VSK 2016:kennis omhoog, verbruik omlaag -...

n u m m e r 57

Glastuinbouw: een wereld apart

Review: ISSO-handboek ‘Biomassa-verbrandingsinstallaties’

pag 16

pag 5

pag 22

INFO j a n u a r i 2 016

kennis omhoog, verbruik omlaagVSK 2016:

ISSOINFO JANUARI 20162

ISSO INFO 57 INHOUD

VSK-beurs 3

ISSO-kennispartnerplein 7

Update Wet Kwaliteitsborging Bouw 8

Energieprestatie gebouwen - stand van zaken 10

Wijzigingen NEN1006 en de Waterwerkbladen 12

Arjan Broers 13

Insiter 13

SoundspotSim 14

Databank begrippen en symbolen 15

Glastuinbouw: een wereld apart 16

Publicatie 77 ‘Levensloopgeschikt wonen’ 18

Handboek ‘Zonne-energie’ 20

Energievademecum 20

Kleintje Optimaliseren klimaatregelingen 22

Handboek energiebesparing in industriële

gebouwen 22

Uitbreiding EDR 23

Handboek Biomassaverbrandingsinstallaties 24

Cursus hydraulische schakelingen 25

Veilige gasinstallatie 26

Verduurzaming bestaande woningbouw 27

Agenda 28

. . . BIJEENKOMSTEN

. . . NIEUWS

. . . PROJECTEN

. . . VOORSTELLEN

. . . NIEUWE . . . UITGAVEN

. . . GEBRUIKERS . . . AAN HET WOORD

VoorwoordVakmanschap komt niet vanzelf

Wat hebben bedrijven en organisaties u te bie-

den op het gebied van verduurzaming?

ISSO en vele andere bedrijven en organisaties

grijpen de VSK-beurs met beide handen aan om

alle (innovatieve) kennis en producten hierover

aan u te tonen. Komt dat horen en zien!

Met het VSK-thema ‘Kennis omhoog, verbruik

omlaag’ kan ISSO uitstekend uit de voeten. Daar

kunnen we tal van onderwerpen bij bedenken waarover wij de kennis

in huis hebben. We geven een scala aan lezingen in de VSK-theaters en

in hal 10 in ons eigen ‘stille theater’ op het ISSO-Kennispartnerplein. Het

lezingenprogramma staat in deze ISSO info.

Behalve de lezingen hebben we u een breed spectrum van kennispro-

ducten op uw vakgebied. Om te beginnen bij een vernieuwde ISSO-

publicatie over levensloopgeschikt wonen. Anders dan gebruikelijk in

onze publicaties staat deze keer niet de techniek, maar de bewoner cen-

traal. En dat maakt deze publicatie over langer zelfstandig thuis wonen

een uitstekend handvat en communicatietool voor bijvoorbeeld de com-

fort installateur en vele andere partijen in en buiten onze sector.

Aan het andere uiteinde van het spectrum presenteert ISSO in het voor-

jaar haar geheel vernieuwde digitale platform ISSO-digitaal.nl. Onze

technische kennis is voortaan beschikbaar en toepasbaar in elke werkom-

geving. Met slechts een klik of veeg bent u verwijderd van de technische

onderbouwing voor een ontwerp, uitwerking, calculatie of realisatie in

elke levensfase van een technische installatie. In onze stand kunt u zich

aanmelden als tester van deze omgeving.

En wat te denken over de systeemkennis rondom technische installaties?

Het rapport van de Onderzoeksraad voor de Veiligheid naar de ongeval-

len met koolmonoxidevergiftiging in woningen heeft ons allemaal weer

eens op de feiten gedrukt: vakmanschap komt niet vanzelf! Veiligheid en

duurzaamheid en veiligheid zijn sinds jaar en dag de speerpunten van het

ISSO-kennisdomein. Laat u op onze stand informeren over alle hulpmid-

delen, publicaties en trainingen die we u kunnen bieden ter ondersteu-

ning van uw werk.

Vakmanschap loopt als een rode draad door de lezingen van ISSO en van

de ISSO-Kennispartners. De lezingen bieden alle gelegenheid om uw en

onze ideeën uit te wisselen en aan te scherpen en in samenwerking tot

realisatie te brengen!

Dus graag tot ziens in onze stand of tijdens één van de lezingen de VSK

theaters!

Rob van Bergen

Directeur ISSO

[email protected]

ISSOINFO JANUARI 2016 3

. . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . .

‘VSK 2016 is biedt een schat aan kennis’Lezingen, productinformatie, advies en netwerken

VSK theaterIn de VSK theaters geeft ISSO lezingen over o.a.

de volgende thema’s.

Verlaging energiegebruik van gebouwen Hoe draagt u daar als installateur aan bij? Over het onderwerp is nu en in de nabije toekomst veel te doen. Zo is bij woningen en utiliteitsgebouwen bij overdracht voortaan een Energielabel verplicht en nieuwe gebouwen worden getoetst op de EnergiePrestatieCoëfficiënt (afgekort EPC). En dat is nog niet alles: alle nieuwe gebouwen behoren in 2020 ‘Bijna Energieneutraal’ te zijn. Wat betekent dit voor gebouwen en installaties? Welke rol speelt de installateur in dit proces en aan welke eisen en voor-waarden behoort de installateur te voldoen?

Ventilatie, basis voor het toekomstige klimaatsysteem in woningenWoningen worden steeds energiezuiniger en vooral: luchtdichter. Reden temeer om een goed werkend ventilatiesysteem in huis te hebben voor de realisatie van een gezond binnenklimaat. Bij de realisatie van een modern ventilatiesysteem komen vele aspecten om de hoek kijken. Deze lezing richt zich op deze aspecten en met name de borging van de kwaliteit bij ontwerp, uitvoering en realisatie.

Legionellapreventie in de praktijkNa ruim 15 jaar aandacht voor legionellapreventie weten we wel hoe het moet. Toch komt besmetting met legionella nog altijd (te vaak) voor. Waar gaat het nog steeds fout, ook bij nieuwbouw! U krijgt het te zien aan de hand van foto’s uit de praktijk. Daarbij krijgt u informatie over het belang van legionellapreventie en over relevante wijzigingen in de NEN 1006 en de Waterwerkbladen. Ook krijgt u een overzicht van de veel gestelde vragen op www.legionellavraagbaak.nl.

Met het thema ‘kennis omhoog, verbruik omlaag’ staat de VSK-beurs 2016 in het teken van duurzame innovatie. Daarbij rich-ten de pijlen zich vooral op energiezuinige woningen, gebouwen en industriële omge-vingen. Om dit te realiseren is deskundig-heid nodig en veel kennis van zaken.

Van dinsdag 2 tot en met vrijdag 5 februari komen in de Jaarbeurs in Utrecht alle installatiedisciplines samen om de prestaties van producten en de knowhow van profes-sionals naar een hoger plan te tillen. Cas Wegman, brand-manager van de beurs: ‘Elke exposant licht op zijn stand ten minste één product uit dat een substantiële bijdrage levert aan de doelstelling duurzame innovatie. We presen-teren hiermee een scala van producten die de komende jaren toonaangevend zullen zijn.’

2020-DOELSTELLINGENWegman herhaalt de Europese 2020-doelstellingen: ‘20% minder uitstoot van broeikasgassen dan in 1990 en twin-tig procent meer energie-efficiëntie en voor Europa een aandeel hernieuwbare energie van 20%. Dat worden toch de grote uitdagingen voor de komende vijf jaar. Op de beurs laten exposanten zien welke producten in de aan-bieding zijn om die doelstellingen te kunnen bereiken.’


. . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . .

Kom zien, horen en praten in hal 10!Kennisoverdracht op het ISSO-kennispartnerplein

Vanwege de kwaliteit en de kwantiteit van de gepresenteerde informatie wordt hal 10 beslist een spil van kennis, productinfor-matie en netwerken. Wees welkom! Vanuit diverse vakgebieden en invalshoeken krijgt u door de kennispartners kennis aangereikt.

Op het ISSO-kennispartner plein worden in het theater de lezingen verzorgd door: ISSO en KvINL | BLM Adviesbureau | Hydroscope | IMI Hydronic Engineering | Rensa | Vaillant

Leo Bout maakt u wegwijs in WKO

Over WKO is een grote hoeveelheid informatie beschik-baar. Op de VSK is Leo uw gids in de materie en in relevan-te hulpmiddelen, waaronder ISSO-publicatie 39 ‘Ontwerp, realisatie en beheer van een Energiecentrale met warmte en koude opslag’ en de WKO-tool.

RODE DRAAD IN WKOIn zijn verhaal gaat Leo uit van cruciale vragen en fouten. Bijvoorbeeld: hoe bepaalt u de energiebehoefte van het gebouw? Met die wetenschap weet u hoe groot de warmte- en koudebronnen moeten zijn, een elementair aspect van het WKO-ontwerp. Voor de juiste temperatu-ren in winter en zomer behoren die bronnen met elkaar in evenwicht te zijn. In de praktijk is dat vaak niet het geval, ondervindt Bout. Hij laat u aan de hand van praktische voorbeelden zien hoe u de WKO-installatie goed kunt ontwerpen, realiseren en beheren.

Leo Bout, senior adviseur van Raadgevend Technisch

Adviesbureau BLM, is een levend naslagwerk als het

gaat over warmte- en koudeopslag (WKO). Hij kent de

technische, theoretische en de beheerkant van WKO-

installaties. Behalve adviseur is Leo TVVL-docent lucht-

behandeling en werktuigbouwkunde.

Rensa: scope op verwarming en ventilatie

Groothandel Rensa biedt landelijk een breed assorti-

ment verwarmings- en ventilatieproducten. Daarbij geeft

Rensa technisch advies.

Rensa geeft lezingen over hun oplossingen voor nul-op-de-meter- woningen en BIM. Op deze gebieden denkt de technische afdeling van Rensa met de sector mee over projecten en oplossingen.

NUL-OP-DE-METERNul-op-de-meter houdt in dat een woning net zoveel energie opwekt als het verbruikt. Dit wordt gedaan door het huis te isoleren, de ketel te vervangen door een warm-tepomp en PV-panelen op het dak te plaatsen. Rensa heeft alle aandacht voor dit onderwerp. Zo doet Rensa mee met de ‘Deal Stroomversnelling Koopwoningen’. Dit initiatief is een unieke samenwerking om op grote schaal en met hoge snelheid vraag en aanbod te creëren voor

nul-op-de meter-verbouwingen van particuliere rijwonin-gen uit de periode 1950-1980. Samen met andere partijen onderzoekt Rensa hoe zij de keten kunnen ondersteunen met een stroomversnellingsconcept. Rensa deelt haar kennis en inzichten hierover.

BIMDigitaal ontwerpen en bouwen heeft grote potentie om de faalkosten en daarmee de milieubelasting van het bouwproces te verminderen. Rensa heeft een van de uitgebreidste BIM-bibliotheken op het gebied van installatieproducten en stelt deze ook beschikbaar voor haar klanten. Daarnaast heeft Rensa pilots opgestart om uitwisseling van data tussen tekenpakketten (CAD) en bestelsystemen ERP mogelijk te maken. Daarmee is Rensa goed ingevoerd in het onderwerp BIM waarover zij een lezing verzorgt.



Op de VSK beantwoordt Hydroscope al uw vragen over de onlangs vernieuwde NEN 1006, versoepeling wetgeving legionellapreventie, strenger toezicht op koeltorens en verbetering van nieuwbouwinstallaties.

NEN 1006-2015De NEN 1006 is de norm waaraan drinkwaterinstallaties moeten voldoen. Kleine nuanceverschillen in het advies kunnen grote gevolgen hebben en soms behoorlijke kos-ten of besparingen geven. Hydroscope geeft een samen-

IMI Hydronic Engineering: kennis over hydraulische distributiesystemen en ruimtetemperatuurregeling

IMI Hydronic Engineering is een wereldwijde

aanbieder van en specialist op het gebied van

hydraulische distributiesystemen en oplossin-

gen voor ruimtetemperatuurregeling en IMI

Hydronic Engineering voert de merken IMI

Pneumatex, IMI TA en IMI Heimeier. Hierin zit

hun kennis over drukbehoud en waterkwali-

teit, (in)regeling en thermostatische regeling.

