� �

Watererfgoed Coevorden en omstreken

Drenthe lijkt op een omgekeerd soepbord. Hoog in het midden, aflopend naar de randen. Het centrale deel heet het Drents Plateau en bestaat uit zand- en keileemgronden. De vele beekjes stromen af naar de randen van de provincie, vooral naar Meppel of Groningen. Minder bekend is dat Drenthe nog een derde watersysteem kent. Bij Coevorden komt een aantal riviertjes tezamen die uiteindelijk afwateren op de Overijsselse Vecht. Dit bekenstelsel is heel belangrijk geweest voor de ontwikkeling van Coevorden en omstreken. Het werd vanaf de 19e eeuw uitgebreid met een ingenieus systeem van kanalen waar tot op de dag van vandaag aan wordt gesleuteld. Zo is een fascinerend water-landschap ontstaan dat het verdient nader bekeken te worden. Dit boekje beschrijft vijf routes langs de sporen van het vroegere en huidig gebruik van water. ‘Watererfgoedroutes Coevorden en omstreken’ laat u op een andere manier kijken naar de geschiedenis van het gebied.

De KNHM, afdeling Drenthe, zet zich al jaren in om samen met bewoners het belang van water voor de leefomgeving zichtbaar te maken. Wij hopen dat dit boekje bijdraagt aan een zorgvuldige omgang met het prachtige watererfgoed in en om Coevorden. En dat het bewoners, bedrijven en beleidsmakers inspireert tot steeds nieuwe en passende oplossingen voor de wateruitdagingen die op ons afkomen.

Graag wil ik iedereen bedanken die aan de samenstelling en uitgave van dit boek heeft bijgedragen, waaronder het Waterschap Vechtstromen voor de financiële ondersteuning.

Tryntsje Slagman-Bootsmavoorzitter KNHM

Fietsroutes volgens het knooppuntensysteem De routes in dit boekje volgen zoveel mogelijk het systeem van fietsknooppunten.• Waar de route afwijkt van dit systeem, is in de tekst een korte routebeschrijving opgenomen.• Iedere route eindigt weer op het beginpunt.• De nummers van de knooppunten staan ook op de kaart in witte cirkels aangegeven.• Op de kaarten is een afwijkende route met een stippellijn aangegeven.• U volgt de genummerde borden in de gewenste richting van knooppunt naar knooppunt, zoals op de kaart aangegeven. • In het veld zelf treft u bordjes aan en bij de knoop- punten panelen met de nummers van de knoop- punten.• Sommige bezienswaardigheden liggen wat verder van de route af; op basis van de beschrijving in het boekje en de kaart kunt u besluiten een kleine omweg te maken.

Kijk voor meer informatie over fietsknooppuntenop www.fietsendrenthe.nl.

Gebruiksaanwijzing

65

17 WezupWezup betekent in oud-Nederlands weidebeek of grote beek. Het dorp is aan een zijtak van de Aalderstroom ontstaan en is lang een kleine boerennederzetting gebleven. Het lag namelijk ingeklemd tussen twee beekdalen die geen verdere uitbreiding toelieten. Wezup past moeiteloos in de rij authentieke esdorpen die in deze gids zijn beschreven. Tenslotte komt de historisch geïnteresseerde inwendige mens in Wezup goed aan zijn trekken in café Perkaan. Het is een echt huiskamercafé waar de vroegere eigenaar Perkaan ooit het beroep van boer met dat van kastelein combineerde. Vanuit de kroeg hield hij door een klein raampje een oogje op het vee in de stal. Dieren zijn er niet meer, voor de rest is café Perkaan weinig veranderd.

Route 524 km Zuid

66 67

1START

2

3

4

5

6

8

9

10

11

12

1314

16

17

24 km Zuid

Route 5

25

13

84

85

76

8

9

16

25

Routepunt

Fietsknooppunt

24 12

10

715

7

68 69

Almelo–De Haandrik) gesloten. Op dat moment moet al het Drentse water via het Afwateringskanaal worden afgevoerd.De Vecht en het Afwateringskanaal ontmoeten elkaar bij Gramsbergen waarna het water langs Zwolle uiteindelijk in het IJsselmeer wordt geloosd. In droge tijden wordt het water op het 9,10 pand aangevuld vanuit het Twentekanaal. Bij Eefde in Gelderland wordt dit kanaal met grote pompen voorzien van water uit de IJssel. Alles in dienst van het pand negen komma tien, een fascinerend staaltje waterbeheer dat u in deze route beter leert kennen.

