digileraar.com · Web viewDe afbeelding grijpt terug op het niet-aanvalsverdrag tussen de...

Geschiedeniswerkplaats Tweede Fase HAVO | Antwoorden Opdrachtenboek

HOOFDSTUK 9 | DE TIJD VAN WERELDOORLOGEN

INTRODUCTIEOPDRACHTEN

1 De Eerste Wereldoorlog eindigde in 1919. De Tweede Wereldoorlog begon in 1939. De periode daartussen noemen we het interbellum.

2 Colijn, Anne Frank, Gandhi, Hitler, Lenin, Roosevelt, Stalin, Wilhelmina.

3a communismeb non-coöperatiec wereldoorlogd Soekarnoe collectivisatie

4a Eigen antwoord.b Eigen antwoord. Bijvoorbeeld:

Beschrijvend: Wat houdt het fascisme in?Verklarend: Hoe heeft het fascisme in Italië en Duitsland gedurende het interbellum zo veel aanhang kunnen krijgen?

Het instapverhaal5a Eigenlijk was het gebouw van de Rijksdag, het oude Duitse parlement, een

merkwaardige keuze, want het stond niet symbool voor nazi-Duitsland, maar juist voor de verdwenen Duitse democratie.

b De foto van Jevgeni Chaldei stond eerst symbool voor de overwinning van de Sovjet-Unie op nazi-Duitsland.

c Toen de onechtheid van de foto was onthuld, stond hij ook symbool voor iets anders: de leugens van de totalitaire regimes.

Kijken op de kaart6a Bijvoorbeeld: de meeste landen op de kaarten hebben aan beide wereldoorlogen

meegedaan.b Bijvoorbeeld: kaart 9.3 gaat over de Eerste Wereldoorlog en daarin deed

bijvoorbeeld Japan mee aan de kant van geallieerden. Kaart 9.4 gaat over de Tweede Wereldoorlog en daarin streed Japan tegen de geallieerden.

De tijdbalk7a Eigen antwoord. Bijvoorbeeld: een argument voor de bewering kan zijn dat er in

deze periode relatief gezien veel vrede is geweest wanneer je deze vijftig jaar met eerdere tijdvakken vergelijkt. Aan de andere kant waren de twee wereldoorlogen ongekend wreed en vernietigend en betrof het oorlogen op een schaal die Europa nooit eerder had gezien.

Het tijdvak8a Bijvoorbeeld: de Russische revolutie en de oprichting van de Verenigde Naties.

1


b Bijvoorbeeld: de economische bloei van de jaren 1920 en de economische crisis van de jaren 1930.

De wereld, Europa en Nederland9a - De Europese landen werden door de wereldoorlogen verzwakt en geruïneerd.

- De VS ontwikkelden zich tot de sterkste economische, politieke en militaire macht ter wereld.

- Door de Tweede Wereldoorlog kwam de dekolonisatie van door Europa overheerste landen op gang.

b In heel Europa vielen groten gebieden uit elkaar en ontstonden er onafhankelijke staten.

c Verzuiling.

Heden en verleden

10 Eigen antwoord. Bijvoorbeeld:Afgezien van het laatste tijdvak (televisie en computer) zal dat inderdaad zo zijn. Er leven nu nog mensen die in dat tijdvak zijn opgegroeid en het actief hebben beleefd. Wat zij hebben meegemaakt, is ook van invloed geweest op de manier waarop zij hun eigen leven en de samenleving hebben ingericht.

2


§9.1 DE EERSTE WERELDOORLOG

OP ZOEK NAAR DE KERN

Oorzaken van de oorlog1 - De grote landen waren tot de tanden toe bewapend met steeds dodelijker

wapens- De industriële revolutie bracht ook een ongekende vernietigingskracht voort- Overal heersten nationalistische gevoelens- Europa raakte steeds meer verdeeld in twee vijandige blokken van bondgenootschappen- Op de Balkan bestonden grote spanningen

De oorlog breekt uit

2a De aanleiding voor de Eerste Wereldoorlog was de moord op de kroonprins van Oostenrijk-Hongarije en zijn vrouw door de Servische nationalist Gavrilo Princip in Sarajevo. Hierdoor raakte Oostenrijk-Hongarije en Servië als eerste met elkaar in conflict.

b Europa was verdeeld in twee vijandige blokken van bondgenootschappen. Oostenrijk-Hongarije werd gesteund door het ene blok, de centralen, en Servië door het andere blok, de geallieerden. Alle grote Europese mogendheden werden op deze manier bij de oorlog betrokken. Op den duur gingen bijna alle Europese landen meedoen.

3a De geallieerden: Frankrijk, Groot-Brittannië, Rusland, Servië, Verenigde Staten, ItaliëDe centralen: Duitsland, Oostenrijk-Hongarije en het Ottomaanse Rijk (Turkije)

b Naast de Europese landen vochten ook troepen uit de Europese kolonies mee op Europese bodem. Er werd echter niet alleen op Europese bodem gevochten. Ook werd er gevochten in het Midden-Oosten, Afrika en Azië. Toen de Verenigden Staten in 1917 de oorlog aan Duitsland verklaarden, werd de oorlog een echte wereldoorlog.

Oorlogsverloop

4a De Duitsers vielen in de eerste weken van de oorlog België binnen. Ze rukten vervolgens door naar Noord-Frankrijk. Voor Parijs liep het Duitse leger vast. Beide partijen groeven zich in en ontstonden er gedurende het eerste jaar van de oorlog een loopgravenstelsel door België en Noord-Frankrijk van 200 kilometer lang. Tussen de loopgraven ontstond een niemandsland vol met granaten en prikkeldraadversperringen. Dit westelijk front lag ruim vier jaar muur vast.

b In het Oosten vochten Duitsland en Oostenrijk-Hongarije tegen Rusland. In 1917 kwam in Rusland het land in opstand, waardoor de tsaar aftrad. De nieuwe regering zette de oorlog echter voort en het land bleef in chaos. In oktober 1917 greep de communist Lenin de macht. In maart 1918 sloot Lenin vrede met Duitsland.

5a Naar aanleiding van de Russische revolutie van oktober 1917 bracht Lenin aan de macht. Lenin had het volk beloofd vrede te sluiten met Duitsland wanneer hij aan

3


de macht zou komen. In maart 1918 kwam hij deze belofte na en kwam er een einde aan de oorlog op het oostfront.

b - In augustus gingen de geallieerden, mét de Amerikanen, in de tegenaanval. Ze sloegen de uitgeputte Duitser terug door middel van honderden tanks, een nieuw wapen dat door Groot-Brittannië was geïntroduceerd.- Oostenrijk-Hongarije stortte in. Het rijk viel uit elkaar en staakte de strijd.- In Duitsland kwamen arbeiders en matrozen in opstand. De keizer vluchtte naar Nederland en ook Duitsland moest de strijd staken.

De vrede van Versailles

6 In het verdrag van Versailles kreeg Duitsland de schuld van de oorlog. Ze kregen daarom hoge herstelbetalingen en het verloor gebieden aan Frankrijk en Polen. Daarnaast moest Duitsland kolonies afstaan aan Groot-Brittannië, Frankrijk en België. Duitsland mocht nog maar een klein en zwak bewapend leger hebben. Ook mocht Duitsland geen lid worden van de net opgerichte Volkenbond.

Verwoestingen7a Nieuwe wapens Door nieuwe wapens als het machinegeweer, reusachtige

kanonnen en granaten, was de vuurkracht enorm toegenomen en vielen er veel meer doden dan in vorige oorlogen (toen vooral gevochten werd met geweren, bajonet en paarden). Militaire tactiek Om een doorbraak aan het vastgelopen front te forceren, werden eindeloze beschietingen uitgevoerd en telkens opnieuw tienduizenden soldaten in stormloop op de vijand afgestuurd; de legers probeerden elkaar te laten ‘doodbloeden’ – er werd dus niet erg zuinig gedaan met het offeren van mensenlevens.

b Aan de ene kant liet de Eerste Wereldoorlog fysieke sporen achter. Vele moesten armen en benen missen. Aan de andere kant liet de Eerste Wereldoorlog psychische schade achter bij de overlevende soldaten door alle vreselijke oorlogstrauma’s.

Betrokken burgers8 (1) Door de dienstplicht moesten veel gewone burgers dienst nemen in het leger.

(2) Wie achterbleef moest de productie op gang houden. (3) De productie werd in dienst van de oorlog gezet, waardoor minder voedsel werd geproduceerd. Dit had hongersnood tot gevolg. (4) Het westelijke front liep door bewoond gebied. Daardoor vielen er veel burgerslachtoffers.

Volgordevraag

9 4-6-3-1-5-2

4


HISTORISCH DENKEN

Kenmerkende aspecten herkennen1 Hitler raakte in de Eerste Wereldoorlog ervan overtuigd dat het leven een

meedogenloze strijd was. Bovendien raakte hij verbitterd door de Duitse overgave, wat hem ertoe aanspoorde dit ‘verraad’ ongedaan te maken. Zodoende werd Hitler politiek actief, wat uiteindelijk leidde tot de Tweede Wereldoorlog.

2a Zin 1: ‘verwoestingen door massavernietigingswapens en betrokkenheid van burgers’ Zin 2: ‘het voeren van twee wereldoorlogen’Zin 3: ‘verwoestingen door massavernietigingswapens en betrokkenheid van burgers’

b Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Bij ‘het voeren van twee wereldoorlogen’: afbeelding 9.6, hierop is te zien dat ook de Canadezen meevochten in de Eerste Wereldoorlog. Bij ‘verwoestingen door massavernietigingswapens en betrokkenheid van burgers’: afbeelding 9.5 waarop te zien is dat ook de ‘gewone’ mannen meevochten in de oorlog en de vrouwen alleen achterbleven. Zij moesten het werk van de mannen thuis oppakken. Bij dit laatste kenmerk past ook afbeelding 9.7, hierop is te zien dat het plaatsje Leper totaal is verwoest door de oorlog.

3a Eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Deze bron kan het beste in verband worden gebracht met het kenmerk ‘verwoestingen door massavernietigingswapens en de betrokkenheid van burgers’. Het gaat om een soldaat die een brief schrijft aan zijn vrouw, die net als alle andere vrouwen van de meevechtende soldaten, thuis achterbleef. Zowel deze meevechtende jongens als thuis achterblijvende vrouwen waren als burger bij de oorlog betrokken.

b Eigen antwoord: bijvoorbeeld: naar de gevolgen van de Eerste Wereldoorlog. De bron speelt zich af tijdens de Eerste Wereldoorlog en kan daarom niet als oorzaak van de oorlog worden gezien.

c De soldaten van het Duitse leger strijden vol moed en vreugde tot aan het einde van de strijd voor hun land.

d Tijdens de Eerste Wereldoorlog werden er wapens gebruikt die nooit eerder in een oorlog waren gebruikt.

