Protocol anti-pestenBasisschool “Het Bossche Broek”

Waarom grijpt er niemand in?

Goede morgen, meissie,Leuk je weer te zien!Kom eens even hier,

Of ben je bang misschien?

O nee, daar zijn ze weer,Bijna iedere ochtend,

Bijna iedere keer.Waarom grijpt er niemand in?

Wat een leuke jas,Laat eens even zien. (Ruk!)

En wat zit er in je tas?Een lekkere koek misschien? (Rits!)

Help me dan,Je ziet toch wat er is?

Is er met jullie ogen soms wat mis?Waarom grijpt er niemand in?

Nee, niemand komt je helpen,Niemand komt eraan.

En trouwens niemand ziet jou staan!

Moet ik rennen?Sprint ik weg?

Ik wil me niet laten kennen,Waarom grijpt er niemand in?

Hé wat jammer,De bel.

Maar na school,Dan vind ik je wel!

Alleen op het schoolplein,Niemand om je heen.

Ik voel me zo verschrikkelijk alleen!Waarom greep er niemand in?

(Eileen van Dongen)

2Bs. Het Bossche Broek

Inhoudsopgave

1. Schoolbeleid pag. 4

2. Pesten pag. 52.1 Definitie van pesten pag. 52.2 Pesten niet verwarren met plagen of ruzie pag. 52.3 Signalen van pesten pag. 6

3. Preventief anti-pestbeleid pag. 73.1 Omgangsregels pag. 73.2 Contactpersonen pag. 73.3 Bevorderen groeps- en schoolklimaat pag. 8

4. De curatieve aanpak pag. 94.1 Voorwaarden aanpak pestgedrag pag. 94.2 De Vijfsporenaanpak pag. 9 en 10 4.3 Signalering van pesten door de school pag. 114.4 Signalering van pesten door de ouders pag. 124.5 Hulp aan het gepeste kind pag. 124.6 Hulp aan de pester pag. 134.7 Hulp aan de zwijgende middengroep pag. 134.8 Hulp aan de ouders pag. 144.9 Sanctiebeleid pag. 15

Bijlagen:

1. Omgangsregels pag. 16 t/m 202. Lesideeën GGD Hart voor Brabant pag. 21 t/m 243. Materialenlijst sociaal-emotionele ontwikkeling pag. 25 t/m 27

3Bs. Het Bossche Broek

1. Schoolbeleid

De teamleden van “Het Bossche Broek” vinden een goed pedagogisch klimaat zeer belangrijk. Dat uit zich in aandacht voor normen en waarden die we vanuit de identiteit van de school belangrijk vinden. Wij vinden de sfeer waarin een kind moet opgroeien van groot belang om zo een volwaardig mens te worden. Wij stellen daarom een vriendelijk en veilig klimaat, met orde en regelmaat, op prijs. Pas als het kind zich veilig voelt, kan het zich ontwikkelen. Pesten zien wij dan ook als een serieus probleem. De doelstelling van dit protocol is dan ook om alle kinderen zich bij ons op school prettig te laten voelen, zodat zij zich optimaal kunnen ontwikkelen. We vinden dat we er alles aan moeten doen om kinderen die een groot deel van hun tijd op school doorbrengen, een zo veilig mogelijke omgeving te garanderen. In dit anti-pestprotocol wordt dan ook beschreven hoe er op “Het Bossche Broek” preventief en curatief gewerkt wordt ten aanzien van pesten. Dit protocol worden door leerkrachten en de MR onderschreven.

4Bs. Het Bossche Broek

2. PestenDe informatie in dit hoofdstuk is afkomstig van Pestweb.nl.

2.1 Definitie van pestenEen definitie van pesten die vaak wordt gebruikt is die van Dan Olweus: ‘Iemand wordt gepest wanneer hij of zij herhaaldelijk en langdurig wordt blootgesteld aan negatieve handelingen door één of meer personen’. Deze definitie wordt regelmatig door verscheidene bronnen aangevuld met de volgende criteria:

Er is sprake van een negatieve bedoeling. De negatieve handelingen zijn structureel tegen dezelfde persoon gericht. Er is sprake van machtsongelijkheid.

2.2 Pesten niet verwarren met plagen of ruzieAls buitenstaander kan het gedrag van leerlingen die elkaar plagen of ruzie hebben er hetzelfde uitzien als bij pesten. Van plagen is echter sprake wanneer het gedrag niet structureel tegen dezelfde leerling gericht is en wanneer de machtsongelijkheid niet duidelijk aanwezig is. De intentie is duidelijk negatiever in het geval van pesten. Als een leerling geplaagd wordt is geen sprake van uitsluiting, maar is de intentie juist om elkaar aan het lachen te maken.Bij ruzie is er sprake van een conflict dat meestal gaat over een situatie of zaak. Het conflict is een uitwisseling van argumenten op een emotionele (boze) manier. In de meeste gevallen wordt een ruzie gewoon bijgelegd. Er is nauwelijks sprake van machtsongelijkheid; beide personen voelen zich sterk genoeg om de confrontatie aan te gaan.

Plagen is niet hetzelfde als pesten. De verschillen zou je zo kunnen aangeven:

Plagen Pesten

gelijkwaardigheid machtsverschil

wisselend “ slachtofferschap”

hetzelfde slachtoffer

humoristisch kwetsend

af en toe vaak/voortdurend

5Bs. Het Bossche Broek

2.3 Signalen van pesten Het kind staat vaak alleen in de pauze Het kind gaat tijdens de pauze bij de surveillance staan Een spel is “toevallig” steeds net begonnen als het kind erbij komt Het kind speelt vaak alleen met jongere kinderen Het kind wil niet buiten spelen Zuchten, piepen en steunen van andere kinderen, als het betreffende kind een idee

oppert, dat wel geaccepteerd zou worden indien een ander kind dat idee aangedragen zou hebben

Veel geroddel in de groep Andere kinderen laten zich negatief uit over familieleden van dat kind Andere kinderen vinden alles maar stom van het betreffende kind, m.b.t. kleding,

haardracht, keuze van de rugzak e.d. Andere kinderen reageren negatiever op een fout van het kind, dan dat ze doen bij

andere klasgenoten Het kind wil niet meer naar school of geeft aan zich ziek te voelen (hoofdpijn,

buikpijn) Het kind haalt plotseling slechtere resultaten Het kind reageert extreem op kleine plagerijtjes Het kind wordt vaak met een bijnaam aangesproken door klasgenoten Het kind wordt regelmatig als laatste gekozen bij het indelen van groepjes Het kind is vaak betrokken bij opstootjes in de klas of op het schoolplein Het kind wil bepaalde kleren niet meer aan naar school, de club of..... Het kind is gauw boos of prikkelbaar Het kind wil niet meer buiten spelen en sluit zich op in huis Het kind wordt niet (meer) uitgenodigd op partijtjes van klasgenoten.