1 Coevordenzie route 1

2 Coevorden–VechtkanaalDe afwatering bij Coevorden is lang een groot probleem geweest. ’s Winters stond het land tot kilometers in de omtrek blank en ook in andere jaargetijden hoefde er weinig te gebeuren om bijvoorbeeld de hooioogst onmogelijk te maken. Al het water uit een groot gebied moest via de Kleine Vecht zijn weg naar de Vecht in het zuiden vinden. Dit riviertje was daar nauwelijks op berekend en kon bovendien al dat water niet kwijt als het peil van de Vecht in natte tijden te hoog stond. Het probleem verergerde nog toen door de systematische vervening in de 19e eeuw grote hoeveelheden water, die voorheen als in een spons in het veen werden

U vertrekt vanaf het station van Coevorden naar de zuidrand van de stad. Hier volgt u het Coevorden–Vechtkanaal dat bij de kruising met de Vecht overgaat in het kanaal Almelo–De Haandrik. Na Gramsbergen steekt u de Vecht weer over en gaat via de polders Noord en Zuid Meene naar het landgoed De Groote Scheere. Langs het buurtschap Klooster komt u terug in Coevorden.

PandnegenkommatienHet toverwoord van deze route is ‘pand negen komma tien’. Een pand is een waterstaatkundige term voor een watertraject met hetzelfde waterpeil, meestal tussen twee sluizen in. Het waterpeil van 9,10 meter + NAP is cruciaal voor het hele waterbeheer rondom Coevorden en ver daarbuiten. Bij dit waterpeil houdt Coevorden droge voeten en kunnen schepen onbelemmerd tot ver in Overijssel varen. Het waterschap doet er alles aan om dit peil te handhaven. En alles is ook echt alles. Alle kanalen die in Coevorden uitkomen, kanaal Coevorden–Zwinderen, Stieltjeskanaal, kanaal Coevorden–Alte Picardie, Afwateringskanaal en het Coevorden–Vechtkanaal, zijn op het waterpeil 9,10 afgesteld. Hetzelfde geldt voor het kanaal Almelo–De Haandrik en de Vecht tot aan de Duitse plaats Neuenhaus.

TweestuwenHet waterpeil van dit enorme gebied wordt slechts met twee stuwen geregeld: stuw De Haandrik in de Vecht en de Drentse stuw in het Afwateringskanaal. Beide stuwen worden automatisch op exact hetzelfde peil ingesteld.Bijna al het water uit Zuidoost Drenthe – een oppervlakte vergelijkbaar met ca. 81.000 voetbalvelden – stroomt via het Afwateringskanaal en het Coevorden–Vechtkanaal naar de Vecht. Als het waterpeil in de Vecht erg hoog wordt, zijn de sluizen Coevorden (in het Coevorden–Vechtkanaal) en De Haandrik (in het kanaal

24 km Zuid

Route 5DewaterschapsrouteFietsroute

77

Coevorden–Vechtkanaal begin 20e eeuw

Start Station Coevorden

Bij knooppunt 76 links over de Bentheimer brug en bij de viersprong rechts

70 71

Vanwege bouwvalligheid is het gebouw gesloopt zodat alleen de voorgevel met schoorsteen nog overeind staat. Het is zelfs in deze staat een prachtig industrieel monument dat u niet mag missen, zolang het nog kan.

4 ScheepswerfDeVlijtEen boekje over de geschiedenis van water is niet compleet zonder een scheepswerf. Gelukkig bezit Coevorden er nog één, scheepswerf De Vlijt, op het industrieterrein aan de zuidkant van de stad. De werf lag eerst in Schoonebeek maar is in 1961 verplaatst naar Coevorden vanwege de betere bereikbaarheid. Op de werf worden geen nieuwe schepen meer gebouwd maar alleen reparatie- en onderhoudswerkzaamheden uitgevoerd. De schepen worden op de twee aanwezige hellingen van ca. 40 m lang getrokken om te worden schoongespoten, geteerd en gerepareerd. De werf is gespecialiseerd in het scheepstype ‘spits’, een vrachtschip dat op bijna alle Europese binnenwateren kan varen.

