en de steel die er uitkomt met de axon.

Zenuwcellen geven signalen door

Hieronder zie je een plaatje waarin je ziet hoe het signaal van zenuwcel A wordt doorgegeven aan zenuwcel B. Wat er eigenlijk gebeurt is dat de axon van zenuwcel A het signaal doorgeeft aan een dendriet van zenuwcel B. De axon van zenuwcel A zit echter niet vast aan de dendriet van zenuwcel

Vragen

Bekijk de zenuwcel in figuur 3. Hoeveel dendrieten heeft deze zenuwcel?

7

B. Er zit een spleet tussen, met de naam synaps. Ondanks de spleet wordt het signaal toch doorgegeven. Hoe kan dat? Dat leggen we uit.

Figuur 5: zenuwcellen geven informatie aan elkaar door

Uitleg:In een zenuwcel wordt het signaal als een elektrisch stroompje doorgegeven. Dat stroompje begint bijvoorbeeld in de dendriet van A, loopt via het cellichaam van A en eindigt in de axon A. Als het stroompje in de axon van A aankomt dan is dat voor de axon een teken om speciale moleculen de spleet in te sturen. Deze moleculen heten neurotransmitters. De dendriet van zenuwcel B merkt de aanwezigheid van deze neurotransmitters. Het lijkt wel alsof hij ze ruikt of proeft.

Figuur 6: synaps http://www.pierremercier.be/site

Zodra een dendriet van zenuwcel B de neurotransmitters in de synaps ruikt ontstaat er in zenuwcel B een elektrisch stroompje en begint het verhaal opnieuw. Er gaat een elektrisch stroompje van de dendriet van B, via het cellichaam van B naar de axon van B. De axon zorgt dat er weer neurotransmitters in de synaps tussen B en C komen, enzovoorts…………..

Zo kan dus informatie worden doorgegeven van de ene zenuwcel naar de andere. Maar zenuwcellen die voor hun plezier met elkaar babbelen, daar heb je niet zoveel aan. Het menselijk lichaam moet er natuurlijk wel nut van hebben. Over dat nut gaan we het straks hebben, maar eerst vragen.

8

Samenwerking tussen zenuwcellenIn je lichaam is elke zenuwcel (via synapsen) verbonden met veel andere zenuwcellen. Het is een wirwar van draden, dus van dendrieten en axonen. Dat ziet er bijvoorbeeld zo uit:

Figuur 6: zenuwcellen zijn met elkaar verbonden http://www.pierremercier.be/siteVan al die miljarden zenuwcellen bevinden de meesten zich in je hersenen of in je ruggenmerg, maarvanaf deze plaatsen vertrekken ook lange uitlopers naar bijna alle delen van je lichaam. Zenuwcellen geven namelijk niet alleen aan elkaar signalen door, maar kunnen ook signalen ontvangen van je zintuigen, of signalen sturen naar je spieren. Maar daar moeten ze dan wel bij kunnen komen.

Hoeveel axonen heeft deze zenuwcel?

Bekijk de drie zenuwcellen in figuur 5 (van zenuwcel C zie je maar een klein stukje). Hoeveel uiteinden heeft de axon van zenuwcel A? In het plaatje zie je nog veel losse uiteinden van axonen. Ook zie je nog veel losse

dendrieten. Hoe denk je dat dit in werkelijkheid zit?

Eigenlijk is het ook weer niet zo heel bijzonder dat de ene zenuwcel een signaal kan doorgeven aan een andere zenuwcel zonder dat ze elkaar aanraken. Dat kunnen mensen ook.

Ga tegenover een klasgenootje staan op een halve meter afstand. Je klasgenootje heeft zijn ogen dicht.

Bedenk een manieren waarop jij een signaal kan uitzenden dat je klasgenootje kan ontvangen, zonder dat je hem of haar aanraakt

Wat kun je in de eerste manier die je bedacht hebt vergelijken met de functie van een axon? En met de functie van een dendriet?

En in de tweede manier die je bedacht hebt?

Wat kun je in alle twee de manieren die je bedacht hebt vergelijken met de synaps

Kun je met beide manieren een signaal doorgeven naar meer klasgenootjes tegelijkertijd?

Vragen

Motorische zenuwcellen kunnen er ook voor zorgen dat klieren hun werk doen.9

Zenuwcellen die signalen ontvangen van je zintuigen noemt met sensorische zenuwcellen. De dendrieten van deze zenuwcellen meten allerlei dingen die er met je lichaam gebeuren. Ze meten wat je ziet, wat je hoort, wat je proeft, wat je voelt, welke temperatuur je hebt en nog veel meer. En wat zo’n zenuwcel meet, stuurt hij via zijn axon door naar andere zenuwcellen, in je ruggenmerg en in je hersenen.

Zenuwcellen die signalen naar je spieren of je klieren sturen noemt men motorische zenuwcellen. De axonen van deze zenuwcellen geven stofjes af in je spieren waardoor een spier zich gaat spannen of ontspannen. Ook kunnen motorische zenuwcellen er voor zorgen dat klieren hun werk gaan doen. Een motorische zenuwcel bedenkt niet zelf dat hij iets moet doen. Nee, zijn dendrieten krijgen de opdracht van andere zenuwcellen, die in het ruggenmerg of in de hersenen zitten.

In het onderstaande plaatje zie je hoe zenuwcellen samenwerken. We geven een voorbeeld.1. Het begint er mee dat je met je hand tegen een scherpe spijker komt.2. In de huid van je hand zitten dendrieten van een sensorische zenuwcel en die voelen wat er

gebeurt. Ze sturen een signaal naar de andere kant van deze zenuwcel.3. Aan de andere kant zit een axon die het signaal ontvangt en doorgeeft aan een zenuwcel in je

ruggenmerg.4. De axon van de zenuwcel in je ruggenmerg stuurt gelijk een signaal naar de dendrieten van een

motorische zenuwcel die naar een spier in je hand loopt.5. Aan de andere kant van de motorische zenuwcel zit een axon die er voor zorgt dat de spier in je

hand zich spant, zodat hij zich terugtrekt.6. De zenuwcel in je ruggenmerg heeft tegelijkertijd ook een signaal naar een zenuwcel gestuurd

die door je ruggenmerg naar je hersenen loopt (dit is niet in het plaatje getekend). Je hersenen ontvangen het signaal en sturen een signaal naar je mond. Je zegt “AU”. Maar intussen heeft je hand zich al lang teruggetrokken.

Figuur 7: samenwerking zenuwcellen

Je kunt het zelfde ook volgen op de volgende link (vergeet niet op het plaatje te klikken). http://www.biologiesite.nl/uitlegzenuwwerking_bestanden/slide0001.htm

10

Onderverdelingen van het zenuwstelsel

Al die miljarden zenuwcellen in je lichaam bij elkaar noemt men het zenuwstelsel. Je kunt het zenuwstelsel op verschillende manieren onderverdelen. We zullen een paar van deze manieren bespreken.

Manier 1Het zenuwstelsel kun je onderverdelen in het centrale zenuwstelsel en het perifere zenuwstelsel.1. Met het centrale zenuwstelsel worden alle zenuwcellen bedoeld die in je hersenen en in je

ruggenmerg zitten, dus alle zenuwcellen die aan de binnenkant zitten, en goed beschermd zijn.2. Met het perifere zenuwstelsel worden alle zenuwcellen bedoeld die door heel je lichaam heen

lopen, ook naar de buitenkant van je lichaam.

Manier 2Het perifere zenuwstelsel kun je verder onderverdelen in het sensorisch zenuwstelsel en het motorisch zenuwstelsel.1. Het sensorisch zenuwstelsel meet wat er in je lichaam gebeurt.2. Het motorisch zenuwstelsel bestuurt je spieren en je klieren.

Manier 3Het zenuwstelsel kun je ook onderverdelen in het onwillekeurige en het willekeurige zenuwstelsel.1) Het onwillekeurige zenuwstelsel regelt alle dingen binnen in je lichaam die automatisch moeten

gebeuren. Meestal ben je je er niet van bewust dat deze dingen gebeuren. Voorbeelden zijn: ademhaling, hartslag, spijsvertering en bloedsomloop. Deze activiteiten gebeuren onbewust. Het onwillekeurige zenuwstelsel wordt ook wel autonome zenuwstelsel genoemd (autonoom = zelfstandig/vanzelf).

2) Het willekeurige zenuwstelsel verzorgt dat het lichaam contact heeft met de buitenwereld, de wereld om het lichaam heen. Meestal ben je je er wel van bewust dat deze dingen gebeuren. Voorbeelden zijn: gebruik van je zintuigen (horen, zien, ruiken, voelen, proeven), bewegen, denken en willen. Het willekeurige zenuwstel wordt ook wel somatisch zenuwstelsel genoemd.

Behalve zenuwcellen bevat het zenuwstelsel ook nog gliacellen. Glia betekent in het Grieks lijm. Met een beetje fantasie kun je de gliacellen namelijk zien als cellen die de zenuwcellen aan elkaar lijmen. Ze zorgen voor de stevigheid van het zenuwstelsel. Daarnaast voeden, repareren en beschermen ze de zenuwcellen. Sommige gliacellen hebben zelfs nog meer functies.

Wat is eigenlijk het werk van klieren?

Onder je oksel zitten zweetklieren. Kun je een tekening maken waarin je laat zien hoe zenuwcellen helpen er voor te

zorgen dat je gaat zweten bij een hoge temperatuur?

Hersenen

11

Alles wat we denken., doen en laten gebeurt door onze hersenen. Hersenen, ook wel het brein genoemd, zijn het meest ingewikkelde orgaan dat de mens bezit. Wetenschappers zijn nog steeds bezig te onderzoeken hoe ze werken en ze hebben nog lang niet alles ontdekt. Toch komen ze steeds meer te weet over de hersenen.

Op het eerste gezicht lijkt het allemaal niet eens zo ingewikkeld. Hersenen zijn een onderdeel van het centraal zenuwstelsel. Ze bestaan gewoon uit veel zenuwcellen die op veel manieren met elkaar verbonden zijn en signalen aan elkaar doorgeven. Hoe ze die signalen doorgeven hebben we in het vorige hoofdstuk kunnen lezen.

Maar hoe is het nu mogelijk dat zoiets simpels er voor zorgt dat wij kunnen begrijpen en onthouden wat er om ons heen gebeurt? En hoe is het mogelijk dat wij iets willen (bijvoorbeeld TV kijken) en dat we dan de afstandsbediening kunnen pakken om de TV op de juiste zender te zetten?Dat zit echt heel ingewikkeld in elkaar. Dat is niet in één verhaal uit te leggen. Dat gaan we dus ook niet proberen. Wat we wel gaan doen, is op verschillende manieren naar de hersenen kijken. Je krijgt dus losse verhaaltjes te horen. Dan mag je zelf proberen om van die losse verhaaltjes je eigen voorstelling te maken van hoe het brein werkt. Je eigen brein moet dus aan het werk om je eigen brein te snappen.

Verhaaltje 1 Hoe zien je hersenen er uit?Verhaaltje 2 HersencellenVerhaaltje 3 Functies van je hersenen, wat doen ze?Verhaaltje 4 Evolutie; hoe zijn de hersenen ontstaan?

