Wandelen over het water

erhalen over een God die zijn eigen scheppingvernietigt door een watervloed en daar vervolgens

spijt van heeft. Of over een man, uit een maagd ge-boren, die over het water loopt en uit de dood opstaat.

Ze zijn voor een hedendaagse lezer geheimtaal geworden.Deze verhalen zijn echter een schatkamer van erva-

ringen die het oude Israël in een periode van eeuwen opdeedmet het leven en met zijn God. Verhalen die via het chris-tendom de wereld in zijn gegaan, onze westerse beschavingdiepgaand hebben beïnvloed en telkens opnieuw mensenhebben aangesproken en geïnspireerd.

Carel ter Linden gaf in zijn gemeente – tot 1999 wasdat de Haagse Kloosterkerk – vele jaren cursussen om de die-pere betekenis van deze verhalen te ontdekken. In dit boekgaat het om de kernthema’s van de bijbel en de belangrijkstevragen die mensen daarbij hebben. De auteur reikt als hetware sleutels aan om de beeldende taal van de verhalen teverstaan en de lezer wegwijs te maken in het landschap vanhet aloude Boek.

Van de hand van Carel ter Linden verscheen eerder eenveelgebruikt boekje Een land waar je de weg niet kent. Overomgaan met rouwenden. Bij zijn afscheid van de Klooster-kerk verscheen Haghepreken, waarin een tiental preken uitzijn Haagse periode is gebundeld.

Sommigen zullen zich de auteur herinneren vanwegezijn betrokkenheid bij koninklijke huwelijken en de uit-vaart van prins Claus.

Carel ter Linden

Wandelen overhet waterBijbelse beeldenen hun geheim

V

www.uitgeverijmeinema.nl

Carelter

LindenW

andelenover

hetw

ater

Wandelen over Water omslag V6:Wandelen over Water omslag 27-12-2007 12:13 Pagina 1

Aan mijn kinderen en hun vriendenAan Tineke

9230_Wandelen water 7e dr 22-12-2009 09:08 Pagina 2

Carel ter Linden

Wandelen over het water

Bijbelse beelden en hun geheim

Zevende druk

Uitgeverij Meinema, Zoetermeer


Meer informatie over dit boek en over andere uitgaven van uitgeverijMeinema vindt u op www.uitgeverijmeinema.nl

Ontwerp omslag: Toni Mulder, Amsterdam

isbn 90 211 3944 8nur 700

Zevende druk 2010

© 2004 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveel-voudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of open-baar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, me-chanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zondervoorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan opgrond van artikel 16B Auteurswet 1912 j° het Besluit van 20 juni 1974St.b. 351, zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, St.b. 471artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigdevergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 882, 1180 AW Amstelveen). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uit-gave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.


Inhoud

Inleiding 9

1. Het geloof op de helling 111a Een nieuw wereldbeeld 11De Zin van het bestaan verliest zijn hoofdletter 12 ∼ Een anderwereldbeeld 13 ∼ Drie grondhoudingen 15 ∼ Een aardverschui-ving in de natuurwetenschap 16

1b Ontwikkelingen in de bijbelwetenschap 17De bijbel allereerst mensenwoord 18 ∼ Ook de bijbel voorwerpvan wetenschappelijk onderzoek 19 ∼ Conclusie 21

2. De verbeelde God 22Gods bestaan op zichzelf geen vraag 22 ∼ De bijbel spreekt in beelden over God 24 ∼ ‘Ik zal er zijn…’ 25 ∼ Ooit vielen beelden werkelijkheid samen 28 ∼ ‘Je moet het symbolisch zien’ 30 ∼Het goede recht van het oude wereldbeeld 31 ∼ Een God die neer-daalt 32 ∼ Pleidooi voor een zekere naïveteit 33 ∼ Is het geloofniet een projectie van de mens? 34 ∼ Tweeërlei projectie 37 ∼ Onsspreken over God is tegelijk criterium voor ons menselijk han-delen 38 ∼ God: een geestelijke kracht 38