5 HavenCoevordenPas na de Tweede Wereldoorlog is de oude haven in het centrum van Coevorden gedempt. Sinds enkele jaren ligt er een moderne overslaghaven langs het Coevorden–Vechtkanaal, vlakbij het

vastgehouden, vrij kwamen en zich bij de normale waterstromen voegden. Een kanaal van Coevorden naar de Vecht bij De Haandrik was de meest logische oplossing. Het heeft echter tientallen jaren geduurd – tot 1860 – voordat deze waterweg ook daadwerkelijk gegraven kon worden. Dat had vooral met commerciële belangen van Drentse ondernemers te maken die bang waren dat Drentse turf via dit nieuwe kanaal zijn weg naar de markt zou vinden zodat zij tolgelden misten.Het Coevorden–Vechtkanaal heeft nu een beperkte functie voor de beroepsvaart. Schepen kunnen de haven buiten de stad bereiken en daar goederen overslaan, met een aansluiting op het spoor. Ten noorden van Coevorden zijn de sluizen kleiner zodat daar nauwelijks meer beroepsvaart voorkomt. Hoewel de economische betekenis van het kanaal klein is, zijn er toch plannen om de capaciteit samen met het aansluitende kanaal Almelo–De Haandrik uit te breiden tot schepen van 700 ton.

3 AardappelmeelfabriekLangs het Coevorden–Vechtkanaal staat het karkas van de voormalige aardappelmeelfabriek De Centrale. Het complex is in 1908 gebouwd als coöperatie van de aardappelboeren in de omgeving, werd in 1944 getroffen door een geallieerd bombardement en na de oorlog herbouwd. De fabriek heeft tot 1964 dienst gedaan zodat het bedrijf inmiddels vijftig jaar buiten gebruik is.Het complex weerspiegelt het belang van waterwegen voor industrie en bedrijvigheid tot ver na de Tweede Wereldoorlog. De loskade, opgebouwd uit betonnen elementen, houten balken en ijzeren bolsters, ligt er nog net zo bij als toen het laatste schip zijn lading hier loste.

Bijschrift

Restant aardappel-meelfabriek

In WO II verwoeste aardappelmeel-fabriek De Centrale

Huidige spoorbrug over Coevorden–Vechtkanaal

Coevorden–Vechtkanaal richting Coevorden

Waar de weg een bocht naar links maakt rechtdoor fietspad in, T-splitsing rechts over spoor en vervolgens links richting Gramsbergen

Volg het fietspad om de haven van Coevorden heen

Een ‘spits’ op scheepswerf De Vlijt

72 73

7 OverijsselsestuwBij hoog water in de Vecht gaat de sluis Coevorden dicht om te zorgen dat het rivierwater niet het Coevorden–Vechtkanaal in stroomt. Water uit het Coevorden–Vechtkanaal kan dan via de Overijsselse stuw wegstromen in het Afwateringskanaal. De schotten van de stuw worden dan omhoog getrokken zodat het water er onderdoor spuit. Dit gebeurt met zo’n kracht dat het stenen stortbed dat erachter lag beschadigd raakte. De stenen spoelden weg zodat zij nu met beton zijn vastgezet. De Overijsselse stuw ligt voorbij de Drentse stuw, op een punt waar het hoogte-verschil tussen beide kanalen zo’n twee meter is.

8 VechtDe Overijsselse Vecht is een regenrivier die ontspringt in Duitsland en na 167 km uitmondt in het Zwarte Water ten noorden van Zwolle. De rivier kent een verval van honderd meter waarvan tien meter op Nederlands grondgebied. Tot ver in de 19e eeuw had de Vecht

een belangrijke rol in de scheepvaart. Plaatsen als Ommen, Dalfsen, Hardenberg en Gramsbergen hebben er hun ontstaan aan te danken. Met de aanleg van de Dedemsvaart en de Lutterhoofdwijk naar Coevorden nam het belang van de Vecht als vaarweg af. Begin 20e eeuw werd de rivier gekanaliseerd door de vele bochten af te snijden zodat de lengte in Nederland daalde van 85 naar 60 km. Door alle ingrepen is de rivier nog maar

grensoverschrijdend bedrijventerrein Europark. Het transport over water loopt over de Twentse kanalen. De haven sluit ook aan op het spoorwegennet van Rotterdam naar Duitsland, via de Bentheimer Eisenbahn. Treinen moeten nu nog via het centrum van Coevorden rangeren om bij de terminal te komen maar er wordt aan een nieuwe spoorbaan gewerkt die om de stad heenloopt, met bruggen over het Coevorden–Vechtkanaal.