Verhaaltje 1 - Hoe zien je hersenen er uit?Ons brein, onze hersenen zien er eigenlijk niet echt mooi uit. Het is een grijzige massa dat vrij zacht is als je het aan zou raken. Als je alle mensen samen neemt en dan een gemiddeld gewicht van de hersenen uitrekent dan kun je zeggen dat de hersenen gemiddeld 1350 gram wegen. Iets minder dus dan anderhalve pak suiker. De hersenen van kinderen van vijf jaar oud zijn maar ietsje kleiner dan die van volwassenen. Daarom hebben kleine kinderen in verhouding al zo’n groot hoofd.

Je kunt de hersenen van de buitenkant bekijken en je kunt hersenen doorsnijden en van de binnenkant bekijken. Leonardo da Vinci was een van de eerste onderzoekers die wilde weten hoe je hersenen er van binnen uitzagen. Om de hersenen te onderzoeken gebruikte hij een nieuwe techniek die hij zelf ontworpen had. Hij spoot warme was in de hersenholtes. De was koelde af en werd daardoor hard. Als hij de hersenen daarna opensneed hield hij precies de vorm van de holtes over.

In het figuur 8 zie je hoe de hersenen er aan de buitenkant uitzien, als je er van de bovenkant naar kijkt. In figuur 9 zie je hoe ze er uitzien, als je er van de zijkant naar kijkt. In figuur 10 zie je de belangrijkste onderdelen aan de binnenkant van de hersenen.

Figuur 8 bovenkant hersenen http://www.natuurinformatie.nl

12

Figuur 9: zijkant van de hersenen http://www.natuurinformatie.nl

Figuur 10: binnenkant van de hersenen http://www.natuurinformatie.nl

Vraag

Zoek op bovenstaande sites op hoe het onderdeel van de hersenen heet, dat de linker- en de rechterhersenhelft met elkaar verbindt.

13

De hersenen worden beschermd door de schedel. Onder die schedel zie je aan de buitenkant de volgende onderdelen:

Grote hersenen. Deze bestaan uit twee gelijke delen zoals je in figuur 8 ziet: de linker hersenhelft en de rechter hersenhelft. De buitenkant van de grote hersenen bestaat uit een laag grijze stof met daarin heel veel plooien zoals je ziet. Deze laag wordt de hersenschors genoemd (net zoals de buitenkant van een boom boomschors wordt genoemd).

Elke hersenhelft van de grote hersenen is weer verdeeld in vier kwabben, die genoemd zijn naar de schedelbeenderen waar ze onder liggen (zie figuur 9).

o Voorhoofdskwab;o Achterhoofdskwab;o Slaapbeenkwab;o Wandbeenkwab;

Kleine hersenen: Deze liggen onder de achterkant van de grote hersenen. Net als de grote hersenen zijn ze sterk geplooid en hebben ze een hersenschors die bestaat uit grijze stof.

De onderdelen in de binnenkant van de hersenen hoef je niet uit het hoofd te leren. Het is alleen maar nuttig om ze te kennen als je weet wat ze betekenen. Sommige onderdelen zullen we verderop nog bespreken en dan onthoud je de naam misschien vanzelf.

Als je meer geïnteresseerd bent in informatie over de onderdelen van je hersenen dan kun je kijken op:http://www.natuurinformatie.nl/nnm.dossiers/natuurdatabase.nl/i003266.html en ophttp://www.natuurinformatie.nl/nnm.dossiers/natuurdatabase.nl/i003299.html

Verhaaltje 2 – Hersencellen

De tweede manier om naar je brein te kijken is door uit te zoeken uit welk soort cellen ze bestaan. Dat hebben we in hoofdstuk 1 al uitgebreid besproken. Nu gaan we er iets dieper op in.

Figuur 11: Hersencellen Figuur 12: Hersencellen

Vraag

Kun jij zelf ook zo’n soort verhaaltje bedenken, waarin je doet alsof je een hersencel bent, en pas een signaal stuurt als je eerst zelf veel signalen hebt gekregen?

14

De belangrijkste cellen in je hersenen zijn de zenuwcellen. Er zijn er wel 100 miljard van. Er is wel een verschil met de zenuwcellen in de rest van je lichaam. De zenuwcellen in je hersenen hebben namelijk veel meer uitlopers, zodat één zenuwcel met een heleboel andere zenuwcellen kan communiceren. Met zijn vele dendrieten kan een zenuwcel tegelijkertijd signalen ontvangen van vele andere zenuwcellen. En via de vele uiteinden van zijn axon kan een zenuwcel tegelijkertijd een signaal doorsturen naar vele andere zenuwcellen.

Je ziet het ook gebeuren in het volgende filmpje:http://www.youtube.com/watch?v=90cj4NX87Yk

Een hersencel moet wel het idee hebben dat een signaal belangrijk is voordat hij het doorstuurt naar andere hersencellen. Hoe kan hij dat dan weten?Wel, de hersencel kan dat op twee manieren weten.1. Als de cel in korte tijd, achter elkaar, veel signalen binnenkrijgt dan zal het wel belangrijk zijn.2. Als de cel tegelijkertijd van veel verschillende hersencellen signalen binnenkrijgt, dan zal het ook

wel belangrijk zijn.

Om het voorgaande beter te begrijpen, ga je net doen alsof jezelf een hersencel bent. Je ogen, je neus en je oren zijn je dendrieten. Je hebt ook een axon, waaraan je twee benen zitten. Stel je voor: Je zit op school en een klasgenootje roept: “Brand!”. Dat is toch een duidelijk

signaal. Dat klasgenootje blijft echter zitten en roept niet nog een keer. Ook de juf en alle andere kinderen blijven zitten. Waarschijnlijk blijf jij zelf dan ook zitten.

Stel je dezelfde situatie voor en het klasgenootje roept opnieuw: “Brand!”. Hij roept het echter niet één keer maar een heleboel keer achter elkaar: “Brand!, Brand!, Brand!, Brand!, Brand! ….”. De kans is nu groter dat jij een signaal naar je benen stuurt om weg te rennen, want je weet maar nooit. Maar als je ziet dat de juf en de andere klasgenootjes blijven zitten, dan blijf jij misschien ook maar zitten.

Stel je nogmaals dezelfde situatie voor. Een klasgenootje roept: “Brand!, Brand!, Brand!, Brand!, Brand! ….”. Je kijkt om en je ziet vuur op de gang, en dat vuur blijft maar branden. Je ruikt ook de rook al. Je ziet de juf en al je klasgenootjes opspringen en via de vluchtroute wegrennen. Wat een berg signalen zijn dat, die via je ogen, je oren en je neus binnenkomen. Het is wel bijna zeker, dat jij dan een signaal naar je benen stuurt om weg te rennen.

Verhaaltje 3 – Functies van je hersenen; wat doen ze?

In plaats van te kijken naar hoe je hersenen er uit zien of waar ze uit bestaan, kun je ook kijken wat ze doen. Wetenschappers hebben ontdekt dat verschillende gebieden in de hersenen elk een eigen taak hebben. Sommige gebieden in je hersenen zorgen er bijvoorbeeld voor dat je dingen onthoudt, andere gebieden helpen je om plannen te maken, weer andere gebieden zorgen ervoor dat je emoties, zoals verdriet, kan voelen, enzovoort.

15

BELANGRIJK is dat je onthoudt dat een gebied in de hersenen nooit alleen voor iets kan zorgen. Gebieden in je hersenen werken altijd samen. Je kunt hersengebieden vergelijken met beroepen. Over de hele wereld heen zijn heel veel beroepen en elk beroep heeft een eigen taak. De taak van een bakker, bijvoorbeeld, is om brood te maken. Maar daarbij moet hij samenwerken met andere beroepen:

De boer verbouwt graan op zijn land; De molenaar maalt het graan om het meel er uit te halen; Vrachtwagenchauffeurs vervoeren het graan van de boer naar de molenaar en het meel van de

molenaar naar de bakker; De bakker heeft een broodkneedmachine, een weegschaal en een oven nodig, die door

machinefabrikanten worden gemaakt; En nog veel meer ….

De vraag is eerst hoe onderzoekers er achter komen wat die gebieden in de hersenen zijn en wat ze doen. Aan de vorm kun je het niet zien, dus er moeten andere manieren zijn om er achter te komen. We beschrijven drie technieken die ze gebruiken bij hun onderzoek.

Techniek 1: PET scanBij deze techniek spuiten onderzoekers een persoon in met een bepaalde stof die door hersencellen wordt opgenomen, maar alleen door die hersencellen die actief zijn en signalen versturen. Met een apparaat, de PET scanner, kan men vervolgens door de schedel heen bekijken waar die stof zit.De persoon krijgt, bijvoorbeeld, de opdracht een verhaal te lezen, en dan wordt gescand in welk gebieden de hersencellen aan het werk zijn. Dan weten de onderzoekers, dat deze gebieden een belangrijke functie hebben bij het lezen.

In figuur 13 zie je twee (door de computer bewerkte) PET scans van twee verschillende personen die een verhaal lezen. De persoon van de onderste scan is dyslectisch, de persoon van de bovenste scan is dat niet. Je ziet duidelijk welke hersengebieden gebruikt worden om te lezen. Je ziet ook dat de dyslectische persoon andere hersengebieden gebruikt.

In figuur 14 zie je twee PET scans van dezelfde persoon. In de eerste scan zie je welke hersengebieden de persoon gebruikt als hij woorden ziet en in de tweede scan zie je welke gebieden hij gebruikt als hij woorden hoort.

Figuur 13: Scans van personen die lezen Figuur 14: Links de scan van iemand die woorden ziet De onderste persoon is dyslectisch Rechts de scan van iemand die woorden hoort

16

In figuur 15 zie je iemand die met zijn hoofd in de PET scanner ligt. In figuur 16 zie je een rat die rondloopt met een draagbare PET scanner op zijn kop, de zogenaamde RatCAP.

Figuur 15: In de PET scanner Figuur 16: Draagbare PET scanner

Techniek 2: HersenbeschadigingenHet komt soms voor dat mensen hersenbeschadigingen krijgen, door een ongeluk, een hersenbloeding, een tumor of door ouderdom. Zo’n persoon kan dan vaak bepaalde dingen niet meer. Hij kan bijvoorbeeld dingen niet meer onthouden, of hij kan niet meer rekenen. Als je weet welk gebied in de hersenen beschadigd is, dan kun je ook de conclusie trekken dat dit gebied wel een rol zal spelen bij het gedrag dat de persoon mist.

Een gruwelijk verhaal is dat van de spoorwegarbeider Phineas Gage die in 1848 een ijzeren staaf door zijn hoofd kreeg. Na deze gebeurtenis leken de gevolgen eerst nog mee te vallen: hij kon lopen, praten en ook zijn geheugen functioneerde normaal. Maar Gage kreeg last van asociaal en agressief gedrag. Hij werd een heel ander persoon. Men wist waar de staaf door zijn hersenen was gegaan, dus kon men ook de conclusie trekken dat dit gebied een rol speelt bij je persoonlijkheid en het beheersen van je emoties.

Figuur 17: tekening van de schedel van Phineas Gage Figuur 18: Phineas Gage

Techniek 3: Je hersenen prikkelen

Zie een voorbeeld op: http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20071113_hersenen01

Men deze (en nog andere) technieken heeft men al van veel gebieden in de hersenen ontdekt wat de functie of de taak is. Men heeft ook ontdekt dat een bepaald hersengebied meer functies kan hebben, zoals een bakker brood kan bakken, maar daarnaast ook taarten kan maken.