Het verleden verklaren4a Tijdens de Eerste Wereldoorlog moesten veel vrouwen het werk overnemen van

hun mannen die meevochten aan het front. Daarnaast moesten zij ook het huishouden blijven doen. Dit was belangrijk voor henzelf, maar ook voor de economie van de landen waarin zij woonden. Dit zorgde er voor dat vrouwen een belangrijkere maatschappelijke rol kregen, wat uiteindelijk er mede toe leidde dat vrouwen kiesrecht kregen.

b Het kenmerk ‘de opkomst van emancipatiebewegingen: feminisme en confessionalisme’.

Historisch onderzoek doen5a Het kenmerk ‘verwoestingen door massavernietigingswapens en de betrokkenheid

van burgers’.

5


b Bruikbaar: de bron is bruikbaar omdat er in de bron wordt beschreven hoe het er aan het front aan toe ging en wat de soldaten daar mee maakten.Betrouwbaar: de bron is betrouwbaar omdat deze is geschreven door een soldaat aan het front die dit alles zelf heeft meegemaakt en het dus met eigen ogen heeft gezien.

c Welk effect had het moordlustige wapen werd er door de Duitsers gebruikt tijden de Eerste Wereldoorlog?

Het verleden beoordelen6a De gehele bevolking raakte betrokken bij de oorlog, niet alleen de soldaten. Zo

werden de achtergebleven burgers ingezet bij de oorlogsproductie. Ook vielen er relatief veel burgerslachtoffers door het nieuwe wapentuig en doordat de frontlinies door bewoonde gebieden liepen.

b De soldaten tijdens de Eerste Wereldoorlog vochten in loopgraven. Er werden nieuwe wapens gebruikt waarbij vanaf een afstand kon worden gevochten. De soldaten liepen hierdoor continue gevaar in deze loopgraven geraakt te worden door deze wapens en vanaf een afstand door deze wapens om het leven te komen.

c Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Aan de ene kant kan de Eerste Wereldoorlog worden gezien als een zinloze oorlog omdat er uiteindelijk ontzettend veel doden en gewonnen zijn gevallen en zowel de Duitsers als de Fransen en Russen er uiteindelijk geen winst mee hebben behaald. Aan de andere kant kan de Eerste Wereldoorlog als zinvol worden beschouwd omdat veel landen in de Balkan na deze oorlog onafhankelijkheid hebben verkregen.

Het verleden verklaren7a 1917: In dit jaar vond de Russische Revolutie plaats waardoor Lenin aan de macht

kwam. Uiteindelijk heeft Lenin er voor gezorgd dat er vrede werd gesloten tussen Rusland en Duitsland.1918: In dit jaar werd er uiteindelijk een wapenstilstand getekend tussen de Duitsers en de geallieerden in het Westen.

b Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Een indirecte oorzaak: de opkomst van nationalisme; militarisme; het sluiten van bondgenootschappen waardoor landen grotere risico’s gingen nemen. Directe oorzaken: de felle houding van Oostenrijk tegenover Servië. De onvoorwaardelijke steun die Duitsland aan Oostenrijk toezegde. De mobilisatie van het Russische leger.Aanleiding: de moord op Franz Ferdinand in Sarajevo. Directe gevolgen: een kettingreactie van oorlogsverklaringen; miljoenen gesneuvelde soldaten; drastische ingrepen van de overheid in de economie; angst, voedseltekorten, burgerslachtoffers; het uitbreken van een revolutie in Rusland – enzovoort.Een indirect gevolg: de vernedering van Duitsland in de Vrede van Versailles, wat een belangrijke voedingsbodem werd voor de Tweede Wereldoorlog.

Betekenis van verleden voor het heden aangeven8 Op 11 november 1918 werd de wapenstilstand getekend tussen de Duitsers en de

geallieerden waarmee er een einde kwam aan de Eerste Wereldoorlog. In veel landen wordt dit ieder jaar op 11 november nog herdacht.

Samenvatten

6


9 Je eigen antwoord. Belangrijke onderdelen van zo’n samenvatting zijn: nationalisme, militarisme, bondgenootschappen (aanloop); loopgravenoorlog, enorme schaal van vernietiging, burgerslachtoffers, oorlogseconomie (oorlogvoering); instorten oude keizerrijken (Duitsland, Oostenrijk, Rusland), vernedering van Duitsland in Versailles (kiem voor nieuw conflict), veranderingen in de burgersamenleving (rol van vrouwen; algemeen kiesrecht), verzet tegen kolonialisme/imperialisme.Een begrip dat je in de samenvatting zeker zou moeten gebruiken, omdat het veel van bovenstaande zaken samenvat, is ‘totale oorlog’.

7


§9.2 DE ECONOMISCHE WERELDCRISIS


Optimisme1a De grote economische groei stemde mensen optimistisch. Het welvaartspeil bleef

stijgen en door nieuwe uitvindingen werd het leven aangenamer en gemakkelijker. Veel mensen dachten dat armoede en gebrek in de nabije toekomst voorgoed zouden verdwijnen.

b Er was sprake van razendsnelle technologische ontwikkelingen en grote economische voorspoed. Na een allesverwoestende oorlog was een groot deel van Europa wonderbaarlijk snel tot bloei gekomen; door massaproductie kwamen veel nieuwigheden snel binnen het bereik van grote aantallen mensen. De gedachte dat alles in de toekomst beter zou worden, voor steeds meer mensen (misschien wel voor iedereen), is vanuit die context best te begrijpen.

Beurskrach en recessie2a De waarde van aandelen was jaar na jaar enorm gestegen; de beurskoersen

bleven maar groeien. Tot de dag waarop op de beurs van New York de twijfel toesloeg en mensen massaal hun aandelen gingen verkopen (Zwarte Donderdag), waardoor de koersen hard omlaag gingen – waardoor nóg meer mensen hun aandelen besloten te verkopen, tot ze uiteindelijk vrijwel niets meer waard waren.

b (1) Doordat banken, bedrijven en boeren failliet gingen ontstond een enorm hoge werkloosheid. (2) Doordat er voor werklozen geen vangnet was, leefden miljoenen mensen in uitzichtloze armoede. Ook goed: (3) Mensen die hun spaargeld hadden gestoken in aandelen, waren alles kwijt. Ook de gegoede burgerij ondervond dus de gevolgen van de crisis.

Oorzaken van de crisis3a (1) Overproductie. In de landbouw leidde overproductie tot dalende prijzen,

waardoor miljoenen boeren in de problemen kwamen; in de industrie leidde overproductie tot het ontstaan van enorme voorraden die niet verkocht konden worden en uiteindelijk tot faillissementen. (2) De lonen waren na de Eerste Wereldoorlog niet snel genoeg meegegroeid met de groei van de productie. Omdat er wel volop voedsel en nieuwigheden (auto, koelkast, radio, wasmachine) beschikbaar waren, gingen veel mensen geld lenen om die dingen toch te kopen. Al die schulden vormden tezamen een tikkende tijdbom onder de economie.

b In de wereldeconomie waren landen nauw met elkaar verbonden geraakt: ze kochten en verkochten aan elkaar, investeerden en leenden geld aan elkaar, voerden over en weer grondstoffen in. Economische rampspoed verspreidde zich daardoor als een olievlek over een groot aantal landen.De Verenigde Staten hadden in de oorlog veel geld geleend aan Engeland en Frankrijk, en na de oorlog ook aan Duitsland (die dat geld nodig had om herstelbetalingen te kunnen doen). Toen de Verenigde Staten (door de economische crisis) hun geld uit Duitsland terugvroegen, kon Duitsland geen geld meer overmaken naar Engeland en Frankrijk, en daardoor konden die landen hun schulden aan de Verenigde Staten niet meer voldoen. Ook hier was sprake van een olievlekwerking of ‘domino-effect’.

c (1) Door het stilvallen van de industrie nam de vraag naar grondstoffen uit de kolonies sterk af en daalden de prijzen; er viel dus weinig mee te verdienen. (2)

8


Moederlanden beschermden hun eigen economie tegen concurrentie vanuit de kolonies, door in eigen land subsidies te geven en import vanuit kolonies te verbieden of er hoge belastingen op te heffen.

9


Crisisbestrijding 6a De regeringen namen maatregelen in eerste instantie maatregelen die de crisis

verergerden. Door te bezuinigen en de armen niet te steunen nam de koopkracht onder de massa van de bevolking nog verder af en nam dus ook de vraag naar producten verder af – precies het tegenovergestelde van wat nodig was. Door het subsidiëren van boeren bleven prijzen daarnaast kunstmatig hoog.

b Banken werden gered met staatsleningen, werklozen kregen financiële staatssteun, huizenbezitters werden geholpen en er werd geld gestoken in openbare werken.

c Er trad weliswaar herstel op, maar de crisis ging pas echt over na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog (doordat de oorlogsproductie opgang kwam).

10


HISTORISCH DENKEN

Kenmerkende aspecten herkennen1 Uit de bron valt op te maken dat Colijn de uitgaven van de overheid wilde

terugdringen: ‘een belangrijke inperking van de publieke uitgaven (is) onafwendbaar’. Minder overheidsuitgaven in tijden van crisis is kenmerkend voor liberale opvattingen over de economie. Roosevelt vergrootte de overheidsuitgaven juist om de crisis te verhelpen.

2 Het kenmerkend aspect van deze paragraaf is ‘de crisis van het wereldkapitalisme’. Op de afbeelding is een werkloze man te zien. Door de crisis ontstond er een grote werkeloosheid.

3 Op de afbeelding is een stempel te zien die in België op brieven werden gestempeld. Allereerst staat er op de stempel het jaartal 1933, wat laat zien dat deze stempel werd geplaatst ten tijden van de economische crisis van de jaren 1930. Daarnaast staat er op de stempel een oproep om Belgische producten te kopen om zo de werkeloosheid te bestrijden die was veroorzaakt door de crisis van de jaren 1930.

4a Het affiche wil overbrengen dat Colijn een sterke man was die als ‘schipper naast God’ Nederland door de woelige baren kon loodsen.

b Colijn was een man met veel geld en aanzien. Hij was een boerenzoon het had geschopt tot groot zakenman. Veel mensen dachten dat hij zou weten hoe Nederland uit de crisis te helpen.

c Ja. In het gedicht wordt Colijn neergezet als de redder in tijden van nood. Veel mensen zagen Colijn ten tijden van de crisis als een stuurman hield Colijn vast aan zijn koers: bezuinigen en niet afwijken van de gouden standaard.

d Nee. Na de oorlog werd Colijn gezien als een standvastige koppige kapitalist. Zijn beleid werd het voorbeeld van hoe het niet moest.

Ontwikkelingen op de langere termijn beschrijven5 - Politiek gebied: door de crisis besefte men dat een economische crisis niet

vanzelf over gaat (althans, dat duurt te lang), de overheid moet ingrijpen om herstel te bevorderen.- Sociaal economisch: er kwam een sociaal vangnet. Men besefte dat dit (uitkeringen voor mensen die zonder inkomen komen te zitten bijvoorbeeld) nodig is omdat armoede een voedingsbodem is voor radicale ideeën: mensen verliezen het vertrouwen in de democratie en gaan op extreme politieke partijen stemmen.