IMI Hydronic Engineering geeft lezingen over energie-besparing in woningen door waterzijdig inregelen. In zo goed als elk gebouw ter wereld wordt energie verspild, stelt IMI Hydronic Engineering. Dat geldt hoogstwaar-schijnlijk ook voor uw gebouw of project.

VOORDELEN WATERZIJDIG INREGELENU kunt onder meer energie besparen door een waterzijdi-ge inregeling van het verwarmingssysteem en de vervan-ging van verouderde thermostatische radiatorafsluiters, is de stelling van IMI Hydronic Engineering. Renovatie van verwarmingssystemen is aantrekkelijk vanwege de korte terugverdientijd. Deze kosten wegen niet op tegen het

isoleren van daken of muren. Op de VSK licht Hydronic de volgende voordelen toe van waterzijdig inregelen:

• Laag energieverbruik: het pompvermogen kan geredu-ceerd worden. De vooringestelde aanvoertemperatuur kan optimaal gebruikt worden.

• Gelijkmatige, snelle opwarming: alle radiatoren worden gelijktijdig bereikt en direct opgewarmd. Dat gebeurt ook `s morgens bij het opstarten van de verwarming.

• Geluidsarme werking: geen stromingsgeluiden door de thermostatische afsluiters omdat het ingestelde debiet bij geen enkele radiator overschreden wordt.

• De HR-ketel werkt efficiënt: optimale verbrandings-waarde door de lage retourtemperatuur (optimaal < 45°).

• Comfort: de afsluiters regelen uiterst precies. Optimale temperatuur- en warmtespreiding, vooral bij vloerver-warming.

Hydroscope: alles over waterkwaliteit

Hydroscope is het grootste adviesbureau

van Nederland dat zich bezighoudt met

waterkwaliteit binnen gebouwen. De dienst-

verlening bestaat uit advies over legionellap-

reventie, drink-, proces- en bluswater.

vatting van de belangrijkste wijzigingen en specifieke consequenties.

LEGIONELLAREGELGEVINGEind 2014 heeft Actal-advies een rapport uitgebracht over de regeldruk over legionellapreventie. VVD-kamerlid Ziengs heeft een initiatiefnota ingediend om de legio-nellaregelgeving te versoepelen. Zowel Actal-advies als Ziengs concluderen dat de regelgeving ondoorzichtig is. Daarnaast zijn de administratieve last en de toezichtdruk



I S S O - K E N N I S PA R T N E R SP L AT F O R M VO O R S A M E N W E R K I N G

M E E R I N F O R M AT I E O P W W W. I S S O. N L

te groot. Hydroscope stelt als legionella-adviseur jaarlijks honderden legionellabeheerplannen op. Goed beheer van de drinkwaterinstallatie is cruciaal in het voorkomen van legionellagroei, weet Hydroscope uit ervaring.

KOELTORENSHydroscope voert risicoanalyses uit op koeltorens. Het bedrijf heeft meer dan duizend koeltorens beoordeeld en eigenaren voorzien van een praktisch beheersplan. De organisatie heeft daarom veel inzicht in de problematiek. Vanuit de praktijk biedt Hydroscope u handreikingen aan voor goed beheer van koeltorens. Zo vraagt Hydroscope uw aandacht voor het toezicht op koeltorens: wereldwijd zijn slecht beheerde koeltorens de oorzaak voor grote

Vaillant, goed ingevoerd in de ErP-regelgeving en syste-matiek, geeft op de VSK tekst en uitleg over het producten systeemlabel. Praktisch alle installateurs hebben te maken met deze regelgeving.

SYSTEEMLABELPer 26 september 2015 behoort de installateur voor instal-laties van verwarming en/of warmtapwater een systeem-label te overhandigen aan de klant bij de offerte en bij de

Vaillant produceert onder meer cv- en hr- ketels, gey-sers, warmtepompen en zonneboilers. De producent werkt proactief aan het verminderen van de belasting van het milieu door de ontwikkeling van duurzame, ecologisch geproduceerde producten.

Vaillant: vraagbaak voor verwarming en/of warmtapwater

legionella-uitbraken. In Nederland is het toezicht mini-maal en ontbreekt het aan duidelijke regels. Met name ondernemers die over verschillende typen waterinstalla-ties beschikken (drink-, proces, koelen/of zwembadwa-ter), hebben te maken met verschillende regelgeving en toezichthouders. Hydroscope stuurt aan op betere onder-linge afstemming tussen regelgeving en toezichthouders.

NIEUWBOUWINSTALLATIESHoe komt u tot goede nieuwbouwinstallaties? Hydroscope zette de belangrijkste zaken voor u op een rij. Ingegaan wordt op aspecten rondom wetgeving, ont-werpfase, bouwfase, uitvoering legionellarisicoanalyse en –beheersplan en de oplevering.

oplevering. Het gaat om nieuwe installaties opgebouwd uit meer toestellen voor verwarming en/of warmwater-bereiding (< 70 kW) en voor systemen met boilers en/of warmwateropslagtanks met een inhoud van maximaal 500 liter.

TOOLSVoor het maken van een systeemlabel is een rekentool ontwikkeld. De tool is een samenwerkingsproduct van ISSO, ETIM en 2BA, in opdracht van Uneto-VNI. Vaillant informeert u over de mogelijkheden van de tool.



GRATIS KENNISKAARTENOp het ISSO-kennispartnerplein ligt veel kennis ter inza-ge, waaronder ISSO-publicaties en KennisKaarten. Een KennisKaart behandelt, op een dubbelzijdige A4, prak-tische informatie over een onderwerp (van ventilatie tot legionellapreventie) uit de installatiesector. Het is een gebruiksaanwijzing, checklist én een geheugensteuntje. Handig voor de dagelijkse praktijk. Op de stand kunt u alle KennisKaarten bekijken op www.isso-kennis-kaarten.nl, de kaart naar keuze kunt u printen en meenemen. NIEUWE OMGEVING ONLINE BIBLIOTHEEK ISSOISSO-digitaal.nl, de digitale bibliotheek van ISSO, wordt anders ingericht. Op de stand van ISSO kunt u zich aanmel-den als tester van de nieuwe omgeving. In ruil voor uw mening krijgt u in februari gratis toegang tot de nieuwe omgeving.

Wat is er nog meer te doen op het ISSO-kennispartnerpleinHal 10 (stand 10 E016)

Dinsdag 2 februariThema: Nul-op-de-meter

11.00 uur Energieprestatie gebouwen12.00 uur Energielabel installaties 14.00 uur Nul-op-de-meter15.00 uur Binnenmilieu16.00 uur Energiebesparing met waterzijdig

inregelen

Woensdag 3 februariThema: Vakmanschap

11.00 uur Nieuwe opzet erkennings- en certificatieregelingen

12.00 uur Veilige cv-installaties14.00 uur Legionellapreventie15.00 uur BuildUpSkills16.00 uur WKO-tool

Donderdag 4 februariThema: het nieuwe bouwen/installeren

11.00 uur BIM 12.00 uur Levensloopgeschikt wonen14.00 uur Duurzaam Beheer en Onderhoud (DBO)15.00 uur Hydraulische distributie-systemen16.00 uur Zonnepanelen en NEN 101017.00 uur Energiebesparing in industriële gebouwen 19.00 uur Ventilatie

Vrijdag 5 februariThema: weten regelgeving

11.00 uur Wet kwaliteitsborging voor het bouwen12.00 uur Bodemenergiesystemen14.00 uur Energielabel installaties15.00 uur Legionellapreventie16.00 uur Veilige cv-installaties

Het lezingenprogramma is ook terug te vinden op de homepage van isso.nl.

Programma ISSO-kennispartnerplein



3 - hoog

2 - midden

1 - laag

geen

Veiligheids risico

+ inspectieCertificering

Certificering (KOMO - Instal)

Erkenning+ controle

Erkenning

Kwaliteitsborging

gevolgklasse 3

gevolgklasse 2

gevolgklasse 1

nauwelijks risico

Wet Kwaliteitborgingin de bouw

BOUWW

ERKEN

BESTAANDE BOUW

NIEUWBOUW & VERGUNNINGSPLICHTIGE

WAT IS DE WET KWALITEITSBORGING VOOR HET BOUWEN?De wet Kwaliteitsborging voor het Bouwen (verder afge-kort: WKB) is een nieuw stelsel van kwaliteitsborging voor het bouwen van nieuwe gebouwen en vergunningplichti-ge werken. Na 1 juli 2017 - wanneer de wet naar verwach-ting in werking treedt - vervalt de preventieve toets van Bouw- & Woningtoezicht (BWT) als het gaat om de bouw-technische voorschriften. BWT houdt dan tijdens het bou-wen geen toezicht meer. Deze taken en verantwoordelijk-heden draagt de overheid over aan de private markt.

WAAROM IS DEZE WET IN DE MAAK?Het huidige systeem geeft niet voldoende zekerheid in de kwaliteit van het werk. Zo zien BWT in de huidige situatie slechts incidenteel toe. De nieuwe wet WKB geeft meer uitsluitsel over kwaliteit en beoogt duidelijkheid te verschaffen in verantwoordelijkheden. Tot dusver zijn die

Op weg naar de wet Kwaliteitsborging voor het Bouwen

verantwoordelijkheden diffuus en dit leidt in de praktijk tot onder meer bouwfouten, faalkosten en jarenlange procesgangen. Behalve de verbetering van de kwaliteits-borging voor het bouwen, versterkt de wet de positie van de bouwconsument ofwel de opdrachtgever. De wet is ook het gevolg van de inkrimping van de overheid van-wege bezuinigingen.

WAT GAAT ER VERANDEREN?Een belangrijk onderdeel van de wet gaat over verant-woordelijkheid. De opdrachtnemer (de aannemer of installateur) wordt eindverantwoordelijk voor de kwaliteit van het gebouw dat hij levert. Deze verantwoordelijkheid eindigt niet, zoals nu het geval is, bij de oplevering en bij de ontdekking van ‘verborgen gebreken’, maar duurt voort tijdens de garantieperiode, die in de nieuwe situatie met jaren wordt verlengd.



HOE WORDT DE KWALITEITSBORGING GEORGANISEERD?Om de kwaliteit van de bouwwerken te kunnen borgen, kunnen straks verschillende instrumenten voor kwaliteits-borging worden ingezet. Deze instrumenten worden door marktpartijen opgesteld en bestaan uit een systeem van toetsing van ontwerp en controle op uitvoering van het bouwwerk. De WKB introduceert de zogenaamde ‘kwa-liteitsborger’ als een spil in de kwaliteitsborging: hij past het instrument toe en geeft uiteindelijk akkoord op het gebouwdossier dat bij oplevering aan BWT moet worden overhandigd. In dit gebouwdossier staat alle relevante informatie waaruit blijkt dat het gebouw voldoet aan de bouwregelgeving.

BINNEN WELKE KADERS MOET DE BOUW GAAN WERKEN?

• De WKB is in hoofdlijnen gebaseerd op het Bouwbesluit, instrumenten toegelaten door de Toelatingsorganisatie Kwaliteitsborging Bouw (een rijksoverheidsorgaan) en een gekwalificeerd kwaliteits-borger.

• De wet gaat uit van drie categorieën bouwwerken in nieuwbouw, te weten gevolgklassen 1, 2 en 3. De gevolgklassen staan voor de zwaarte van het veilig-heidsrisico dat kan worden veroorzaakt door mogelijke fouten in het bouwproces.

• Momenteel worden bij iedere gevolgklasse instru-menten gedefinieerd die de kwaliteit moeten borgen. Binnen deze instrumenten kunnen ook bestaande Beoordelingsrichtlijnen (BRL-en) en erkenningsrege-lingen worden opgenomen. Hoe hoger de gevolg-klasse, hoe zwaarder de voorschriften voor een kwaliteitsborging. De instrumenten moeten onder meer borgen of aan de bouwtechnische voorschrif-ten (het Bouwbesluit) wordt voldaan. De instrumen-ten worden getoetst door de Toelatingsorganisatie Kwaliteitsborging Bouw. Voor wat betreft de installa-tiesector zien KvINL en ISSO een belangrijke taak voor zichzelf weggelegd voor het definiëren van de instru-menten.