17

Dan is nu het moment om je een aantal voorbeelden te geven van wat men ontdekt heeft.

Hersenstam Dit is het stuk van de hersenen dat eigenlijk vast zit op de ruggengraat. In dit gebied wordt een deel van de reflexen geregeld. Het zorgt

bijvoorbeeld voor ademhaling, hartslag, overgeven, speekselvorming, hoesten en niezen.

Door de hele hersenstam heen wordt de hele voedselverwerking van kauwen tot poepen geregeld. Eigenlijk merk je hier pas iets van als het mis gaat: bijvoorbeeld de inhoud van je maag, die aan de verkeerde kant weer naar buiten komt.

Figuur 19

Pons enMiddenhersenen (zie figuur 10)

Deze gebieden verzorgen het contact tussen de grote en de kleine hersenen.

De pons geeft prikkels van het evenwichts- en gehoororgaan door aan de kleine hersenen.

De middenhersenen coördineren het bewegen van je armen en benen, en waar je naar ogen kijken.

Kleine hersenen (zie figuur 9)

Dit gedeelte zorgt ervoor dat je jezelf in evenwicht houdt en een idee hebt van de plek waar je bent.

Het coördineert bovendien hele fijne bewegingen, dus ook bij het spreken van taal heb je dit nodig om precieze lipbewegingen te maken.

Het kan ook zorgen voor een gevoel van wagenziekte.Hypothalamus en hypofyse(zie figuur 10)

Deze piepkleine stukjes van je hersenen zijn ontzettend belangrijk. Behalve de lichaamstemperatuur regelen ze een hoop van je gedrag en gevoelens, zoals dorst, slaap, agressie en plezier.

Dat de hypothalamus het pleziercentrum is, is aangetoond met ratten en de volgende proef: De dieren kregen een uiteinde van een elektriciteitsdraadje in hun hoofdje geduwd, in de hypothalamus. Door middel van een hefboompje konden ze zelf door dit draadje een elektrisch stroompje sturen. Het gevolg was dat de ratten alleen nog maar constant op het hefboompje bleven duwen, en zelfs vergaten te eten en te slapen totdat ze uiteindelijk uitgeput dood neervielen. Deze proef laat dus zienhoe fijn ze het vonden om op die plek geprikkeld te worden.

Thalamus(zie figuur 10)

Dit is een soort verkeersagent op een kruispunt. Hij stuurt signalen vanuit de zintuigen en het ruggenmerg door naar de goede gebieden in de hersenschors.

Hij bepaalt ook van welke prikkels uit het lichaam we ons bewust worden. Als je ’s ochtends je kleren aantrekt, voel je dat je sokken, een onderbroek en een pet aan/op hebt. Als je dat de hele dag zou voelen, dan zou dat maar erg afleiden. De hypothalamus zorgt er daarom voor dat je het al heel snel niet meer voelt (normaal gesproken).

De thalamus regelt eigenlijk alles wat met concentratie te maken heeft. De thalamus zorgt er bijvoorbeeld voor dat je geconcentreerd kan werken zonder dat je afgeleid wordt door opmerkingen van klasgenoten.

Limbisch systeem(zie figuur 10)

Deze gebieden spelen een rol bij de totstandkoming van emoties en motivatie.

18

Het lymbisch systeem vindt het prettig als je een beloning krijgt. Het helpt ook bij de opslag van informatie in het geheugen en zorgt voor

gedrag dat nodig is om te overleven.Grote hersenen en Hersenbalk(zie figuur 9)

De grote hersenen hebben veel functies en de gebieden in de grote hersenen werken erg samen.

De grote hersenen zorgen dat je bewust kan handelen en dat je nadenkt bij wat je doet. Alles wat te maken heeft met intelligentie, geheugen, creativiteit en karakter, speelt zich hier af.

Jammer genoeg snappen de mensen nog heel veel niet van de werking van de hersenen. Wel is, onder meer door middel van scanning, duidelijk geworden dat bepaalde gebieden een bepaalde functie hebben. Kijk maar eens in figuur 20.

De grote hersenen kunnen bijvoorbeeld bepalen dat je een sms’je wil sturen via je mobiele telefoon. De grote hersenen sturen dan de motorische zenuwcellen aan, die naar je arm, hand en vingers lopen. De grote hersenen sturen de opdracht ook door aan de kleine hersenen, zodat die kunnen helpen bij het maken van precieze bewegingen (om je telefoon te pakken, en het bericht in te tikken).

Figuur 20

Voorhoofdskwab (onderdeel van degrote hersenen)

De voorhoofdskwab is betrokken bij veel functies zoals problemen oplossen, plannen maken, beoordelen wat hoort of niet hoort, sociaalgedrag, taal en aandacht.

Slaapbeenkwab (onderdeel van degrote hersenen)

De slaapbeenkwab heeft heel veel functies zoals herkennen van dingen, kunnen zeggen hoe dingen heten, geheugen, nieuwe dingen leren,begrijpen wat je ziet en gesproken taal.

Achterhoofdskwab (onderdeel van degrote hersenen)

De achterhoofdskwab speelt vooral een rol bij het zien. Het zorgt er voor dat we begrijpen wat de kleur, de vorm en de afstand tot iets is.

Wandbeenkwab (onderdeel van de grote hersenen)

De wandbeenkwab zorgt er voor dat we de informatie, die van onze zintuigen komt, combineren.

Het is ook betrokken bij functies zoals ruimtelijk inzicht, lezen en rekenen.

19

Er is nog veel meer te vertellen over de functies van hersenen, maar wat je nu gelezen hebt is al meer dan genoeg. Eén plaatje is echter nog wel leuk. Dat is het plaatje van het mannetje in onze hersenen.Dit mannetje is zo gemaakt dat de lichaamsdelen in verhouding net zo groot zijn als het stuk van de hersenschors waar de tastsignalen van het lichaamsdeel naar toe gaan. Je ziet bijvoorbeeld dat het mannetje hele grote handen heeft. Dat betekent dat er in de hersenschors een heel groot gebied is met zenuwcellen die aandacht hebben voor wat onze handen en vingers voelen. De buik en de rug van het mannetjes is heel klein en mager. Dus in onze hersenen is niet veel aandacht voor wat onze rug voelt. Ik wed dat je niet eens kunt voelen of een klasgenootje met één, twee of drie vingers op je rug drukt.

Figuur 21- Mannetje in onze hersenen www.kennislink.nl

Op de volgende site kun je enkele onderdelen van je brein 3-dimensionaal bekijken.http://www.pbs.org/wnet/brain/3d/

Je kunt gebieden opzoeken, of je kunt functies opzoeken.Omdat de site in het Engels is, volgt hier de vertaling van de gebruikte woorden.

Area GebiedCerebellum Kleine hersenenParietal lobe WandbeenkwabTemporal lobe SlaapbeenkwabFrontal lobe VoorhoofdskwabOccipital lobe AchterhoofdskwabBrain stem HersenstamCorpus Callosum HersenbalkLimbic system & Thalamus Limbisch systeem & Thalamus

Function FunctieVision ZienHearing HorenSmell RuikenTouch VoelenShort-term memory Korte-termijn geheugenLong-term memory Lange-termijn geheugenSpeech SpraakEmotion EmotieMovement Beweging

20

Verhaaltje 4 – Evolutie; hoe zijn de hersenen ontstaan?De hersenen van de mens zijn niet in één keer ontstaan. Ze hebben er miljoenen jaren over gedaan om zo te worden als ze zijn. Mensen zijn ontstaan uit zoogdieren, en zoogdieren zijn op hun beurt weer ontstaan uit reptielen. Tijdens deze evolutie is dus ook het mensenbrein ontstaan uit het zoogdierenbrein, en het zoogdierenbrein is ontstaan uit het reptielenbrein.

Als je naar het mensenbrein kijkt dan kun je alle drie soorten breinen nog terugvinden (zie figuur 22). Dat is de vierde manier om naar je brein te kijken.

Figuur 22: Soorten breinen

1. Het reptielenbrein

Dit is ons oudste brein, dat vooral bestaat uit de hersenstam en de kleine hersenen. Deze bevinden zich in je schedel net boven de achterkant van je nek. Het reptielenbrein leert op een simpele maar wel heel krachtige manier. Bij een mens kun je dat nog

Vragen

Je krijgt nu een aantal ziektes of gebreken te lezen. Vertel bij elke ziekte of gebrek welk gebied in je hersenen er misschien bij betrokken is.

Het lukt iemand helemaal niet met zijn wijsvinger het puntje van zijn neus te raken, met zijn ogen dicht.

Iemand kan vormen en geluiden niet meer herkennen.

Iemand die zich altijd normaal gedragen heeft, gedraagt zich plots onbeschoft en zoekt steeds ruzie. Het lijkt hem totaal niet te interesseren wat de gevolgen daarvan zijn.

Wat zijn volgens jou de meest gevoelige lichaamsdelen, nog gevoeliger dan de handen?

21

terugzien.Figuur 23: reptielenbrein

Voorbeelden: Je ruikt je favoriete eten en direct krijg je een enorme trek. Misschien loopt het water je in de

mond, of je nu wilt of niet. Een kind is normaal niet bang voor spinnen, maar als hij ziet dat een ander kind

gilt van angst bij het zien van een spin, dan wordt hij/zij zelf ook bang. Dat gevoel kan zo sterk zijn dat hij/zij zijn hele leven lang bang blijft.

De belangrijkste functies van het reptielenbrein zijn: Het zorgt ervoor dat je je evenwicht kunt bewaren; Het zorgt ervoor dat je je kunt bewegen; Het zorgt ervoor dat je eenvoudig aangeleerde handelingen kan onthouden; Het stuurt alle dingen aan die we automatisch doen, zoals ademhaling en hartslag; Het reageert op belangrijke informatie. Een voorbeeld hiervan is dat een moeder wel door

verkeerslawaai heen slaapt. maar wakker wordt bij het kleinste geluidje van haar baby.

Ook verslavingen bevinden zich in dit brein. Daarom is het zo moeilijk om van het roken of van het snoepen af te komen.

2. Het zoogdierenbrein

In de loop van miljoenen jaren hebben zoogdieren, een nieuw soort hersenen ontwikkeld, bovenop het reptielenbrein: namelijk het zoogdierenbrein. In dit brein bevindt zich een aantal gebieden die we samen het limbische systeem noemen.

Vanuit dit brein worden de emoties geregeld. Het zoogdierenbrein heeft een andere manier van leren, die we vooral op school toepassen als leerlingen niet uit zichzelf gemotiveerd zijn.

Voorbeelden

Figuur 24

Als een leerling zijn werk goed maakt, dan krijgt hij/zij van de juf of meester een lachebekje. Hoe vaker hij/zij deze beloning krijgt hoe meer hij/zij zijn best gaat doen om deze beloning opnieuw te krijgen.

Als een leerling een andere leerling pest, dan moet hij/zij driehonderd keer de regel schrijven: “Ik zal mijn klasgenootje niet meer pesten”. Hoe vaker hij/zij deze straf krijgt hoe meer hij/zij zijn best gaat doen om deze straf niet nog een keer te krijgen.