Het verleden verklaren6a Omdat na enkele jaren duidelijk werd dat de liberale economische politiek niet tot

verbetering leidde. De werkloosheid en armoede zorgden ondertussen wel voor veel politieke onrust. Veel mensen begonnen te denken dat al dat gepraat en geruzie in een democratie geen oplossing bood; de roep om een ‘sterke leider’ die orde op zaken zou stellen nam toe, en extreme politieke stromingen als het communisme en het nationaalsocialisme wonnen snel aan populariteit. Mede daardoor zagen regeringen (ook die van liberale partijen) zich gedwongen om toch actief in te grijpen in de economie.

11


b Tegenstanders van Roosevelt waren de klassieke economen, de conservatieven. De uitgaven van de Amerikaanse overheid namen door de New Deal enorm toe, waardoor ook de staatsschuld groeide. Hier waren zij op tegen.

c President Roosevelt vond dat de overheid een sterke rol moest hebben in de economie. Hij werd daarom door critici afgeschilderd als communist. Hierdoor verloor de democratie in eerste instantie aan steun.

Betekenis van verleden voor het heden aangeven7 Begin jaren 1930 greep de overheid in de economie in: zwakke bedrijven zouden

failliet gaan en gezonde bedrijven zouden overleven, waardoor de economie vanzelf zou herstellen, was toen de redenering. Tegenwoordig laat de overheid het niet zo ver komen, ze neemt maatregelen om het economisch klimaat voor bedrijven te verbeteren, zoals het verlagen van belastingen en het matigen van lonen. In een economische crisis gaan ook tegenwoordig veel bedrijven failliet, maar het is niet zo’n slagveld als in de jaren 1930.

Samenvatten8 Eigen antwoord. Bijvoorbeeld: De belangrijkste kenmerken van het kapitalisme

bleven ongemoeid. De (productie)markt is niet volledig door staat overgenomen, maar opereert voor het grootste gedeelte nog zelf. Daarnaast is er nog altijd ruimte voor vrijemarktwerking, waarbij bedrijven winst mogen maken.

Samenvatten9a Lonen Investeringen Binnenland

Consumptie Werkgelegenheid

Export Protectionisme Buitenland

b Openbare werkensociale uitkeringenstaatsleningen productie

investeringen

werkgelegenheidconsumptielonen

12


§9.3 DE TOTALITAIRE SYSTEMEN


Lenin grijpt de macht1a Raden van arbeiders en soldaten.b In Rusland grepen de communisten de macht (in de chaos van de rampzalig

verlopen oorlog) en rekenden daarna in een bloedige burgeroorlog af met al hun vijanden. Hun leider was Lenin.

c De totalitaire stroming van het communisme heeft in Rusland zo veel aanhang gekregen door onvrede over het verloop van de Eerste Wereldoorlog.

Communisme in Rusland2a Toen Stalin in 1929 aan de macht kwam bouwde hij met grof geweld een

industriële samenleving op. Hiervoor had hij gedetailleerde vijfjarenplannen opgezet om de landbouw te collectiviseren. In werkelijkheid ging dit helemaal niet planmatig, maar werd de bevolking alleen maar opgejaagd.

b Dat de staatsterreur in Rusland onder Stalin absurde vormen had aangenomen kan worden aangetoond door middel van de Grote Terreur in de jaren 1936-1939. Hierin werd ongeveer de helft van de communistische partij slachtoffer van de terreur. Op deze manier wilde Stalin de partij zuiveren van alle ‘verdachte elementen’.

Fascisten in Italië3a Fascisten zijn radicale nationalisten die door middel van geweld hun idealen

proberen te bereiken.b In Italië heerste politieke en economische chaos. Fascistische knokploegen,

gevormd door nationalistische oorlogsveteranen, vochten met communisten en socialisten, kregen enkele steden in handen, marcheerden naar Rome, en dreigden met geweld als ze de macht niet kregen. De koning benoemde hun leider (Mussolini) tot regeringsleider, en deze vestigde met geweld een dictatuur.

c Het fascisme ontstond door de onvrede die er in Italië ontstond over het verloop en de afloop van de Eerste Wereldoorlog. De fascistische knokploegen bestonden met name uit nationalistische oorlogsveteranen, die de macht wilden overnemen en de politieke en economische chaos wilden beëindigen.

Nationaalsocialisme in Duitsland4a In Duitsland kreeg het nationaalsocialisme steeds meer steun door de gevolgen

van de economische crisis. Hun leider (Hitler) werd benoemd tot regeringsleider, en deze gebruikte zijn macht om een alleenheerschappij te vestigen.

b Het nationaalsocialisme ontstond naar aanleiding van de onvrede over het verloop en de afloop van de Tweede Wereldoorlog. Door de chaos en economische crisis die na de Eerste Wereldoorlog ontstond kregen de nationaalsocialisten steeds meer aanhang en konden uiteindelijk de macht grijpen.

c Door de economische bloei in de jaren 1920 leek Hitler geen echte rol van betekenis te kunnen spelen. Door de economische crisis van de jaren 1930 groeide zijn aanhang enorm en kon hij uiteindelijk aan de macht komen.

13


Ras, natie en klasse5a Bijvoorbeeld: (1) Extreem nationalistisch. (2) Verheerlijken van geweld en

leiderschap. b Het nationaalsocialisme ging uit van de rassenleer waarin het Arische ras

superieur was aan andere rassen. Zo mochten enkel ‘raszuivere’ nazi’s lid worden van de elite-organisatie SS. Het fascisme aanvaardden de rassenleer niet.

c (1) Het ging de communisten niet om ras of natie, maar om klassen (de arbeidersklasse om precies te zijn). (2) De communisten hadden een wereldrevolutie tot doel, terwijl fascisten juist extreem nationalistisch waren.

Volledige controle6a (1) Ze wilden het leven, denken en voelen van de bevolking beheersen. (2) Kritiek

werd niet geaccepteerd, en tegenstanders werden genadeloos aangepakt. (3) Minachting voor de parlementaire democratie. Ook goed: (4) De staat en de ideologie was belangrijker dan het individu.

14


HISTORISCH DENKEN

Kenmerkende aspecten herkennen

1a In een ‘gewone’ dictatuur is alle politieke macht in handen is van een alleenheerser. In totalitaire dictaturen ook, maar zij gaan verder: zij willen ook het leven, denken en voelen van mensen beheersen.

b De Sovjet-Unie, Italië onder de fascisten en Duitsland onder de nationaalsocialisten waren alle drie totalitair staten. De leiders wilden het volk totaal beheersen, kritiek werd niet geaccepteerd en tegenstanders uit de weggeruimd of in ieder geval genadeloos aangepakt. Daarnaast was er een minachting voor de parlementaire democratie en was de staat en met name de ideologie belangrijker dat het individu.

2a Alles wat de leider van de staat zegt is waar. Kritiek werd niet geaccepteerd en tegenstanders werden genadeloos aangepakt en vaak zelfs vermoord.

b Bijvoorbeeld: afbeelding 9.13 waarop Hitler te zien samen met een hele grote groep mensen die hem onvoorwaardelijk volgen.

c Bijvoorbeeld: op afbeelding 9.14 houdt Hitler een militaire parade wat het verheerlijken van geweld en leiderschap toont.

Historisch onderzoek doen3a Ja. Stalin deed er alles aan om iedereen te laten doen wat hij wilde en iedereen te

laten zeggen wat hij vond. Het gebruik van geweld was hierbij niet vreemd.b Stalin ging volgens velen nog totalitairder te werk dan Hitler, Lenin of Mussolini.

Totalitaire staten wilden de bevolking volledig controleren. In de Sovjet-Unie onder Stalin ging dat verder dan in de Sovjet-Unie onder Lenin, nazi-Duitsland of fascistisch Italië:- Ook het bedrijfsleven kwam er volledig onder controle van de staat te staan.- In de Sovjet-Unie kon iedereen, zelfs loyale partijleden door de geheime politie worden opgepakt en naar werkkampen worden afgevoerd.

Verandering en continuïteit onderscheiden4a De kleur rood staat voor communistische ideologie. Tsaar staat voor een absoluut

heerser in Rusland. Stalin was dus een communistisch absoluut heerser in Rusland.

b Eigen antwoord van de leerling. Het lijkt een goede benaming; alleen was de functie van tsaar in Rusland erfelijk, dat was die van partijleider in de Sovjet-Unie niet.

Het verleden verklaren5a Het nationaalsocialisme ontstond naar aanleiding van de onvrede over het verloop

en de afloop van de Tweede Wereldoorlog. Door de chaos en economische crisis die na de Eerste Wereldoorlog ontstond kregen de nationaalsocialisten steeds meer aanhang en konden uiteindelijk de macht grijpen.

b Om het leven, denken en voelen van de bevolking te kunnen beheersen moesten alle organisaties worden aangepast aan de ideologie van de staat. Op deze manier kon de nationaalsocialistische partij alles en iedereen doorgronden van hun ideologie.

Betekenis van verleden voor het aangeven

15


6a Ja, wel steeds minder. In 2007 waren bijvoorbeeld Noord-Korea, Cuba en in zekere zin Iran nog totalitaire staten.

b Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Nee, totalitaire staten zijn altijd slecht, want zij onderdrukken mensenrechten en vrijheden, die mensen van nature bezitten.Of, bijvoorbeeld: Ja, in zo’n staat is iedereen tenminste verzekerd van een minimale levensstandaard. Armoede zal er niet voorkomen. Wat heb je aan vrijheid van meningsuiting, als je niks te eten hebt?

Samenvatten11 Zie hieronder:

Communisme Parlementaire democratie Fascisme/nationaalsocialisme

TotalitarismeKlasseloze maatschappijIndividuele vrijheid (ideaal)Gelijkheid (ideaal)GelijkschakelingVerheerlijking leiderschapGeheime politieCensuurPlaneconomieCollectivisatie

Individuele vrijheidDemocratieGelijkheidVrijheid van meningsuitingKapitalisme

TotalitarismeExtreem nationalismeRassenleerGelijkschakelingVerheerlijking leiderschapGeheime politieCensuur

16


§9.4 PROPAGANDA EN COMMUNICATIE


Oorlogspropaganda1a Bijvoorbeeld: De poster waarop de minister van oorlog Lord Kitchener te zien was,

die de Britten opriep mee te vechten in de Eerste Wereldoorlog.b Voor het voeren van deze grote oorlog was de inzet van de hele bevolking nodig:

het was een ‘totale oorlog’, waarin de economie helemaal ten dienste stond van de oorlogsinspanningen. Om de bevolking te overtuigen van de noodzaak en rechtvaardigheid van de oorlog (met alle offers die gebracht moesten worden) werd met propaganda die oorlog voorgesteld als een strijd van helden tegen barbaarse onmensen.