3. Verhalenderwijs 41De bijbel vertelt graag verhalen 41 ∼ Eerste functie: het geschie-deniskarakter van het verhaal 42 ∼ Tweede functie: het plaatje bijde tekst 43 ∼ Derde functie: de herkenning 44 ∼ Ben ik dat? 45∼ Een bijzondere verhaalvorm: de gelijkenis 46

5


4. ‘Ga uit uw land’ 48Een nieuw geloof komt op 48 ∼ Een stem die riep 48 ∼ Het Babylonische zondvloedverhaal 50 ∼ Het bijbelse zondvloedver-haal 52 ∼ De ondergang: de mens roept haar zelf op 53

5. Ervaring en openbaring 57Openbaring is niet los verkrijgbaar 57 ∼ Openbaring als beslis-sende ervaring 58 ∼ Wat niet in de bijbel staat 59 ∼ Geloof moetaannemelijk zijn 60

6. Israël en de volken 62De figuur van Lot als personificatie van de volken 62 ∼ Abrahamen Lot 63 ∼ Uitverkiezing: een misleidende term 64 ∼ Ismaël enIsaäk 65 ∼ Esau en Jakob 68 ∼ Twee stijlen van leven 70 ∼ Hetvoorbeeld van een heiden 71 ∼ Israël, de zoon van God 72 ∼ Dekoning 74 ∼ Israëls stammoeders onvruchtbaar 74 ∼ De laatstedie de eerste wordt: het thema zet zich binnen Israël voort 76 ∼Jezus, ‘Gods eerstgeborene’ 77 ∼ Schema 78

7. Jezus, zoon van God 80Het Nieuwe Testament 80 ∼ ‘Gij zijt de Messias, de zoon van delevende God’ 81 ∼ Ook een heiden gaat een licht op 82 ∼ Mar-cus 84 ∼ Lucas 86 ∼ Matteüs 88 ∼ Johannes 89 ∼ Conclusie 91

8. Wonderverhalen over Jezus 94Genezingsverhalen 94 ∼ Het water dat wijn werd 96 ∼ Het brood dat niet opraakte 99 ∼ De interventie van een heidensevrouw 100

9. Jezus’ lijden en sterven: 9. de evangeliën en Paulus 102Getuigende ‘geschiedschrijving’ 102 ∼ Jezus, ‘het lam van God’ 103 ∼ Twee lagen 104 ∼ De martelaren van het Tweede Mak-kabeeënboek 105 ∼ Paulus 106

6


10. Jezus’ lijden en sterven in de 10. kerkgeschiedenis 108Anselmus van Canterbury 108 ∼ De Nederlandse Geloofsbelij-denis 109 ∼ De Heidelbergse Catechismus 109 ∼ Tegenstro-mingen: Abaelard, Ritschl 110 ∼ Sölle 110 ∼ Wiersinga 111 ∼ Po-ging tot antwoord 112 ∼ Wat is er feitelijk gebeurd? 113 ∼ Jezus’betekenis 114

11. De opstandingsverhalen: hun ontstaan en 11. betekenis 118Het ontstaan van het opstandingsgeloof 118 ∼ Paulus 119 ∼ Mar-cus en het open graf 120 ∼ Verschijningsverhalen ook buiten hetjodendom 122 ∼ Het verschijningsverhaal als uitdrukking van ge-loof 123 ∼ ‘Ten derden dage’ 124 ∼ Jezus’ opneming in de he-mel 125 ∼ De geest van Jezus leeft voort 126 ∼ De geest van Je-zus wordt vaardig over mensen 127 ∼ De opstandingsverhalen:getuigenissen in beelden 129 ∼ De betekenis van Jezus’ opstan-ding voor mensen van vandaag 131 ∼ Een anders denken over een‘leven na de dood’ 133

Noten 136

7


1

Het geloof op de helling

11a Een nieuw wereldbeeld

Eeuwenlang beheerste God het denken en doen van de mensen.Elk dorp, elke stad had zijn kerk, zijn kathedraal. De koning re-geerde bij de gratie Gods. ‘Pour Dieu et la Patrie’ stond er op devaandels van de Franse soldaten in de Frans-Duitse oorlog, ‘MitGott für Kaiser und Reich’ op de vaandels van hun vijand. Gods-dienst was een sterk bepalende factor in het culturele en maat-schappelijke leven.