We noemen enige andere kenmerken van het zoogdierenbrein: Het is sterk in communicatie met lichaamstaal. Daardoor begrijp je wat andere mensen bedoelen

of andere mensen begrijpen jou, zonder dat je praat; Het is de plek waar emoties, motivatie en sociaal gedrag ontstaan; Dit brein denkt alleen op de korte termijn. Bij heel jonge kinderen zie je dit vaak terug. Die

hebben vaak liever één snoepje nu, dan twee snoepjes over een kwartier, als ze mogen kiezen.

Vragen

Het reptielenbrein bestaat uit de hersenstam en de kleine hersenen. Kun je laten zien dat dit klopt met wat je eerder gelezen hebt in verhaaltje 3?

Het zoogdierensysteem bestaat vooral uit het limbisch systeem. Kun je laten zien dat dit klopt met wat je eerder gelezen hebt in verhaaltje 3? ?

Het mensenbrein bestaat vooral uit de grote hersenen. Kun je laten zien dat dit klopt met wat je eerder gelezen hebt in verhaaltje 3? ?

Geef in elke van de volgende gevallen aan of je het meest je reptielenbrein, je zoogdierenbrein of je mensenbrein gebruikt.

Je probeert deze vraag te begrijpen:

Er valt een kast om, precies op de plek waar jij staat. Je kunt nog op tijd wegspringen:

Een klein meisje ligt ’s nachts in bed en hoort hele enge geluiden. Ze kruipt bij vader en moeder in bed en die stellen haar weer gerust:

22

3. Het mensenbrein

Evolutie is het gevolg van een voortdurende wapenwedloop tussen en binnen soorten, waarbij steeds de sterksten of de slimsten overleven. De mensachtigen ontwikkelden een nieuw wapen in de strijd om het bestaan: de hersenschors. Dit buitenste deel van de hersenen maakt intelligent denken mogelijk en maakt het mogelijk dat wij communiceren via taal.

Figuur 25

Door het mensenbrein kunnen wij plannen maken, die plannen uitvoeren en achteraf controleren of we het goed gedaan hebben. Ook kunnen we ons zelf beheersen en hard werken voor een beloning die we pas veel later krijgen.

Figuur 26Ons mensenbrein is echter vaak in conflict met de andere twee breinen. Het zoogdierenbrein heeft bijvoorbeeld geen zin om naar school te gaan, maar het mensenbrein weet dat leren eigenlijk goed is omdat het er voor zorgt dat je later een goede baan kunt krijgen.Maar soms is het mensenbrein zwak en wint het reptielenbrein of het zoogdierenbrein het. Daar krijgt het mensenbrein dan later weer spijt van.

23

Speciale onderwerpen

Voordat dit lesmateriaal gemaakt is, hebben leerlingen van een aantal scholen gelegenheid gehad om vragen te stellen die ze graag beantwoord zouden zien. Veel van deze vragen zijn in de vorige twee hoofdstukken al beantwoord. De belangrijkste vragen krijgen in dit hoofdstuk extra aandacht.Het zijn de volgende vragen:

Vraag 1 Hoe groeit en leert je brein?Vraag 2 Hoe kun je onthouden?Vraag 3 Hoe word je verliefd?Vraag 4 Wat is het nut van slapen?Vraag 5 Wat is hoogbegaafdheid?Vraag 6 Kunnen dieren ook intelligent zijn?Vraag 7 Wat is denken?Vraag 8 Waarom denken en leren mensen verschillend?

Vraag 1 : Hoe groeit en leert je brein?Om dit uit te leggen gebruiken we onder andere informatie van de site http://evodisku.multiply.com

Hoe je hersenen groeien is gedeeltelijk genetisch (erfelijk) bepaald. Dat wil zeggen dat je ouders al een beetje bepaald hebben hoe je hersenen er uit komen te zien. Jouw hersenen zijn een soort combinatie van de hersenen van je vader en je moeder.

Maar hoe je hersenen groeien en zich ontwikkelen is niet alleen een kwestie van genetische aanleg, maar ook van stimulering en uitproberen. Anders gezegd, hoe meer ouders hun baby's en kinderen stimuleren en laten ontdekken, hoe meer de hersenen leren. En hoe meer de hersenen leren, hoe meer ze zich ontwikkelen. Dat gebeurt doordat er dan steeds meer verbindingen worden gelegd tussen de hersencellen. En als er meer verbindingen zijn tussen de axonen en dendrieten van de hersencellen, dan kunnen de hersencellen meer en beter met elkaar communiceren. En daardoor kun je nog beter leren, en dan ontstaan er nog meer verbindingen, en dan kun je weer beter leren, enzovoort …..

Het is met hersencellen eigenlijk net zoals met spieren. Als je meer beweegt, dan krijg je sterkere spieren. Als je sterkere spieren krijgt, dan kun je ook meer en beter bewegen en sporten, en daardoor krijg je nog sterkere spieren, en dan kun je nog meer en beter bewegen en sporten, enzovoort ……

Als je je hersencellen niet meer gebruikt dan verdwijnen er steeds meer verbindingen tussen de hersencellen. Dan wordt je dus dommer, en als je dommer wordt, dan ga je minder leren, daardoor verdwijnen er nog meer hersencellen en wordt je nog dommer, enzovoort……..Daarom is het belangrijk dat je je hele leven blijft leren en aan hersengymnastiek blijft doen.

Dat geldt trouwens ook voor dieren. Als konijnen opgroeien in een saaie kooi in gevangenschap, dan worden hun hersenen 15-30% kleiner dan hun soortgenoten in de natuur. Als ze leven in een grote kooi met veel spullen die elke dag vernieuwd worden, en waarin ze met elkaar kunnen spelen, dan ontstaan er veel meer verbindingen tussen de hersencellen en worden de hersenen veel groter.

24

Er volgt nu een overzicht van hoe hersenen gedurende je leven groeien. Het beginnende brein legt de basis

Vroeg in de zwangerschap beginnen de hersenen zich al te ontwikkelen. In de eerste acht weken start de aanmaak van zenuwcellen.

De ontwikkeling van het babybrein

Bij de geboorte zijn de hersenen van een baby nog niet af. Het babybrein wordt in het eerste halfjaar twee keer zo groot doordat de ontwikkeling van de zenuwcellen nog verder gaat.

De ontwikkeling van het kinderbrein

Taalvaardigheid en verfijning van de motoriek zijn de voornaamste ontwikkelingen in de kindertijd.

Het tienerbrein

In de tienertijd vinden er grote veranderingen in de hersenen plaats. Die veranderingen verlopen niet in alle hersengebieden gelijktijdig wat leidt tot het bekende 'puberen'.

Het volwassen brein is volgroeid

Rond het vijfentwintigste jaar zijn de hersenen volgroeid. Er kunnen echter nog steeds nieuwe verbindingen worden gemaakt, door je hersenen te blijven gebruiken.

Het oudere brein

Bij het ouder worden verslechteren sommige functies van de hersenen. Maar door hun grotere levenservaring hebben ouderen toch vaak meer inzicht dan jongeren.

Vragen

Als je iets goed wilt onthouden, dan moet je het een aantal keer herhalen. Waarom denk je dat dit nodig is (en wat gebeurt er dan in je hersenen)?

Op school wordt geen aandacht besteed aan spoorzoeken. Wat heeft dit tot gevolg?

Waarom wordt er geen aandacht aan besteed?

In hoofdstuk 1 heb je geleerd dat hersengebieden altijd samenwerken. Wat kun je daarom zeggen over verbindingen tussen hersencellen?

25

Extra informatie

Je kunt je afvragen wat het nut is dat je brein er voor zorgt dat de verbindingen tussen hersencellen verdwijnen als je ze niet gebruikt.

Dat nut is er wel zeker. Alle verbindingen kosten namelijk energie. Het brein redeneert, dat het zonde is om die energie te stoppen in verbindingen die je toch niet gebruikt. Door die verbindingen weg te knippen houdt het brein meer energie over voor verbindingen die wel gebruikt worden.

Als je thuis een druivenboom hebt, dan snap je wat we bedoelen. Aan een druivenboom groeien natuurlijk druiven. Als je niets doet, dan krijg je heel veel druiven maar die blijven heel klein. Door in het begin steeds de kleinste druifjes er uit te knippen (dat heet krenten), gaan de andere druiven beter groeien. Zo heb je op het eind een mooie tros met grote druiven. Zo gebeurt dat dus ook met verbindingen tussen je hersencellen.

Figuur 27 Niet gekrente druiven Figuur 28 Wel gekrente druiven

Als je nooit rekent, dan redeneert je brein dat je geen verbindingen nodig hebt om te rekenen. Dus die verbindingen kunnen weg. Als je nooit geconcentreerd werkt, dan redeneert je brein dat je geen verbindingen nodig hebt om je te concentreren. Dus die verbindingen kunnen weg.

Test: Lees eenmaal de volgende letters, doe daarna je ogen dicht, en zeg de letters op: DZLAUV Doet hetzelfde met de volgende letters: CYXGMF Doet hetzelfde met de volgende letters: OBGSFKMI Doe hetzelfde met de volgende letters: RJNWSCFPT

26

Vraag 2: Hoe kun je onthouden?Wat zou een mens zijn zonder geheugen? Zonder geheugen zou je geen herinneringen hebben, en zou je ook niets kunnen leren. Je zou niet kunnen lopen omdat je niet weet hoe. Je zou niets begrijpen van wat je ziet en niets van wat je hoort. Zonder geheugen ben je in feite voortdurend een pasgeboren baby.

De verbindingen tussen hersencellen en de zenuwcellen veranderen voortdurend door de dingen waar je je mee bezig houdt. Dus eigenlijk zit je geheugen overal in het zenuwstelsel. Maar toch zijn er hersengebieden die zich speciaal met het geheugen bezig houden. De slaapbeenkwab is bijvoorbeeld heel belangrijk

Er is een geval bekend van een Amerikaanse patiënt bij wie de slaapbeenkwabben aan beide kanten van de hersenen verwijderd moesten worden. Na de operatie wat het voor hem onmogelijk om iets nieuws te leren. Hij kon een paar tellen iets onthouden, maar daarna was hij het absoluut weer vergeten. Als zijn arts, die hem onderzocht, telkens na een paar minuten zijn kamer binnenkwam, riep hij steeds uit: “Wat heb ik je lang niet gezien”. Voor zijn gevoel was de patiënt de rest van zijn leven altijd 30 jaar. Toen hij ouder werd kon hij zelfs geen recente foto van zichzelf herkennen, alleen foto’s van vóór de operatie.

Misschien heb je het nooit zo beseft, maar er is niet één geheugen. Er zijn namelijk twee soorten geheugens: een korte-termijn geheugen en een lange-termijn geheugen, en deze verschillen nogal van elkaar. We zullen ze beiden bespreken.

Korte-termijn geheugenIn het korte-termijn geheugen onthoudt je informatie maar heel kort, misschien maar vijf of tien seconden. Bovendien kun je maar heel weinig informatie tegelijk onthouden. Dit is het enige geheugen dat die Amerikaanse patiënt, over wie je zojuist gelezen hebt, nog had.