6 DedriegemalenLangs het kanaal liggen drie gemalen vlakbij elkaar. Gemaal De Mars ligt in Drenthe en zorgde voor afwatering van Drents water. Voor het gebouw staat een imposant hoekstuk van een waterpomp. Iets verder zuidelijk ligt gemaal Vilsterborg op Overijssels grondgebied. Een stukje van de weg af loopt de grens met Duitsland waar gemaal Dr. Mawick staat. Waterschappen hadden vroeger veel minder onderling contact zodat op deze plek drie gemalen staan in plaats van één groot gemaal. Al dit water gaat nu via één leiding onder het Coevorden–Vechtkanaal door naar het Afwateringskanaal.

Overslaghaven Coevorden

Hoekstuk water-pomp bij gemaal De Mars

Overijsselse stuw

Vecht bij De Haandrik

Bij Sluis Coevorden rechts over brugT-splitsing rechts, na spoorwegovergang links

Gemaal Dr. Mawick in Duitsland

74 75

StuwDe eigenlijke stuw ligt naast de sluis en dient om het water op het juiste peil te houden. Vroeger gebruikte men hier houten balken voor die in een stellage werden gezet om het water op te stuwen. Nu gebeurt alles volautomatisch, aangestuurd door een computer waar de gewenste waterstanden in geprogrammeerd zijn. Alleen in uitzonderingsgevallen, bijvoorbeeld bij reparaties of een calamiteit, neemt een machinist de bediening weer over.

WaterkrachtcentraleTenslotte staat naast de stuw een voor ons land bijzonder gebouw. Het is een waterkrachtcentrale uit 1988, de kleinste maar ook oudste van de vijf nog werkende centrales in Nederland. De centrale wekt energie op uit stromend water. Dat valt in ons vlakke land nog niet mee. Zo moet de Vecht voldoende water afvoeren om de centrale te laten draaien. Teveel water is ook niet goed want dan is er juist te weinig peilverschil en is de stuw zogezegd verdronken. Om het nog moeilijker te maken mag de centrale pas draaien als de vistrap voldoende water heeft. Al met al is wel duidelijk waarom een waterland als Nederland zo weinig waterkrachtcentrales heeft. Er is te weinig hoogteverschil om een centrale rendabel te laten werken.

bevaarbaar van Zwolle tot Ommen omdat de stuwen verder bovenstrooms geen schutsluizen meer hebben. Inmiddels wordt hard gewerkt om recreatievaart tot aan de Duitse grens weer mogelijk te maken. Zo is de sluis bij de stuw De Haandrik onlangs gerestaureerd zodat er weer schepen kunnen passeren.

9 StuwDeHaandrikVolgt u de rivieroever naar rechts en neemt u eens uitgebreid de tijd voor het schouwspel dat u hier aantreft. Weinig plaatsen laten op zo’n klein oppervlak zoveel kanten van het waterverhaal zien.

WaterinlaatwerkDe eerste brug die u passeert is het waterinlaatwerk voor de waterberging Zuid Meene. Wanneer er een onbeheersbaar hoog water dreigt – berekend op hoogstens eenmaal per eeuw – gaan de deuren van dit inlaatwerk open en stroomt het water de polder Zuid Meene in. Verderop leest u daar meer over.

VistrapVanaf de volgende brug kijkt u in de vistrap die vissen moet helpen het hoogteverschil van twee meter in de rivier met kleine stapjes te overbruggen. De vistrap is om de sluis en de stuw heengelegd en stelt bijvoorbeeld de Winde in staat om in het voorjaar stroomopwaarts te trekken en te paren. ’s Winters zwemt de vis weer terug. Inmiddels worden dergelijke werken meestal met passages van stenen gemaakt om ook kleinere vissen te laten passeren. Wanneer u een stukje langs de vistrap loopt ziet u aan de andere kant van de dijk een voormalige rivierarm van de Vecht die ruim honderd jaar geleden is afgesneden.

SluisVervolgens komt u bij de net gerestaureerde sluis die in oorsprong dateert uit ca. 1920 en in 1974 is gesloten voor de scheepvaart. Inmiddels hebben het waterschap en de gemeenten afgesproken om de Vecht weer bevaarbaar te maken voor de pleziervaart tot aan de Duitse grens. Boten die de sluis De Haandrik passeren kunnen hun tocht vervolgen via het Coevorden–Vechtkanaal of het kanaal Almelo–De Haandrik. Naast de sluis staat een zogenaamde schotbalkenloods. Schotbalken dienen om een sluis af te sluiten voor bijvoorbeeld reparaties aan de sluisdeur. Ze worden dan neergelaten in sleuven in de wand van de sluis.