Dat alles is veranderd, althans in Europa. Wij spreken danniet over Azië of Afrika en het nog altijd door het christendomsterk beïnvloede Amerika, maar over het geseculariseerde Wes-ten en over ons eigen land. En dan moeten wij nog onderscheidmaken tussen het leefklimaat in de stad en het soms nog be-trekkelijk gesloten dorp met een sterk godsdienstige inslag. Hetis voor mensen die wegtrekken uit een klassiek Zeeuws ofVeluws dorp naar de grote stad niet zo eenvoudig om dat gelo-vige patroon van hun jeugd, van catechisatie en kerkgang, volte houden. Zij zijn de sociale controle, het dorps- en familie-verband van vroeger kwijt en moeten het nu alleen opbrengen,en dat is voor velen een opgave. Het is soms natuurlijk ook eenopluchting dat allerlei plichtplegingen – denk aan de strengezondagsheiliging – niet meer zo hoeven. Maar het is tegelijkveel gemakkelijker geworden om niet meer aan God te doen.Men slaapt lang of gaat er een dag opuit.

Hoe dan ook, de vanzelfsprekendheid waarmee mensen eeu-wenlang aan God de centrale plaats in hun leven en in de we-reld toekenden, is voorbij. Wel gaat er in ons land nog altijd eenrespectabel aantal mensen op zondag naar de kerk, maar het

11


zijn er vergeleken met vijftig jaar geleden veel en veel minder.Mensen met kinderen hebben dat zelf binnen hun gezin ook vaakervaren. Zij hebben misschien geprobeerd hun kinderen in aan-raking te brengen met de bijbel, met de wereld van het geloof datvoor henzelf zoveel betekend heeft en nog betekent. Maar ze heb-ben gemerkt dat hun kinderen zich er niet door aangesprokenvoelden. Je hoort dat nogal eens: we hebben vier kinderen, er gaater geen één meer naar de kerk. Vaak tot licht verdriet van dieouders, die zich afvragen hoe dat nou toch komt, en of zijzelf hetsoms fout hebben gedaan. Hadden zij meer moeten doen? Ofmisschien juist minder? Hun kinderen zijn wellicht voortreffe-lijke mensen geworden, en dat vinden deze ouders in hun hartook het voornaamste, maar voor hun gevoel missen die kinde-ren toch iets, iets van een diepere dimensie van het leven, eenbron van inspiratie, waaruit zijzelf geput hebben en die hun kin-deren niet gevonden hebben. Verhalen van een diepe wijsheiden kracht, die deze kinderen niet meer horen, en dus vermoe-delijk straks hún kinderen ook niet meer. En dan rijst de vraagof er van die voor onze wereld en haar hele cultuurgeschiedeniszo belangrijke geloofstraditie straks nog wel iets over is.

De Zin van het bestaan verliest zijn hoofdletterIk stelde aan jongeren op catechisatie nog wel eens de vraag: ge-loof je in een Zin van deze wereld? In een verborgen bedoelingvan alles? Het antwoord was nogal eens ‘nee’. Wel vonden ze datje op de een of andere manier een zin aan je bestaan moest ziente géven. Maar hoe je dat dan moest doen, zou ieder mens zelfmoeten bepalen. Een voor alle mensen geldende hogere Zin vandit bestaan zag men niet. Waar zou die Zin vandaan moeten ko-men? Wie of wat heeft die er dan ingelegd?

Het is voor menigeen die in deze tijd in onze cultuur opgroeitniet eenvoudig om in zo’n verborgen aanwezige Zin te geloven,en daarop te vertrouwen. Althans niet voor iemand die zijn ver-stand heeft leren gebruiken en daardoor deel heeft aan heel diegeschiedenis van het kritische denken waar onze cultuur door isgevormd. Dit kritische denken begon in de zeventiende en acht-

12


tiende eeuw en zette in de vorige eeuw, met name na de Twee-de Wereldoorlog, sterk door.