Volwassen mensen kunnen gemiddeld zeven dingen onthouden in hun korte-termijn geheugen. Dus van de bovenstaande regels kunnen ze de tweede regel (CYFXGMF) nog net onthouden, want deze heeft zeven letters. Maar als je even over iets anders gaat praten en een halve minuut later vraagt de letters nog een keer op te zeggen, dan is men die al lang vergeten.

Het korte-termijn is er echt voor bedoeld dat je iets kort onthoudt. De juffrouw zegt bijvoorbeeld een som die je uit moet rekenen (6 x 8) en dat moet je dan even onthouden om er mee te kunnen rekenen. Daarna mag je het weer vergeten. Of iemand noemt een telefoonnummer. Als je snel bent, dan lukt het nog net om dat nummer op je mobiel in te tikken, maar daarna ben je het nummer weer vergeten.

Het korte-termijn geheugen is een beetje te vergelijken met een computer. Als je iets in Word intikt en je zet je computer uit, zonder het document te bewaren, dan ben je de informatie kwijt.

27

Lange-termijn geheugenHet lange-termijn geheugen van een mens is enorm groot. Er zijn zelfs mensen bekend, die een bijna oneindig groot lange-termijn geheugen lijken te hebben.

De Rus Sherashevsky was zo iemand. Hij kon alles wat iemand tegen hem zei letterlijk onthouden. Hij kon duizenden rijtjes woorden onthouden, en gedichten in vreemde talen, nadat hij ze één keer gehoord had. Jaren later kon hij deze nog foutloos opzeggen. Toch was hij niet intelligenter dan andere mensen.

Ook een computer heeft een lange-termijn geheugen. Dat is de harde schijf. Als daar iets op staat dan kun je de computer gewoon uitzetten, en de volgende dag is de informatie er nog steeds.

Het lange-termijn geheugen kun je nog weer onderverdelen in het impliciete geheugen en het expliciete geheugen: Het expliciete geheugen zorgt dat je je bewust dingen kun herinneren. Je weet bijvoorbeeld hoe

je moeder heet, of je weet hoeveel 3 + 4 is. Het impliciete geheugen zorgt dat je onbewust weet hoe je dingen moet doen. Je weet

bijvoorbeeld hoe je moet fietsen of hoe je moet lezen. Je staat er niet meer bij stil hoe je deze dingen doet (als het goed is). Om iets goed op te slaan in het impliciete geheugen is veel meer oefening nodig dan om het op te slaan in het expliciete geheugen. Alles onthouden om te kunnen lezen duurt dus veel langer, dan de namen van je klasgenootjes onthouden.

Opslag van informatie in het geheugenNu moeten we je een beetje gaan teleurstellen. Het is namelijk niet bekend hoe het geheugen precies informatie opslaat. Onderzoekers zijn hard bezig om dit uit te zoeken, maar ze hebben nog lang niet alles ontdekt en ze zijn het nog niet met elkaar eens.

Daarom zullen we alleen een aantal zaken noemen waarover ze het wel eens zijn:

De belangrijkste gebieden in je geheugen zijn: de hersenschors, de hippocampus in de slaapbeenkwab, en de amygdala. De hersenschors is de buitenste laag van de grote hersenen, en is onderdeel van het mensenbrein. De hippocampus en de amygdala zijn onderdeel van het limbisch systeem, en zijn dus onderdeel van het zoogdierenbrein.

Mensen onthouden iets beter en langer als ze het vaak herhalen. Als je een nieuw en onbekend woord telkens opnoemt, dan onthoud je het steeds beter. En als je het woord zeven dagen in de week, elke dag twee keer, opnoemt, dan onthoud je het nog weer veel beter, dan als je het op één dag honderd keer achter elkaar opnoemt. Dus herhalen moet je niet achter elkaar doen, maar steeds met tussenpozen, het liefst op verschillende dagen.

Een uitzonder was de Rus De Rus Sherashevsky waarover je gelezen hebt. Alles wat in diens korte- termijn geheugen kwam, werd gelijk naar het lange-termijn geheugen gebracht zonder dat hij het hoefde te herhalen. Hij hoefde dus niet zijn best te doen om iets te onthouden.

Mensen onthouden iets beter als er een betekenis achter zit, en als ze een verband kunnen leggen met iets wat ze al weten. Het is bijvoorbeeld moeilijk om het volgende telefoonnummer te onthouden 0625122011. Maar als je het schrijft als 06-25-12-2011 dan is het makkelijker te

28

Vragen

De Rus Sherashevsky had een extreem goed lange-termijn geheugen. Welk soort lange-termijn geheugen was bij hem vooral goed, denk je?

Heb je zelf een emotionele gebeurtenis meegemaakt, die je nooit meer zal vergeten? Wil je er over vertellen?

HERSENSCHORS WORDT OOK WEL CORTEX GENOEMD.Leer bovenstaan zinnetje uit je hoofd door het zeven dagen lang, elke dag een paar keer, op te zeggen. Laat over een week horen, of je het goed in je geheugen hebt opgeslagen.

Hiernaast staat de foto van Eveline Crone. Zij is hersenonderzoeker op de universiteit van Leiden. We gaan haar naam proberen te onthouden door iets aparts te bedenken bij haar foto.Je kunt je bijvoorbeeld voorstellen dat ze een prinses is en een kroon op haar hoofd (dus haar hersenen) heeft. Bekijk haar nu goed met de kroon op haar hoofd.Bedenk zelf iets aparts om haar voornaam te onthouden.Over een week testen we of je haar naam nog weet, zonder dat je die tussentijds steeds herhaald hebt.

onthouden. 06 is een mobiel nummer. De getallen daarachter kun je lezen als 25 december 2011 (eerste Kerstdag). Je hebt het telefoonnummer nu betekenis gegeven en daardoor kun je het gemakkelijker onthouden.

Mensen onthouden emotionele gebeurtenissen veel beter en langer. Als er iets opwindends, spannends of verschrikkelijks gebeurt dan zorgt de amygdala er voor dat je het misschien wel nooit meer vergeet. Als je een vreselijk ongeluk ziet gebeuren, als je het bericht krijgt dat een familielid plotseling is overleden, of als je favoriete voetbalclub kampioen wordt, dan vergeet je dat nooit meer. Ook de gevoelens die je bij die gebeurtenis had, vergeet je niet meer. Dit betekent dus ook, dat je veel beter de dingen onthoudt, waar je echt in geïnteresseerd bent en waar je een goed gevoel bij krijgt, dan de dingen die je niet interesseren en waar je geen gevoelens bij hebt.

Mensen onthouden dus iets beter, als het vaak herhaald wordt, als ze het belangrijk vinden, als ze het kunnen verbinden met dingen die ze al weten, en als ze er grote emoties en veel gevoelens bij hebben. En als dat allemaal niet het geval is, dan onthoudt je brein de dingen die je ziet, hoort, enzovoorts, nietEigenlijk heeft de natuur dat goed geregeld, want waarom zou je energie gebruiken om dingen te onthouden, waar je toch niets aan hebt om te leven of te overleven?

VraagZenuwcellen kunnen boodschappen overbrengen naar het lichaam om iets te doen, bijvoorbeeld een spier bewegen. Waarom heb je dan nog hormonen nodig om je lichaam te vertellen wat het moet doen?

29

Vraag 3: Hoe word je verliefd?Net zoals met het geheugen weten onderzoekers ook niet precies wat er allemaal in je lichaam gebeurt als je verliefd wordt, maar ze weten het wel ongeveer. Om dat uit te leggen, vertellen we eerst nog een keer wat klieren zijn en daarna leggen we uit wat hormonen zijn.

KlierenIn hoofdstuk 1 hebben we al uitgelegd wat klieren zijn. Klieren zijn organen in het lichaam die bepaalde stofjes aanmaken. Zweetklieren bijvoorbeeld maken zweet, speekselklieren maken speeksel en melkklieren maken melk. De klieren doen hun werk pas als ze een opdracht krijgen van de motorische zenuwcellen, waarmee ze verbonden zijn.

HormonenNu moet je weten, dat er ook klieren zijn die stofjes (bepaalde moleculen) maken die ze vervolgens aan de bloedbaan afgeven. Deze stofjes maken dan via het bloed een reis door je hele lichaam en blijven een tijd lang in het bloed zitten. Deze stofjes heten hormonen en ze regelen een heleboel in het lichaam. Er zijn bijvoorbeeld hormonen die de winterslaap van eekhoorns regelen, er zijn hormonen die zorgen dat moeders moedergevoelens krijgen als ze een baby hebben gekregen, er zijn hormonen die zorgen dat je groeit als je nog jong bent, en er zijn geslachtshormonen die er voor zorgen dat vrouwen in de puberteit borsten krijgen en mannen een lage stem en beharing.

Een van de belangrijkste klieren die hormonen produceert is de hypofyse. Deze zit midden in het hoofd onder de hersenen. Daarom wordt het ook wel hersenaanhangsel genoemd. De hypothalamus is de baas van de hypofyse want hij geeft opdracht aan de hypofyse om zijn werk te doen (via zijn motorische zenuwcellen). De hypothalamus kan ook meten hoeveel hormonen er al in het bloed zitten en als dat er genoeg zijn, dan kan hij de hypofyse opdracht geven om te stoppen met het maken van hormonen.

VerliefdVerliefdheid begint er mee dat je iemand anders aardig en leuk vindt. Je raakt steeds meer onder de indruk van die andere persoon. Elke keer als je die ander ziet dan sturen je hersenen signalen naar verschillende klieren met de opdracht om bepaalde hormonen te gaan maken. Deze hormonen hebben namen zoals dopamine, endorfine en adrenaline. Ze worden ook wel gelukshormonen genoemd. Ze geven je heel veel energie en een heel goedgevoel. Daarom wil je de persoon waarop je verliefd bent zo vaak mogelijk zien, zodat je steeds opnieuw dat gevoel krijgt. Het is bijna een soort verslaving.

30

Vraag 4: Wat is het nut van slapen?Het lijkt vanzelfsprekend dat we een nachtje goed moeten slapen na een lange dag school, werken, spelen, sporten en nadenken, maar voor de wetenschap is het nog steeds een raadsel waarom we eigenlijk slapen. Dat slapen noodzakelijk is, lijdt geen twijfel, want als je een periode te weinig slaapt, kun je je ogen bijna niet meer openhouden. Je hersenen werken slechter als je moe bent, je concentratie wordt minder en je bent minder in staat problemen op te lossen.

Het lijkt er dus op dat er iets belangrijks gebeurt voor je hersenen en je lichaam als je slaapt, iets wat niet kan gebeuren als je wakker bent.

Een mens heeft een aangeboren biologische klok. Het is een klok met een ritme van 24 uur, die er voor zorgt dat je overdag wakker bent en ‘s nachts slaapt. De klok is onderdeel van je hypothalamus. Hij zorgt er voor dat de pijnappelklier in de avond het hormoon “melatonine” aanmaakt die je slaperig maakt. Hij zorgt er ook voor dat je lichaamstemperatuur tijdens het slapen een beetje zakt, zodat je energie bespaart.Sommige mensen bij wie de pijnappelklier continu te kort melatonine aanmaakt, slikken melatonine tabletten om toch goed te kunnen slapen.