• De opdrachtgever moet straks bij het bevoegd gezag melden met welk toegelaten instrument hij gaat wer-ken. Het gekozen instrument moet geschikt zijn voor de gevolgklasse van het bouwwerk.

• De hoofdaannemer kiest ook een kwaliteitsborger die gerechtigd is om te werken met het instrument. De kwaliteitsborger kan een onafhankelijke deskundige zijn, bijvoorbeeld een daarvoor gekwalificeerd archi-tect of aannemer.

• De kwaliteitsborger controleert tijdens het bouwpro-ces of het bouwwerk wordt gebouwd conform de bouwtechnische voorschriften (het Bouwbesluit) en eventuele aanvullende privaatrechtelijke afspraken. Eventuele afwijkingen meldt de kwaliteitsborger aan de aannemer. De kwaliteitsborger ziet toe op de cor-rectie van gemelde afwijkingen. Bij de oplevering geeft de kwaliteitsborger een verklaring en een gebouwdos-sier aan de opdrachtgever die deze documenten moet indienen bij het bevoegd gezag (BWT).

WAT WORDT DE ROL VAN DE OVERHEID?Binnen de nieuwe wet heeft het bevoegd gezag (BWT) nog steeds een toetsende rol op onder meer de volgende zaken:

• toetsing van het bouwplan op eisen van welstand en op toegelaten instrumenten

• toets of het bouwplan past binnen het bestemmings-plan

• toets op gevaren van bouwactiviteiten voor omwonen-den en passanten

• toets van het gebouwdossier van de kwaliteitsborger bij gereed melding van het bouwwerk.

WAT ZIJN DE GEVOLGEN VOOR DE INSTALLATEUR?De installateur is en blijft ontzettend belangrijk. Na de invoering van de wet draait het meer dan ooit om vak-manschap, een professionele instelling en integriteit (staan voor je werk). De eindverantwoordelijke installateur krijgt nog meer verantwoordelijkheid dan nu al het geval is. Zo wordt de toetsing van het ontwerp een belangrijke stap. Net als de kwaliteitsborger behoort de installateur een ontwerp te kunnen ‘lezen’. Immers: na installatie kan een fout in het ontwerp misschien niet meer worden hersteld en/of tot zeer hoge kosten leiden. Het installatie-bedrijf blijft tot jaren na de oplevering nog aansprakelijk voor het resultaat.



Via het webinar ‘Energieprestatie van gebouwen’ gaven Marco Hofman, secretaris bij KvINL en Kees Arkesteijn,

projectcoördinator bij ISSO, nadere uitleg over de huidige stand van zaken rondom het werken met Energielabels en Energie-index-rapporten. In de praktijk blijkt er relatief veel onduidelijkheid over enerzijds welk type Energielabel voor een bepaald type woning of gebouw is vereist. Anderzijds is het in de markt ook niet altijd duidelijk welke eisen er precies worden gesteld aan de bedrijven en per-sonen die de Energielabels mogen uitgeven. Het waren dan ook deze twee onderwerpen die in vogelvlucht, maar op een heldere en overzichtelijke manier, voor het voet-licht werden gebracht.

ENERGIELABEL OF ENERGIE-INDEXVoor woningen is er een keuze uit het Energielabel of de Energie-index. Het Energielabel wordt vastgesteld op basis van een tiental woningkenmerken. Uitgangspunt is het voorlopig Energielabel, dat tot stand kwam op basis van een aantal onderzoeken, waarvoor de penetratieg-raad van bepaalde energiebesparende maatregelen is onderzocht. De aanvrager moet voor zijn woning nagaan welke energiebesparende maatregelen daadwerkelijk in zijn woning aanwezig zijn. Daarbij gaat het om de begla-zing, de isolatie, het verwarmingstoestel, het tapwater-toestel, het ventilatiesysteem en of er een zonneboiler of zonnepanelen aanwezig zijn. Al deze informatie wordt

Markt vindt uitgeven van Energielabels complexISSO vergroot inzicht via webinar over Energieprestaties in gebouwen

Volgens de Nederlandse wet moet elke woning of elk gebouw dat van eigenaar of gebruiker wisselt, over een Energielabel beschikken. Voor de woningbouw is de wetgeving bovendien in januari 2015 aangepast. Het blijkt echter dat veel marktpartijen het aanvragen en uitgeven van Energielabels nog redelijk complex vinden. Om voor professionele marktpartijen duidelijk te maken welk type Energielabel of Energie-index voor welk type woning of gebouw noodzakelijk is, organiseerden ISSO en KvINL op 14 december 2015 een webinar waarvoor ruim 130 geïnteresseerden inschakelden.

via een online tool op een website ingevoerd. Vervolgens moet een Erkend Deskundige nagaan of de door de webtool gevraagde bewijzen van deze maatregelen voldoende zijn. Als de Erkend Deskundige akkoord gaat met de bewijslast, wordt het Energielabel definitief vast-gesteld en uitgegeven. Het opstellen van een dergelijk Energielabel is verplicht op alle mutatiemomenten: ver-koop of verhuur van een woning. Naast deze ‘eenvoudige’ methode voor het Energielabel is er ook een uitgebreide en gedetailleerde methode die tot de Energie-index leidt. Daarvoor moeten meer dan 150 kenmerken worden geïdentificeerd en ingevoerd. Dit gebeurt op basis van het Nadervoorschrift NEN7120 dat is uitgewerkt in het opnameprotocol, beschreven in ISSO-publicatie 82.1. Deze Energie-index is noodzakelijk voor het verkrijgen van punten binnen het Woningwaardering Stelsel (WWS). Het zijn dan ook met name de woningcor-poraties die een Energie-index voor hun woningen laten opstellen.

VERSCHILLENDE LABELS, VERSCHILLENDE DESKUNDIGENOmdat voor vaststelling van het Energielabel van vóór 2015 een andere methode werd gebruikt dan voor de hui-dige Energie-index, kan de waarde van de uitkomsten ver-schillen. Op basis van de nieuwe Energie-index is het ook mogelijk om een Energieklasse á la het Energielabel vast te stellen. Als de Energie-index wordt afgemeld dan kan men uit de 150 kenmerken die voor de Energie-Index nodig zijn, de 10 benodigde woningkenmerken voor het Energielabel automatisch afleiden en wordt het Energielabel gegene-reerd. De op deze manier bepaalde Energieklasse is dus niet hetzelfde als de Energieklasse van het Energielabel dat mogelijk in voorgaande jaren is vastgesteld, via de oude methode. Aan de mensen die het Energielabel of de Energie-index opstellen, worden verschillende eisen gesteld. Elke persoon die de bewijslast van de ingevoerde informatie voor het Energielabel wil kunnen controleren om het label aan te vragen, moet zich bekwamen tot het niveau ‘Erkend des-kundige Energielabel’. Daarvoor heeft men een bewijs van vakbekwaamheid nodig in de vorm van het Cito-certificaat ‘EPA-adviseur/opnemer’ of een succesvol afgelegd examen via SVMNIVO. Daarnaast is ook de instructie op de site van RVO.nl verplicht voor elke Erkend deskundige.Voor het opstellen van de Energie-index liggen de vakbe-kwaamheidseisen iets hoger. Bovendien is er een onder-scheid tussen de EPA-opnemer en de EPA-adviseur. Voor beide functies zijn Cito-certificaten vereist, te weten:



EPA-adviseur Energielabel of Energie-index-rapport wonin-gen, en voor de EPA-opnemer het certificaat Opnemer Energielabel of de Energie-index-rapport woningen.

BASIS- OF DETAILMETHODEOok voor de utiliteit zijn er twee methodes waaruit marktpartijen kunnen kiezen wanneer ze een Energielabel (laten) opstellen. De keuze bestaat uit een basismethode en een detailmethode. Aan beide regelingen liggen de opnameprotocollen van ISSO-publicatie 75.1 ten grond-slag. Bij de basismethode volgt er uit de berekening een Energie-index die te herleiden is tot een Energielabel. Echter, dit Energielabel kent een indeling van label G tot A. Alle gebouwen met een index van 1,05 of lager blijven het Energielabel A houden. Dit geldt voor zowel bestaande bouw als nieuwbouw. Kiest men ervoor om de detailmethode toe te passen, dan moet men een specifiek opnameprotocol voor deze detailmethodiek gebruiken. Daaruit volgt een EPC die de werkelijke, energetische situ-atie aangeeft. Daarmee is het dan ook mogelijk om, zowel voor bestaande bouw als nieuwbouw, een Energielabel te herleiden dat verder gaat dan Energielabel A. Met de detailmethode kunnen gebouwen van een Energielabel A+ tot en met A++++ worden voorzien.Voor het uitvoeren van de basis- en detailmethode gelden verschillende vakbekwaamheidseisen. De adviseur die een label via de basismethode wil opstellen, moet voldoen aan de BRL9500-03 Basismethode. Daarmee heeft hij de vakbekwaamheid ‘EPA-adviseur’. Dit is vastgelegd via het Cito-certificaat ‘EPB-adviseur Energielabel utiliteitsbouw’. Om de detailmethode op de juiste wijze te kunnen uit-voeren, moet de adviseur voldoen aan de BRL9500-06 Detailmethode. De bijbehorende vakbekwaamheid is ‘EPN-adviseur’. Het Cito-certificaat dat daarvoor noodzakelijk is, is ‘EPN-adviseur Energielabel utiliteit nieuwbouw’.Daarnaast is voor het uitvoeren van de basis- en detail-methode software noodzakelijk die over een specifiek Software-attest beschikt. Een dergelijk attest is gebaseerd op de voorschriften in de BRL9501 Methoden energiege-bruik.

ACTUELE ONTWIKKELINGENSinds de invoering van de nieuwe systematiek, op 1 janu-ari 2015, zijn in ons land een flink aantal Energielabels uit-gegeven. Uit cijfers van de RVO.nl blijkt dat van 1 januari 2015 tot begin december 2015 er voor woningen 270.000 Energielabels via de webtool zijn geregistreerd. In dezelf-de periode zijn er ook 200.000 geregistreerde labels via de Energie-index afgegeven. In totaal zijn er dus 470.000

Energielabels verstrekt. Tevens blijkt uit de cijfers van diezelfde periode dat er inmiddels 856 Erkend deskun-digen actief zijn. De cijfers van uitgegeven Energielabels voor utiliteitsgebouwen zijn op dit moment niet paraat. Mogelijk wordt dat overzicht later in 2016 bekend gemaakt.• Om de systematiek van de certificering voor zowel

woningen als utiliteitsgebouwen inzichtelijk te maken, heeft ISSO stroomschema’s opgesteld. Deze zijn gratis te downloaden vanaf de website: www.isso-digitaal.nl/docs/tool/schema/energielabel

• Algemene informatie over de Energieprestatie-advisering is te vinden op de site van KvINL: www://kvinl.nl/algemeen/voorpagina/certificeren/overzicht-certificaten/energieprestatieadvisering/

Informatie over de regelingen en publicaties vindt u op de site van ISSO: www.isso.nl/werkvelden/energie-milieu/epa/ • Voor nadere informatie over de software-attesten kunt

u terecht op deze site: www://kvinl.nl/algemeen/ voorpagina/certificeren/overzicht-certificaten/ energiediagnose-referentie-nieuwe-pagina/

• En wilt u de complete Webinar terugkijken dan vindt u de opnames op het ISSO youtubekanaal

Kees Arkesteijn, ISSO

Marco Hofman, KvINL


. . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . . . NIEUWS . .

De vernieuwde NEN 1006 is afgestemd op het Bouwbesluit 2012, de Drinkwaterwet, het Drinkwaterbesluit en afgeleide ministeriële regelingen. Verder zijn relevante eisen opgenomen uit de Europese norm EN 806 (delen 1 tot en met 5). Momenteel wordt gewerkt aan de herziening van de Waterwerkbladen. Wat zijn opvallende wijzigingen van NEN 1006 en de Waterwerkbladen?