Een ander wereldbeeldIk denk aan een verhaal van Hamilton, een Amerikaanse theo-loog. Hij vertelt in één van zijn boeken hoe hij met zijn zoon dieals huiswerk een paar sterrenbeelden moet leren ’s avonds detuin in gaat om die sterrenbeelden op te zoeken. ‘Ikzelf’, schrijfthij dan, ‘ben als altijd weer diep onder de indruk van die im-mense koepel boven me, van dat eindeloze mysterie dat ons om-ringt. Maar mijn zoon is daar niet zo van onder de indruk, dievraagt alleen: “Welke ster zullen we nog eens kunnen bereiken,vader?”’

Twee mensen die allebei naar de hemel kijken. En toch zienzij andere dingen, zij beleven de werkelijkheid anders. Nu magje hopen dat deze jongen later in zijn leven iets van de eerbiedvoor het wonder van dit bestaan, die zijn vader bezielde, zal ont-wikkelen. Voor Hamilton echter illustreert dit verschil in bele-ving de kloof tussen twee generaties, twee culturen.

Die eerste houding – die diepe eerbied voor de goddelijke wer-kelijkheid die ons omringt – kwam ik ooit in extreme vorm te-gen bij de vrouw des huizes bij wie wij als studenten op kamerszaten. Ik herinner me nog hoe onthutst zij was toen zij in haarochtendblad gelezen had hoe Gagarin zijn tocht in de ruimte be-gonnen was. Een grote foto van een enorme raket op weg naarzijn reis door het heelal. Maar dat kon toch niet? Was dat geendaad van menselijke overmoed? De hemel was van God, daarmoest een mens niet aankomen. Waar moest, als de mens zodoorging, God dan heen? Dat meende zij zeer serieus. Wij pro-beerden wel uit te leggen dat wij ons God niet als een ruimtelij-ke grootheid moeten voorstellen maar als een geestelijke reali-teit, maar dat kwam helemaal niet over. God woonde in de hemel,en daar moesten wij afblijven. En ze was pas gerust toen we haarhadden uitgelegd hoe immens groot het heelal is. En dat eenmens in een raket bij wijze van spreken nooit verder kan komen– als haar zitkamer het heelal voorstelde – dan de lengte van een

13


duim. Dát stelde haar pas gerust, want dan was er dus nog alleruimte voor God over.

Wij glimlachen nu misschien om zo’n reactie, maar iets daar-van zullen wij misschien toch herkennen. In elk geval herinnerik mij dat ik ten tijde van de landing op de maan drie zondagenachtereen over Psalm 8 heb gepreekt, om de kerkgangers en mij-zelf te helpen dat gebeuren ook in onze geloofsbeleving te ver-werken. Deze psalm, die de Amerikaanse astronauten op demaan achterlieten, spreekt over de grootheid van God en de klein-heid van de mens. ‘Wat is de mens dat gij hem gedenkt…? Tochhebt gij hem bijna goddelijk gemaakt en hem met heerlijkheiden luister gekroond… alles hebt gij onder zijn voeten gelegd…’Dat onder dat ‘alles’ ook de máán zou ressorteren, daar moestenwij aan wennen.

Die grens tussen de aarde en de ruimte was overigens niet delaatste grens die wij mensen zouden overschrijden. Steeds weerlijkt God verder weg te raken. Wij geven aan mensen nieuwe or-ganen, wij kunnen het embryo onderzoeken op aanwezige af-wijkingen, wij denken anders over ons levenseinde dan mensenvroeger deden en kennen de mens daarin meer en meer eeneigen verantwoordelijkheid toe. De techniek vordert, en dat heeftgevolgen voor ons ethisch handelen. Wij ademen deze nieuwecultuur allemaal in, en daarmee verandert ons denken.

Het heeft ook gevolgen voor de aard van ons geloof. ‘Met el-ke nieuwe auto die er van de band rolt, gaat God een beetje meerdood’, zei ooit Harry Mulisch in de zestiger jaren van de vorigeeeuw in een door duizenden gevolgd televisiedebat met als titelde toen vaak gehoorde slogan: ‘God is dood’. Onder deze noe-mer verschenen er in deze periode verscheidene theologischeboeken in Amerika en in Duitsland, en die ontleenden deze termweer aan de negentiende-eeuwse filosoof Nietzsche. Nietzsche,die ooit als theologisch student begonnen was maar als atheïsteindigde, als iemand dus voor wie er geen absolute Zin in dit be-staan valt waar te nemen.