Als één of meerdere van deze signalen opgepikt worden, kan het kind gepest worden, maar het hoeft niet. Door in gesprek te gaan met het kind wordt getracht te achterhalen wat er aan de hand is.

6Bs. Het Bossche Broek

3. Preventief anti-pestbeleid

Pesten komt helaas ook op “Het Bossche Broek” voor. Het is een probleem dat wij onder ogen willen zien en dan ook serieus willen aanpakken. In dit hoofdstuk worden de preventieve maatregelen beschreven die er op “Het Bossche Broek” genomen worden om pesten te voorkomen.

3.1 OmgangsregelsWe hanteren omgangsregels om een veilig klimaat te scheppen binnen onze school. Deze omgangsregels hangen zichtbaar in iedere groep en zijn “vertaald” naar het niveau van de kinderen. De omgangsregels zijn te vinden in bijlage 1 van dit protocol en in de schoolgids. De regels worden aan het begin van het schooljaar met de kinderen doorgenomen. Ook is het mogelijk dat de groepsleerkracht samen met de klas specifieke omgangsregels opstelt en zichtbaar maakt in de klas. Er zijn omgangsregels voor leerlingen, leerkrachten, stagiaires en (hulp)ouders. Voor de leerlingen zijn er tevens omgangsregels t.a.v. het computergebruik op school. We hopen dat er een preventieve werking van uitgaat en spreken de kinderen, die zich niet aan de gemaakte afspraken houden, daarop aan.

3.2 Contactpersonen“Het Bossche Broek” beschikt op beide locaties over een contactpersoon preventie machtsmisbruik. Op locatie Zuid is dat Julia Roozen (werkzaam op ma-wo-do-vr) en Lucy Stoffele (werkzaam op ma-ochtend, di-ochtend en do-ochtend) en op locatie Centrum is dat Miranda van der Heijden (werkzaam op ma t/m vr). De contactpersonen hebben een preventieve taak gericht op voorkomen van ongewenst gedrag en onveiligheid op school. Zij geven tevens advies en begeleiden ouders, leerlingen en personeel bij het indienen van een klacht volgens de klachtenprocedure. Voor meer informatie raadpleeg onze schoolgids of kijk op onze website.

7Bs. Het Bossche Broek

3.3 Bevorderen groeps- en schoolklimaatBinnen de samenwerkopdrachten tussen leerlingen zitten veel sociaalvormende elementen. De kinderen leren hoe ze met elkaar in gesprek kunnen gaan en worden geactiveerd om zich te verdiepen in de mening van een ander. Deze werkvormen zorgen voor een leeromgeving die sociaal gedrag versterkt. Wij werken in iedere groep met de sociaal-emotionele methode “Amigo”. In de periode zomer – kerstvakantie komt er elke 2 weken een les aan de orde waarin vooral aandacht is voor hoe je met elkaar omgaat. Wij bevorderen het groeps- en schoolklimaat door:

De manier waarop we met kinderen omgaan De manier waarop we de kinderen bij de les betrekken hen aanmoedigen, helpen,

corrigeren, het gevoel geven dat ze ook fouten mogen maken De manier waarop we rekening houden met verschillen tussen kinderen De manier waarop we het werken in de groep organiseren Het invullen van “ZIEN” (sociaal-emotioneel leerlingvolgsysteem) twee keer per

schooljaar Het invullen van “ZIEN” door de leerlingen zelf in de groepen 5 t/m 8

Het lesaanbod en materialen sociaal-emotionele ontwikkeling Methode “Amigo” Boek en map “Gouden weken” Energizers Posters anti-pesten Anti-pestleskist Artikelmap sociaal- emotionele ontwikkeling Posters in de school (zoals van Pestweb, Helpwanted) SOVA training (zoals WISH in groep 6) Interne deskundigen: intern begeleider, contactpersonen, gedragsspecialist,

SOVA-trainer(s), schoolzorgteam, SVIB-begeleider Werkgroep sociaal-emotionele ontwikkeling Interventies en websites preventie (digitaal) pesten GGD Hart voor Brabant

(bijlage 2) Materialenlijst sociaal-emotionele ontwikkeling (bijlage 3)

Met een goed pedagogisch basisklimaat, interactie en klassenmanagement scheppen we de voorwaarden voor een leef- en leerklimaat waarin elk kind tot zijn recht komt. Als we daar stap voor stap verbeteringen in aanbrengen, werken we ook aan veiligheid. Aan dit bovenstaande hebben we de laatste jaren veel aandacht en tijd besteed. Er zijn veel zaken gepland en gestructureerd. Er is een goede basis aanwezig.

8Bs. Het Bossche Broek

4. De curatieve aanpak

4.1 Voorwaarden aanpak pestgedragPesten komt helaas ook bij ons op school voor. Het is een probleem dat wij onder ogen willen zien en serieus willen aanpakken. Daar zijn wel enkele voorwaarden aan verbonden:

Pesten moet als probleem worden gezien door alle direct betrokken partijen: leerlingen (gepeste kinderen, kinderen die pesten en de zwijgende groep leerlingen die niets doet), leerkrachten en de ouders/verzorgers (hierna genoemd: ouders).

De school moet proberen pestproblemen te voorkomen. Los van het feit of pesten wel of niet aan de orde is, moet het onderwerp pesten met de kinderen bespreekbaar worden gemaakt, waarna met hen regels worden vastgesteld.

Als pesten optreedt, moeten leerkrachten (in samenwerking met de ouders) dat kunnen signaleren en duidelijk stelling nemen.

Wanneer pesten ondanks alle inspanning toch weer de kop opsteekt, moet de school beschikken over een directe aanpak. De aanpak die wij hiervoor hanteren is de vijfsporenaanpak.

Wanneer het probleem niet op de juiste wijze wordt aangepakt of de aanpak niet het gewenste resultaat oplevert dan zal er overlegd worden over een andere aanpak, eventueel met hulp van externe instanties.