Massaorganisaties2a Bijvoorbeeld: (1) De samenleving werd grootschaliger, door nieuwe vervoers- en

communicatiemiddelen werden alle hoeken van het land met elkaar verbonden. (2) Door teruggedrongen ongeletterdheid gingen ook de lagere sociale klassen kranten lezen.

b Aan de ene kant ontwikkelden politieke partijen zich tot massaorganisaties. Daarnaast ontstonden er ook massaorganisaties als vakbonden en jeugdorganisaties van diverse politieke en godsdienstige kleuren. Zij ondernamen activiteiten om de leden te binden, zoals scholings- en ontspanningsactiviteiten en werd er gemarcheerd met uniformen, vlaggen en andere symbolen.

Massaorganisaties3 Allereerst kon via radio en film een ontzettend groot publiek worden bereikt.

Daarnaast konden via gesproken tekst ideologische boodschappen beter worden overgebracht dan bijvoorbeeld op papier.

Totalitaire propaganda4a (1) Het zwartmaken van tegenstanders en verheerlijken van de eigen

maatschappij, bijvoorbeeld in de Sovjet-Unie, dat werd voorgesteld als een waar paradijs van arbeiders en boeren – dit natuurlijk in tegenstelling tot de ‘hel’ van het kapitalisme in andere landen.(2) De verheerlijking van de leider; in de Sovjet-Unie bijvoorbeeld het vaderlijke portret van de geniale, onfeilbare (maar toch bescheiden) man van het volk. (3) Ook goed: totale controle over de arbeiders en de jeugd; in zowel de Sovjet-Unie als in nazi-Duitsland werden deze gedwongen lid van organisaties die hen buiten werken schooltijden moesten bezighouden (om ze te kunnen doordringen van de communistische / fascistische ideologie).

b Via de massaorganisaties kon het volk volledig doordrongen raken van de totalitaire ideologie (vaak al op jonge leeftijd), waardoor de mensen volgzaam of zelfs fanatieke aanhangers van het totalitaire regime werden.

c Door kinderen al van jongs af aan op te voeden volgens de totalitaire ideologie werden ze volgzaam en fanatieke aanhangers van die ideologie. Een voorbeeld hiervan is het Arbeitsfront, waar arbeiders werden opgevoed tot goede nazi’s. Vaak had de jeugd het in de jeugdorganisaties ook beter dan hun leeftijdsgenoten. Zo werd in cultuurpaleizen allerlei vermaak aangeboden dat nergens anders te

17


krijgen was. Hiermee probeerden de totalitaire regimes de jeugd aan zich te binden.

18


HISTORISCH DENKEN

Kenmerkende aspecten herkennen1 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld:

Afbeelding 9.19 past goed bij het kenmerkende aspect, omdat hier het nieuwe massacommunicatiemiddel film te zien is, wat essentieel was voor de massaorganisatie en de verspreiding van propaganda.Voor afbeelding 9.20 geldt hetzelfde; hier gaat het om radio, een uitvinding uit de tijd van de wereldoorlogen.

2 Door volledige controle over de massamedia te hebben konden totalitaire staten bepalen wat het volk te horen kreeg. In democratische landen kreeg massamedia de ruimte om ook andere (tegen)geluiden te verspreiden. Hierdoor is het in democratische landen veel moeilijker de samenleving zo in de greep van de eigen ideologie te houden.

3 Door de uitvinding van nieuwe communicatiemiddelen als de film, radio en krant konden veel grotere groepen mensen bereikt worden dan enkel met pamfletten. Hierdoor werd massaorganisatie mogelijk en kon propaganda veel effectiever verspreid worden.

Ontwikkelingen op de langere termijn beschrijven4a Bijvoorbeeld: bron 8 op bladzijde 63, hoofdstuk 5. Net als in de propaganda van de

19e en 20e eeuw wordt op deze afbeelding de tegenstander, hier de katholieken, aangevallen en wordt de eigen leer aangeprezen.

b Een onderdeel dat is veranderd in de propaganda is dat er in de zestiende eeuw alleen afbeeldingen en geschreven teksten werden gebruikt. De massacommunicatie zoals radio en film bestond nog niet. Door de gesproken tekst en bewegend beeld kon de eigen leer nog beter worden overgebracht en daarnaast kon via massamedia een veel groter publiek worden bereikt.

Verandering en continuïteit onderscheiden

5a Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld:Nationaalsocialisten brachten de Hitlergroet en gebruikten het hakenkruis als symbool.

b De verandering die in bron 6 wordt besproken is de vervanging van religie als verbindend element in de samenleving door de nationaalsocialistische ideologie. De continuïteit die hier wordt weergegeven is dat bepaalde rituelen als liederen, feestdagen en andere ceremoniën ook in de nieuwe situatie bleven voortbestaan.

c Communisten gebruikten de kleur rood en de hamel en sikkel als symbolen en zongen strijdliederen als ritueel.

De betekenis van tijdvakken uitleggen6a Dat de mensheid niet zonder de goede Stalin kan: een zon brengt warmte en licht.b Lodewijk XIV werd de ’zonnekoning’ genoemd. Sommige koningen van de Maya’s,

Egyptische farao’s (Echnaton) en goden werden vergeleken met de zon.

Betekenis van verleden voor het heden aangeven8 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld:

19


Enerzijds is er wat voor de stelling te zeggen, omdat in een parlementaire democratie de overheid de besluiten van het parlement moet uitvoeren en zelf politiek neutraal moet zijn. Aan de andere kant betekent propaganda strikt genomen ‘het verspreiden van ideeën, het beïnvloeden van meningen’, en is best te verdedigen dat de overheid bijvoorbeeld haar invloed gebruikt voor het propageren van een gezonde levensstijl, voor solidariteit en verdraagzaamheid, en voor de verdediging van de democratie.

Samenvatten9 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld:

Kenmerkend aspect

Ontwikkelingen Organisaties Persoon Gebeurtenis

Propaganda- en communicatiemiddelen en massaorganisatie

De inzet van moderne communicatiemiddelen voor de verspreiding van propaganda;

De inzet van gelijkgeschakelde massaorganisaties voor de verdere beïnvloeding en opvoeding van het volk

Het ministerie van Volksvoorlichting en Propaganda

De Hitlerjeugd

Joseph Goebbels

Adolf Hitler

Stalin

De opkomst van de radio en kranten.

20


§9.5 VERZET TEGEN HET IMPERIALISME


Soekarno1 Op de middelbare school in Soerabaja werd hij verliefd op een Nederlands meisje,

maar haar vader verbood haar met een ‘inlander’ om te gaan: een vernederende ervaring voor een jongen die zich als een van de weinige inheemsen op school toch al buitengesloten voelde. Soekarno kreeg een diepe afkeer van het kolonialisme.

Aziatisch nationalisme2 (1) In de 19e eeuw was er grootschalig gewapend verzet van islamitische

opstandelingen geweest terwijl dit in het interbellum niet zo was. (2) In het interbellum groeide onder de bevolking van Indonesië het idee dat ze één natie vormden, terwijl de talloze volken zich vóór die tijd niet verbonden voelden.

3a Bijvoorbeeld: (1) De Europese mogendheden bevorderden in hun kolonies het onderwijs. Daardoor kwamen inheemse jongeren idealen in aanraking met ideeën over vrijheid, gelijkheid en nationalisme. (2) De Eerste Wereldoorlog had de Europese staten verzwakt, en in ruil voor militaire steun tijdens de oorlog was in veel gevallen meer zelfbestuur beloofd.

b [LET OP: DIT ANTWOORD STAAT ONDER HET KOPJE EUROPESE LESSEN](1) Veel jongens uit de Franse en Britse kolonies vochten op de Europese slagvelden in ruil voor meer zelfbestuur. (2) Daarnaast raakte Europa door de oorlog verzwakt. (3) Ook waren er nieuwe mogendheden opkomst, zoals Japan en de Verenigde Staten.

Non-coöperatie4a (1) Met gewelddadige opstanden. (2) Met de politiek van non-coöperatie: de jurist

Gandhi riep op tot geweldloos verzet: ongehoorzaam zijn en weigeren mee te werken met de koloniale overheid.

b Ghandi kreeg massale steun van de bevolking uit India. Uiteindelijk dwong dit de Britten met Gandhi te onderhandelen en India meer autonomie te geven.

5a Door middel van een politiek van non-coöperatie en van massaorganisaties en propaganda.

b Door middel van redevoeringen probeerde Soekarno de Indonesische bevolking te overtuigen mee te doen in de strijd voor autonomie.

c Nederland sloeg het verzet neer met militair geweld, met strenge censuur en het flik verruimen van de bevoegdheden van de politie (die kon min of meer haar gang gaan).

d Na 1929 brak opnieuw sociale onrust uit, die in 1933 tot uitbarsting kwam toen Indonesisch marinepersoneel aan het muiten sloeg op de pantserkruiser ‘De Zeven Provinciën’.Het harde ingrijpen van het koloniale gezag leek succesvol, omdat er na 1933 geen sprake meer was van politieke onrust.

Afrika

21


6 (1) Afrika was (vergeleken met Azië) dunbevolkt en minder ontwikkeld. (2) De koloniale grenzen in Afrika liepen dwars door de leefgebieden van oude stammen en volken heen; dat bemoeilijkte het ontstaan van een ‘nationaal besef’ en van georganiseerd verzet. (3) Door het ontbreken van Europees onderwijs was er geen inheemse elite ontstaan die bekend was met Europese ideeën over vrijheid, gelijkheid en nationalisme.

22


HISTORISCH DENKEN

Kenmerkende aspecten herkennen1a (1) Gandhi was vanuit zijn intellectuele achtergrond bekend met Europese idealen

als vrijheid, gelijkheid en nationalisme. Zijn voorbeeld maakt duidelijk hoe die ideeën voet aan de grond kregen in kolonies. (2) De politiek van non-coöperatie van Gandhi was erg succesvol en inspireerde ook andere nationalistische bewegingen.

b Soekarno past ook bij het kenmerkend aspect, omdat hij een voor Indonesië vergelijkbare rol vervulde als Gandhi voor India. Ook Lenin zou bij het kenmerkend aspect passen vanwege zijn afkeer van het West-Europese imperialisme.

Kenmerkende aspecten herkennen2a Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld:

De Europeanen leefden in hun kolonies min of meer afgeschermd van de inheemse bevolking. Zij hadden weinig zich op wat er leefde onder de inheemse bevolking en konden zo de weerzin die was gegroeid tegen het koloniale bestuur gemakkelijk onderschatten.

b Op korte termijn leek de onderdrukking succesvol: van politieke onrust was na 1933 geen sprake meer; alles leek rustig.Op langere termijn bleek dat het nationalisme toch flink wortel had geschoten en dat de Nederlanders de onderhuidse gevoelens flink hadden onderschat. Twee dagen na de Japanse capitulatie riep tot schok van de Nederlanders Soekarno de Republiek Indonesië uit.