Als je in eenmaal in slaap valt dan doorloop je vijf fasen. In elke fase zijn er een ander soort elektrische golven in je hersenen (zie figuur 27). Bij korte snelle golfjes is de aandacht van de hersenen op de buitenwereld gericht. Bij lange golven is de aandacht naar binnen gericht. Wat voor soort golven dat zijn, kan men meten met elektroden die op het hoofd worden vastgemaakt, meestal in een soort muts. Deze manier van meten noemt men EEG.

Men heeft de volgende vijf slaapfasen gemeten:

1- Inslaapfase : deze fase duurt ongeveer 1 tot 3 minuten. Je dommelt langzaam in.

2- De lichte slaap : deze fase duurt ongeveer 30 minuten. Je slaapt al, maar kunt nog gemakkelijk ontwaken door lawaai of licht. Wanneer dat gebeurt, heb je niet het gevoel diep geslapen te hebben.

figuur 27 EEG: soort golven per slaapfase

3- De overgangsfase naar de diepe slaap : Je ademhaling wordt regelmatiger, je hartritme daalt en je spieren zijn ontspannen.

4- De diepe slaap : Je ademhaling is heel regelmatig, je hartslag is op zijn traagst, de spieren zijn volkomen ontspannen. Het is erg moeilijk om je nu nog wakker te krijgen. Als dat toch gebeurt, ben je gedesoriënteerd en suf.

31

REM slaap: deze fase duurt ongeveer 10 minuten. Dit is de actieve fase van de slaap. Je hersenen zijn nu volop bezig met dromen en het verwerken van informatie van de afgelopen dag. Je ogen maken ondertussen snelle heen-en-weerbewegingen. Je ademhaling en hartslag zijn onregelmatig en je bloeddruk stijgt. Je spieren daarentegen zijn zo ontspannen dat ze bijna verlamd lijken. En dat is maar goed ook, anders zou je misschien je dromen uitvoeren. REM is een afkorting van het Engelse “Rapid Eye Movements”. Vertaald betekent dit “Snelle Oog Bewegingen”.

De volgorde van de fasen is 1, 2, 3, 4, dan weer terug naar 3 en 2, en dan REM. Totaal duurt dit bij elkaar ongeveer 90 minuten. En dan begint alles weer van voren af aan, behalve fase 1, want die is niet meer nodig.

Maar nu weer terug naar de vraag, wat is het nut van slapen? Je begrijpt het al. Ook daar zijn de wetenschappers het nog niet over eens. Zeker is wel dat je moe en sneller ziek wordt als je weinig slaapt.

We bespreken drie theorieën die onderzoekers hebben, en die gedeeltelijk bewezen zijn.

Theorie 1: herinneringen vastleggenIn onze slaap worden onze herinneringen steviger in ons lange-termijn geheugen vastgelegd, zodat we ze minder snel vergeten. Dat gebeurt door onze herinneringen steeds te herhalen. Overdag hebben we hier geen tijd voor, omdat ons geheugen dan te druk bezig is, bijvoorbeeld met nieuwe dingen leren.Volgens deze theorie wordt in elke slaapfase andere soort herinneringen vastgelegd. Tijdens de diepe slaap worden bijvoorbeeld herinneringen aan feitenkennis herhaald, terwijl in de REM slaap herinneringen worden herhaald van de manier waarop je dingen doet, zoals fietsen.

Theorie 2: reparatieVolgens deze theorie is de belangrijkste functie van slapen om het lichaam en de hersenen gelegenheid te geven zichzelf te repareren. Dat zou ook verklaren waarom mensen met een tekort aan slaap vaker ziek worden en stress krijgen.

Theorie 3: slapen is normaalEr is ook een theorie die zegt dat slapen eigenlijk de normale toestand is en dat de echte vraag is: “Waarom zijn we eigenlijk wakker?”.Voor een dier is het namelijk voordelig om te slapen. Als je in een veilig hol slaapt, loop je bovendien minder risico om opgegeten te worden door een roofdier. Je moet alleen wakker worden om voedsel te zoeken voor nieuwe energie, en om een mannetje of vrouwtje te zoeken om je voort te planten.

Vragen

In de tekst worden drie theorieën genoemd die verklaren waarom we slaap nodig hebben Welke theorie vind jij zelf het meest logisch (en waarom)?

Hoeveel keer per nacht heb je ongeveer een REM slaap?

Mensen (en ook dieren) hebben een biologische klok van 24 uur. De biologische klok zorgt er voor dat we dingen met een bepaalde regelmaat doen. Kun jij voorbeelden van andere biologische klokken in de natuur noemen?

In de tekst staat dat de biologische klok aangeboren is. Wat betekent het woord “aangeboren”?

32

Misschien is deze theorie wel een beetje waar, want het blijkt dat planteneters veel minder slapen dan vleeseters. Dat zou kunnen komen doordat er in planten veel minder energie zit dan in vlees. Dus planteneters besteden veel meer tijd aan eten, en hebben dus minder tijd om te slapen.

33

Vraag 5: Wat is hoogbegaafdheid?Hoe weet je nu of iemand hoogbegaafd is, en hoe meet je dat? Is je brein dan anders? Weet je dan bepaalde dingen meer, of kun je dan bepaalde dingen meer? Is iemand die heel slim is ook hoogbegaafd? Kun je ook bijna hoogbegaafd zijn?

Dit zijn allemaal vragen die niet zo gemakkelijk te beantwoorden zijn. Want net zoals met onthouden en slapen, weten onderzoekers nog niet alles. Toch gaan we de vragen beantwoorden, maar het kan best zijn dat de antwoorden over vijftig jaar een beetje anders zijn. Misschien word jij zelf wel breinonderzoeker en help jij mee om nieuwe antwoorden te ontdekken.

Zeer intelligentWe spreken eerst af dat zeer intelligent iets anders betekent dan hoogbegaafd.

Iemand die zeer intelligent is, kan heel gemakkelijk nieuwe dingen leren. Dit kun je meten met zogenaamde intelligentie-onderzoeken. In zo’n onderzoek bekijk je niet alleen hoe gemakkelijk en snel iemand iets snapt, maar ook op welke manier hij het snapt. Ieder mens gebruikt zijn brein namelijk op een andere manier. Je kunt je hersenen vergelijken met een gereedschapskist: daarin zitten een hamer, een zaag, schroevendraaiers, een boor, enzovoort. Maar de ene mens heeft misschien een ander soort gereedschap dan de ander. En er zijn ook mensen die een heel bijzonder gereedschap hebben, bijvoorbeeld een om een horloge mee te repareren.

Als je een intelligentie-onderzoek doet dan kun je daarvoor punten halen. We hebben afgesproken dat iemand die normaal intelligent is, een IQ van 100 punten heeft. IQ is de afkorting van Intelligentie Quotiënt. We noemen iemand zeer intelligent, als hij/zij een IQ heeft van 130 punten of hoger. Dat betekent dat 2,3 procent van de mensen zeer intelligent is (zie figuur 28), dus van elke honderd mensen zijn er ongeveer twee zeer intelligent.

Figuur 28: Verdeling van intelligentie over de mensen

Vragen

Bekijk figuur 28. Iemand die intelligent is, zit tussen normaal intelligent en zeer intelligent in. Als je intelligent bent, tussen welke waarden zit je IQ dan?

Hoeveel procent van de mensen kun je samen intelligent en zeer intelligent noemen ?

Hoeveel kinderen zijn dat ongeveer in je klas?

Wat het IQ van iemand die verstandelijk beperkt is?

34

Onderzoekers zijn het er over eens dat het brein van zeer intelligente mensen anders werkt, dan van gemiddelde mensen. Het is niet zo dat het brein meer hersencellen heeft, maar er zijn van nature wel meer verbindingen tussen de hersencellen en ook zijn de hersencellen sneller in het doorgeven van signalen. Je denkt dus ingewikkelder en sneller.

De meeste onderzoekers zijn het er ook over eens dat intelligentie aangeboren is. Dus je erft het van je vader en/of moeder en je hebt het al bij je geboorte. Men weet dit door onderzoek van eeneiige tweelingen, waarvan de broertjes of zusjes apart zijn opgevoed. Als het ene broertje wordt opgevoed in een omgeving waarin hij heel veel leert, en het andere broertje wordt opgevoed in een omgeving waarin hij weinig leert, dan blijken ze op oudere leeftijd toch ongeveer even intelligent te zijn, ook al weet de een meer dan de ander.

Iemand die zeer intelligent is kan dus snel nieuwe en ingewikkelde dingen leren, maar als hij zijn “ “gereedschap” niet gebruikt, dan weet en kan hij even weinig als iemand die niet zeer intelligent is.

HoogbegaafdEr is een verschil tussen hoogbegaafd zijn en zeer intelligent zijn. Als je hoogbegaafd bent, dan ben je ook zeer intelligent. Maar als je zeer intelligent bent, dan ben je nog niet hoogbegaafd. Net zoals een stoel wel een meubelstuk is, maar niet elke meubelstuk is een stoel. Er zijn dus minder hoogbegaafde dan zeer intelligente mensen. 2,3% van de mensen is zeer intelligent, dus er kan nooit meer dan 2,3% van de mensen hoogbegaafd zijn.

Iemand die hoogbegaafd is heeft volgens Renzulli de volgende drie eigenschappen:

1. IQ groter dan 130Dit hebben we hierboven al besproken. Het IQ kun je meten.

2. Grote motivatieIemand die hoogbegaafd is wil graag iets doen, onderzoeken, bestuderen of ontwerpen. Je vindt vaak veel dingen leuk en interessant.

35

Creatief denkenIemand die hoogbegaafd is heeft vaak een originele, aparte of “andere” manier om dingen te maken of op te lossen. Je verzint bijvoorbeeld een heel andere manier om sommen op te lossen, dan de juffrouw of meester vertelt. Of je vindt het bijvoorbeeld leuk om een spel met eigen spelregels te bedenken. Met creativiteit bedoelen we dus niet, dat je iets goed na kunt maken.

Als je al deze drie eigenschappen hebt, dan ben je hoogbegaafd. Iemand die een IQ van meer dan 130 heeft, maar niet gemotiveerd is en zijn creativiteit niet meer gebruikt, kun je dus alleen nog maar zeer intelligent noemen. En als zijn motivatie en creativiteit weer terug zijn, dan kun je hem weer hoogbegaafd noemen.

Figuur 29 – wat maakt iemand hoogbegaafd?

Prestaties

In het leven gaat het er niet om of je hoogbegaafd bent, maar of je prestaties kunt leveren. Als je niet hoogbegaafd bent, dan kun je nog steeds heel veel leren en schitterende prestaties leveren. Motivatie en creativiteit zijn namelijk net zo belangrijk als intelligentie.

Er is een manier om uit te rekenen hoe hoge prestaties je kunt leveren. Dat gaat als volgt:1. Geef voor je intelligentie een cijfer, waarbij je kiest uit de cijfers 1 t/m 10;2. Geef voor je motivatie een cijfer, waarbij je kiest uit de cijfers 1 t/m 10;3. Geef voor je creativiteit een cijfer, waarbij je kiest uit de cijfers 1 t/m 10;4. Vermenigvuldig deze drie cijfers met elkaar. De uitkomst ligt tussen 0 en 1000.

Intelligentie x Motivatie x Creativiteit = Prestaties

Hoe hoger de uitkomst is, des te hoger de prestaties zijn die je kunt leveren.