4.2 De vijfsporenaanpakDe vijfsporenaanpak is een manier om in scholen en andere instellingen waar kinderen samenkomen het pesten aan te pakken. Deze aanpak richt zich op alle betrokkenen (de vijf sporen): het gepeste kind, de pesters, de ouders/verzorgers, de klas- of groepsgenoten en de school. De vijfsporenaanpak is bedacht en uitgewerkt door Bob van der Meer, die al sinds de jaren tachtig aandacht vraagt voor pesten.

Spoor 1: Het gepeste kind steunen Dat wil zeggen:

luisteren naar wat er gebeurd is het probleem van het kind serieus nemen met het kind overleggen over mogelijke oplossingen samen met het kind werken aan die oplossingen eventueel deskundige hulp van buiten inschakelen (bijvoorbeeld een

weerbaarheidstraining of sociale vaardigheidstraining) zorgen voor vervolggesprekken.

9Bs. Het Bossche Broek

Spoor 2: De pester steunen Dat wil zeggen:

met het kind bespreken wat pesten voor een ander betekent het kind helpen zijn relaties met andere kinderen te verbeteren zorgen dat het kind zich veilig voelt en uitleggen wat jij als leerkracht daaraan gaat

doen grenzen stellen en die consequent handhaven het kind helpen zich aan regels en afspraken te houden zorgen voor vervolggesprekken.

Spoor 3: De ouders van het gepeste kind en de ouders van de pester steunen Dat wil zeggen:

ouders die zich zorgen maken serieus nemen ouders informeren over pestsituaties, over pesten en over manieren om pesten aan

te pakken en te voorkomen met ouders overleggen over manieren om pestsituaties aan te pakken zo nodig ouders doorverwijzen naar deskundige hulp.

Spoor 4: De andere kinderen betrekken bij de oplossing van het pesten Dat wil zeggen:

met de kinderen in de groep praten over het pesten en hun eigen rol daarin met de andere kinderen overleggen over mogelijke manieren van aanpak en

oplossing en hun rol daarin samen met de kinderen werken aan oplossingen waaraan ze zelf actief bijdragen.

Spoor 5: Als school de verantwoordelijkheid nemen Dat wil zeggen:

de school neemt nadrukkelijk stelling tegen pesten en ontwikkelt een duidelijk beleid

de school zorgt dat alle medewerkers voldoende bekend zijn met pesten in het algemeen en in staat zijn het pesten in de eigen groep te herkennen en aan te pakken.

de leerkracht maakt een notitie in ParnasSys. Deze notitie bevat gegevens m.b.t. de betreffende situatie. Deze notitie kan worden aangevuld met meldingen van overige leerkrachten, surveillanten en overblijfkrachten etc. Ouders/verzorgers van de betreffende leerling(en) worden op de hoogte gebracht.

10Bs. Het Bossche Broek

4.3 Signalering van pesten door de school Hier gaat het om de waarneming van het pesten en het in kennis stellen van belanghebbenden. Leraren hebben een sleutelrol in de aanpak van het pesten. Zij zijn de eerst verantwoordelijken voor de aanpak van het pesten. Het is belangrijk dat zij pesten vroegtijdig signaleren en effectief bestrijden. De leerkracht kan mogelijk buiten de klas met individuele kinderen of met groepjes kinderen in gesprek gaan. De leerkrachten kunnen worden ondersteund door interne deskundigen.

De ouders De leerkracht stelt de ouders op de hoogte. Desnoods zal er een door school georganiseerd gesprek plaatsvinden met alle ouders uit de groep om te praten over de oplossing. Leerkracht(en) en ouders proberen in goed overleg samen te werken aan een bevredigende oplossing. De leerkracht biedt altijd hulp aan het gepeste kind en begeleidt de pester, indien nodig in overleg met de ouders en/of interne-, externe deskundigen.

Stap 1: Een leerling klaagt bij een leerkracht, dat hij/zij (regelmatig) gepest wordt of een leerkracht heeft een vermoeden dat een leerling gepest wordt.

Stap 2: De eigen leerkracht wordt op de hoogte gebracht. De eigen leerkracht doet nadere observatie en/of onderzoek om de pestsituatie beter in beeld te krijgen.Daarbij kan hij/zij gebruik maken van instrumenten zoals “ZIEN”.

De leerkracht maakt van zijn bevindingen notities in ParnasSys (het digitale leerlingdossier) en informeert de contactpersoon.

Stap 3: De leerkracht spreekt met pesters en ouders en stelt van al zijn/haar handelingen de contactpersoon op de hoogte.

Stap 4: De leerkracht maakt met ouders en leerlingen afspraken over het aanpakken van het pestgedrag. Deze afspraken komen als notitie in ParnasSys te hangen. De eigen leerkracht voert activiteiten uit, zoals gesprekken, lessen en projecten, indien de indruk bestaat dat het pestgedrag mede veroorzaakt wordt door de groepssfeer. De eigen leerkracht en de schoolcontactpersonen samen kunnen besluiten om externe hulp in te schakelen. De ouders worden bij dit besluit betrokken. Voor hun kind kunnen ouders natuurlijk te allen tijde zelf externe hulp zoeken. In dit geval wordt overleg met de school erg op prijs gesteld.De leerkracht bewaakt de voortgang en evalueert de handelingsafspraken en legt deze ook digitaal vast in ParnasSys.

11Bs. Het Bossche Broek

Stap 5: Indien nodig worden andere collega’s door de betreffende leerkracht op de hoogte gebracht. Tevens wordt aangegeven welke acties mogelijk al ondernomen zijn.Als blijkt dat er onevenredig veel meldingen zijn van pestsituaties, vindt een teambespreking plaats over een schoolaanpak en het te volgen anti- pestprotocol.

4.4 Signalering van pesten door ouders

Stap 1 De ouders merken dat hun kind gepest wordt.Andere ouders zien dat er een kind gepest wordt.

Stap 2 De eigen leerkracht wordt op de hoogte gesteld.Indien gewenst kan een gesprek worden gevoerd samen met de contactpersoon.Als het niet om het eigen kind gaat, kan een ouder de contactpersoon informeren die de eigen leerkracht direct daarna informeert.Zie verder paragraaf 4.3.

4.5 Hulp aan het gepeste kind Kinderen die voortdurend worden gepest, kunnen op verschillende manieren reageren. De meeste kinderen worden passief en zitten er duidelijk mee. Een enkel gepest kind gaat zelf uitdagen. Beide vormen van gedrag zijn ‘aangeleerd’, in de zin van ‘reacties op het pesten’. Dit gedrag kan ook weer afgeleerd worden. In dit geval zijn bijvoorbeeld sociale vaardigheidstraining, op zelfverdediging, kanjertraining goede interventies.