Grote invloed op deze ingrijpende wijziging in de godsvoor-stelling had het onderzoek van Charles Darwin (1809-1882).

14


Deze ontdekte na een speurtocht van vijf jaar, waarin hij tallozelanden bezocht en fossielen bestudeerde, dat een lange keten deverschillende soorten van leven met elkaar verbond, en dat erovergangen waren, sprongsgewijs, van de ene soort naar de an-dere. Ook de mens moest biologisch gesproken tot de dieren ge-rekend worden, en wel tot de zoogdieren, waarbij ook de mensdus niet door een ingrijpen van boven was geschapen, maar ont-staan was uit een dierlijke voorvader. Een ontdekking die in diedagen een dame deed uitroepen: ‘Wat vreselijk, laten we hopendat het niet waar is. En als het wel waar is, laten we dan hopendat het niet bekend wordt…’

Drie grondhoudingenDeze ontwikkeling betekent het afscheid van het theïsme, waarinGod wordt gezien als een boven deze wereld aanwezige en in de-ze wereld ingrijpende macht. Een nieuwe visie breekt baan, waar-in God wel vergeleken is met een horlogemaker, die de wereld hadontworpen als een kunstig uurwerk, waarin alles op rolletjes liep.God hoefde het horloge alleen nog maar op te winden en daarnaliep het vanzelf. Deze visie op God noemen wij het deïsme.

De stap van een God die de geschiedenis leidt naar een Goddie de wereld alleen maar in gang heeft gezet en nu verder van-af de zijlijn toekijkt, heeft, dat is duidelijk, de nodige conse-quenties voor het geloof. Zo’n God lijkt geen lang leven bescho-ren. Daar is geen gelovige relatie mee te onderhouden. Zo’ngodsbeeld is gedoemd te vergaan. En dat gebeurde dan ook inhet leven van Darwin. Deze begon als theïst, werd door zijn ont-dekkingen deïst, en eindigde als agnost. Dat betekent letterlijk:iemand die het niet weet. Die geen antwoord kan geven op devraag of er een God is, of er een verborgen Zin in en achter de-ze wereld ligt. Hij laat de vraag open. Hij kan niet zeggen ‘nee’,maar ook niet ‘ja’.

Ik heb nu slechts oppervlakkig iets aangeduid van de aardver-schuiving in het westerse religieuze levensgevoel, in ons religi-euze denken. Maar wanneer is deze begonnen?

15


Een aardverschuiving in de natuurwetenschapDie nieuwe manier van denken zette natuurlijk ver voor Darwinin. Denk bijvoorbeeld aan Galileï (1564-1642). De ontwikkelingvan de natuurwetenschap heeft ons wereldbeeld, ook ons gelo-vige wereldbeeld, veranderd. Galileï ontdekte, in navolging vanCopernicus (1473-1543), dat de aarde niet het middelpunt van hetheelal is waar de zon en de planeten omheen draaien, maar datde aarde om de zon draait, terwijl zijzelf zich ook nog eens omhaar as beweegt. Dat betekende dus dat niet de zon maar de áár-de bewoog. Maar dit was in tegenspraak met zoveel bijbelse ver-halen dat het niet waar kon zijn. Zoals het verhaal waarin de Is-raëlische aanvoerder Jozua, in de hoop vóór zonsondergang deAmorieten te kunnen verslaan, God met succes vraagt om de zoneen ogenblik stil te zetten.

Het wereldbeeld van de bijbel ziet er aldus uit: de aarde ligtdaar vast; een platte schijf is zij, rustend op zuilen. Daarbovenstrekt zich de hemel uit als een stevig tentdoek dat de aarde vei-lig bewaart voor de watermassa’s die daarboven zijn opgeslagenen waarvan wij af en toe, als het regent, iets merken. Langs diekoepel bewegen zich dan de zon en de maan en de sterren.Galileï draaide dat om en zei: zo is het niet, de aarde beweegt;zij maakt, al draaiende, een baan om de zon, en dat duurt pre-cies een jaar.