MEER NADRUK OP BEPALINGSMETHODENDe bepalingsmethoden bij de algemene eisen en grond-slagen stonden voorheen vooral in de Waterwerkbladen. Nu staan er veel meer in de NEN zelf en dat maakt de vernieuwde NEN 1006 meteen een stuk dikker. De bepa-lingsmethoden zijn overzichtelijk samengevoegd in een tabel in hoofdstuk 1.

REKENREGELS VERSUS q√n-METHODE De berekening van volumestromen kunt u doen volgens de q√n-methode. Deze methode staat voortaan ook in de NEN (paragraaf 5.1) en niet alleen in een Waterwerkblad (2.1C). De rekenregels (volgens SIMDEUM) uit ISSO-publicatie 55 ‘Leidingwater-Installaties’ houden ook reke-ning met typen gebruikers en geven daarom een betere benadering van het maximum momentgebruik dan de q√n-methode, NEN 1006 en Waterwerkblad 2.1C sluiten het gebruik van deze rekenregels niet uit. De q√n-metho-de is begrensd voor woningen en woongebouwen tot 150 tapeenheden en kantoren tot 100 medewerkers, staat in Waterwerkblad 2.1. Daarbuiten hebben andere methoden, zoals de rekenregels (volgens SIMDEUM) de voorkeur. In de praktijk zal vaak een combinatie van rekenmethoden worden toegepast. MINIMALE VOLUMESTROMEN Vastgelegd is welke volumestroom op het tappunt mini-maal gewaarborgd moet zijn. Toegevoegd is een tabel met volumestromen voor de meest voorkomende sani-taire tappunten. Voor een wastafelmengkraan of fontein-kraan is dit bijvoorbeeld 0,07 l/s.

Opvallende wijzigingen vernieuwde NEN1006 en Waterwerkbladen

AFKOELING VAN WARMTAPWATER IN UITTAPLEIDINGENWarmwater-uittapleidingen moeten na gebruik binnen 45 minuten afkoelen tot 25 °C. De eis van 25 °C bestond al; nieuw is de maximale tijdsduur. Opmerking: de bepalingsmethode geeft aan dat na 45 minuten 1 liter water moet worden afgetapt en de tem-peratuur gecontroleerd. Deze eis houdt geen rekening met plaatselijke omstandigheden waarin gemeten wordt. Het afkoelen tot lager dan 25 °C kan immers worden beïn-vloed door wisselende ruimtetemperaturen in zomer en winter. Echter: wanneer de leiding na 45 minuten nog niet tot onder 25 °C is afgekoeld, is dit een teken dat niet aan de eisen wordt voldaan en is nader onderzoek nodig naar de oorzaken.

AFDOPPEN LOZE LEIDINGENBij het verwijderen van loze en dode leidingen is bekend dat de leiding zo kort mogelijk op de hoofdleiding moet worden afgedopt. Toegestaan was een klein dood stukje van maximaal 5x de diameter. In de Waterwerkbladen staat nu dat de hoofdleiding glad moet worden afge-werkt. Afdoppen op 5x de diameter is alleen nog toege-staan in bijzondere omstandigheden. Deze uitzondering blijft gehandhaafd omdat glad afwerken vanuit praktisch oogpunt soms onmogelijk is.

BEHEER EN ONDERHOUDNEN 1006 is uitgebreid met de grondslag dat een leiding-waterinstallatie makkelijk moet kunnen worden bediend, beheerd en onderhouden. Nieuw is het opstellen van een installatiegebonden dossier. Hierover is een nieuw Waterwerkblad (2.7) opgesteld. Een maand na oplevering van de installatie moet bij de installatie en/of de eigenaar/exploitant een dossier beschikbaar zijn met alle relevante informatie over gebruik, beheer en onderhoud. Welke documenten hiervoor moeten of mogen worden aange-leverd is redelijk open gelaten; als ondergrens geldt mini-maal een installatieschema bij de installatie.

INGEBRUIKSTELLINGEen andere belangrijke nieuwe bepaling is dat vanaf rea-lisatie tot aan de ingebruikname de installatie wekelijks moet worden doorgespoeld.

Dit artikel geeft slechts een beknopt overzicht van alle herzieningen. De (gewijzigde) NEN 1006 is verkrijgbaar bij NEN, de Waterwerkbladen zijn gratis te raadplegen op www.infodwi.nl.

De NEN-norm 1006 ‘Algemene voorschriften voor leidingwaterinstallaties’ geeft eisen en aanbevelingen waaraan een leidingwaterinstallatie moet voldoen vanuit het oogpunt van volksgezondheid, veiligheid en doelmatigheid. Deze NEN-norm is herzien in oktober 2015 en wordt naar verwachting medio 2016 aangewezen in het Bouwbesluit.


. . . EVE N VOO RSTE LLE N . . . EVE N VOO RSTE LLE N . . . EVE N VOO RSTE LLE N . . . EVE N VOO RSTE LLE N

‘Ik ben Arjan Broers en werk de komende drie jaar voor ISSO aan het Europese project INSITER. Het project past prachtig bin-nen mijn vakgebied en interesse. Erg gaaf dus om hieraan te mogen werken!’

‘Ik ken ISSO al geruime tijd. Zo heb ik een bijdrage mogen leveren aan ISSO-publicaties 82.1 en 75.1 (publicaties over energieprestaties van woningen en utiliteit) en heb ik meegewerkt aan een onderzoek naar de reproduceer-baarheid van het energie-opnameprotocol voor nieuwe gebouwen. Dat deed ik in samenwerking met project-coördinator Kees Arkesteijn, waarmee ik nu samenwerk voor het INSITER-project.’

Arjan BroersProjectcoördinator INSITER

‘Energiezuinigheid en binnenklimaat zijn mijn belangrijk-ste kennisgebieden. Daarover heb ik als zelfstandig advi-seur met mijn bedrijf Senergy Consult al veel projecten gedaan. Zo heb ik voor diverse vastgoedorganisaties en gemeenten verbeterplannen gemaakt en geadviseerd in onderhoud en optimalisering van gebouwinstallaties.’

‘De verduurzaming van gebouwen en installatietech-niek heeft al sinds mijn studie HTS-werktuigbouwkunde mijn volle aandacht. Als student had ik een bijbaan als werkvoorbereider bij een installatiebedrijf. Ik vond toen de opkomst van duurzame en geavanceerde technie-ken, zoals warmtepompen en gebouwautomatisering, al razend interessant. Installatietechniek werd dan ook mijn afstudeerrichting. Eenmaal afgestudeerd ben ik eerst nog aan het werk gegaan bij twee gerenommeerde adviesbureaus voordat ik begon met mijn eigen bureau. Nauwlettend volgde ik de ontwikkeling van het energie-label en spijkerde mijn kennis bij met diverse opleidingen. Met mijn achtergrond heb ik enkele jaren als zelfstandige ondersteuning verricht voor Vabi-software. En via Vabi ben ik weer in contact gekomen met ISSO.’

‘Sinds november 2015 zit ik drie dagen per week bij ISSO als projectcoördinator INSITER. Voor dit Europese project ontwikkel ik opnameprotocollen voor installateurs en stu-diemateriaal voor workshops. Uw vragen over het project zijn welkom via mijn e-adres [email protected].’

In de nabije toekomst krijgt u als monteur in de woning-bouw of utiliteitsbouw een extra handeling te doen. U controleert uw eigen werk met behulp van ‘Augmented Reality’ op een tablet of smartphone. Een applicatie laadt het resultaat in het BIM-model van het gebouw. De driedi-mensionale software maakt direct een herberekening van het complete gebouw. Onmiddellijk wordt inzichtelijk of de toepassing van het installatiesysteem correct is uitge-voerd en wat de consequenties zijn van eventuele afwij-

INSITEROp weg naar zelfinspectie op de bouw

kingen. U krijgt vervolgens opties om het werk al dan niet te corrigeren. Deze manier van zelfinspectie wordt moge-lijk voor alle vakdisciplines die werken aan een gebouw: dit leidt tot procesverbetering en betere gebouwen

ENERGIEZUINIG TOTAALCONCEPTGebouwelementen en installaties behoren op de juiste manier op elkaar afgestemd te zijn. INSITER maakt dat straks mogelijk met protocollen vanaf het ontwerp tot

Vanaf 2018 kan de monteur zijn installaties in nieuwbouw en renovatie voortaan zelf inspecteren met simpelweg een digitale 3D-foto. Aan dit toekomstbeeld werkt de internationale projectgroep INSITER. ISSO neemt intensief deel aan dit project.


NTR

3216 RIO

LERIN

g V

AN

BO

UW

WER

KEN

ISBN nummer 978-90-5044-228-2

RIOLERINg VAN BOUWWERKEN

Richtlijnen voor ontwerp, uitvoering en beheer

NTR 3216

HERZIENE VERSIE 2012

fabricage en het afbouwen van de elementen in nieuw-bouw en renovatieprojecten. INSITER gaat verder waar bestaande protocollen ophouden. Daarbij wordt optimaal gebruik gemaakt van geavanceerde BIM-technieken en de rekenmethodiek voor de energieprestatie van gebouwen.

DOELEN INSITERINSITER heeft drie doelstellingen.1. De gaten dichten in de energieprestatie van gebouwen die ontstaan tussen het ontwerp en de realisatie. Hiervoor worden virtuele modellen van het fysieke gebouw en ‘Augmented Reality’ ingezet op basis van zelf-inspectie.2. Het ontwikkelen van hard- en software voor de zelf-in-spectie tijdens de werkprocessen.3. Het ontwikkelen van protocollen en richtlijnen voor

zelf-inspectie en -instructie van alle betrokken partijen in het bouwproces.

OVER HEEL EUROPAAan het Europese project INSITER werken zes landen, te weten België, Bulgarije, Duitsland, Italië, Nederland en Spanje. Uit deze landen brengen veertien organisaties kennis in. Nederlandse deelnemers zijn SBRCURnet, DWA, DEMO Consultants en ISSO. ISSO verzorgt de inspectiepro-tocollen voor installaties en het trainingsmateriaal. In 2018 moet het project voor heel Europa gereed zijn en kan onder meer de installateur met de resultaten aan de slag.

Meer weten over dit project? Raadpleeg insiter-project.eu of neem contact op met Arjan Broers via [email protected].

ISSO heeft veel kennis verzameld over de geluids-overdracht van riolering bij schachten en verlaagde pla-fonds. Dat heeft onder meer geleid tot het softwarepro-gramma SoundSpotSimPlus. U kunt het beste werken met SoundSpotSimPlus aan de

hand van NTR 3216 ‘Riolering van bouwwerken’. De NTR geeft aanwijzingen om met deze software leidingsyste-men en schachten te ontwerpen..

PROGNOSE GELUIDSNIVEAUMet SoundSpotSimPlus berekent u het rioleringsge-luid nog voordat de leidingsystemen en schachten zijn gebouwd en toegepast. Zo weet u al in de ontwerpfase

SoundSpotSimPlus maakt rioleringsgeluid voorspelbaar Nieuw: extra berekeningsopties

welke geluidshinder de gebruiker kan ondervinden in de verblijfsruimte naast de locatie van het systeem. Met SoundSpotSimPlus maakt u een inventarisatie van de toe te passen installatietechnische componenten, de mon-tagesituatie en het type verlaagd plafond. U kunt passen en meten met rioleringsmateriaal, materiaal schachtwand en aanvullende maatregelen (aanbrengen extra isolatie of absorptie) totdat u het gewenste geluidsniveau heeft bereikt. Het berekeningsresultaat toetst u aan de normen streefwaarden. De berekeningen zijn steeds opnieuw te maken. Zo kunt u de invloed onderzoeken van een mogelijke aanpassing, bijvoorbeeld de toepassing van:

• een ander type afvoerleiding

• leidingisolatie

• absorptiemateriaal

• beugeling

• omkokering

• of verlaagd plafond. Ook kunt u met SoundSpotSimPlus zien waar (bij luchtge-luid of contactgeluid) knelpunten zitten, zodat u effectie-ve maatregelen kunt treffen. Het programma gaat uit van de meest voorkomende situaties. Het is mogelijk de in- en uitvoer te printen en toe te voegen aan de projectdocu-menten.