Begeleiding van de gepeste leerling Medeleven tonen en luisteren en vragen: hoe en door wie wordt er gepest Nagaan hoe de leerling zelf reageert, wat doet hij/zij voor tijdens en na het pesten De leerling in laten zien dat door te huilen of boos te worden ze een reactie geven die een pester graag wil uitlokken Zoeken en oefenen van het geven van een andere reactie Nagaan welke oplossing het kind zelf wil Sterke kanten van de leerling benadrukken Belonen als de leerling ander gedrag vertoont Praten met de ouders van de gepeste leerling en de ouders van de pester(s).

12Bs. Het Bossche Broek

4.6 Hulp aan de pester Er wordt uiteraard met de pester gesproken. Dit is een oplossingsgericht gesprek. Het doel van het gesprek is dat de pester inziet wat de gevolgen zijn van zijn of haar pestgedrag. Na dit gesprek krijgt de pester even de tijd om zijn gedrag te veranderen in positieve zin, alvorens we de ouders erbij betrekken. Natuurlijk is dit wel afhankelijk van de ernst van het pestgedrag.

Begeleiding van de pester Praten; zoeken naar de reden van het pesten (baas willen zijn, jaloezie, verveling

buitengesloten voelen). Laten zien wat het effect van zijn/haar gedrag is voor de gepeste. Excuses aan laten bieden. In laten zien welke sterke kanten de gepeste heeft. Het kind leren zich te beheersen, de ‘stop-eerst-nadenken-houding’ of een andere

manier van positief gedrag aanleren t.a.v. omgang met een ander. Contact tussen ouders en school; elkaar informeren en overleggen. Inleven in het kind; wat is de oorzaak van het pesten? Zoeken van een sport of club; waar het kind kan ervaren dat contact met andere

kinderen leuk kan zijn. Inschakelen (externe) hulp: sociale vaardigheidstrainingen; Jeugdgezondheidzorg;

huisarts; schoolzorgteam.

Oorzaken van pestgedrag kunnen zijn: Een problematische thuissituatie. Voortdurend gevoel van anonimiteit (buitengesloten voelen). Voortdurend in een niet-passende rol worden gedrukt. Voortdurend met elkaar de competitie aangaan. Een voortdurende strijd om de macht in de klas of in de buurt.

4.7 Hulp aan de zwijgende middengroep Om de zwijgende middengroep tot bondgenoot in de strijd tegen het pesten te maken zijn de volgende acties mogelijk:

Aandacht besteden aan de groepsvorming in de klas. Pesten aan de orde stellen in de klas bijvoorbeeld door aandacht voor dit anti-

pestprotocol en het onderwerp regelmatig terug te laten komen. Telkens in andere bewoordingen en ook gebruikmakend van verschillende werkvormen.

Als een leerkracht met de klas spreekt over pesten, is het raadzaam geen pestsituatie in de klas als uitgangspunt te nemen, maar het onderwerp daar bovenuit te tillen. Gebeurt dit niet dan kan de klas het probleem ontkennen, bagatelliseren, het

13Bs. Het Bossche Broek

slachtoffer de schuld geven of zeggen dat het maar een grapje is. Of de pesters gaan het slachtoffer voor zijn klikken bestraffen.

Via rollenspel het buitengesloten zijn aan den lijve ondervinden.

4.8 Hulp aan de ouders

Adviezen voor ouders van het gepeste kind Het is belangrijk dat uw kind zich veilig voelt en langzamerhand weer grip kan krijgen

op de situatie. Betrek uw kind daarom bij alles wat u onderneemt tegen het pesten en maak duidelijke afspraken daarover. Mocht uw kind niet willen dat het pesten besproken wordt met bijvoorbeeld de leerkracht ops school. Leg dan uit waarom het toch belangrijk is dat de school op de hoogte is van het pesten.

Het ene kind wil meer praten over het pesten dat het andere. Toch is het belangrijk dat uw kind zich kan uiten. Daardoor voelt uw kind zich minder alleen en kunt u ook samen naar een oplossing zoeken. Veel kinderen praten niet zoveel maar uiten zich meer indirect, door bijvoorbeeld poppenkastspelen of tekenen. Soms heeft een kind gewoon een zetje nodig voordat uw kind aan het praten gaat. Wat kan helpen is als uw kind opschrijft wat hij of zij meemaakt. Dring niets op, maar laat uw kind zelf aangeven wat hij of zij prettig vindt. Het belangrijkste is dat u aandacht voor hem of haar heeft.

Praat met de leerkracht. Kijk samen naar mogelijke oplossingen voor het pesten. Probeer niet de situatie eigenhandig te verbeteren, bijvoorbeeld door de pester of zijn ouders aan te spreken op het pesten of door een feestje thuis te organiseren met het idee “dan gaan ze hem of haar wel aardig vinden‟. Dat soort inmenging werkt doorgaans averechts. De leerkracht kan dan bemiddelen en bijsturen op school.

De kans bestaat dat uw kind meer zelfvertrouwen en sociale vaardigheden kan gebruiken. Uw kind moet leren dat hij of zij niets minder is dan anderen en uw kind moet leren hoe hij of zij voor zichzelf op kan komen. Een sport als judo kan helpen, maar ook een sociale vaardigheidstraining.

Leer uw kind van jongs af aan opkomen voor zichzelf laat het zijn of haar mening formuleren; zorg dat uw kind bepaalde sociale vaardigheden kan inoefenen (vragen stellen, zich voorstellen, feedback geven, complimentjes geven).

Vergeet niet zelf het goede voorbeeld te geven. Stel duidelijke grenzen en maak duidelijk dat u bepaald gedrag niet goedkeurt. Houd ruzies of geschillen niet toegedekt “om de lieve vrede‟; wie problemen

fatsoenlijk uitpraat, hoeft ze niet te verbergen, bovendien leert het kind aan hoe het met geschillen kan leren omgaan.

Moedig het kind niet aan om met anderen de strijd aan te gaan. Tracht uw kind te begrijpen. Praat in het gezin.

14Bs. Het Bossche Broek

Bespreek samen een pestverhaal, pestsituatie en laat zien dat u dit gedrag niet goedkeurt.

Wijs uw kind op de gevolgen van pesterijen. Stimuleer uw kind (van jongs af!) om ook buiten de school vriendjes te maken: sport

jeugdvereniging, hobbyclub. Vergeet niet dat uw ervaringen van vroeger niet dezelfde zijn als de ervaringen van

uw kind nu.