Vistrap bij stuw De Haandrik

Gerestaureerde sluis bij stuw De Haandrik

Waterinlaatwerk voor polder Zuid Meene

Terugkeren naar verharde weg, rechts en na spoorwegovergang rechts

Schotbalken om de sluis af te sluiten

Stuw met water-krachtcentrale De Haandrik

76 77

12 AneHet dorpje Ane heeft een magische klank omdat er in 1219 een echte veldslag heeft plaatsgevonden. Een Drents boerenleger, onder aanvoering van de heer van Coevorden, heeft hier het ridderleger van de bisschop van Utrecht in de pan gehakt. De bisschop kwam orde op zaken stellen in zijn veraf gelegen gebied maar sneuvelde zelf toen zijn leger in het zompige moeras vastliep. De vreugde was van korte duur want zijn opvolger kreeg de opstandige Drenten alsnog klein. In het dorp staat een stenen monument ter ere van deze gedenkwaardige slag, een van de weinige keren dat Drenthe in de grote geschiedenis opdook.

13 NoordMeeneNajaar 1998 stond het water in de Vecht zo hoog dat een serieuze overstroming dreigde van het gebied tussen Hardenberg, Ommen en Coevorden. Toen is besloten een waterberging in te richten om in noodgevallen de Vecht te ontlasten. De waterberging bestaat uit twee polders aan weerszijden van het Afwateringskanaal, Noord en Zuid Meene. Samen kunnen ze meer dan 4,5 miljoen m3 water bevatten. De inlaat voor de polder Noord Meene ligt verstopt in de dijk van het Afwateringskanaal. Het gemaal Noord Meene zorgt ervoor dat het waterpeil in de polder stabiel blijft.

10 KanaalAlmelo–DeHaandrikMidden 19e eeuw werd het kanaal Almelo–De Haandrik gegraven als onderdeel van een groter plan om in de provincie Overijssel een eigen kanalenstelsel aan te leggen. Het kanaal was een aftakking naar de Vecht vanaf het kanaal van Almelo naar Zwolle. Het hoofdkanaal is echter allang gesloten terwijl het kanaal Almelo–De Haandrik nog steeds een economische functie heeft. Tot aan de sluis van Aadorp, vlakbij Almelo, is het kanaal onderdeel van het pand 9,10. De sluis De Haandrik (niet te verwarren met de hiervoor besproken stuw De Haandrik) gaat alleen dicht bij hoog water in de Vecht en is dan onderdeel van het dijkensysteem langs deze rivier. Het zorgt er dan voor dat er geen rivierwater het kanaal instroomt.

11 GramsbergenHet stadje is waarschijnlijk ontstaan bij een kasteel, het Huis van Gramsbergen, dat in de 14e eeuw voor het eerst wordt genoemd. De ligging aan de Vecht bracht enige voorspoed maar zorgde ook voor onrust in tijden van oorlog. In het begin van de Tachtigjarige Oorlog was Gramsbergen enige tijd door de Spanjaarden bezet die van hieruit Coevorden aanvielen. Het kasteel is allang afgebroken maar de vroegere voornaamheid is nog steeds af te lezen aan het redelijk intact gebleven centrum. Deel ervan is aangewezen als beschermd dorpsgezicht. Vlak buiten het dorp, op de plek waar het Afwateringskanaal uitmondt in de Vecht, staat het kunstwerk ‘Hello sailor!’ van Jeroen Doorenweerd. Het is een witte uitzichttoren in de vorm van een scheepsboeg met prachtig uitzicht over het water.

Bij knooppunt 12 rechts, eerste weg rechtsEinde weg links, parallelweg volgenVoorbij gemaal Grote Meene rechts N34 oversteken

Kanaal Almelo–De Haandrik richting Vecht

Kunstwerk ‘Hello sailor!’ langs de Vecht

24

13

12 T-splitsing rechts T-splitsing links

Afsluitbare coupure in polder Noord Meene

Monument Slag bij Ane

Gemaal Noord Meene

78 79

kon. Het gevolg was grote wateroverlast in en om Coevorden. Omdat het Afwateringskanaal op een lager pand van de Vecht afwatert – iets voorbij Gramsbergen – is de afvoer ook bij hoge waterstanden gegarandeerd en behoort de wateroverlast tot het verleden. Net voorbij het punt waar het Afwateringskanaal afbuigt van het Coevorden–Vechtkanaal staat het gemaal Kleine Vecht. Dit zorgt voor de afvoer van overtollig water uit de gelijknamige polder.