WAT IS NIEUW?Naast de al bestaande mogelijkheid om geluid te bere-kenen van standleidingen en de voetbocht onderaan de standleiding, is de nieuwe versie uitgebreid met de moge-lijkheid om het geluidsniveau te bepalen van liggende leidingen boven verlaagd plafonds, verder weg van de

Met het softwareprogramma SoundSpotSimPlus berekent u het geluidsniveau van de afvoerleidingen in schachten en verlaagde plafonds. Zo geeft het programma een prognose van het geluid afkomstig

van riolering en standleiding. SoundSpotSimPlus kreeg onlangs een uitbreiding met berekeningen.

. . . PROJECTEN . . . PROJECTEN . . . PROJECTEN . . . PROJECTEN . . . PROJECTEN . . . PROJECTEN . . . PROJECTEN . . . PROJECTEN . . . PROJECTEN . . . PROJECTEN . . . PROJECTEN . . . PROJECTEN . . . PROJECTEN . . . PROJECTEN . . .


standleiding. Ook zijn isolatiematerialen opgenomen met een demping van 20 dB en meer.

FABRIKANTEN: OPGELET!De nu opgenomen materialen zijn Sonorex Easytube 23 en Soundac BM2040alu van ANR. Ook andere fabri-kanten hebben de mogelijkheid hun materialen te laten opnemen in SoundSpotSimPlus. Hiervoor kunnen zij contact opnemen met projectcoördinator Irene van Veelen via [email protected].

HOE VERKRIJGBAAR?SoundSpotSimPlus kunt u gratis gebruiken via isso-digitaal.nl.

NTR 3216 ‘RIOLERING VAN BOUWWERKEN’Voor een goed gebruik van SoundSpotSimPlus dient u te beschikken over NTR 3216 ‘Riolering van bouwwer-ken’. De NTR is voor € 169,– (excl. btw en verzendkosten) verkrijgbaar via de winkel van isso.nl. De digitale versie is te raadplegen met een licentie op isso-digitaal.nl.

GRATIS KENNISKAARTWilt u eerst meer weten over de techniek? Raadpleeg dan de gratis KennisKaart 49 ‘Riolering geluidsarm ont-werpen’, te vinden op isso-kenniskaarten.nl.

SoundSpotSimPlus is het resultaat van jarenlang onder-zoek naar het geluidsniveau van de afvoeren en is ont-wikkeld door akoestisch adviesbureau Peutz in opdracht van ISSO.

Iedere vakdiscipline heeft zo zijn eigen defi-nities en jargon en dat leidt niet zelden tot vergissingen en fouten. Daarom heeft ISSO voor de installatiesector een online data-bank ontwikkeld met gestandaardiseerde begrippen en symbolen. Breng vooral een bezoek aan de site en laat u inspireren!

De ISSO-databank bevat een gestandaardiseerd overzicht met definities voor begrippen en grafische en wiskundige symbolen die in de bouwen de installatiesector worden gehanteerd. U krijgt definities van de terminologie die gebruikt wordt in overlegsituaties tussen opdrachtgever en adviseur en ontwerpend technicus en installateur. Als basis dienen de begrippenlijsten van ISSO-publicaties en de Europese CEN-normen. De databank is gratis en kunt u raadplegen via isso-digitaal.nl, zoekterm: begrippenbank.

3.0 in de praktijkOnline: databank met begrippen en symbolen

ISSO kennisleverancier Nederlandse ConceptenBibliotheek

De databank van ISSO is gekoppeld aan de Nederlandse ConceptenBibliotheek van de BouwInformatieRaad. ISSO is met haar databank een van de bronhouders van dit digitale woor-denboek. De Nederlandse conceptenbibliotheek voor de gebouwde omgeving (CB-NL) definieert en uniformeert alle taal in de bouwen instal-latiesector. Dit komt onder meer de keteninte-gratie en de verdere implementatie van BIM ten goede. De Nederlandse ConceptenBibliotheek kunt u raadplegen via www.cb-nl.com.




Alle informatie over installaties in de glastuinbouw staat in de vernieuwde ISSO-publicaties 86, 87 en 88 (zie kader op pagina 18). Aan de publicaties hebben drie ISSO-Kontaktgroepen gewerkt: in totaal 35 deskundigen uit verschillende beroepsgroepen actief in de bedekte kas-senbouw. Opdrachtgever is AVAG, brancheorganisatie in Nederland die gespecialiseerd is in de Nederlandse kas-senbouw- en installatiesector (greenhouse technology).

ISSO ZET DE PRAKTIJK NAAR DE WETDe ISSO-publicaties zijn onder meer richtlijnen voor zo’n 9.500 bedrijven in Nederland met de glastuinbouw als

Glastuinbouw: een wereld apart Over de glastuinbouw en drie vernieuwde ISSO-publicaties

bestaansbron. Daaronder vallen kassenbouwers, tuinders, leveranciers van meststoffen, installateurs voor energie, klimaat en water en ook banken en verzekeraars. Harm Maters, voorzitter AVAG: ‘In de ISSO-kontaktgroepen zit-ten afgevaardigden van die takken van sport. Dergelijke deskundigen en de AVAG hebben veel kennis in huis, maar schrijf het maar eens op. Kennisinstituut ISSO weet theorie en wet te vertalen naar de consequenties voor de praktijk. Daarbij beschrijven de publicaties 86, 87 en 88 voornamelijk installaties, dus de keuze voor ISSO ligt voor de hand. ISSO is ook nauw verbonden met Uneto-VNI, zodat in de publicaties dezelfde terminologie wordt gebruikt. Met de ISSO-Kontaktgroepen zijn gestandaardi-seerde methoden en normeringen afgestemd die voldoen aan het Bouwbesluit en de NEN-normen. Zo beschrijft een publicatie bijvoorbeeld waaraan een kas moet voldoen in relatie tot constructiesterkte, temperatuurvariatie, lucht-capaciteit en lichtniveaus. Voor elke plek ter wereld kan worden uitgerekend welke constructie je nodig hebt: in Newfoundland heb je immers weer een andere capaciteit

‘Nederland is leading in de wereld op het gebied van overdekte kassen,’ aldus Harm Maters, voorzitter Algemene Vereniging van Aannemers in de Glastuinbouw (AVAG). ‘Wij hebben als enige van alle landen antwoorden op kwaliteitsmonitoring en certificering. Met de drie ISSO-publicaties en twee BRL-en op dit vakgebied, geven we nationaal én internationaal richtlijnen voor de complexe praktijk.’

*Nederland heeft negen topsectoren: tuinbouw en uitgangsmaterialen, agri & food, water, life sciences & health, chemie, high tech systemen en materialen, energie, logistiek en creatieve industrie. De topsectoren zijn kennisintensief, exportgeoriënteerd en kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan het oplossen van maatschappelijke vraagstukken wereldwijd. Grote bedrijven en het mkb in deze internationaal opererende topsecto-ren zorgen voor welvaart en werkgelegenheid in Nederland. Met investeringen wil het kabinet het verdienvermogen van deze topsectoren volop benutten en de Nederlandse concurrentiekracht en economie versterken. Om de schaarse financiële middelen zo goed mogelijk in te zetten, werken bedrijven, onderzoekers en overheid nauw met elkaar samen in ‘Topconsortia voor Kennis en Innovatie’ (TKI). (Bron: topsectoren.nl)



nodig dan in China. Dergelijke materie is door de jaren heen steeds complexer geworden en dat maakt kwalifice-ring en richtlijnen noodzakelijk.’

TOPSECTOR VAN NEDERLANDSE ECONOMIEDoor deze of gene wordt de installatiesector als behou-dend beschouwd. Dat geldt niet voor de tuinbouw, één van de negen topsectoren* van de Nederlandse eco-nomie. Voor een relatief kleine en onopvallende sector is dat bijzonder. De Nederlandse tuinbouwsector loopt ver vooruit op duurzaamheidsthema’s (zoals energie en klimaat, water, bodem en biodiversiteit). Op die fronten heeft Nederland van alle landen de beste combinatie ‘in huis van kennis, technologie en strategische en operatio-nele dienstverlening. Om maar een voorbeeld te noemen. Het merendeel van de glaskassenbouw is computerge-stuurd (installaties leveren bijvoorbeeld op bepaalde momenten automatisch water). Aan energie kan de sector tot 20% van het nationale energieverbruik terugleveren aan het energiebedrijf (waardoor de overdekte tuinbouw ook in het Energie-akkoord een rol speelt). De sector kijkt ook naar haar footprint: veel bedrijven proberen water te recyclen of vervangen fossiele energie voor solar energie.

OMZET BUITEN EUROPAZoals bekend, is de sector zwaar vertegenwoordigd in het Westland. Harm Maters: ‘Het Westland is voor 3.000 van de ruim 8.000 hectare bedekt met glastuinbouw. Hier wordt voor ongeveer 50% aan bloemen en planten en voor 50% aan groenten gekweekt. Het belangrijkste gewasproduct is tomaat, op de voet gevolgd door papri-ka, komkommer en sla. In praktisch alle landen liggen de versproducten die in Nederland gekweekt zijn, als het hoogst haalbare in de schappen van de supermarkt. Natuurlijk laat de economische crisis in Europa zijn sporen na: tuinders in Nederland hebben minder kunnen inves-teren in tuinbouwtechnologie vanwege te hoge kosten en te lage opbrengsten. De sector merkt dat de super-markten veel harder onderhandelen. In Europa kopen nog maar vijf retailbedrijven de producten in en dat heeft nadelige consequenties voor de prijzen van boeren en tuinders. Daarbij teelt Nederland op hoog niveau en duur-zaam. De vraag is of de consument die versproducten wil en kan betalen. Maar de tuinbouwtechnologie is buiten Europa de laatste tien jaar explosief gegroeid. Waar we in de wereld ook zijn, als het gaat om bedekte tuinbouw, dan is er altijd een link met Nederland. Het huidige exportaan-deel van de technologische sector bedraagt 75%.’

KASSENBOUW ALS SPIEGEL VAN DE ECONOMIE‘Buiten Europa heeft de economie zich in veel landen sterk ontwikkeld,’ vervolgt Maters. ‘Bij het stijgen van eco-nomische welvaart, groeit de vraag naar tuinbouwtech-nologie. Dat geldt bijvoorbeeld voor de G20 en de BRIC-

landen, maar ook voor landen als Mexico of Turkije. In die landen gaat het gemiddelde inkomen omhoog en daar-mee de vraag naar meer en veilig voedsel en naar een gevarieerd assortiment. Door bedekte tuinbouw is een regio niet meer afhankelijk van de basisgewassen van het land en het seizoen. Dan zie je ook de opkomst van super-markten. Die willen de producten vers hebben en lokaal, omdat ex- en import hoge kostenposten zijn. Zo geeft de bedekte tuinbouw impuls aan de lokale werkgelegenheid. Daarbij zijn gewassen uit de tuinbouw automatisch veili-ger en gezonder omdat je minder pesticiden nodig hebt dan in het open veld. Ook kun je duurzamer telen, want je bespaart warmte, energie en water. In veel werelddelen is water een schaars goed, dus dat is een belangrijke trigger van de bedekte tuinbouw. Op die manier levert de sector mondiaal een bijdrage aan de productie van voldoende, veilig en duurzaam voedsel.’

VOORBEELD VOOR ANDERE LANDEN‘Vanwege de kwalitatief hoogwaardige producten en de goed geregelde kwaliteitslijn, zijn we een voorbeeld voor andere landen. Aangestuurd door de AVAG, heeft Nederland als enige land antwoorden op kwaliteitsmonito-ring en certificering. De ‘kringloop’ van kwaliteitsborging is voor de Nederlandse kassenbouw praktisch rond. Zo is de kennis vastgelegd in de ISSO-publicaties 86, 87 en 88. Op de tweede plaats geeft het behalen van een geac-crediteerd examen een garantie van vakbekwaamheid. En op de derde plaats kunnen bedrijven zich laten cer-tificeren door HortiQ (www.hortiq.nl), het internationale kwaliteits merk voor de tuinkassenbouw. Om de kennis en kwaliteit ook voor andere landen toegankelijk te maken, zijn de BRL-en en de ISSO-publicaties ook vertaald naar het Engels. De publicaties vormen weer de basis voor de BRL-en.’