Adviezen aan ouders van pesters

Neem het probleem van uw kind serieus als u erop aangesproken wordt. Bagatelliseer het niet met “Zoiets doet mijn kind niet!”. Raak niet in paniek. Straf uw kind niet fysiek, maar praat erover. Probeer achter de oorzaak van het pesten te komen. Probeer het kind gevoelig te maken voor wat het anderen aandoet. Corrigeer agressieve buien van uw kind. Besteed veel positieve aandacht aan uw kind. Stimuleer uw kind aan een sport te doen. Vraag om deskundige hulp als u er samen niet uit komt: pesten gaat niet vanzelf

over!

4.9 Sanctiebeleid.Bij anti-pestbeleid past ook een sanctiebeleid. Het moet voor iedereen duidelijk zijn welkemaatregel bij welk gedrag genomen wordt. Het moet ook duidelijk zijn wie in welkesituatie een sanctie kan opleggen.

Gedrag Sanctie Door wieEenmalig geconstateerd pestgedrag

Oplossingsgericht gesprek Gesprek over omgangsregels ingaan op eventuele sancties

Leerkracht

Pesten blijft doorgaan Het inwerking stellen van het anti-pestprotocol.

Leerkracht

Pestgedrag blijft gehandhaafd. Geen verbetering merkbaar.

Zie protocol “schorsing-verwijdering”.Ter inzage bij de directie.

Contactpersoon/directeur in overleg met het schoolbestuur

15Bs. Het Bossche Broek

Bijlage 1: Omgangsregels

Omgangsregels voor leerlingen

Omgang met medeleerling.

1. Iedereen hoort erbij.2. Je mag niemand buitensluiten. 3. Accepteer de ander zoals hij/zij is.4. Lach niemand uit. Plaag niet, pest niet.5. Probeer alleen aardige dingen over elkaar te vertellen. 6. Groet elkaar.7. Werk en speel samen.8. Help elkaar.9. Vertel de ander wat je voelt als je iets niet prettig vindt. 10. Wanneer een medeleerling STOP zegt, stop dan ook.11. Doe niemand pijn; niet schoppen en slaan, maar ook niet schelden.12. Ga op een goede manier met spullen om van jezelf, van een medeleerling en van

school. (Vraag eerst of je andermans spullen mag gebruiken).13. Bemoei je niet met andermans ruzie.14. Probeer een ruzie zelf uit te praten en luister goed naar elkaar.15. Maak goede afspraken en houd je eraan.16. Vergeven en vergeten zijn belangrijk.17. Word je gepest? Vertel het! Altijd …………………

Omgang met leerkrachten en ouders.

1. Spreek de leerkrachten en ander personeel aan met juf of meneer.2. Hulpouders aanspreken bij voornaam.3. Andere onbekende ouders/ personen aanspreken met meneer of mevrouw.4. Kom niet ongevraagd aan eigendommen van leerkrachten of ouders. Lees geen

informatie die niet voor je bestemd is. 5. Houd je aan de gemaakte afspraken, bespreek problemen.6. Wees eerlijk en behulpzaam.7. Luister naar elke leerkracht of ouder.8. Ga beleefd met elkaar om.

16Bs. Het Bossche Broek

Omgangsregels voor (hulp)ouders en stagiaires

Algemene regels

1. Begroet de ander en neem afscheid.2. Accepteer en respecteer de ander zoals hij/zij is.

a. Oordeel niet te snel en sluit niemand buiten om zijn/ haar geloof, uiterlijk, sekse, ras, gezondheid e.d.

3. Spreek elkaar altijd rustig en met respect aan.a. Doe dat in correct taalgebruik.b. Zeg de ander wat je voelt als je iets niet prettig vindt.c. Niet uitschelden, uitlachen en roddelen.d. Luister naar elkaar en probeer elkaar te helpen.

4. Respecteer andermans eigendommen, dus ook die van kinderen.5. Praat niet negatief over ouders, leerlingen en schoolpersoneel.6. Gebruik geen geweld.7. De leerkracht blijft de leidinggevende. 8. Alle verkregen informatie over leerlingen (door horen en/of zien) moet binnen de

school blijven.9. In schriftelijke verslagen mogen alleen initialen of codenamen gebruikt worden (voor

stagiaires).10. Draag kleding die passend is bij je functie binnen de school, als overblijfkracht,

leerkracht, stagiair(e), hulpouder. 11. Er wordt niet gerookt in het bijzijn van kinderen (ook niet op de speelplaats).12. Via de sociale media wordt er geen contact gelegd en onderhouden met leerlingen

van basisschool: “Het Bossche Broek”.

Omgang met leerlingen

1. Maak duidelijke afspraken, overleg die met de leerkracht en kom ze na.2. Wees open en eerlijk; oordeel rechtvaardig.3. Bespreek problemen, misverstanden, of moeilijkheden met kinderen met de

desbetreffende leerkracht.4. Zorg voor een fijne sfeer.5. Bespreek alle zaken waarover vragen zijn meteen na de activiteit.6. Creëer nimmer een één op één situatie met een kind, welke niet zichtbaar is voor

derden.

Omgang met andere hulpouders

1. Heb vertrouwen in elkaar/ steun elkaar, ben eerlijk, meelevend en hulpvaardig.2. Accepteer en respecteer de ander. 3. Kom afspraken na.4. Mochten er problemen zijn, praat het uit met elkaar.

17Bs. Het Bossche Broek

Omgangsregels voor personeel

Omgaan met collega’s

1. Accepteer de ander zoals hij/zij is.2. Heb vertrouwen in elkaar/ steun elkaar.3. Ben eerlijk, meelevend, hulpvaardig en toon belangstelling.4. Openheid met elkaar: bespreek problemen eerst met elkaar. Vraag om duidelijkheid

als je iets dwars zit.5. Corrigeer en help elkaar door zaken te benoemen.6. Roddel niet over anderen; ga in gesprek of verwijs naar de plaats waar kritiek

uitgesproken moet worden.7. Maak je eigen mening kenbaar.8. Draag bij aan een voor ieder gezellig werk- leefklimaat.9. Begroet elkaar.10. Uit geen seksistische taal. Seksistisch getinte grappen naar anderen toe: houd er

rekening mee dat voor ieder de grens anders ligt.11. Spreek elkaar erop aan als je vindt dat een collega “te ver” gaat in uitlatingen en/of

gedragingen.