Het verleden beoordelen3a Hatta zag Soekarno in de rol van Willem van Oranje, want die leidde het verzet

tegen een vreemde overheerser. De rol van Alva werd waarschijnlijk vervuld door de hoogste Nederlandse gezagdrager in Indonesië, want die was net als Alva gestuurd om het verzet tegen de overheersers neer te slaan. (In dit geval was dat gouverneur-generaal De Jonge.)

b In beide opstanden verzetten landen zich tegen de overheerser omdat ze door deze overheerser werden onderdrukt; een streven naar vrijheid.

c Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld:In de Nederlandse Opstand speelde de adel een leidende rol, want die was ontevreden over het verlies van invloed. In de strijd van de Indonesische nationalisten speelde de adel geen rol van betekenis (de adel had juist lange tijd met de overheersers samengewerkt).De Nederlandse Opstand was deels een godsdienstoorlog: de vervolging van protestanten leidde tot grote onvrede. In de strijd van de Indonesische nationalisten stond dat niet zo centraal, het ging niet om christendom versus islam.

Historisch onderzoek doen4a Soekarno doelt met de ‘geestelijke wapens (…) die (…) wakker gemaakt zijn’ op

het groeiende nationale bewustzijn en nationalisme in Indonesië. Dat hoort bij het kenmerk ‘de opkomst van politiek-maatschappelijke stromingen’ uit de tijd van burgers en stoommachines.

b Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Op welke manier hebben de Indonesische nationalisten onafhankelijkheid gestreden voor autonomie?

23


c Bron 8 is opgetekend tijdens een rechtszaak. Bij (openbare) rechtszaken wordt alles zo precies mogelijk op schrift vastgelegd, wat de betrouwbaarheid van de bron ten goede komt. We kunnen er dus redelijk gerust op zijn dat dit de woorden waren die Soekarno in dat proces heeft gesproken. (Of dat wat hij zei een goede weergave was van de werkelijkheid, is een andere kwestie.)

24


Betekenis van verleden voor het heden aangeven5 Eigen antwoord. Bijvoorbeeld: In de meeste Europese kolonies zorgde de

onafhankelijkheid strijd voor oorlog en geweld. Het is Gandhi echter gelukt om zonder geweld onafhankelijkheid voor India te verkrijgen en hij heeft hierdoor in India een oorlog weten te voorkomen. Gandhi is daarom voor velen een voorbeeld.


India IndonesiëLeider(s) Gandhi Soekarno, HattaDoel(en) Onafhankelijke nationale staat

met gelijke rechten voor iedereenOnafhankelijke nationale eenheidsstaat

Middel(en) propaganda, non-coöperatie, geweldloos verzet

propaganda en non-coöperatie

Reactie koloniaal gezag

Het aangaan van onderhandelingen Gandhi en zijn volgelingen

Harde repressie door de Nederlandse regering

25


§9.6 DE TWEEDE WERELDOORLOG


Duitsland valt aan1 Nadat Hitler had vernomen dat Engeland hem de oorlog had verklaart bleef hij stil

en bewegingsloos zitten. Hij bleef beheerst en kreeg geen woede aanval. De stilte duurde ontzettend lang.

Revanche2a Volgens de dolkstootlegende was het Duitse leger niet verslagen, maar verraden:

de (linkse) regering had het leger gedwongen om de strijd te staken, terwijl het nota bene nog buiten de Duitse grenzen aan het vechten was (en dus beslist niet aan de verliezende kant).In het verdrag van Versailles moest Duitsland de schuld van het uitbreken van de oorlog op zich nemen, waarbij allerlei vernederende bepalingen werden opgelegd (verlies van gebied, leger en vloot, kolonies, hoge herstelbetalingen, enzovoort). Veel Duitsers vonden het verdrag niet rechtvaardig. Hitler gebruikte de woede en frustratie daarover door fel tegen het verdrag te ageren en te beloven dat hij het, als hij aan de macht was, aan zijn laars zou lappen.

b Bijvoorbeeld: (1) Duitsland bewapende zich weer, terwijl volgens het verdrag Duitsland maar een klein legertje mocht hebben. (2) Duitsland bezette in 1936 het Rijnland, dat volgens het verdrag van Versailles juist door de geallieerden bezet zou moeten zijn.

Appeasement3a Een toegeeflijke politiek waarbij concessies worden gedaan aan een agressor om

een oorlog te voorkomen.b (1) Groot-Brittannië achtte zich te zwak voor een nieuwe oorlog. (2) De Britse

premier (Chamberlain) wilde niet met Stalin samenwerken in een strijd tegen Duitsland, omdat de Sovjet-Unie dan teveel invloed in Europa zou krijgen. (3) De Britten hoopten dat Hitler door hem zijn zin te geven tot inkeer zou komen.

4a Bijvoorbeeld: Tijdens de vredesconferentie van München paste Chamberlain appeasement toe, omdat Hitler had beloofd zich voortaan rustig te houden als hij Sudetenland zou krijgen.

b Duitsland en Italië vormden samen de ‘as’ Rome-Berlijn, waar later ook Japan zich bij aansloot.

c Het verbond was strategisch gunstig voor Duitsland, omdat het zo niet in een tweefrontenoorlog verzeild zou raken. Hij kon nu een oorlog met Groot-Brittannië en Frankrijk riskeren.

Duitse opmars5a (1) De Duitsers liepen in de herfst van 1939 Polen onder de voet.

(2) Ze versloegen in het voorjaar van 1940 Nederland en België(3) Ook versloegen ze in het voorjaar van 1940 Frankrijk.

b Na de uitschakeling van Frankrijk wilden de Duitsers het Britse luchtruim veroveren. Boven Zuid-Engeland ontbrandde een luchtoorlog, de battle of Britain, die Groot-Brittannië op het nippertje overleefde.

26


c De aanval van de Duitsers op Rusland die van start ging op 22 juni 1941.d In december 1941 viel de Duitse bondgenoot Japan de Amerikaanse vloot in Pearl

Harbor op Hawaii aan.

Geallieerde overwinning6a De Duitsers verloren de slag om Stalingrad van de sovjets.b Vanaf toen was de Duitse nederlaag onvermijdelijk. Maar Hitler wilde dat Duitsland

tot het bittere einde doorvocht. Met een overmacht aan tanks sloegen de sovjetsoldaten de Duitsers langzaam steeds verder terug. In juli 1944 landden de westelijke geallieerden in Normandië, waarna de Duitsers ook in West-Europa werden teruggedrongen. Toch viel Berlijn pas op 2 mei 1945, nadat bekend was geworden dat Hitler twee dagen eerder zelfmoord had gepleegd. Een week later gaf heel Duitsland zich over.

c Na de aanval van Japan op Pearl Harbor had Japan in Azië enorme gebieden veroverd, waaronder Nederlands-Indië. Vanaf 1943 drongen de Amerikanen de Japanners langzaam terug. Japan hield lang stand, maar gaf uiteindelijk de strijd op, op 15 augustus 1945.

De totale oorlog7a In tegenstelling tot de Eerste Wereldoorlog was bijna de helft van het totaal aantal

slachtoffers burger; complete steden werden verwoest door terreurbombardementen of door het gebruik van de atoombommen boven Japan. Ook werden burgers van andere volkeren gedwongen om in de oorlogsproductie van Duitsland te werken.

b Met het gebruik van de atoombom werd er een einde gemaakt aan de oorlog in Azië. Het effect van de bommen van zo vernietigend, dat Japan een week later capituleerde.

Wreedheden aan het oostfront8a De nazi’s hadden speciale eenheden die joden en communisten liquideerden.

Gevangen genomen Sovjetsoldaten werden doodgehongerd, officieren werden direct geëxecuteerd. De Sovjets deporteerden Duitse krijgsgevangenen naar werkkampen, waar de meesten omkwamen. Ook in Polen en in de Baltische staten werden honderdduizenden mensen weggevoerd naar zulke werkkampen. Aan het einde van de oorlog trok het Rode Leger plunderend, moordend en verkrachtend door Oost-Duitsland.

b De nazi’s hadden grote minachting voor de Russische bevolking: daar heerste het bolsjewisme, dat als een soort joodse samenzwering werd gezien, en het Slavische ras werd gezien als Untermenschen, een minderwaardige menssoort die zonder pardon kon worden uitgeroeid. In West-Europa, dat in korte tijd onder de voet werd gelopen en werd bezet, werd de bevolking gezien als broedervolken van het superieur Germaanse volk, dus rassenhaat speelde daar geen rol.

Japanse wreedheden9 (1) In Nanking werden tienduizenden vrouwen verkracht en burgers vermoord;

Japan vermoordde in de oorlog circa 6 miljoen Chinezen. (2) In de Filipijnen werden na het verlies van de hoofdstad Manilla uit frustratie honderdduizend burgers vermoord, waaronder veel kinderen. (3) In het door Japan bezette Indonesië kwamen miljoenen mensen om door dwangarbeid, uitputting en ondervoeding.

27


28


HISTORISCH DENKEN

Kenmerkende aspecten herkennen1 Centraal in deze paragraaf staan de kenmerkende aspecten ‘het voeren van twee

wereldoorlogen’ en ‘verwoestingen door massavernietigingswapens en de betrokkenheid van burgers bij de oorlog. Eleanor Roosevelt was de echtgenote van de Amerikaanse president die de Verenigde Staten liet deelnemen en zegevieren in de Tweede Wereldoorlog. Als First Lady, maar ook na de dood van haar man zette ze zich in voor mensenrechten en voor de oprichting van de Verenigde Naties. In de Tweede Wereldoorlog was de burgerbevolking zwaar getroffen door het gebruik van massavernietigingswapens; Roosevelt hoopte met de oprichting van de VN dat .

2a Nog het minst komen aan de orde:- De crisis in het wereldkapitalisme- Vormen van verzet tegen het West-Europese imperialisme

b Het kenmerk: verwoestingen door massavernietigingswapens en de betrokkenheid van burgers bij de oorlog

3a Hitler was uit op revanche voor de Eerste Wereldoorlog. De Eerste Wereldoorlog moest worden overgedaan, maar nu zou Duitsland winnen en de heerschappij in Europa veroveren. Voor een deel gaat het dus om dezelfde tegenstanders.

b Het past als voorbeeld goed bij de totale oorlog: alle middelen werden ingezet om deze strijd te winnen. Er vielen daarom bijna een miljoen doden.