16 GrooteScheereDe Groote Scheere is een bijzonder landgoed op de grens van Drenthe en Overijssel. Het huidige landhuis Ter Scheer heeft voorlopers die zeker tot de 15e eeuw teruggaan. De Groote Scheere kent een prachtige natuur en goed zichtbare oude landschapselementen en gebouwen. Het is ook waterstaatkundig een spraakmakend gebied. De oude beekstructuur van het landgoed is grotendeels hersteld en het Scheerse Veld is ingericht voor waterberging. De vijver bij het restaurant waar u langs komt, is deel van deze waterberging. Al deze maatregelen zijn uitgevoerd in overleg met de gebruikers van het gebied. Aan de ene kant kunnen de boeren op het landgoed hun bedrijf blijven uitoefenen terwijl andere delen van De Groote Scheere zijn ingericht voor bezoekers. Er is een netwerk van paden zodat wandelaars en fietsers volop kunnen genieten van het oude cultuurlandschap.

17 BuurtschapKloosterenKleineVechtZie route 2

14 ZuidMeeneDe polder Zuid Meene helt een beetje af naar het westen. Bij een overstroming staat op het laagste punt 2,5 meter water. Voor de dijken zijn deels de natuurlijke hoogtes van het gebied gebruikt. Daar liggen ook de boerderijen die zelfs bij gebruik van het gebied als waterberging droog blijven. Slechts één boerderij lag zo laag dat deze verplaatst moest worden. Enkele andere huizen worden beschermd door dijken met zogenaamde coupures om het verkeer door te laten. Bij een overstroming worden deze gesloten met schotbalken. De inlaat van de waterberging bevindt zich bij de stuw De Haandrik. De polder wordt bemalen door één gemaal dat bij het Afwateringskanaal staat.

15 AfwateringskanaalU ziet het er misschien niet aan af maar het Afwateringskanaal is een van de belangrijkste kanalen van Drenthe. Het doet precies wat de naam zegt: het voert water van dit deel van Drenthe af naar het lager gelegen deel van de Overijsselse Vecht. Het kanaal is 1923 aangelegd omdat het Coevorden–Vechtkanaal bij een hoge waterstand van de Vecht geen water kwijt

76

85

T-splitsing links

84

Werking inlaat-voorziening Zuid Meene bij opening schuif in de Vecht; links stuw en sluis De Haandrik

Drentse stuw in Afwateringskanaal met schotbalken-loods

Na spoorwegovergang, viersprong rechtdoor en brede weg links naar station

Gemaal Zuid Meene

80

Colofon

© januari 2015, In Boekvorm Uitgevers, Assen

Dit is een gezamenlijke uitgave van de vereniging Koninklijke Nederlandse Heide Maatschappij (KNHM) afdeling Drenthe, waterschap Vechtstromen en In Boekvorm Uitgevers en is mede mogelijk gemaakt door Stichting Het Drentse Landschap.

TekstOlav Reijers, Het verhaal van de Plek

FotografieenillustratieStichting Aold Daol’n, Historische Vereniging Coevorden, Historische Vereniging Klenckerheugte / Harm Jan Lesschen, Stichting Streekeigen Sleen, Drents Museum (Prinses van Zweeloo), Hans Dekker (hunebed Papeloze kerk, kerk Zweeloo), Tom Grobbe (gemaal Binnenvree), Joop van de Merbel (watersnuffels), Jaap de Vries (blauwe reiger, De Palms), Eric Wanders (blauwborst, aalscholver), Olav Reijers

EindredactieSonja van der Meer, Het Drentse LandschapHendrik Oosterveld, KNHM

MetdankaanJan Arie van Berkum, Wim Dijkstra, Henri Ellen, Michiel Gerding, Annelies Goedhart, Tom Grobbe, Ineke den Hollander, Harm Jan Lesschen, Henk Nijkamp, Annemoreen Ooms, Miranda Pathuis, Roelof Schuiling, Henk Valstar, Uko Vegter, Ysbrand van der Weide, Albert Zwiers

VormgevingIn Ontwerp, bureau voor vormgeving, Assen

ProductieSonja van der Meer, Het Drentse Landschap

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, digitaal of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. No part of this book may be reproduced in any form by print, photoprint, microfilm, digital or any other means without prior written consent of the publisher.