Omgaan met leerlingen

1. Neem elk kind serieus/ laat ieder in zijn waarde/ respecteer een ieder. 2. Wees open en eerlijk/ oordeel, waardeer positief.3. Praat onder alle omstandigheden rustig en correct, zeker geen seksistisch

taalgebruik.4. Zeg niets ongunstigs over een kind in het bijzijn van anderen.5. Sluit een vervelende situatie altijd positief af (stuur een kind niet met een negatief

gevoel naar huis).6. Het op schoot nemen van kinderen, troostende handelingen moeten binnen onze

school mogelijk zijn, echter met de nodige terughoudendheid.7. Zoenen van leerlingen wordt niet geaccepteerd.8. Aanspreekvormen met bewust seksueel getinte ondertoon, zoals schatje, liefje

worden vermeden. Ook schriftelijk.9. Dubbelzinnige/ schuine moppen worden in het bijzijn van kinderen niet verteld. Ze

mogen ook niet door kinderen verteld worden.10. Creëer nooit een één op één situatie met een kind, welke niet zichtbaar is voor

derden.11. Leerlingen worden door leerkrachten thuis niet uitgenodigd, andersom mag dit ook

niet gebeuren.12. Bij het betreden van de kleedkamer of doucheruimte van gymzaal of zwembad dient

de leerkracht altijd eerst te kloppen en even te wachten.13. Gebruik geen geweld.

18Bs. Het Bossche Broek

Algemene omgangsregels

1. Het geluid van mobiele telefoons staat uit onder lestijd en liggen op een voor kinderen niet zichtbare plaats. Tijdens lestijd wordt er geen gebruik gemaakt van de mobiele telefoon.

2. Mp3 spelers staan uit onder lestijd en liggen op een voor kinderen niet zichtbare plaats.3. Leerkrachten geven geen privé-gegevens door aan leerlingen (privé mailadres/mobiel

nummer)4. Leerkrachten zoeken geen contact met een leerling middels social media,

telefoongesprekken, emailtjes, tenzij het beroepshalve nodig is (dan stelt de leerkracht de contactpersonen PMM op de hoogte hiervan)

5. Draag kleding die passend is bij jouw voorbeeldfunctie als leerkracht.6. Bewust seksueel/agressief/discriminerend getinte tekeningen, posters, foto’s, affiches

worden in onze school niet opgehangen.7. Bewust seksueel/agressief/discriminerend getinte teksten worden niet

geschreven/voorgelezen/opgehangen. 8. Er wordt niet gerookt in het bijzijn van kinderen 9. Zorg ervoor dat stagiaires op de hoogte zijn van deze gedragsregels en dat zij zich eraan

houden. 10. Je mag een collega aanspreken als je vindt dat hij/zij gedrag vertoont dat niet

overeenkomt met een van deze regels. 11. Wanneer een collega in een lokaal met de deur dicht in gesprek is met een leerling, een

ouder of een collega, dan worden zij niet gestoord.12. Na een gesprek van een van de contactpersonen met een leerling, een ouder of een

collega wordt niet gevraagd waar het over ging. Contactpersonen zullen over de inhoud van het gesprek zelf wel mededelingen doen indien dat noodzakelijk is.

13. Voor zaken die personeelsleden betreffen kun je terecht bij de directie.

Omgangsregels t.a.v. het computergebruik voor de leerling

1. Iedereen logt in met zijn of haar eigen naam.2. Je gebruikt de computer alleen voor hetgeen waarvoor je achter de computer zit.3. Werk met een zoekmachine (www.google.nl)4. Je mag geen software downloaden van internet. 5. Je mag alleen bestanden opslaan op de ‘M-schijf”. 6. Vind je een site waar je iets onprettigs ziet, meld dit bij je juffrouw of meneer. 7. Je maakt geen gebruik van chat-box of email. 8. Er wordt niet gepest via internet. Niet op school maar ook niet thuis. 9. Geef je emailadres nooit aan onbekenden. 10. Bestel of koop niets via internet. 11. Laat anderen niet meekijken met je wachtwoord.

19Bs. Het Bossche Broek

Omgangsregels t.a.v. het computergebruik voor de leerkrachten

1. Er is geen emailverkeer met de leerlingen. 2. Zie er op toe dat de leerlingen de computer/internet op een verantwoorde wijze

gebruiken. 3. Grijp in als de leerlingen zich niet aan de gedragsregels houden. 4. Als er een website niet geblokkeerd is, terwijl dit wel zo moeten, meld dit bij de ICT-

coördinator. 5. Het privégebruik van de schoolcomputers wordt tot een minimum beperkt. 6. Werk alleen onder je eigen inlognaam. 7. Er is geen contact met de leerlingen via social media, zoals instagram/facebook e.d.

20Bs. Het Bossche Broek

Bijlage 2 : Interventies en websites preventie (digitaal) pesten

Augustus 2013, Carla Schoot, GGD Hart voor Brabant

Preventie van (digitaal) pesten gaat ook over respectvol met elkaar omgaan en het vergroten van de weerbaarheid van kinderen/jongeren. Een aantal interventies uit dit overzicht zijn vooral hierop gericht.

Dolfje Weerwolfje tegen pesten: lesbrief

http://dolfjeweerwolfje.kinderboekenmeer.nl/wp-content/uploads/sites/2/2013/11/Lesbrief-Dolfje-

Weerwolfje-tegen-Pesten-2013.pdf

VeiligheidNL en film Spijt! samen tegen pesten op schoolVeiligheidNL heeft in samenwerking met Uitgeverij Zorn en de makers van de film Spijt! een lespakket ontwikkelt voor het basis- en voortgezet onderwijs (Groep 7 - 8, Brugklas, VMBO, HAVO, VWO) waarmee het pestgedrag op scholen effectief kan worden aangepakt. Het gratis lespakket maakt deel uit van de Prima-aanpak, de enige

erkende aanpak tegen pesten in Nederland.