4a Bijvoorbeeld: Op de afbeelding dansen twee personen op het lichaam van een ander; de rechter persoon is Stalin, de ander stelt een Duitse vrouw voor (let op de hakenkruizen op de strik). Op het lichaam staat ‘Polen’ geschreven, terwijl in de hoek een skelet op een viool speelt. De afbeelding grijpt terug op het niet-aanvalsverdrag tussen de Sovjet-Unie en Duitsland (de twee dansende personen) en de aanval op en vernietiging van Polen tijdens de Tweede Wereldoorlog.

b Er kwam een plotseling eind aan het niet-aanvalsverdrag van Duitsland en de Sovjet-Unie doordat op 22 juni 1941 Duitsland plotseling de Sovjet-Unie binnenvielen.

Het verleden beoordelen

5a De westerse geallieerden hoopten met massale bombardementen te bereiken dat de Duitse burgerbevolking oorlogsmoe zou worden (en in opstand zou komen).

b Aan de ene kant werkte de propaganda van de nazi’s via moderne communicatiemiddelen kennelijk zo goed, dat de Duitse burgerbevolking in de eindoverwinning bleef geloven. Aan de andere kant hebben de bombardementen ervoor gezorgd dat de Duitse steden en productie werd verzwakt.

Verandering en continuïteit onderscheiden6a De Verenigde Staten raakten vanaf dit moment betrokken bij de oorlog. Met het

sluiten van het bondgenootschap van de geallieerden werd afgesproken door te vechten tot de onvoorwaardelijke overgave van de asmogendheden.

b Eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Engeland was al jaren een bondgenoot van de Verenigde Staten. Nu de landen op het vaste land van West-Europa al waren veroverd begon Hitler ook de aanval op Engeland. Het was duidelijk dat Groot-Brittannië de eenzame strijd tegen Duitsland niet oneindig vol kon houden.

29


c Achteraf gezien tekende hij zo zijn doodvonnis. Net als in 1914-1918 was Duitsland op den duur niet opgewassen tegen de gemeenschappelijke kracht van Groot-Brittannië, de VS en de Sovjet-Unie.

Historisch onderzoek doen7 Eigen antwoord. Bijvoorbeeld:

Verklarend: Waarom zetten de Verenigde Staten de atoombom in tegen Japan? Waarderend: In hoeverre kan de inzet van de atoombom als misdadig worden beschouwd?

Betekenis van verleden voor het heden aangeven8a De atoombommen kostten honderdduizenden burgers het leven. Valt dat moreel

te verantwoorden? Maakte dat de geallieerden niet even wreed als de nazi’s (en de Japanners) zelf? Een oorlog winnen door je eigen principes opzij te zetten, betekent dat vanuit het oogpunt van democratie en mensenrechten ook niet een kleine beetje verliezen?

b Niemand kan voorspellen welke bedreigende situaties zich in de toekomst kunnen voordoen. Een land met kernwapens en een ontoerekeningsvatbare regering kan besluiten zelf deze wapens te gebruiken. In zo’n situatie is denkbaar dat het gebruik van atoombommen de enige manier is om dat met zekerheid te voorkomen of te stoppen. Er kan kortom altijd een moment komen waarop (mensen vinden dat) het doel alle middelen heiligt.

Samenvatten9a Eigen antwoord.b In tegenstelling tot de Eerste Wereldoorlog was bijna de helft van het totaal aantal

slachtoffers burger; complete steden werden verwoest door terreurbombardementen of door het gebruik van de atoombommen boven Japan. Ook werden burgers van andere volkeren gedwongen om in de oorlogsproductie van Duitsland te werken.

30


§9.7 DE HOLOCAUST


De ontdekking van de Holocaust1a Nog nooit eerder was een bevolkingsgroep op zo’n systematische manier en op

zo’n grote schaal vernietigd.b Niemand kon zich een voorstelling maken van deze genocide of kon geloven dat

dit echt had plaatsgevonden.

Antisemitisme2 (1) Het beeld van de joden als moordenaars van Christus. (2) Het beeld van de

joden als kapitalistische uitbuiters, geldwolven. (3) Het beeld van de joden als minderwaardig ras dat samenzwoer tegen andere rassen door de verderfelijke leer van het communisme te verspreiden.

Discriminatie en Vernietiging3a (1) Joden mochten geen ambtenaar meer zijn. (2) Seks tussen joden en andere

Duitsers werd verboden.b In de nacht van 9 op 10 november trokken plunderende nazi’s door het land om

joodse winkels, huizen en synagogen aan te vallen. De naam Kristallnacht verwijst naar het vele glas op straat (van joodse winkels en huizen werden de ramen ingegooid).

c De SS (Schutzstaffel).d In eerste instantie vond er met name beïnvloeding van de beeldvorming van de

mensen om de haat tegen de joden aan te wakkeren. Vervolgens gingen de Nazi’s Joden samendrijven in bepaalde woonwijken (getto’s), waar ze uiteindelijk worden opgepakt en weggevoerd. De laatste stap in het proces was het deporteren en vermoorden van de gearresteerde joden in kampen; bij de selectie die hier plaatsvindt worden de sterkste joden uit de rij gehaald om nog een paar maanden dwangarbeid te kunnen doen, maar uiteindelijk zullen ook zij sterven (door uitputting of door alsnog vergast te worden).

31


HISTORISCH DENKEN

Kenmerkende aspecten herkennen1 Afbeelding 9.33 is de eerste stap: de beïnvloeding van de beeldvorming van de

mensen om de haat tegen de joden aan te wakkeren. Dan volgt afbeelding 9.34: het samendrijven van joden in bepaalde woonwijken (getto’s), waar ze uiteindelijk worden opgepakt en weggevoerd, zoals hier in het getto van Warschau. Tot slot volgt afbeelding 9.35: het deporteren en vermoorden van de gearresteerde joden in kampen; bij de selectie die hier plaatsvindt worden de sterkste joden uit de rij gehaald om nog een paar maanden dwangarbeid te kunnen doen, maar uiteindelijk zullen ook zij sterven (door uitputting of door alsnog vergast te worden).

2a Net als Geza Lajtos werden meeste joden door de Duitsers opgepakt en afgevoerd naar concentratiekampen, waar een groot deel van de joden werd vermoord. Het verhaal van Geza is representatief.

b Bijvoorbeeld: Waarom kwamen in vergelijking met andere westerse landen juist veel Nederlandse joden om?

Ontwikkelingen op de langere termijn beschrijven3a Joden vormden een relatief gemakkelijk te herkennen minderheid in de gebieden

waar zij leefden, doordat zij hun eigen (joodse) rituelen en waarden hadden. De christelijke kerk schilderde joden af als de moordenaars van Christus, als aartsvijanden dus. Om joden buiten te sluiten werden ze uit een hele reeks beroepen geweerd. Door deze combinatie van herkenbaarheid, vijandbeeld en isolement kon in tijden van crisis (wanneer mensen behoefte hadden aan een zondebok) de haat tegen joden gemakkelijk omslaan in geweld – dat geweld was eigenlijk maar één stap verder gaan in het proces van discriminatie en uitsluiting.

b Hoewel de vervolging van joden geen nieuwe ontwikkeling is in de geschiedenis van Europa en paste in een bestaand patroon (continuïteit), was dit nooit eerder op zo’n grote schaal en met zulke systematisch voorbereiding gebeurd. Dat maakt de Holocaust tot een ‘breukpunt’ in de geschiedenis (in elk geval in de westerse wereld): het leven na de Holocaust zou nooit meer hetzelfde zijn, zowel voor de (nabestaanden van) de slachtoffers en daders als voor de omstanders; de Holocaust drukt zwaar op het geweten van alle nabestaanden en beïnvloedt tot op de dag van vandaag discussies over discriminatie, burgerschap, godsdienstvrijheid – enzovoort.

c In de middeleeuwen werden in Europa heksen, ‘duivelsaanbidders’ en andere ketters vervolgd. Ook Roma (‘zigeuners’) en homoseksuelen werden vaak vervolgd als zondebokken of minderwaardige wezens.

Het verleden verklaren4a Holocaust betekent ‘brandoffer’, wat een soort religieuze of hogere bedoeling

suggereert. Daarom spreken veel joden liever over shoah, dat ‘vernietiging’ betekent en veel duidelijker de kwade opzet van de nazi’s duidelijk maakt.

b Door de systematische uitroeiing van het Joodse volk voelden westerse landen zich

schuldig, waardoor men zich ging inspannen om de joden een eigen land te geven.

c De Palestijnen woonden oorspronkelijk in Palestina/Israël. Nu moesten ze op besluit

32


van Europa hun land ineens delen met de joden, en zelfs grote delen van het land afstaan aan de joden.

Betekenis van verleden voor het heden aangeven5 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld:

Ja, het boek bevat racistische ideeën. Het verspreiden van racistische ideeën is verboden, en voor Mein Kampf moet je geen uitzondering maken.Nee, ideeën die je verwerpt moet je niet verbieden, je moet ze met argumenten bestrijden. Bovendien is Mein Kampf een interessant/leerzaam historisch document, omdat het laat zien hoe haat tegen joden en bolsjewieken (communisten) werd aangewakkerd.


5: Vernietigingskampen (b.v. Auschwitz)

4: Kristallnacht

3: Joden mogen geen ambtenaar meer zijn, verbod op seks tussen Joden en Duitsers

2: Actie: ‘Koopt niet bij joden, of: ‘Wir haben es nicht gewusst’.

1: Schelden op joden of ze belachelijk maken in liedjes, karikaturen maken in prenten.

b - Afbeelding 9.30 past het beste bij trede 3.- Afbeelding 9.31 past het beste bij trede 5 (opgepakte joden werden afgevoerd naar vernietigingskampen).- Afbeelding 9.32 past het beste bij trede 5.

33


§9.8 DE BEZETTING


Aanpassing1a Nederland werd op 10 mei 1940 overvallen door de Duitse troepen en slechts vijf

dagen later capituleerde het Nederlandse leger. Ondanks dat de Duitsers de macht hadden overgenomen bleef veel bij hetzelfde. Zo bleef het Nederlandse bestuursapparaat intact. Veel Nederlanders dachten dat het allemaal wellicht wel mee zou vallen.

b De gebruikelijke houding was er één van aanpassing: zo goed en kwaad als het ging verder leven.

c De bezetting werd onaangenaam:- De joden (zo’n honderdduizend) werden weggevoerd.- Driehonderdduizend mensen moesten hun huis uit omdat er een verdedigingslinie langs de kust moest komen.- Een half miljoen mannen werd als dwangarbeider naar Duitsland gebracht; 350.000 anderen doken onder om daaraan te ontkomen.- Auto’s en fietsen werden in beslag genomen, radio’s moesten worden ingeleverd.- Er kwamen tekorten aan alledaagse artikelen als textiel, schoenen en zeep.- De Duitsers gedroegen zich steeds barser.

Collaboratie2 Collaboratie is samenwerken met de vijand/bezetter. Voorbeelden van

collaboreren tijdens de bezetting waren het vrijwillig meevechten in het Duitse leger en helpen in de jacht op joden.