Vragen

Op welke manieren zouden de mensen in jouw omgeving, jou kunnen helpen om hogere prestaties te leveren?

Je ouders? Je vrienden en leeftijdsgenoten? De leerkrachten op school?

Als je voor jezelf zou moeten uitrekenen hoe hoge prestaties je kunt leveren, hoe zou de som en de uitkomst er dan uitzien, denk je?

Bekijk figuur 29.IQ > 130 betekent IQ groter dan 130.Leg verder in je eigen woorden uit wat dit plaatje betekent.Stel: iemand heeft een IQ > 130 heeft en ook nog veel creativiteit, maar geen motivatie (doorzettingsvermogen). Waar zou je die persoon dan in het plaatje tekenen?

Als je niet hoogbegaafd bent, dan zijn er toch manieren om meer creatief te leren denken? Weet je een manier?

36

De zeer intelligente Karel heeft voor intelligentie een 10, maar voor motivatie een 1 en voor creativiteit ook een 1. De uitkomst wordt dan 10 x 1 x 1 = 10. Karel levert dus zeer slechte prestaties.

De intelligente Marie heeft voor intelligentie een 3, maar voor motivatie een 10 en voor creativiteit een 5. De uitkomst wordt dan 3 x 10 x 5 = 150. Marie levert dus veel hogere prestaties dan Karel (15 keer zoveel), ondanks dat Karel veel intelligenter is.

Mönks heeft ontdekt dat er nog iets belangrijks is, wat je helpt om goede prestaties te leveren. Dat zijn de mensen om je heen: je gezin, je vrienden en leeftijdsgenoten, en de leerkrachten op school. Zij kunnen jou helpen om jouw talenten te ontwikkelen en betere prestaties te leveren.

Het volgende is ideaal: Je ouders begrijpen je en snappen wat je nodig hebt; Je hebt voldoende vrienden, die het niet erg vinden dat je soms een beetje apart bent; Op school krijg je de lesstof die bij je past en die je interessant vindt.

Hoe is het om hoogbegaafd te zijn?Soms is het helemaal niet prettig om een hoogbegaafd kind te zijn.

Dat komt omdat hoogbegaafde kinderen vaak al een beetje meer weten en kunnen dan leeftijdgenoten. En ze denken vaak een beetje anders. Alleen weten ze dat niet van zichzelf. Want als jij de enige bent die het anders doet, dan moet dat wel fout zijn, ga je denken. Daar kun je een ongelukkig gevoel van krijgen.

Stel je maar eens voor: dat je heel andere onderwerpen interessant vindt dan de kinderen in de klas; dat andere mensen en kinderen in de klas jou vaak niet lijken te snappen; dat je op school of op straat steeds gepest wordt;

37

dat je op school steeds werk moet doen dat je al kent; en dat het lezen veel te langzaam gaat; dat je daardoor vergeet op te letten;

dat niemand weet, dat je je zo vaak boos, verdrietig of alleen voelt; dat je doet wat de andere kinderen ook doen, om er bij te horen, maar niet omdat jij er zelf

plezier in hebt en vindt dat het zo moet; dat je vindt dat je alles in één keer goed moet kunnen, en dat je heel erg je best doet om geen

fouten te maken; dat kinderen jouw grapjes of jouw verhaaltjes niet begrijpen; dat je verdrietig bent omdat je geen goede vriend(in) hebt.

Dit zijn allemaal dingen die hoogbegaafden soms denken en voelen. Dat kan er toe leiden dat ze minder gemotiveerd worden, en dan zijn ze eigenlijk niet meer hoogbegaafd. Ze gaan dan onderpresteren.

OnderpresterenAls je niet doet wat je wel kunt, dan ben je aan het onderpresteren.

Je kunt een beetje onderpresteren: je zorgt er voor dat je werk of cijfers steeds net voldoende zijn. Een 6 vind je bijvoorbeeld voldoende, ook al zou je een 10 kunnen halen. Je hersencellen gaan dan minder extra verbindingen maken.

Je kunt ook totaal onderpresteren: dan doe je gewoon helemaal niets meer. Je hersencellen gaan dan helemaal geen extra verbindingen maken en er kunnen zelfs verbindingen verdwijnen.

We zullen nu uitleggen wat voor gedachtes er in het brein van een hoogbegaafde kunnen ontstaan, die er voor zorgen dat hij gaat onderpresteren.

1. Een hoogbegaafde kan denken, dat hij het fout doet, omdat de anderen het allemaal anders doen. Daarom gaat hij zich aanpassen aan de rest van de groep. En dan doet hij alsof hij minder weet, dan dat hij in werkelijkheid weet. Hij geeft geen eigen mening meer. Hij wil gewoon bij de groep horen.

2. Een hoogbegaafde vindt de lessen van de juffrouw of meester saai en niet interessant . Het is allemaal veel te gemakkelijk. Daarom heeft zij geen zin meer om op te letten en is met haar gedachten voortdurend ergens anders.

3. Een hoogbegaafde is vaak een perfectionist. Hij doet zijn werk vaak heel goed, maar wordt ook heel bang om foutjes te maken. Hij kan helemaal in paniek raken als iets hem niet lukt. Hij bedenkt dan, dat het maar het beste is om helemaal niets meer te doen. Want als je niets doet dan kun je ook geen fouten maken.

4. Een hoogbegaafde is anders, en als hij zich niet aanpast, kan hij door andere kinderen gepest worden. Door dat pesten kan hij heel ongelukkig worden, waardoor hij geen enkele zin meer heeft om iets te doen.

Vragen

KlassikaalOok al ben je niet hoogbegaafd, maar wel meerbegaafd (met een IQ tussen de 115 en 130) dan heb je soms toch al de gedachten en gevoelens van iemand die hoogbegaafd is.

Heb jij gedachten en gevoelens die zouden kunnen komen omdat je meerbegaafd of hoogbegaafd bent?

Welke gedachten en gevoelens zijn dat dan?

Wie in jouw klas zou, volgens jou, wel eens hoogbegaafd kunnen zijn? Waarom?

38

Het zou kunnen zijn dat je dingen herkent, en dat je denkt dat je zelf hoogbegaafd bent. Dan hebben we een tip voor je. Er bestaat een leuk ontdekboekje over hoogbegaafdheid. Het heet “Hoogbegaafd, nou en?”, geschreven door Wendy Lammers van Toorenburg. Hier staat nog veel meer over hoogbegaafdheid, want er is zoveel over te vertellen. In het boekje staat ook hoe je een gelukkiger gevoel kun krijgen, als je je nu ongelukkig voelt.

Figuur 30: Hoogbegaafd, nou èn?

39

Vraag 6: Kunnen dieren ook intelligent zijn?

Ook dieren kunnen intelligent zijn, alleen op een lager niveau. Zij hebben namelijk nog geen mensenbrein. Gorm Palmgren geeft de volgende voorbeelden:

VissenPoetslipvissen zijn ijverig. Ze zijn circa 10 cm lang en leven van parasieten en voedselrestjes aan de kieuwen en bek van grote vissen. Hier poetsen ze een roodstreepbarbeel.

PrimatenChimpansees zijn zo intelligent als een kind van drie, want ze kunnen zich uiten met geluiden, gezichtsuitdrukkingen en gebaren. Ze kunnen ook manipuleren en listen verzinnen om iets gedaan te krijgen, en ze kunnen de volgorde en grootte van getallen begrijpen.

ZeezoogdierenDolfijnen, zoals de tuimelaar, kunnen complexe trucs leren, ze gelijktijdig uitvoeren met andere dolfijnen en ze doorgeven aan soortgenoten. Ook kunnen ze eenvoudige kunstmatige talen leren begrijpen.

ZoogdierenDe Indische olifant kan simpele optelsommen maken: als je twee manden hebt met respectievelijk 3 en 5 appels (en de olifant kan in de manden kijken), en daarna 2 extra appels in elke mand doet, dan zal de olifant naar de mand met 7 appels lopen.

VogelsDe wipsnavelkraai gebruikt in de jacht op voedsel allerlei soorten hulpmiddelen. Zo gooit hij wel eens noten op een verkeersweg, zodat auto’s eroverheen rijden en de harde doppen kraken.

Ongewervelde dierenDe kokosnootoctopus maakt van twee halve kokosnoten een huisje, waarin hij zich verbergt als er gevaar dreigt.

Opdracht

Filosofeer samen over: “Wat is denken?

Bekijk daarna op Internet de film die hierna genoemd wordt.

40

Vraag 7: Wat is denken?

Besta je, omdat je denkt? Als je niet denkt, besta je dan niet? Wat is denken eigenlijk? Je hebt je hersenen nodig, maar je hersenen kunnen ook niet zonder jou. Je kunt je dus afvragen of jij je hersens gebruikt, of dat je hersens jou juist gebruiken.

Je hersens hebben geen uitknop. Terwijl je dit leest, gebruik je ze, als je praat gebruik je ze en je gebruikt ze –uiteraard- als je nadenkt. Maar wat is dat, denken? Het is een proces zonder centrale opzichter, als een kippenhok zonder haan. Maar toch produceren onze hersens gedachtes, zodat we kunnen bedenken wat we vanavond gaan eten, of wat de oppervlakte is van een voetbalveld. We denken dat we veel weten over denken. Zo hebben we allemaal wel eens gehoord dat we maar tien procent van onze hersens gebruiken. Of dat we ooit een taal zullen leren door een geheugenkaart in ons brein te prikken. Wat is daarvan waar?

Jan Jaap vraagt het allemaal aan Bas Haring in de volgende film op Internet (duur: 32 minuten, vergeet niet het geluid aan te zetten).

http://www.wetenschap24.nl/videos/de-bovenkamer/wat-is-denken-bas-haring.html

Bas Haring is natuurkundige, filosoof, schrijver, televisiemaker en werkzaam aan de Universiteit van Leiden.

VraagWat is het belangrijkste verschil tussen de hersenen van dieren en

mensen?

Brainstorm

Bedenk samen zoveel mogelijk oorzaken, waardoor mensen anders leren en denken.

41

Vraag 8. Waarom denken en leren mensen verschillend?

Er zijn veel oorzaken waardoor mensen anders denken en leren.

In deze sectie gaan we samen bedenken, wat die oorzaken kunnen zijn.

Bewustzijn

We zijn ons bewust van ons zelf en van onze omgeving. Vooral de hersenschors en de thalamus (waar informatie uit onze zintuigen de hersenen binnenkomt) zijn belangrijk voor ons bewustzijn.

Onze hersenen bestaan uit twee hersenhelften, die via de hersenbalk met elkaar verbonden zijn. De linkerhersenhelft is verbonden met de zintuigen en spieren aan de rechterkant van het lichaam, en de rechterhersenhelft met de spieren en zintuigen aan de linkerkant van het lichaam. Het komt soms voor dat er een beschadiging optreedt, waardoor de ene hersenhelft niet meer werkt.

Van een patiënt waarvan alleen de linkerhersenhelft nog werkte is het volgende verhaal bekend.