Prima aanpak van pesten (http://kenmerk.nl/prima-aanpak-van-pesten-1.html ) óf meer informatie ( http://www.veiligheid.nl/nieuws/veiligheidnl-en-film-spijt-samen-tegen-pesten- op-school )

SpangaS MediawhizzIs een special met vijf SpangaS afleveringen, die in het teken staan van de voor- en nadelen van nieuwe media. In de afleveringen komen de SpangaS erachter dat de digitale wereld zowel je vriend als je vijand kan zijn. Bij de special hoort een lespakket, gemaakt door Mijn Kind Online en de NCRV. Het pakket bestaat uit vijf lessen waarbij leerlingen onder andere aan de hand van korte fragmenten nadenken over de thema’s mobiele telefonie, pesten via sms, informatievaardigheden, games, chatten en kopiëren van internet. Ook reflecteren kinderen op hun eigen imago door te kijken wat er nu over hun op het internet staat en ontdekken kinderen wat voor mediagebruikers zij zijn. Lesmateriaal Spangas (http://mijnkindonline.nl/publicaties/lesmateriaal/spangas-mediawhizz)

Pingen, Whappen, Tweeten, Taggen en Liken… Sociale media en SchoolveiligheidIn deze Folder van de politie vinden scholen informatie over online gedrag van jongeren én strafbare feiten in relatie tot de schoolveiligheid (http://www.kennisnet.nl/fileadmin/contentelementen/kennisnet/sociale_media/13_05_13_Sociale_Media_en_Schoolveiligheid.pdf).

21Bs. Het Bossche Broek

Mijn kind online heeft een tabblad over het onderwerp Cyberpesten. Onderwerpen Cyberpesten

Interactieve film It's up to youDeze film kan op scholen worden ingezet om jongeren bewuster te maken van hun rol in cyberpesten. Kijkers bepalen zelf de keuzes van de hoofdpersonen en creëren daarmee hun eigen persoonlijke verhaal. Meer informatie (http://itsuptoyou.nu/)

i-respect, op deze website staan lessen om bewust te worden van de manier waarop je met elkaar omgaat op internet. De meeste lessen zijn gemaakt door leerlingen. Meer informatie : www.i-respect.nl

Lespakket Diploma Veilig Internet Leert leerlingen (groep 5/6 en groep 7/8) om te gaan met de mogelijkheden en risico's van internet. Diploma veilig internet

Het gratis lespakket Diploma Veilig Internet wijdt een apart hoofdstuk aan online pesten. De bewustwording over eerlijkheid en normen en waarden online loopt als een rode draad door het lespakket. Het lespakket wordt vergezeld door de online pestenquête. Hiermee kom je snel tot inzicht van het pestgedrag waar de leerlingen mee te maken hebben. Diploma Veilig Internet is voor leerlingen van groep 5/6 en groep 7/8.

Pestweb Is door het ministerie van OC&W ingesteld als laagdrempelig, goed bereikbaar expertisecentrum

voor kennis, ondersteuning en advies op het gebied van pesten op school.Op Pestweb vind je een overzicht van alle materialen van Pestweb, zoals het lespakket voor basisscholen ‘Kids in actie tegen online pesten’ of ‘de pestpiramide digitaal pesten’ en ‘het pestkwartet’.

Meer informatie: Een Overzicht van lespakketten en methodes voor BO en VO rondom digitaal en traditioneel

pesten. Een Overzicht van ideeën van ideeën om digitaal en traditioneel pesten in de klas onder de

aandacht te brengen.

Media MakkersLesmateriaal ter bevordering van de mediawijsheid van kinderen (groep 6,7 en 8) op de basisschool. Het is een interactieve, kortlopende methode bestaande uit een docentenhandleiding, leerlingenbladen en opdrachten. Lesmateriaal Mediarakkers

22Bs. Het Bossche Broek

TaakspelHet doel van Taakspel is dat onrustig en storend gedrag afneemt. Hierdoor kunnen de leerlingen en de leerkracht efficiënter en taakgerichter werken. De leraar of pedagogisch medewerker geeft tijdens het spelen van Taakspel complimenten en negeert ongewenst gedrag. Er ontstaat meer structuur in de klas: de nadruk ligt op het gewenste gedrag en de leerlingen zijn verantwoordelijk voor hun eigen gedrag. Taakspel

De Coole KikkerBestemd voor scholen, ouders en therapeuten. Maakt boeken en spellen om kinderen sociaal vaardig en weerbaar te maken. Het materiaal is gemaakt door een ervaren kinderpsychologe.De Coole Kikker

Lesprogramma LevensvaardighedenDit is een VO lesprogramma om leerlingen te helpen weerbaarder en sociaal vaardiger te worden. Op Levensvaardigheden op school lees je meer.

Lespakketten van Weerbaar.info 4 t/m 6 jaar (Beertje Anders):* Maak kennis met Beertje Anders - Met docentenhandleiding, werkboekje, diploma en polsbandje.* Voorkom Pesten - Beertje Anders wil pesten graag voorkómen.* Beertje Anders posterset - Met alle posters van Beertje Anders. 7 t/m 10 jaar:

* Stop Pesten- Met digitale lessen over pesten, test pesten, kleurplaten, posters, polsbandjes en ballonnen.* Posterset - Eigen keus van 10 posters. 11 t/m 13 jaar:* Kennismakingspakket - pakket met alle nieuwe lesboekjes.* Stop Pesten - Met digitale lessen over pesten, test pesten, kleurplaten, posters, polsbandjes en ballonnen.* Posterset - Eigen keus van 10 posters.* De Respectballon - Door een illustratie of tekst kenbaar maken wat jij respectvol/respectloos vindt.* Wees Web Wijs - Internet is een prachtig medium maar je kunt er ook verstrikt in raken. * De Musical "Stop Pesten" - De musical wordt door de hoogste klassen/groepen uitgevoerd.14 jaar en ouder:* De Respectballon - Door een illustratie of tekst kenbaar maken wat jij respectvol/respectloos vindt.* Posterset - Eigen keus van 10 posters.* De Nieuwe Media - Waar liggen de grenzen in het gebruik van de Nieuwe Media?* Wees Web Wijs - Internet is een prachtig medium maar je kunt er ook verstrikt in raken.

Stichting De Kracht van 8Deze stichting stelt zich ten doel om een bijdrage te leveren aan een wereld, waarin kinderen leren in respect met zichzelf en de omgeving te kunnen leven.Stichting De Kracht van 8 is al enkele jaren bezig met het creëren en uitgeven van allerlei werkvormen, die deze doelstelling ondersteunen.

Boeken en foldersNEE! Is een boek over 'nee' en 'ja' zeggen, voor het weerbaar maken van kinderen vanaf 3 jaar.Brochure voor ouders over weerbaarheid bij hun puber.