Verzet3a Zie hieronder:

Staking Jaar en Aanleiding ReactieFebruaristaking (Amsterdam)

1941 verzet tegen deportaties van joden

Negen stakers doodgeschoten; 20 gefusilleerd

April-Meistaking (landelijk) 1943 tegen gedwongen arbeid

175 stakers doodgeschoten

Spoorwegstaking (landelijk)

1944 om Duitse troepentransporten te verhinderen

Stilleggen van voedseltransporten naar West-Nederland

b Regelen van onderduikadressen, valse persoonsbewijzen en voedselbonnen voor Joden, het drukken van illegale kranten, gewapend verzet.

Jodenvervolging4 Het begon met pesterijen en discriminatie, zoals het tekenen van een

Ariërverklaring en het ontslaan van joodse leraren en ambtenaren. Daarna werden joden gedeporteerd naar doorgangskampen om vervolgens te worden vermoord in vernietigingskampen.

34


35


HISTORISCH DENKEN

Kenmerkende aspecten herkennen1 Afbeelding 9.33 laat een groep Duitse soldaten zien die in Den Bosch in 1940

duiven aan het voeren zijn. Zij waren hier niet geweest wanneer de bezetting niet had plaatsgevonden.Afbeelding 9.34 is een foto waarop soep wordt uitgedeeld tijdens de Hongerwinter. De Hongerwinter ontstond doordat de nazi’s in reactie op de Spoorwegstaking de voedseltransporten naar West-Nederland staakten, waardoor duizenden mensen verhongerden.Afbeelding 9.35 is een affiche van de NSB, de nationaalsocialistische partij van Nederland de partij die collaboreerde met de Duitse bezetter.

2a Mussert was als ‘Leider’ van de NSB maar gewoontjes en leek niet op een rauwe nazi zoals de voormannen van andere fascistische partijen. Hierdoor had de NSB een fatsoenlijke uitstraling, waardoor de partij meer leden kreeg dan vergelijkbare partijen.

b Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Omdat Mussert teleurgesteld was met betrekking tot de verkiezingen van 1937 richtte hij zich tot Hitler. Hij nam hun antisemitisme over en verwelkomde de bezetters als vrienden. Dit deed hij niet omdat hij het beste met Nederland voor had, maar om aan de macht te kunnen blijven. Ondanks dat hij bang was voor de inlijving bij Duitsland bleef hij daarnaast Hitler trouw.

Historisch onderzoek doen3a De plotselinge verovering van Nederland door Duitsland betekende een tijd van

grote onzekerheid. Mensen wisten niet wat ze moesten doen en velen volgden maar elkaars voorbeeld om het beste ervan te maken. Achteraf is het lastig (zo niet onmogelijk) voor te stellen onder welke omstandigheden de mensen zich bevonden toen ze keuzes moesten maken. Daarnaast weten wij achteraf wat er zich heeft afgespeeld en wat de uitkomst van de oorlog was. Mensen die leefden gedurende oorlog wisten dit niet en konden dit niet meenemen in het maken van keuzes.

b Aan de ene kant kan deze bron als betrouwbaar worden beschouwd omdat de marechaussee de oorlog zelf heeft meegemaakt en spreekt uit eigen ervaringen. Aan de andere kant kan niet worden gecontroleerd of de marechaussee de waarheid spreekt of misschien het verhaal wel heeft aangepast om er beter vanaf te komen.

Het verleden beoordelen4a De Duitsers zagen de Nederlanders als ‘Arisch’ broedervolk dat (bijna)

gelijkwaardig was aan het Duitse ras; het waren eigenlijk een soort halve landgenoten, en er was (in hun ogen) geen reden om die slecht te behandelen. Bovendien hoopten ze dat de Nederlanders door een goede behandeling voor de Duitse zaak gewonnen zouden worden (de nazi’s zouden steunen of in elk geval niet zouden tegenwerken).

b In september 1944 bevrijdden de geallieerden het zuiden, maar ze bleven steken bij de grote rivieren. In Holland en Utrecht volgde een hongerwinter die duizenden mensenlevens kostte.

Betekenis van verleden voor het heden aangeven

36


5a Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: de Duitse bezetting is de meest recente oorlogsgebeurtenis op Nederlandse bodem die bij veel mensen nog in het geheugen staat gekerfd. Daarbij in het voor veel Nederlandse inwoners een ontzettend ingrijpende gebeurtenis geweest en leven er nog altijd mensen die de oorlog hebben meegemaakt.

b Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Bedenk dat het nu nog ondenkbaar is dat een zo ingrijpende gebeurtenis als de Tweede Wereldoorlog niet wordt herdacht, maar over honderd jaar wordt daar waarschijnlijk anders over gedacht – zeker wanneer er geen directe nabestaanden meer zijn zal de herinnering aan de oorlog ‘normaliseren’: het was een oorlog – een verschrikkelijke, dat zeker – maar daar waren er in de 17e, 18e, 19e en 20e eeuw wel meer van.

Samenvatten6 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld:

Zie hieronder.

Dagelijks leven

continuïteit Mensen probeerden zo goed en kwaad als het kon normaal verder te leven.

verandering De anti-Duitse gevoelens namen steeds meer toe.

Parlementaire-democratie

verandering De Oostenrijkse Seys-Inquart nam alle bevoegdheden van regering en parlement over.

Ambtenarenapparaat continuïteit Het dagelijks bestuur bleef in handen van Nederlanders.

Behandeling joden verandering Joden werden steeds meer gediscrimineerd, vervolgd en uiteindelijk gedeporteerd.

37


Toepassen

HISTORISCH DENKEN OVER DE TIJD VAN DE WERELDOORLOGEN

Betekenis van verleden voor het heden aangeven1a Oorzaken zijn: het gebruik van massavernietigingswapens, de opkomst van

totalitaire ideologieën, de betrokkenheid van de burgerbevolking bij oorlogvoering en het plegen van genocide als gevolg van racisme en discriminatie.

b Een derde oorzaak is bijvoorbeeld: de snelle bevolkingsgroei in de twintigste eeuw.c Mogelijke argumenten tegen zijn: voortgaande ontwapening blijkt historisch

gezien maar moeilijk en de VN hebben tot nu toe slechts een zeer bescheiden rol gehad in de conflicthantering, zeker als grootmachten aansturen op oorlog.Mogelijke argumenten voor zijn: organisaties die boven de partijen staan, zoals de VN en tribunalen kunnen conflicten en oorlogsmisdaden voorkomen, aangezien zij alleen belang hebben bij het handhaven van vrede en mensenrechten; minder armoede en meer gelijkheid zorgen er voor dat mensen minder reden hebben om alles op het spel te zetten (b.v. oorlog) om hun positie te verbeteren.

Betekenis van verleden voor het heden aangeven2a In Groot-Brittannië zijn veel slachtoffers te betreuren geweest in de Eerste

Wereldoorlog en in Nederland niet, omdat Nederland in die oorlog neutraal was.b In de bron staat: “Maar vooral de aard van de oorlog speelt een rol. Het was de

eerste oorlog waarin burgers vochten, een oorlog van de gewone man.” Dit sluit aan bij het kenmerkende aspect: de betrokkenheid van de burgerbevolking bij de oorlogvoering. Omdat iedereen uit het volk erbij betrokken was, greep deze oorlog in het leven van vele mensen in.In de bron staat ook: “Natuurlijk heeft het grote aantal slachtoffers ermee te maken (…)” en: “En plotseling kwam deze slachting, waarop niemand was voorbereid.” Dit sluit aan bij het kenmerkende aspect: verwoestingen in nooit eerder getoonde mate door inzet van massavernietigingswapens. Er werden zoveel mensenlevens verwoest dat mensen zich dit nog lang zullen heugen. Het kan ook als een soort waarschuwing dienen.

Historisch onderzoek doen3a Bron 3 geeft de gevolgen van de loopgravenoorlog weer. In de strijd wordt steeds

meer verwoest en vallen steeds meer doden. Het front verschuift niet of nauwelijks: de suikerfabriek komt steeds weer in handen van de tegenpartij.

c Bijvoorbeeld:Een beschrijvende vraag: Welke (nieuwe) wapens werden gebruikt in de Eerste Wereldoorlog?Een verklarende vraag: Waarom bleef de loopgravenoorlog maar voortduren?Een waarderende vraag: Was de Eerste Wereldoorlog een nutteloze oorlog?

Historisch onderzoek doen4a De Sovjet-Unie maakte in de periode 1929-1933 een door de overheid opgelegde,

versnelde industrialisatie door, vastgelegd het eerste Vijfjarenplan.b De periode 1929-1933 staat in het westen bekend als de grote economische crisis.c Welk land maakte tussen 1929 en 1933 de sterkste industriële groei door? De

groei van de industriële productie in latere jaren valt steeds per land te berekenen

38


door die te vergelijken met die van 1929. Op de beide andere vragen kan alleen met de tabel geen antwoord worden gegeven.

d Een verklarende vraag is: Waarom groeit de industriële productie in het ene land wel en in het andere land niet?Een beschrijvende vraag is: Welk land had de grootste industriële productie in 1933? en ook:Welk land maakte tussen 1929 en 1933 de sterkste industriële groei door?

e Een waarderende vraag is bijvoorbeeld: Vind je dat de inwoners van de Sovjet-Unie een bijzondere economische prestatie hebben geleverd in de periode 1929-1933?

Het verleden verklaren5a Te zien zijn onder meer:

- Verschillende personen die symbool staan voor de verschillende volken in de Sovjet-Unie.- Zij dragen graan (symbool voor de landbouw), een rad (symbool voor de

industrie), een hamer met sikkel (symbool voor de arbeiders- en boerensamenleving die de Sovjet-Unie wilde zijn).

- Achter hen wappert de rode vlag (symbool voor het communisme).- Naast hen staat een kanon (symbool voor de soldaten).- Beneden hen liggen voorwerpen die te maken hebben met nijverheid.

b De boodschap die het schilderij wil overbrengen is dat alle volken en alle arbeider, boeren en

soldaten van de Sovjet-Unie gezamenlijk het land onder het communisme tot bloei zullen

brengen.c Het communistische ideaal beheerste de volledige maatschappij in de Sovjet-Unie,

en door het maken van dergelijke schilderijen trachtten de communisten het verdere denken

en doen van de Sovjetburgers te beïnvloedden. Dit past bij propaganda voor een totalitaire

ideologie.d De twee kenmerkende aspecten in bron 6 zijn:

- Het in praktijk brengen van totalitaire ideologieën.- De rol van moderne propaganda- en communicatiemiddelen. Hierbij gaat het

vooral om de propaganda.