Harm Maters is voorzitter van AVAG, de enige branche-organisatie in Nederland die gespecialiseerd is in de Nederlandse kassenbouw- en installatiesector. Deze algemene ondernemersvereniging, die al meer dan vijftig jaar bestaat, is een platform voor aannemers, toeleveranciers en technologische en logistieke bedrijven. AVAG richt zich op algemene belangenbehartiging en ontwikkelt hulpmiddelen (in samenwerking met organisaties zoals TNO, Uneto-VNI en ISSO), waaronder rekenapplicaties en ISSO-publicaties (kwaliteitshandboeken). Anno 2015 telt de vereniging circa zestig bedrijfsleden waarbij in totaal circa 6.500 mensen werkzaam zijn.



Updates ISSO-publicaties over de glastuinbouw

Hoe komt het toch dat bij de renovatie van een vergrij-zende wijk of nieuw appartementencomplex niet vol-doende is nagedacht over de behoefte van de ouder wor-dende gebruiker? Dat is een nogal kostbare gemiste kans. Want is nieuwbouw of renovatie eenmaal gereed, dan lopen kosten voor aanpassingen voor ouderen hoog op. En dan hebben we het nog niet eens over al het ongemak voor de bewoner bij de verbouwingswerkzaamheden. ISSO-publicatie 77 ‘Levensloopgeschikt wonen’ maakt daar korte metten mee. De praktijkgerichte handleiding stelt de techniek in dienst van de (toekomstige, oudere)

ISSO-publicatie over levensloopgeschikte woningen stelt bewoner centraal

bewoner. En dat doet de publicatie aan de hand van zes levensechte profielen van bewoners zonder of met een beperking. Op basis van deze personages wordt een set aan maatregelen aangereikt. ‘De bewoner staat in de publicatie centraal,’ stelt Remy van der Vlies, adviseur TNO en medeauteur van de publicatie. ‘Techniek moet bewo-ners faciliteren, is het uitgangspunt. De publicatie stemt de voorzieningen in en rondom het huis af op de wensen en mogelijkheden van de bewoner.’

VALONGEVALLENConcreet voorbeeld: jaarlijks komt circa 46% van alle 55-plussers (ruim 45.000) bij de spoedeisende hulp na een valongeval in of om huis. De meeste valongevallen gebeuren op de vaste trap, daarna volgen woonkamer, tuin, slaapkamer en badkamer. Behalve leed en ongemak, geven valongevallen hoge zorgkosten. Voor de beeldvor-ming: in 2011 ging het om 820 miljoen euro. Hoe beperk je die valongevallen? ISSO-publicatie 77 geeft onder meer een checklist aan maatregelen, waaronder stroeve bestra-ting, woningen zonder drempels, stabiele leuningen en een inloopdouche met beugels aan de muur.

LOZE LEIDING BIJ DE VOORDEURVan der Vlies: ‘Primair geeft deze publicatie een overzicht van de bouwkundige en technische aandachtspunten die bij het levensloopgeschikt maken van woningen komen kijken. Het kan over hele simpele zaken gaan. Leg bij-voorbeeld bij nieuwbouw of renovatie een loze leiding aan vanaf de voordeur naar de meterkast. In materiaal

De drie ISSO-publicaties over de glastuinbouw zijn geactuali-seerd. Het gaat om:

• ISSO-publicaties 86 ‘Kwaliteitseisen voor warmtetechnische en CO2-installaties in tuinbouwkassen’.

• ISSO-publicaties 87 ‘Kwaliteitseisen voor watertechnische installaties in tuinbouwkassen’.

• ISSO-publicatie 88 ‘Kwaliteitseisen voor de constructie van tuinbouwkassen’.

U kunt de Nederlandstalige publicaties bestellen via de winkel op isso.nl. De kosten bedragen respectievelijk € 135,-, € 140,- en € 95,- (excl. btw en verzendkosten). Licentiehouders van isso-digitaal.nl hebben toegang tot de update (zowel de Neder-landse als de Engelse versie).

De digitale versies hebben nu ook een zoekfunctie, zodat de gebruiker snel bij de gewenste informatie is.

KWALITEITSGARANTIEDe kwaliteit in de tuinkassenbouw wordt mede geborgd door BRL 8000 en BRL 8001, de enige twee BRL-en voor deze sector. BRL 8000 ‘Ontwerpen en bouwen van tuinbouwconstructies en –installaties’ gaat over het ontwerpen en bouwen van tuin-bouwkasconstructies, warmtetechnische en CO2-installaties van tuinbouwkassen en watertechnische installaties van tuinbouw-kassen. BRL 8001 ‘Kwaliteitssysteem voor het vervaardigen en leveren van systemen, componenten en installaties voor de kas-senbouwsector’ gaat over het kwaliteitsmanagementsysteem.

Langer zelfstandig thuis wonen wordt de standaard en dat vraagt levensloop-geschikte woningen. Welke doordachte keu-zes zijn dan nodig bij nieuwbouw en reno-vatie? Voor wat betreft installatietechnieken

en een aantal bouwkundige oplossingen, kunt u zich beroepen op ISSO-publicatie 77 ‘Levensloopgeschikt wonen’. Deze keer staat niet de techniek, maar de bewoner centraal.

publicatie

77KE

NN

IS

IN

ST

IT

UU

T V

OO

R D

E I

NS

TA

LL

AT

IE

SE

CT

OR

LEV

EN

SLO

OP

GE

SC

HIK

T W

ON

EN

ISBN xxxxxx

Levensloopgeschikt wonen

Doelgroep van deze publicatie is:

adviseur installateur opdrachtgever

O p l e i d i n g s - e n

o n t w i k k e l i n g s f o n d s

v o o r h e t T e c h n i s c h

I n s t a l l a t i e b e d r i j f



Updates ISSO-publicaties over de glastuinbouw

ISSO-publicatie over levensloopgeschikte woningen stelt bewoner centraal

en arbeidstijd zijn dat de kosten niet. Afhankelijk van de behoefte van de bewoner, kan daar later bijvoorbeeld de bedrading lopen van een deurintercom of een codeslot voor mantelzorgers. De bewoner is dan niet aangewezen op oplossingen met batterijen die je steeds maar weer moet vervangen. Of het bespaart de kosten voor het openbreken en herstellen van een wand.’ Met dergelijke praktische maatregelen is ISSO-publicatie 77 onder meer een praktijkgericht handvat bij projectmatige nieuwbouw en renovatie van woningen. De publicatie is daarmee een goede aanvulling op het Programma van Eisen.

HANDVAT VOOR COMFORTINSTALLATEUR EN MANTELZORGBehalve een handreiking voor opdrachtgevers en –nemers is de publicatie een vertrekpunt voor een gesprek tussen bewoner, zorgverlener en de comfort installateur. Neem de renovatie van een badkamer in een woning van 55-plussers. De vraag van de comfortinstallateur kan dan zijn: hoe lang wilt u hier blijven wonen? Is dat tot de leng-te der dagen, dan zijn mengkranen, een douche zonder drempels en gekleurde tegels de overweging waard. De publicatie geeft aanknopingspunten voor een gericht, passend advies. Tot de verbeelding spreken de zes fictieve personages uit het boek die een relatie kunnen leggen met de bewoner of cliënt. Zo zit de heer Jansen in een rol-stoel, is de heer Timmerhuis vergeetachtig, heeft Emma een licht verstandelijke beperking en wil het echtpaar Öztürk het huis renoveren en alvast geschikt maken voor de oude dag. Bij ieder type bewoner wordt een over-

BRL-EN VOOR TUINBOUWKASSEN AANGEPASTDe Beoordelingsrichtlijnen zijn per 15 september 2015 op een groot aantal paragrafen aangepast. Nieuwe certificaathouders gaan werken volgens deze BRL-en. Bedrijven die voor de BRL-en gecertificeerd zijn,

behoren dat te doen per 15 september 2016. De BRL-en zijn onder meer aangepast aan Bouwbesluit 2012, de nieuwe milieu-wetgeving, het Waterbesluit en de Arbowet. De aanpassingen zijn tevens gebaseerd op de vernieuwde ISSO-publicaties 86, 87 en 88. Voor bepaalde eisen verwijzen de BRL-en naar specificatiebladen in deze ISSO-publicaties.

De BRL-en zijn (tweetalig) voor € 20,- per stuk te bestellen via de winkel op isso.nl.

zicht gegeven van toepassingen die mogelijk zijn, onder meer met een uitgebreide checklist en krachtige foto’s. Het boek helpt om de juiste technische aandachtpunten boven tafel te krijgen. Centraal staan de wensen en moge-lijkheden van de bewoner. Daarbij blijft de focus liggen op de maakbaarheid (binnen het budget en binnen de tijd van het project).

BUNDELING VAN EXPERTISEOm de bewoner centraal te kunnen stellen, is voor de ISSO-publicatie samengewerkt met deskundigen werkzaam bij zorginstellingen en -zorgverzekeraars, woningbouwcorporaties, projectontwikkelaars, gemeen-ten, HBO-verpleegkunde en natuurlijk de bouw en installatietechniek. Het gaat hier om professionals die nauw betrokken zijn bij het onderwerp levensloopge-richt wonen. Zo ook Margriet Pol, die als ergotherapeut Ergotherapievereniging Nederland vertegenwoordigt: ‘Ergotherapeuten hebben veel te maken met cliënten die belemmeringen ervaren bij het wonen en de woonomge-ving. Om die reden werken ze graag samen met technici. Hoe kun je een woonomgeving goed inrichten zodat de bewoner zo min mogelijk obstakels ondervindt bij het uitvoeren van dagelijkse activiteiten? Denk hierbij ook aan werken in huis, vrijetijdsbesteding of de activiteiten van mantelzorgers aan huis. Technici en ergotherapeuten kunnen gebruikmaken van elkaars expertise en elkaar aanvullen. Wellicht verlaagt dit naslagwerk de drempel om samen op te trekken met opdrachtnemers, zorgpro-fessionals en bewoners.’

publicatie

87KE

NN

I SI N

ST

I TU

UT

VO

OR

DE

I NS

TA

LL

AT

I ES

EC

TO

R

KW

ALIT

EIT

SE

ISE

N V

OO

R W

AT

ER

TE

CH

NIS

CH

E IN

STA

LLA

TIE

S IN

TU

INB

OU

WK

AS

SE

N

Kwaliteitseisen voor watertechnische

installaties in tuinbouwkassen

publicatie

86KE

NN

ISIN

ST

ITU

UT

VO

OR

DE

INS

TA

LL

AT

IES

EC

TO

R

KW

ALIT

EIT

SE

ISE

N V

OO

R W

AR

MT

ET

EC

HN

ISC

HE

EN

CO

2 - INS

TALL

AT

IES

IN T

UIN

BO

UW

KA

SS

EN Kwaliteitseisen voor warmtetechnische en CO2- installaties in tuinbouwkassen

publicatie

88KE

NN

ISIN

ST

ITU

UT

VO

OR

DE

INS

TA

LL

AT

IES

EC

TO

R

KW

ALIT

EIT

SE

ISE

N V

OO

R T

UIN

BO

UW

KA

SS

EN

Kwaliteitseisen voor tuinbouwkassen

ISBN 978-90-5044-281-7


PROJECTEN . . . PROJECTEN . . . PROJECTEN . . . PROJECTEN NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN

Het is een doe-boek: het ‘Handboek Zonne-Energie, Bouwkundige en Installatietechnische richtlijnen voor zon-ne-energiesystemen’. Over het onderwerp is veel te doen. Daarom heeft de editie uit 2006 alweer een update.

Het Handboek Zonne-energie leert u juist ontwerpen, installeren en beheren van zonne-energiesystemen aan de hand van duidelijke processtappen. Bij iedere stap krijgt u praktische informatie over de handelingen en de geldende voorschriften en regelgeving.