Als deze patiënt de krant las, dan bekeek hij alleen de rechterpagina. Als hij een voorbeeld tekende van een voorwerp, bijvoorbeeld van een klok, dan tekende hij alleen de rechterkant. Van een bord met eten at hij alleen de rechterhelft op. En als je het bord voor hem half omdraaide, dan at hij ook de andere helft op. Hij waste zich niet aan zijn linkerkant, kleedde zich alleen aan de rechterkant en kamde zijn haar alleen rechts. Als hij zijn hoofd omdraaide, dan zag hij wel zijn linkerarm en zijn linkerbeen, maar hij besefte niet dat die van hemzelf waren. Als je zei dat ze van hem waren en vroeg of hij ze wilde bewegen, dan zei hij bijvoorbeeld: “O ja, natuurlijk, dat kan ik wel maar de dokter zei dat het beter is als ik de arm een tijdje rust geef”

Illusies,gevoelens en training

42

Je kunt je hersenen voor de gek houden. Je kunt je hersenen helpen om zich gevoelens te herinneren. Je kunt je hersenen op veel verschillende manieren trainen. Misschien wil je nog meer over hersenen weten? Als hier iets bij staat, wat je interesseert, sla dit hoofdstuk dan vooral niet over. We wensen je veel plezier toe!

Dit hoofdstuk bestaat uit de volgende onderdelen

43

Je brein voor de gek houden

Wat je ziet heeft niet alleen met je ogen te maken maar ook met je hersenen

In hoofdstuk 1 heb je al kunnen lezen hoe, wat je ogen zien, in je hersenen terecht komt. Dat gebeurt via de sensorische zenuwcellen. Deze zenuwcellen ontvangen de signalen van je ogen en sturen dat door naar je hersencellen. In figuur 30 kun je zien hoe dat ongeveer gebeurt. De werkelijkheid is nog veel ingewikkelder dan je op het plaatje ziet, maar dat is nu niet van belang.

Figuur 30: het oog

Nu is het zo, dat je dingen soms anders ziet dan ze in werkelijkheid zijn. Soms komt dat omdat de staafjes en kegeltjes in je ogen een soort moe worden. Dan sturen ze de signalen niet meer goed door. Een voorbeeld is dat je een hele tijd buiten in de felle zon hebt gelopen. Als je dan binnenkomt in een nogal donkere (maar niet helemaal donkere) kamer, dan zie je even helemaal niets meer.

Maar meestal zie je dingen anders omdat je hersenen er iets anders van maken dan dat het in werkelijkheid is. Misschien heb je het zelf wel een keer ervaren. Je kijkt naar de wolken in de lucht, en ineens herken je een gezicht of een dier. En als je dat bedacht hebt, dan blijf je dat zien (totdat de wolk weer veranderd is). Blijkbaar doen je hersenen erg hun best om iets bekends te maken van wat je ziet.

Natuurlijk is het leuk om je ogen of hersenen expres voor de gek te houden. Daarom hebben we een aantal plaatjes verzameld zodat je dit zelf kunt zien. We noemen deze plaatjes optische illusies. Behalve de optische illusies staan er in het document ook nog een paar andere voorbeelden van wat hersenen goed kunnen of juist niet kunnen.

44

LinkJe brein voor de gek houden

Je brein zorgt voor gevoelens

Foto’s, schilderijen en tekeningen kunnen bij jou gevoelens opwekken, bijvoorbeeld van plezier, spanning of walging.

Als je er over nadenkt is dat eigenlijk bijzonder. Je kijkt naar een plat plaatje en je krijgt er een bepaald gevoel bij. Dat gevoel kan heel heftig zijn. Soms kun je je ogen niet van het plaatje afhouden, maar het kan ook voorkomen, dat je het plaatje niet meer wilt zien.

De informatie op een plaatje zorgt er voor dat in ons brein herinneringen naar boven komen. Als je het beeld op het plaatje ziet, dan herinner je je ook het gevoel dat daar bij hoort. De amygdala in je brein heeft er namelijk voor gezorgd dat het gevoel samen onthouden wordt met wat je ziet.

Dit geldt ook voor ander zintuigen. Als je op de radio een liedje hoort terwijl je heel erg verliefd bent, dan is de kans groot dat je, dertig jaar later, nog weer dat verliefde gevoel krijgt, als je dat liedje plotseling hoort. Vaak weet je niet eens meer, waarom je dat gevoel krijgt.

Welk gevoelens krijg jij als je dit plaatje hieronder ziet?

We hebben een aantal Powerpoint Dia Shows met indrukwekkende plaatjes voor je verzameld.Het zijn grote bestanden, dus het openen kan even duren. Heb geduld! [bij het openen van de links moet je ervoor zorgen dat het lespakket op een computer geopend wordt]LinksEen fractie van een seconde OngelooflijkSpiegeling in het water De kunst van fotografie Koele plaatjesStrenge winter

Neurocampus

Neurocampus is de grootste uitgever van hersentrainingen in Nederland en Vlaanderen. Men heeft een gratis website ontwikkeld waarop iedereen online zijn hersenen kan trainen. Hoe het verder werkt kun je lezen op http://www.neurocampus.com/info

Je moet je in ieder geval registreren, maar dat is gratis. De voordelen hiervan zijn:- Je hebt toegang tot alle oefeningen- Je kunt je cijferlijst bijhouden- Je kunt in de highscores terecht komen- Je kunt tentamens doen- Je kunt examens doen, waardoor je je niveau kunt verhogen

45

Je brein trainen

Er zijn heel veel, bijna oneindig veel, manieren om je hersenen te trainen. Heel veel training gaat vanzelf. Elke keer als je iets meemaakt of doet, dan leer je daarvan. Je leert ook heel veel door naar andere mensen te luisteren en af te kijken hoe ze het doen, en door met andere mensen samen te werken. Al deze manieren van leren werken heel goed, omdat je er ook gevoelens bij krijgt. En als je iets leert met gevoel, dan onthoud je het beter.

Je kunt ook heel veel leren door het lezen van boeken of het gebruik van de computer. Dan moet je wel zelf zorgen voor het gevoel, waardoor je dingen die je leest of ziet goed onthoudt. Dat lukt vooral goed als je echt betrokken bent en veel fantasie hebt. Eigenlijk ben je dan bezig om de nieuwe dingen die je leert te verbinden met dingen die je al weet, niet alleen met je verstand, maar ook met je gevoel.

Hoe kun je plezierige gevoelens maken bij zoiets vervelends als bijvoorbeeld tafels uit je hoofd leren?

We noemen drie manieren, maar er zijn er natuurlijk veel meer. Je maakt er een spelletje van; het spelen van een spelletje of computergame zorgt voor plezier; Je probeert een soort systeem of regelmaat te ontdekken in de tafels, waardoor je ze veel

gemakkelijker kunt leren; als je zelf iets ontdekt dan geeft dat een goed gevoel; Je stelt je in gedachten of in je dagdromen voor dat je alle tafels kent, en hoe je iedereen

verbaasd laat staan;

In een bibliotheek staan ontzettend veel boeken met informatie, en op Internet is er nog veel en veel meer te vinden. We noemen nu een paar leuke sites die speciaal bedoeld zijn om leerlingen van de basisschool te helpen om hun brein te trainen of om hun kennis te vergroten.

Enkele van de vele andere siteswww.puzzle.dse.nl Puzzelsite van Digitale Stad Eindhoven

www.fi.uu.nl/rekenweb/rekenmaar/leerlingen/index.php Reken- en denkspelletjes

www.leestrainer.nl/ CITO trainer

www.wrts.nl/ Programma dat woordjes overhoort

www.rekentuin.nl/ Leren rekenen (niet gratis)

Mindmap (woordspin)

Mindmappen is speciale manier om aantekeningen te maken. Het is een combinatie van schrijven en tekenen. In een mindmap leg je allerlei verbindingen tussen informatie, en die verbindingen ontstaan dan ook in je hersenen. Daardoor wordt je creatiever en kun je beter dingen onthouden.

Mindmapping leer je het best door het een aantal keer te doen, en voorbeelden van anderen te bekijken.

In het plaatje hieronder zie je een voorbeeld van een mindmap. De mindmap geeft antwoord op de vraagt: “Welke keuzes moet je maken als je op vakantie gaat?”

In het volgende filmpje zie je hoe je een mindmap kan maken als je al informatie hebt (het geluid moet wel aanstaan):

46

www.onlineklas.nl Tafels uit je hoofd leren

www.beetjespellen.nl/website/index.php Leren spellen

www.betacanon.nl/ De 50 belangrijkste wetenschappelijkeonderwerpen uitgelegd

www.prezi.com Creatief presentaties maken.Powerpoint wordt overbodig.

www.timerime.com Creatief tijdbalken maken metinzoemen en uitzoemen.

http://entoen.nu/po De belangrijkste gebeurtenissen in degeschiedenis van Nederland

Kijk in je Brein

Eveline Crone, hoogleraar aan de Leidse Universiteit, heeft leuk lesmateriaal gemaakt over het brein. Het heet “Kijk in je Brein”. Zie bijlage A: Lesmodule Basisonderwijs Leerling

Bekijk ook de website: http://www.kijkinjebrein.nl

Verken je brein

De volgende site is helaas in het Engels:

www.dls.ym.edu.tw/chudler/neurok.html Maar gelukkig is er nu ook een

Atlas van de hersenen

Mooie plaatjes en filmpjes van de hersenen en het zenuwstelsel (Engels, click op atlas)www9.biostr.washington.edu/da.html

Voor het uitvoeren van de animaties moet Quicktime geïnstalleerd zijn.

Hersenen aan het werk.

Site van Jeroen Goossens, over zien, horen, evenwicht en bewegen http://www.mbfys.ru.nl/~goossens/Colleges/Demo/hersenen-aan-het-werk.htm

Over je hersenen

http://www.schoolbieb.nl/basisschool_doelgroep/groep_7_en_8_(onderwijsniveaus)/natuur_en_tec hniek/mensen/hersenen_ov

Filmpjes

Er was eens …… het leven: het Zenuwstelsel (duur: 26 minuten) http://www.youtube.com/watch?v=T8wWGUlFNAs&feature=related

Reportage met hersenonderzoeker Victor Lamme (duur: 7 minuten) http://www.youtube.com/watch?v=lG7HnNqt3w8

Leuk filmpje over lichamen die hersenen vormen http://www.youtube.com/watch?v=c5BmzZuuVJM (duur: 1

47

Meer willen weten van je breinEr zijn op het Internet heel veel sites die iets vertellen of laten zien over het brein. De meeste van deze sites zijn in het Engels, en bedoeld voor volwassenen.

Hieronder staan een paar sites genoemd die ook voor jou interessant of leuk kunnen zijn.

Eindopdrachten

Maak en geef een presentatie voor je klasgenoten, waarin je uitlegt hoe zij slimmer kunnen leren en dingen beter kunnen onthouden.

Doe dit gezamenlijk in een groepje van ongeveer vier personen; Maak samen een plan; Verdeel daarna de taken; zorg dat iemand de taken krijgt die bij hem/haar passen; Iemand houdt steeds bij (schrijft op) hoe het samenwerken gaat en hoe

problemen opgelost worden. Dit is ook een taak.

Breng je brein op een creatieve manier in beeld Alles mag; Probeer wel enkele dingen te verwerken die je geleerd hebt.

48

Eindopdracht

€¦ · Web viewLespakket. Het menselijk brein. Science+ project voor groep 7-8. Inhoudsopgave....

Documents

Transcript of €¦ · Web viewLespakket. Het menselijk brein. Science+ project voor groep 7-8. Inhoudsopgave....