Het probleem voor de Kerk nu was dat als Galileï gelijk zouhebben, het verhaal van Genesis 1 niet zou kloppen, met zijn vastverankerde aarde en zijn vaste hemelkoepel. Ook Psalm 104 klop-te dan niet meer, waarin staat dat God zijn troon gevestigd heeftboven de wateren. Aan die bijzondere geografische plaats vanGod kon in de ogen van de Kerk van die dagen niet getornd wor-den: die plaats is immers het geestelijk fundament voor heel hetchristelijk geloof.

Dat God daar zit, betekent immers dat hij alles kan zien water op aarde gebeurt. ‘God die in de hoogte woont en in de diep-te ziet’, zegt Psalm 113, ‘die de arme omhoog heft uit het slijk enhem doet zitten aan de tafel der edelen…’ Dáárom moet God daarzitten, opdat hij goed kan zíen. Opdat hij de armen zal zien en

16


een keer kan brengen in hun lot. Hoe zou de Kerk dit uniekefundament voor haar geloof kunnen of mogen opgeven?

Ik zal hier later nader op ingaan.

Ib Ontwikkelingen in de bijbelwetenschap

Wij hebben afscheid moeten nemen van het vertrouwde wereld-beeld van de vaste aarde waaromheen zon en maan zich bewe-gen en waarboven God zijn woning heeft. De ene wetenschap-pelijke ontdekking na de andere heeft deze God verdreven vanterreinen die in de wereld van de bijbel nog aan hem leken voor-behouden. Voor velen is het geloof in God daardoor veel mindervanzelfsprekend geworden dan vroeger.

Maar ook de theologie zelf heeft sindsdien niet stilgestaan,daarbij geholpen door wetenschappelijke ontdekkingen op de voorhaar belangrijke gebieden, met name die van de literatuurweten-schap en archeologie, en het historisch en godsdiensthistorischonderzoek. Ook déze gegevens moet de moderne mens in zijn ge-loof zien te verwerken, als men er tenminste kennis van wil ofkan nemen. De Kerk is vaak huiverig om aan nieuwe inzichtenruimte te geven; predikanten en pastoors zijn daarin niet zeldenkortzichtig en, om de eenheid binnen hun gemeente niet te ver-storen, in ieder geval vóórzichtig.

Hoe het ook zij, het betekent wel dat de ontwikkelingen vande moderne bijbelwetenschap door de Kerk dikwijls aan de ge-meente onthouden zijn. Mensen horen of lezen bijvoorbeeld datde verhalen van Jezus’ geboorte diepzinnige maar onhistorischeverhalen zijn die pas na zijn dood zijn opgekomen, en schrikkendaarvan. Zij denken: als dat niet meer gebeurd is, dan heeft ookJezus’ opstanding straks niet echt plaatsgevonden, en waar blij-ven we dan? Een zekere weerstand, een soort verzetshoudingmaakt zich soms van mensen meester.

Vele anderen echter hebben hun geloof opgegeven, dikwijlsomdat zij het in een zeer traditionele vorm hebben leren kennenen het met hun kritisch verstand niet langer konden combineren.

17


De bijbel allereerst mensenwoordHet is voor sommigen moeilijk te verwerken dat de bijbel – toch‘het Woord van God’ – voorwerp kan zijn van onderzoek. Alsofhet om woorden van mensen gaat. Maar dat ís ook zo: het gaatin de bijbel om gedachten, woorden van mensen. Echter wel vanmensen die menen iets gezien, iets ervaren te hebben, die in enachter de geschiedenis van hun volk of van hun eigen leven eenleidende kracht vermoedden, en daardoor groeiden in hun ge-loof.

In de ogen van Israël ligt het initiatief daarin bij deze leiden-de kracht zélf, die zich aan dit volk kenbaar maakt als één diezich bevrijden wil uit het slavenland Egypte en er altijd voor henzijn zal – als zij maar op weg gaan en hem op deze weg willenvolgen.