BELANGRIJKSTE WIJZIGINGENHet vernieuwde handboek loopt weer in gelijke pas met de ontwikkelingen in techniek en regelgeving op het gebied van zonne-energie, waaronder:

• het elektrotechnisch aansluiten van de zonnestroomin-stallatie conform de nieuwe NEN 1010

• de nieuwe NPR 5310 ‘Nederlandse praktijkrichtlijn bij NEN 1010’

• aarding en bliksembeveiliging

Vernieuwd Handboek Zonne- energie weer in de pas met ontwikkelingen

Gratis beschikbaar: EnergieVademecumInteractief document voor energiezuinige nieuwbouwwoningen

ISSO-publicatie 77 ‘Levensloopgeschikt wonen’ OPDRACHTGEVERS: Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch Installatiebedrijf (OTIB), Uneto-VNI en Stichting Kien.

SAMENSTELLING ISSO-KONTAKTGROEP 77 ‘LEVENSLOOPGESCHIKT WONEN’ Discussiegroep: Advies & Procesmanagement, Ergotherapie Nederland, Fontys Hogeschool Engineering, ISSO, Jongens van de Tekeningen, TNO, VACpunt Wonen, Wonen-ZorgMeeleesgroep: Alzheimer Nederland, Bartiméus, Bouwend Nederland, Gemeente Nieuwegein, Installatiebedrijf Haverhals, ISSO, Stichting ExperTel, Stichting KIEN, Longfonds, Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG), OTIB, ROC Zadkine, Uneto-VNI, Zeggelaar Installatietechniek

De leden van de ISSO-Kontaktgroep dragen namens hun orga-nisatie op vrijwillige basis bij aan de ISSO-publicatie. Dat komt ten goede aan de kennis in de bouwsector. De basis van ISSO-publicatie 77 vormt de kennis uit eerdere projecten, zoals Radar 2020, Wel Thuis en Technologie Thuis nu! Ook is kwalitatief onder-zoek gedaan onder 250 gepensioneerden.

HOE VERKRIJGBAAR?Publicatie 77 ‘Levensloopgeschikt wonen’ verschijnt in februari/maart en is voor € 80,– (excl. btw en verzendkosten) verkrijgbaar via de winkel op isso.nl. Licentie-houders van isso-digitaal.nl hebben toegang tot de digitale versie van dit product.


NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN

• aanpassing elektrotechnische aansluiting vanwege de gewijzigde Netcode

• vervangen van de NVN 7250 door NEN 7250 (normen over de integratie van zon-ne-energiesystemen in daken en gevels) en de impact daarvan.

Alle teksten zijn aangepast aan:

• de Europese Richtlijn Energieprestatie Gebouwen (EPBD)

• de regelgeving in het kader van Eco-design, VRL, NPR 6708 en BLR 4708.

Ook aangepast (in samenspraak met Brandweer Nederland) is de bijlage over zon-nepanelen en brandveilig heid. Zo heeft de Brandweer voortaan een eenduidige aanpak in geval van brand in combinatie met zonne-panelen. Daarbij bevat het vernieuwde handboek alle informatie die nodig is voor de certificering van installateurs in het kader van de Europese Richtlijn Hernieuwbare Energie (RES).

BEKIJKEN EN BESTELLEN?U kunt het vernieuwde handboek in februari bekijken en voor € 160,– (excl. verzendkosten en btw) bestellen via de

Vernieuwd Handboek Zonne- energie weer in de pas met ontwikkelingen

winkel op isso.nl. De digitale versie is met een licentie te raadplegen op isso-digitaal.nl.

De vernieuwde editie is beoordeeld door Holland Solar, Uneto-VNI, TVVL, Vereniging Het Hellend Dak en andere brancheorganisaties. De update is mede mogelijk gemaakt door financiële bijdragen van OTIB, RVOnl, Uneto-VNI en TVVL.

Hoe maken we energiezuinige nieuwbouw-woningen? Het digitale en interactieve EnergieVademecum geeft aanwijzingen voor uitvoering, beheer en bewonerszaken. ISSO heeft een rol gespeeld bij de update van informatie en het digitaliseren van het document

Over het ontwerpen van energiebewuste gebouwen bestaat al veel informatie op papier en digitaal, maar die kennis is niet altijd even toegankelijk voor de dagelijk-se bouwpraktijk. Dit boek wil de drempel verlagen. De nadruk ligt op concrete, direct toepasbare richtlijnen en hulpmiddelen voor het ontwerp. Ook geeft het boek tips over comfort en gezondheid en natuurlijk komt de onver-mijdelijke Europese regelgeving over energiebesparing aan de orde. Het is een interactief document. Daar waar

relevant, is de kennis uit het Energievademecum gekop-peld aan digitale ISSO-uitgaven, het Bouwbesluit of ande-re digitale documenten binnen de bouw.

VOOR WIE? Het EnergieVademecum (van uitgeverij Aeneas) biedt een schat aan informatie voor iedereen die betrokken is bij het ontwerpen van nieuwbouwwoningen, waaronder architecten, opdrachtgevers en beoordelende instanties. Het document is ook een aanrader voor installateurs, aannemers en studenten die zich in deze materie (willen) verdiepen.

Het EnergieVademecum is gratis te raadplegen via isso-digitaal.nl, zoekterm: energievademecum


IEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGA




I n s t a l l a t i e b e d r i j fK

EN

NIS

INS

TIT

UU

T V

OO

R D

E IN

ST

AL

LA

TIE

SE

CT

OR

HA

ND

BO

EK EN

ERG

IEBESPA

RIN

G IN

IND

USTR

IËLE GEB

OU

WEN

ENERGIEBESPARING IN INDUSTRIËLE GEBOUWEN


installateur adviseur

Op het gebied van:

energie & industrie milieu

HandboekHBei

Welke energiebesparende maatregelen zijn toe te passen in een industriële omgeving? U vindt per instal-latiediscipline een overzicht in het nieuwe handboek ‘Energiebesparing in industriële gebouwen’.

Een correct werkende klimaatregelingsinstelling voorkomt comfortklachten en bespaart energie. Wat is de oorzaak van klimaatklachten en hoe komt u tot de juiste regeling? ISSO-kleintje ‘Optimaliseren van klimaatregelingen’ zet u op het goede spoor.

inrichtingen. Het praktijkgerichte handboek geeft hand-vatten om invulling te geven aan deze wettelijke eisen. Vooral (facilitair) managers van de technische dienst zijn geholpen met het boek. U krijgt inzicht in het energiege-bruik en in de koppeling tussen gebouw, gebouwgebon-den installaties, (productie)proces en productiesystemen. Uiteraard spelen industriële productieprocessen een grote rol bij de energiebeschouwing, maar de diversiteit daarin is voor het boek te groot. Om die reden ligt de focus op gebouwgebonden installaties.

TRIAS ENERGETICADe kennis in het handboek is gebaseerd op de Trias Energetica, een driestappenstrategie voor een energiezui-nig ontwerp. 1 Beperk het energieverbruik door verspilling tegen te

gaan (bijvoorbeeld door een compacte gebouwvorm of door isolatie).

2 Maak maximaal gebruik van energie uit duurzame bronnen (door bijvoorbeeld installatie van zonnepane-len).

3 Maak zo efficiënt mogelijk gebruik van fossiele brand-stoffen om in de resterende energiebehoefte te voor-zien (bijvoorbeeld door gebruik te maken van een warmtepomp of het beperken van leidinglengten van verwarmings- en ventilatiesystemen).

WANNEER VERKRIJGBAAR?Handboek ‘Energiebesparing in industriële gebouwen’, mede mogelijk gemaakt dankzij een financiële bijdrage van OTIB, verschijnt in het voorjaar van 2016. Meldt u aan voor de ISSO-nieuwsbrief via de homepage van isso.nl om op de hoogte te blijven van de verschijningsdatum.

NIEUW: Handboek energiebesparing industriële gebouwen

NIEUW: ISSO-kleintje over optimaliseren klimaatregelingenOplossingen voor klachten in bestaande bouw

de oorzaak. Vervolgens krijgt u de beste oplossing(en) aangereikt. Aan de hand van de de het zakboekje gege-ven informatie kunt u het klimaat in een gebouw meten en monitoren en de klimaatklachten onderzoeken. U krijgt kennis aangereikt over:

• verschillende typen regelingen

• regelingsvariabelen

• veldapparatuur

• concepten en methodes.

De installatiesector had nog geen richtlijn voor bestaande industriële gebouwen. Daarin voorziet deze handlei-ding. Niet minder belangrijk: de energiebesparingseisen uit de wet Milieubeheer worden vanaf 2016 door de Omgevingsdiensten actief gehandhaafd voor alle typen

Aan de hand van klimaatklachten en problemen zoekt ISSO-kleintje ‘Optimaliseren van klimaatregelingen’ naar


IEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGAVEN . . . NIEUWE UITGA

sten moeten voldoen. De verschillende onderdelen van het begrip Energie Diagnose Referentie (EDR) zijn op zich-zelf staand te gebruiken.

UITBREIDING TESTEN VOOR ZON-PV-INSTALLATIESDe publicatie is uitgebreid met algemene testen voor zon-pv-installaties. De testen zijn toe te passen op alle rekenmethoden waarmee de energieopbrengst te bepa-len zijn van zon-pv-installaties voor gebouwfuncties.

DIGITAAL VERKRIJGBAARPublicatie 54 ‘Energie Diagnose Referentie’ is alleen digi-taal beschikbaar en is te raadplegen met een licentie op isso-digitaal.nl

Publicatie over energiediagnose uitgebreid met testen zon-pv-installaties

ISSO-publicatie 54 beschrijft toetsings-methoden voor beoordeling van energie - g ebruiks berekeningen. De rekenmethoden daarvoor variëren van eenvoudig tot complex en gedetailleerd. In de publicatie staan testen om te controleren of de berekeningen voldoen.

Daarnaast draagt de uitgave bij aan het vaststellen van het toepassingsgebied voor energiebesparende maatre-gelen en van de minimaal in rekening te brengen energie-stromen voor een bepaalde toepassing. De testprocedure bevat uit te voeren cases en criteria waaraan de uitkom-

Aan de orde komen de samenhang tussen de bouwkun-dige en installatietechnische elementen en de instelling van de regeling. Op basis van de belangrijkste regel-parameters (van bijvoorbeeld een kantoorgebouw of schoolgebouw) krijgt u vat op de klimaatsituatie van een gebouw. Daarbij zijn voor een aantal installatiecompo-nenten rekenvoorbeelden uitgewerkt. Dit spreekt tot de verbeelding en maakt duidelijk hoe u de rekenregels interpreteert. Ook staat in het zakboekje een verzameling

van parate kennis over regelsystemen afkomstig van en bestemd voor monteur en gebouwbeheerders.

WANNEER BESCHIKBAAR?ISSO-kleintje ’Optimaliseren van klimaatregelingen’ is vanaf maart verkrijgbaar voor € 50, - (excl. btw en verzend-kosten). U kunt een exemplaar bestellen via de winkel op isso.nl. Vanaf maart is de digitale versie te raadplegen met een basislicentie voor dit product op isso-digtaal.nl


. GEBRUIKERS . . . AAN HET WOORD . . . GEBRUIKERS . . . AAN HET WOORD . . . GEBRUIKERS . . . AAN HET WOORD




I n s t a l l a t i e b e d r i j f

KE

NN

ISIN

ST

ITU

UT

VO

OR

DE

INS

TA

LL

AT

IES

EC

TO

R

HA

ND

BO

EK B

IOM

ASSAV

ERB

RA

ND

ING

SINSTA

LLATIES

BIOMASSAVERBRANDINGS-INSTALLATIES

ISBN 978-90-5044-265-7


installateur adviseur

Op het gebied van:

energie utiliteit woningbouw & milieu

Ontwerpen, installeren en beheren

HandboekHBbio

Handboek Bioassaverbr..indd 1 10-01-15 11:56

Wat is volgens u het belang van het handboek Biomassaverbrandingsinstallaties?

‘In het boek doorloop je stapsgewijs een praktijk-gerichte leidraad, van de programmafase tot en met de beheerfase: daarvan is vooral de ontwerpfase voor mij interessant. Maar alle stappen zijn essentieel om tot een succesvol resultaat te komen, de installatie efficiënt te exploiteren en op de juiste manier te beheren. Duidelijk wordt ook welke aandacht nodig is voor bepaalde fases. Zo wordt de realisatiefase vaak onderschat: bepaalde technici worden bijvoorbeeld onterecht niet betrokken bij deze fase. Het handboek geeft aan wie en wat nodig zijn in het totale proces.’