23Bs. Het Bossche Broek

Voorbeelden van filmpjes voor in de les Beeldbank SchoolTV: http://www.schooltv.nl/beeldbank/zoek/?

q=pesten&doelgroep=&zoekbutton.x=0&zoekbutton.y=0 SchoolTV weekjournaal: http://www.schooltv.nl/weekjournaal/2205343/zoek/?

q=pesten&zoek=Zoek en http://www.schooltv.nl/weekjournaal/2205343/zoek/?q=digitaal+pesten&category=&submitbutton=Zoek en http://www.schooltv.nl/weekjournaal/2205343/zoek/?q=internet&category=&submitbutton=Zoek

Sire pesten: http://www.youtube.com/watch?v=8TyplNAQNeU Cyberpesten via tekst: http://www.youtube.com/watch?v=iQZnzjBMiPQ Pestweb: http://www.youtube.com/watch?v=Ts4_9CbQnqc&feature=related

Stichting Omgaan met Pesten, is een professionele organisatie die zich ten doel stelt het pestprobleem aan te pakken. Zij doet dit door: - Het geven van groepsgewijze “Sta Sterk” trainingen- Het geven van individuele coaching- Het bieden van projecten op maat; voor scholen, kinderopvangorganisaties, bedrijven, etc - Het ontwikkelen en verzorgen van studiedagen op aanvraag - Het (verder) ontwikkelen en bespreken van (bestaande) pestprotocollen - Het verzorgen van workshops en thema-avonden op aanvraag - Het opleiden van trainers

Wikiwijs Wikiwijs is in Nederland een plek op internet waar iedere docent leermateriaal kan vinden, gebruiken en aanpassen, van basis- tot universitair onderwijs. Je kunt ook zelf leermateriaal ontwikkelen, bewaren en delen met collega’s. Wikiwijs is een platform waar docenten kennis over en ervaringen met open leermateriaal kunnen uitwisselen en professionele ondersteuning vinden.

De Kinderconsument houdt zich bezig met kinderrechten in de multi media maatschappij.Voorlichting over cyberpesten heeft hun grote aandacht. In de Mediawijsheidwinkel vind je o.a. tabbladen met lesmateriaal en boeken.

Bijlage 3: Materialenlijst sociaal-emotionele ontwikkeling

24Bs. Het Bossche Broek

Materiaal sociaal-emotionele ontwikkeling Het Bossche Broek wat Voor wie waar Individueel /

groepsverbandBeestig:Ieder dier heeft zijn eigen belangrijke eigenschappen. Welk dier past bij jou en waarom?

Voor kinderen en volwassenen

Lerarenkamer Zuid individueel

Hoe maak ik het weer goed?Gewetensconflicten bespreken en oplossingen vinden.

Voor kinderen Lerarenkamer Zuid Beide

What would you do?Situaties (gewetensconflicten) bespreken en oplossingen vinden.

Voor kinderen Lerarenkamer Zuid Beide

Stop denk doe-spel:Spel over omgaan met conflicten

Voor kinderen Lerarenkamer Zuid/ Kamer Jasmijn Centrum

Groepsverband/ individueel

Babbelspel:Spelenderwijs inzicht krijgen in een aantal sociale vaardigheden.

Voor kinderen Lerarenkamer Zuid/ Kamer Jasmijn Centrum

groepsverband

De coole kikker:Het sociale vaardigheden kwartetspel.

Voor kinderen Amber groepsverband

Eigenwijsjes:Coaching kaartjes om positief te leren denken.…ik kan het!..

Voor volwassenen en kinderen.

Amber Beide

Maxi-VisoDidac:Gevaren herkennen en vermijden.

Voor kinderen Lerarenkamer Zuid/ Kamer Jasmijn Centrum

Beide

Energize 2 en 3 Voor kinderen Kamer Jasmijn Centrum

groepsverband

Luister je wel naar mij? van M. Delfos over gespreksvoering met kinderen

Voor leerkrachten Kamer Jasmijn Centrum

Individueel

Lespakket “Meidenvenijn” Voor kinderen Lerarenkamer Zuid/ Kamer Jasmijn Centrum

groepsverband

Wat kun je doen als je te snel boos bent

Voor kinderen Kamer Jasmijn Centrum

Werkboek voor individueel gebruik

Het leven in mijn klas: Samenwerken aan een fijnere groep in de klas

Voor kinderen Kamer Jasmijn Centrum

Groepsverband

Kids`Skills in actie! Oplossingsgericht werken in de praktijk

Voor leerkrachten Kamer Jasmijn Centrum

Groepsverband/ individueel

De methode Kids`Skills Voor leerkrachten Kamer Jasmijn Centrum

Groepsverband/ individueel

Pesten op school: Adequaat Voor leerkrachten Kamer Jasmijn Groepsverband

25Bs. Het Bossche Broek

optreden tegen pestgedrag CentrumKinderen en ingrijpende situaties

Voor leerkrachten Kamer Jasmijn Centrum

Groepsverband

Beter omgaan met jezelf en de ander

Voor kinderen in de bovenbouw

Kamer Jasmijn Centrum

Groepsverband

Ik mag ik en jij mag jij zijn Cd met liedjes voor kinderen

Kamer Jasmijn Centrum

Groepsverband of individueel

Oplossingsgerichte vragen Voor leerkrachten Kamer Jasmijn Centrum

Kindertelefoon.nl Voor kinderen Kamer Jasmijn Centrum

DVD / Groepsverband

LitLi Boeken over pesten Boekenlijsten in de anti-

pestmappen. Boek de “gouden weken” Boek “pestkop, apenkop” Boek : ’handboek positieve

groepsvorming” Boek “Ik ben toch te gek” Boek “Het Coole

kikkerboek” In Orthotheek allerlei

informatie over pesten.

Leesboeken over pesten Chaos Wil Wevers Buitenspel Richard

Backers Bommetje Chris Vegter Het achtste groepje is

tegen het Soepie Jacques Vriens

De koningin van 1B De koningin van het web Meidenvenijn/pesten Cyberpesten Haas en Mol zoeken

een uitweg Mieren in je buik Visie op pesten Treiterkoppen,

achtbanen en cupcakes. Rupa de Zoenheks Boom en Kraai ‘De Paarse Kikker’ Floorpower! Knopen in je touw Alle monsters

verzamelen Een monster om mij heen Jippie, pesten doet geen

pijn meer Mama, help ik word

gepest

Voor leerkrachten en kinderen

Beide locaties Zuid: lerarenkamer

26Bs. Het Bossche Broek

De pestkop - krijgt op zijn kop

Lieveheersbeestje en Hommeltje

Pesten is Laf! Cyberpesten is laffer

Timmy is boos - Sjoerd Kuyper

Nijntje over pesten - Dick Bruna

Pesten, wat vind jij? - Trix van Dugteren

Online - Iris Boter

27Bs. Het Bossche Broek