Dat heeft ertoe geleid dat Israël zijn ervaringen met deze‘God’ heeft opgeschreven en bewaard voor het nageslacht, opdatdit op zijn beurt zich hieraan zou kunnen optrekken. En dat iswat wij zien gebeuren, dat mensen – joden en niet-joden – deeeuwen door zich zó in die oude verhalen hebben herkend, datzij tot het inzicht kwamen: zó is God, dít is het geheim van hetleven. De bijbel is het verhaal van Israëls ervaringen met het le-ven en zijn geheim. Maar het blijven Israëls eigen ervaringen,de bijbel is allereerst mensenwoord. Zelfs als in de bijbel staat:‘En God sprak…’, gaat het om woorden die door de verteller Godin de mond zijn gelegd. Zo heeft de profeet, de dichter, de schrij-ver, zo heeft het volk deze God verstáán.

Ooit heeft Israël, en later de Kerk, deze geloofsgeschriften te-gen het licht gehouden en na een kritische schifting een keuzegemaakt en van de in de bijbel opgenomen geschriften gezegd:in déze geschriften herkennen wij de Eeuwige. Het zijn ménsendie hier aan het woord zijn. Maar tot op vandaag geschiedt hetwonder dat mensen door die mensenwoorden, door die verhalenen liederen zo beslissend geraakt worden dat deze voor hen in-derdaad worden tot ‘Woord van God’.

We moeten die eerste laag – dat mensenwoord – en die twee-de, diepere laag – het Woord van God – echter niet vermengen

18


en zomaar aan elkaar gelijkstellen. We kunnen niet zeggen: hierop tafel hebben we het Woord van God liggen. Dan slaan we ietsover.

Ook de bijbel voorwerp van wetenschappelijk onderzoekDe bundel geschriften die samen de bijbel vormen – zesenzestigzijn het er in totaal – is dus allereerst mensenwoord. Dat is deontdekking die men in de achttiende en negentiende eeuw deed.Hoe uniek, hoezeer van een heel eigen orde zijn boodschap voorde gelovige ook mag zijn, ook de bijbel is menselijke literatuur.Mensen die in verschillende tijden geleefd hebben en die spre-ken vanuit verschillende achtergronden zijn daarin aan hetwoord. Teruggaand wellicht op oudere, al bestaande verhalen.Deze schrijvers leggen verschillende accenten. En ze doen dat invele stijlvormen: verhalen, liederen, gedichten, bezinnende lite-ratuur. Brieven ook – denk aan die van Paulus en anderen, ge-richt aan de jonge christengemeenten.

Wij zullen ons erop moeten instellen dat wij in de bijbel niette maken hebben met geschiedschrijving in de moderne zin vanhet woord. In de loop van dit boek zal duidelijk worden hoe vrijde schrijvers omgingen met de hun overgeleverde verhalen. Eenverhaal, in de mondelinge traditie bewaard, wordt door hen ver-werkt op een eigen wijze. Een schrijver varieert graag het ge-schreven verhaal van een voorganger of vult het aan; dat alles indienst van de boodschap die hij brengen wil. Ook als een verhaalaan de eigen fantasie van de schrijver ontspringt, is het hem niette doen om een weergave van pure feiten. Wat hij vertelt, is wathij heeft ‘gezien’. Het gaat hem niet om de mogelijk feitelijketoedracht, maar om wat er nu eígenlijk is geschied.

Wij zouden zeggen; dat is dan zíjn interpretatie van de wer-kelijkheid. In de beleving van de schrijver is het echter niet min-der dan de diepere werkelijkheid zelf, die hij uitbeeldt.