Historisch onderzoek doen6a Bron 10 illustreert Gandhi’s aanpak van non-coöperatie, een geweldloze vorm van

verzet. Bron 11 illustreert zijn eenvoudige levensstijl, waarbij hij zijn eigen kleren produceert. (Hij is dus niet afhankelijk van de Britse textielindustrie.)

b Het optreden van Gandhi was niet (erg) representatief voor het verzet tegen het kolonialisme in de tijd van de wereldoorlogen. Weliswaar trad Soekarno min of meer hetzelfde op. Er kwam echter ook gewelddadig verzet voor, bijvoorbeeld van moslims in Brits-Indië en van communisten in Nederlands-Indië. Bovendien wilden anderen proberen door samenwerken het kolonialisme te veranderen of beëindigen.

Het verleden verklaren7a In de jaren 1933-1936 was er sprake van crisis in Nederland. Er was grote

armoede

39


en werkloosheid. Hierdoor werd het nationaalsocialisme populair, waardoor het ledenaantal van de NSB toenam.

b Nederland werd in 1940 door de Duitsers bezet. Veel Nederlanders probeerden er het beste van te maken. Sommigen werden lid van de NSB omdat ze dachten dat ze zo het gemakkelijkst door de oorlog konden komen.

c Na ’42 werden de Duitsers steeds wreder, wat leidde tot meer haat bij de Nederlanders. Ook ging het voor de Duitsers steeds slechter met de oorlog.

Het verleden verklaren8a Het gedicht van Muus Jacobse gaat over de deportatie van een groep

Amsterdamse joden; dus over racisme en discriminatie die leiden tot genocide, in het bijzonder op joden.

b De man en het jongetje worden gedeporteerd naar concentratiekamp Westerbork, vandaar zullen zij - zoals de meeste joden - zijn afgevoerd naar een vernietigingskamp om te worden vermoord.

c De kenmerkende aspecten:- Het in praktijk brengen van totalitaire ideologieën als het nationaalsocialisme.- De Duitse bezetting van Nederland

Historisch onderzoek doen9a Bron 11 verwijst naar de spoorwegstaking vanaf september 1944. De poster

waarschuwt ervoor dat Nederlanders zelf erdoor getroffen zullen worden en dat gebeurde ook: de bezetter liet een hongerwinter ontstaan in Holland en Utrecht.

b De tekenaar van bron 12 wil zeggen dat de rovende nazi-bezetters (weergegeven als een ‘sleepkever’ getekend in de vorm van een hakenkruis) alles van waarde wegslepen uit bezet gebied (Nederland).

c De oorzaken waardoor Nederland geruïneerd de oorlog uitkwam zijn onder andere:- De hongerwinter van 1944/45.- Het feit dat de Duitse bezetters alles van waarde uit Nederland hadden

meegenomen naar Duitsland.d Alleen bron 11 is door de Duitse bezetter gemaakt. Hij hoopte met het dreigement

dat het deNederlanders zelf zou treffen een eind te maken aan de spoorwegstaking.Bron 12 is door het verzet gemaakt om de bezetter aan de kaak te stellen, belachelijk te maken.

Historisch onderzoek doen10a Onjuist; op de kaart is te zien dat ook delen van Utrecht en Noord-Brabant

bijzonder door de Hongerwinter werden getroffen.

b Juist.c Juist.d Onjuist; uit de grafiek valt niet op te maken waar en hoeveel voedsel voorradig

was.

40


HISTORISCH DENKEN OVER MEER TIJDVAKKEN

Het verleden beoordelen1a Bijvoorbeeld: de kenmerkende aspecten “de opkomst van

politiekmaatschappelijke stromingen: nationalisme” (hoofdstuk 8), “de rol van moderne propaganda- encommunicatiemiddelen en vormen van massaorganisatie”, het voeren van twee wereldoorlogen” (hoofdstuk 9).

b Bijvoorbeeld: Elzas en Lotharingen worden in de bron omschreven als ‘twee geliefde

provincies’ van Frankrijk, de Duitsers hadden met ‘brute kracht’ Frankrijk gedwongen het

verdrag te tekenen waarmee de twee provincies aan Frankrijk werden ontrukt. Dit zijn

opmerkingen waarin Duitsland als de boeman wordt neergezet naast het goede en mooie

Frankrijk.c Een voorbeeld van een feit is het tekenen van Verdrag van Versailles in 1919. Een

voorbeeldvan een mening is dat Duitsland de ‘meest rechtvaardige nederlaag leed die een

crimineelplan ooit geleden heeft’.

d Eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Frankrijk koesterde net als Duitsland na de Eerste Wereldoorlog wrok om het verlies van de ‘geliefde’ gebieden. Dit leidde bij

Frankrijk tot haat en vijandschap wat in de Eerste Wereldoorlog tot uiting kwam.

Indelen in tijdvakken, perioden en samenlevingen2a De tekenaar geeft aan dat er steeds minder soldaten benodigd zijn, maar dat de

wapens steeds krachtiger worden: er zijn minder mensen nodig om dood en verderf te zaaien. Het illustreert de opmars van massavernietigingswapens.

b Je eigen antwoord voor de jaartallen. Bijvoorbeeld, van boven naar onderen:- 1814: de tijd van burgers en stoommachines (Napoleontische oorlogen)- 1916: de tijd van wereldoorlogen (Eerste Wereldoorlog)- 1942: de tijd van wereldoorlogen (Tweede Wereldoorlog)- 1980: de tijd van televisie en computer (Koude Oorlog)

Ontwikkelingen op de langere termijn beschrijven3a De tekenaar vergelijkt de prehistorie (de tijd van jagers en boeren) met het tijdvak

van de wereldoorlogen: de aap staat voor de vroegste tijd van de mensheid (want de mens is evolutionair gezien voortgekomen uit de aap), rechts de soldaat met een gasmasker, zoals dat in de Eerste Wereldoorlog gedragen werd.

b De verandering is zichtbaar in dat de (mens)apen nu kleren en gasmaskers dragen en bewapend zijn. De continuïteit blijkt uit de opvatting van de tekenaar dat de mensheid er weinig op vooruit is gegaan – de oorlogvoerende mens is het primitieve stadium van de aap niet ontgroeid.

Verandering en continuïteit onderscheiden4a Niet alleen wordt in de bron de bevolking verplichtingen opgelegd door de leider

van het land, namelijk Mao Zedong. Ook geeft de schrijfster van de bron aan op

41


dat moment de geloven dat alles wat Mao zei waar was en ook goed was, waarschijnlijk naar aanleiding van de propaganda van de communistische partij.

b Door de uitvinding van nieuwe communicatiemiddelen als de film, radio en krant konden in de 20e eeuw veel grotere groepen mensen bereikt worden dan enkel met pamfletten. Hierdoor werd massaorganisatie mogelijk en kon propaganda veel effectiever verspreid worden.

c Eigen antwoord.

42


Verandering en continuïteit onderscheiden5a De tekenaar vergelijkt de Duitse operatie Barbarossa van Hitler op de Sovjet-Unie

met de veldtocht van Napoleon naar Moskou (de man op het paard). b Een overeenkomst tussen de twee veldtochten is dat het bij beide veldtochten

ontzettend koud was, iets waar zowel Hitler als Napoleon en hun soldaten niet op voor waren bereid. Een verschil tussen de veldtochten is het soort materiaal dat gebruikt kon worden. Waar Napoleon en zijn mannen bijvoorbeeld nog alleen gebruik konden maken van paarden, hadden de Duitsers auto’s en tanks tot hun beschikking.

Het verleden verklaren6a De fasces hadden hun oorsprong in de Romeinse cultuur en stonden symbool voor

leiderschap, macht en gezag.b Bijvoorbeeld: Het hakenkruisc Bijvoorbeeld: De hamer en de sikkeld Bijvoorbeeld: Het houden van parades, optochten of marsen waarin de (militaire)

macht van de beweging werd getoond.e Nee, het gebruik van riten en symbolen komt ook voor in democratieën (denk aan

‘het koffertje’ van het minister van Financiën op Prinsjesdag of het voorlezen van de troonrede door de koning(in) die eigenlijk geschreven is door het kabinet) en ook in tal van godsdiensten. Het beperkt zich dus zeker niet tot totalitaire ideologieën.

f Hoewel sommige symbolen een oorspronkelijke historische betekenis hebben, zoals de fasces of het hakenkruis, kan een ingrijpende gebeurtenis een andere betekenis aan deze symbolen geven. Zo is uit bron 6 op te maken dat de fasces van oudsher staan voor rechtvaardigheid, eendracht en gezag, maar toch wordt (vanwege de gebeurtenissen rondom de Tweede Wereldoorlog) de term ‘fascisten’ vooral geassocieerd met negatieve zaken. Hetzelfde geldt voor het hakenkruis dat een eeuwenoude historische betekenis heeft, maar nu niet meer losgezien kan worden van het nationaalsocialisme.

Ontwikkelingen op de langere termijn beschrijven7a Volgens Hitler was het al sinds 300 jaar het doel van Frankrijk en Engeland om

Duitsland zwak en machteloos te houden. Ze hebben de Duitsers belet zich te verenigen en hen te gunnen wat zij nodig hebben. Door Duitsland steeds weer op te delen in kleine staatjes, ontnamen zij steeds weer de Duitsers het recht op leven op aarde. Nu was het volgens Hitler tijd hier tegenin te gaan en te veroveren waar zij volgens hem recht op hadden.

b Bijvoorbeeld: Veel ‘gewone’ Duitse burgers kampten ten tijde van de toespraak van Hitler met dezelfde gevoelens van wrok als Hitler. Dat kwam vooral door de in hun ogen onrechtvaardige behandeling van Duitsland na de Eerste Wereldoorlog. Zij vonden de argumenten van Hitler waarschijnlijk terecht en de roep om oorlog te rechtvaardigen. Daarom stemden zij ook op de partij van Hitler (althans, ongeveer 35 procent van de stemgerechtigden deed dat).

c Bijvoorbeeld: Volgens de Fransen waren het juist de Duitsers die agressief waren, de vredespogingen afwezen en een gevaar vormden. Duitsland had onder leiding van Hitler de ene na de andere afspraak uit het Verdrag van Versailles aan zijn laars gelapt en kreeg herhaaldelijk zijn zin door te dreigen met oorlog. De ‘gewone’ Franse burger zou de argumenten van Hitler waarschijnlijk als bewijs zien van deze agressieve houding.

d Bijvoorbeeld: Waarschijnlijk zouden veel Duitsers (een aantal jaren) na de oorlog vraagtekens zetten bij het extreme nationalisme waar Hitler gebruik van maakte

43


in zijn toespraak. Met de rampzalige gevolgen van de oorlog in het achterhoofd zouden ze de oproep van Hitler achteraf waarschijnlijk veroordelen. (Maar ja, achteraf is het altijd eenvoudiger om te zeggen wat het verstandigst was geweest.)

TAAK 1, TAAK 2

Je eigen uitwerkingen.

Laat je antwoorden bekijken door je docent.

44

digileraar.com · Web viewDe afbeelding grijpt terug op het niet-aanvalsverdrag tussen de...

Documents

Transcript of digileraar.com · Web viewDe afbeelding grijpt terug op het niet-aanvalsverdrag tussen de...