Ter illustratie van het gegeven dat wij in de bijbel niet met ob-jectieve geschiedschrijving maar met menselijke interpretatie temaken hebben, wijzen wij op het feit dat er nogal eens onder-

19


ling afwijkende interpretaties van eenzelfde gebeuren naast el-kaar voorkomen. Zo zijn er twee geboorteverhalen van Jezus, diezeer verschillen. Hetzelfde geldt voor wat Paulus en na hem deevangelisten schrijven over Jezus’ opstanding. Denk ook aan detwee scheppingsverhalen waarmee de bijbel begint, die, als je zezou opvatten als een historisch betrouwbare weergave van hetontstaan van de aarde en het leven, elkaar volstrekt tegenspre-ken. In het ene is de mens de laatste die verschijnt, in het ande-re is hij de eerste. Ja, en wat is het nu? Maar voor wie deze ver-halen beide ziet als een getuigenis over de bedoeling van Godmet zijn schepping – dus niet als een verslag van het hóe, maarals een gelovige visie op het waartóe van de schepping – is ergeen tegenspraak. Het zijn dan twee visies die elkaar aanvullenen daarmee ons gelovig denken over deze wereld en haar be-doeling alleen maar verdiepen en verrijken.

Als reden waarom het er voor vele meer traditioneel gelovendenniet gemakkelijker op is geworden om te geloven, moeten we dusmerkwaardig genoeg óók de ontwikkeling van het onderzoek vande bijbel zelf noemen.

Duidelijk is dat jongeren zonder een kerkelijke achtergrondmet die nieuwere ontwikkelingen op het gebied van de bijbel-beschouwing niet zoveel moeite hebben. Die hebben het – integenstelling tot veel ouderen – niet eerst anders geleerd.

Met jongeren uit een meer godsdienstig milieu is dat minderhet geval. Zij hebben thuis of op de basisschool de verhalen meteen kinderlijke ontvankelijkheid gehoord. Zij hebben er de diep-te van aangevoeld. Zij hebben bijvoorbeeld beseft dat het in hetverhaal van het gaan van Jezus over het meer van Galilea gaatom de vraag, hoe wij mensen met hulp van God de boze dingenom ons heen en de angst in onszelf de baas kunnen worden, zo-waar als deze man van God de dreigende golven onder de voetliep. De vraag of dat wel echt gebeurd is, stelt een kind niet. Alshet, uit de eerste argeloosheid komend, zich die vraag gaat stel-len, gaat het de mist in als het niet bijtijds verteld wordt dat hethier om beeldtaal gaat. Voor sommigen heeft dat ertoe geleid dat

20


ze de hele bijbel hebben weggedaan als een verzameling aardi-ge, maar volstrekt ongeloofwaardige sprookjes. Boeiend, maarniet om serieus te nemen.

Het merkwaardige doet zich dus voor dat de van-huis-uit niet-zo-gelovige nieuwe theologische inzichten soms gemakkelijkeroppikt dan de van-huis-uit-gelovige die in een bepaald opzichtmoet omschakelen.

Datzelfde geldt uiteraard ook voor die gelovigen die niet metoude geloofsvoorstellingen zijn belast. Het geldt vooral ookrooms-katholieken. Zij zijn door het dikwijls ontbreken van enigecatechese na het twaalfde levensjaar en de geringe plaats van deschriftuitleg in de mis vaak weinig op de hoogte van de bijbelseverhalen en minder gehinderd door traditionele geloofsvoorstel-lingen dan protestanten.

ConclusieHet traditionele geloof heeft dus tweeërlei ontwikkelingen te ver-werken: die van de moderne natuurwetenschappen, waarvan de uit-komsten haaks staan op het bijbels wereldbeeld; en de ontwikke-ling van het bijbels onderzoek. Voor geen van beide ontwikkelingenkunnen we de ogen sluiten. Dan doen we de natuurwetenschap-pen, met al de zegenrijke ontdekkingen die wij – denk aan be-paalde medicijnen of nieuwe operatietechnieken – ook dankbaaraanvaarden, tekort. Of we doen de theologie – ooit door de theo-loog Berkhof genoemd ‘God liefhebben met ons verstand’1 –tekort. Willen wij, terwijl wij ons op allerlei gebieden ontwikke-len, in onze gelovige beleving van dit leven niet achterblijven bijonszelf en onze omgeving, dan zullen wij ze ons beide een beet-je eigen moeten maken en in ons denken en geloven moeten in-tegreren.

21


Wandelen over het water

Documents

Transcript of Wandelen over het water