Voor welke projecten gebruikt u het handboek?

‘Het gaat mij vooral om kennisverbreding op mijn vak-gebied. Ik gebruik het als naslagwerk voor mijn bedrijf.

REVIEW: Arjan Blokland van Calor BV Energietechniek over ISSO-handboek ‘Biomassaverbrandingsinstallaties’

De informatie kan ik ook gebruiken voor mijn offer-te en mijn verhaal naar de opdrachtgever. Zo kan ik noodzakelijke inves-teringen verduidelijken en onderbouwen met de gegevens uit de ontwerp-fase.’

Sluit het handboek (vol-doende) aan op de dage-lijkse praktijk?

‘Het boek is technisch begrijpelijk geschreven.

Zo is het boek voor mij heel bruikbaar om de (toekomsti-ge) opdrachtgever op de noodzaak van beheer te wijzen. Bijvoorbeeld over de verplichtingen vanuit wetgeving bij periodiek onderhoud en inspectie of over de essentie van goed operationeel onderhoud en kwalitatief hoogwaar-dige brandstof. Behandelt een ISSO-publicatie een onder-werp, dan wordt het simpelweg sneller door de opdracht-gever geaccepteerd.’

Voor wie is volgens u het handboek bedoeld?

‘Het handboek geeft een goed beeld voor de studie op biomassaverbrandingsinstallaties, de daadwerkelijke bouw en het instandhouden. Om die reden zijn ver-schillende beroepen met het boek geholpen. Zo zou een advies- of ingenieursbureau het boek aan moeten schaffen om zijn positie in de bestekfase onafhankelijk te kunnen maken. De architect of het WTB-adviesbureau is snel geneigd een leverancier te raadplegen, terwijl dit het werk is van de ontwerper of de ingenieur. Ook gemeenten (zeker van de afdeling milieu), zouden het boek in bezit moeten hebben. Overheden hebben vaak nog onvol-doende actuele kennis over biomassaverbrandingsinstal-laties. Als vanzelfsprekend hebben technisch beheerders het handboek nodig.’

BESTELLENHet handboek kunt u bekijken en is voor € 125,- verkrijg-baar (excl. btw en verzendkosten) via de winkel op isso.nl. Met een licentie op isso-digitaal.nl voor dit product is ook de digitale versie te raadplegen.

Wilt u ook uw mening of uw ervaring over een ISSO-uitgave delen? Laat het ons weten en stuur een bericht naar [email protected].

Over biomassaverbrandingsinstallaties bestond nog geen publicatie. De markt moest zich beroe-pen op de informatie van de fabrikant. Nu is er het ISSO-handboek ‘Biomassaverbrandingsinstallaties’. Wat heeft het handboek te bieden? Aan het woord is ing. Arjan Blokland, directeur van Calor BV Energietechniek, realisatie- en adviesbureau op het gebied van biomassagestookte verwarmingsketels, rookgasfiltratie en zonneboilersystemen.

Technisch handboek over biomassa gestookte ketels‘Biomassaverbrandingsinstallaties’ is een antwoord op de sterk groeiende markt van biomassa gestookte ketels. De afname van dergelijke ketels is de afgelopen vijf jaar verdubbeld van circa 1.000 naar circa 2.000 installaties. Het marktpotentieel stijgt extra door Stimulering Duurzame Energieproductie (SDE+), een subsidieregeling van het ministerie van Economische Zaken. Voor alle techniek kunt u zich beroepen op het handboek ‘Biomassaverbrandingsinstallaties’.

Instructie ISSO verzorgt in 2016 een instructie over hoe een installatie met een biomassa ketel ontworpen en geïnstalleerd moet worden. Leidraad voor de instructie is het Handboek. Meer informatie over de instructie vindt u op isso.nl


. . BIJEENKOMSTEN . . . BIJEENKOMSTEN . . . BIJEENKOMSTEN . . . BIJEENKOMSTEN . . . BIJEENKOMSTEN . .

Deze cursus over hydraulische schakelingen voor verwarmen en koelen is niet eenvou-dig, maar heeft grote belangstelling. De cursus (op hbo-niveau) is gericht op installa-tieontwerpers en projectleiders die betrok-ken zijn bij het ontwerpen en beoordelen van cv- en koude-installaties. Met rapport-cijfer 8,5 krijgt de cursus een hoge waarde-ring. In 2016 krijgt u opnieuw de gelegen-heid de 5-daagse cursus te volgen.

Al meer dan zestig installateurs, adviseurs en gebou-weigenaren gingen u voor. Opgeleid zijn onder meer medewerkers van de Nederlandse Gasunie, Strukton Worksphere, Heijmans, Installatiebedrijf Unica, HOMIJ en ROC Tilburg. ISSO verzorgt de cursus ook incompany. Zo zijn medewerkers getraind van Cofely Zuid Nederland, Raadgevend Technisch Bureau Huisman en van Muijen.

WAT ZIJN DE ONDERWERPEN?U krijgt kennis aangereikt over:

• eigenschappen van hydraulische modulen

• energiecentrales met WKO

• energiecentrales met warmtekrachtkoppeling

• procesengineering

• selectie van modulen en inpassen van warmteopwek-kers en warmtegebruikers

• samenstellen van een hydraulische schakeling met de modules

• toepassing en eigenschappen van toerengeregelde pompen

Cursus over hydraulische schakelingen5 dagen

• toepassing en dimensioneren van serie en parallel geschakelde buffervaten

• analyseren van het deellastgedrag van een hydrauli-sche schakeling met behulp van een bedrijfskarakteris-tiek en een overdrachtskarakteristiek

• uitwerken en beoordelen van eenvoudige en ingewik-kelde hydraulische schakelingen met warmtepompen en energieopslag.

Basis voor de cursus zijn ISSO-publicaties 39 ‘Energiecentrale met warmte- en koude opslag’, 44 ‘Ontwerp van hydraulische schakelingen voor verwarmen’, 47 ‘Ontwerp van hydrauli-sche schakelingen voor koelen’ en 96 ‘Ontwerp, realisatie en beheer van WKK-installaties in utiliteitsgebouwen’.

DATA EN LOCATIEDe cursus staat gepland op 10, 17, 24, 31 maart en 7 april (alle dagen zijn op donderdag) van 9.30 tot 16.30 uur in Utrecht.

KORTING VOOR OTIB-LEDEN De cursusprijs bedraagt € 585, - p.p. (excl. btw) voor bedrijven die zijn aangesloten bij het Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch Installatiebedrijf (OTIB). Andere deelnemers betalen € 1.835, - p.p. (excl. btw, inclusief lunch en een hand-out). Bij aanmelding krijgt u 30% korting op ISSO-uitgaven waarop de cursus is gebaseerd.

OOK INCOMPANYDe cursus maken wij op maat voor de medewerkers van uw bedrijf op een door u gewenste locatie. Voor meer informatie hierover kunt u contact opnemen met Susanne Suvaal, bereikbaar via [email protected].

INSCHRIJVENMeer informatie en een aanmeldingsformulier staan op www.isso.nl onder Kennisbijeenkomsten/Agenda.


STEN . . . BIJEENKOMSTEN . . . BIJEENKOMSTEN . . . BIJEENKOMSTEN . . . BIJEENKOMSTEN . . . BIJEENKOMSTEN . . . BIJEENKOMSTEN . . . BIJEENKOMSTEN . . . BIJEENKOMSTEN . . . BIJEENKOMSTEN . . . BIJEENKOMSTEN . . . BIJ

KLEINTJE

KL

EIN

TJE

GA

S

KE

NN

IS

IN

ST

IT

UU

T V

OO

R D

E I

NS

TA

LL

AT

IE

SE

CT

OR

Doelgroep van dit kleintje is:

installateur docent adviseur

Op het gebied van:

energie & water & veiligheid milieu gas

woningbouw utiliteit

Richtlijnen voor veilige en zuinige gasinstallaties

tot 130 kW

Gas

ISBN-978-90-5044-276-3

Het rapport van de Onderzoeks-raad voor Veiligheid (OvV) over koolmonoxidevergiftigingen, gepubliceerd op 18 november 2015, beschrijft vaak voorkomende factoren, te weten:

• foutieve montage

• onjuiste uitmonding rookgas-afvoer

• lekken in de rookgasafvoer

• winddruk en ventilatie

• foutieve instellingen in de cv-ketel.

Regelmatig is sprake van een ongelukkige samenloop van omstandigheden. Ongevallen komen ook voor omdat bij onderhoud vaak alleen naar de cv-ketel wordt gekeken;

het totale systeem verlangt echter aandacht. Opmerkelijk: de helft van de cv-installaties die problemen veroorzaken is minder dan tien jaar oud. Maar liefst tweederde daar-van heeft een onderhoudscontract. Een onderhoudscon-tract zou toch een garantie moeten zijn voor een goede en juiste werking, verwacht de consument.

GOEDKOOP IS DUURKOOPBehalve naar installatiefouten kijkt het OvV-rapport ook naar fabrikanten. Zij behoren toestellen te maken die storingsbestendig en ‘failsafe’ zijn. Daarbij moeten de fabriekshandleidingen duidelijker worden, aldus de OvV. De invloed van de consument wordt eveneens genoemd. Twee derde van de installateurs ervaart een spannings-veld tussen veiligheid enerzijds en dienstverlening anderzijds. Consumenten zoeken naar de goedkoopste aanbieder wat ten koste gaat van kwaliteit. Niet alle consumenten hebben er bijvoorbeeld begrip voor als bij ketelvervanging ook de rookgasafvoer moet worden geïnspecteerd en zo nodig vervangen.

INSTALLATIESECTOR OP SCHERPMet de kritiek van het OvV gaan diverse organisaties bin-nen de installatiesector aan de slag, waaronder branche-organisatie Uneto-VNI en KvINL. In principe is alle kennis die nodig is voor veilige installatie en voor het onderhoud beschikbaar. Die kennis moet in de regel vertaald worden naar praktijkgerichte documenten, de taak van ISSO.

HOUVAST VOOR DE INSTALLATEURHet OvV-rapport schrijft over de benodigde kennis, beschikbaar in het ISSO-kleintje ‘Gas, richtlijnen voor veilige en zuinige gasinstallaties tot 130 kw’ (voorheen: ISSO-kleintje GAVO). Het boekje, samengesteld in samen-werking met diverse deskundigen uit de installatiesector, bevat onder meer informatie over situaties die vaak voor-komen. Ook bespreekt het boekje glashelder de verant-woordelijkheden van de installateur, woningeigenaar, bouwkundig aannemer en gasnetbeheerder. Als vanzelf-sprekend volgt het boekje de laatste voorschriften. ISSO-kleintje ‘Gas’ is voor € 50,- (excl. btw en verzendkosten) te bestellen via isso.nl. ISSO heeft ook gratis kennis over veilige gasinstallaties: een aanrader is een informatief en praktijkgericht webinar op het YouTube-kanaal van ISSO.

Veilige gasinstallatie vereist vakmanschap!

46% van de (bijna-)ongevallen met koolmonoxide-vergiftiging worden veroorzaakt door cv-installaties en niet alleen door verouderde geisers of gebrek aan onderhoud. Dit harde gegeven komt uit het onlangs verschenen rapport van de Onderzoeksraad voor Veiligheid. Waarom geven gasinstallaties nog steeds zoveel problemen?

Instructie over veilige gasinstallaties

Spijker uw kennis over gasinstallaties bij in een ISSO-instructie van een halve dag. U leert het ontwerpen, installeren en onderhouden van aardgasinstallaties (met een maximale belasting van 130 kW). Besproken worden fouten die vaak voorkomen en de oplossingen. U bent snel in staat om ISSO-kleintje ‘Gas’, waarop de instructie gebaseerd is, in de praktijk toe te passen. U bent weer op de hoogte van de nieuwste inzichten.Denk bijvoorbeeld aan de juiste wijze van het aanbren-gen van de rookgasafvoer, materiaalkeuze en beuge-ling. De instructie volgt de laatste voorschriften op het gebied van gasinstallaties (NPR3378).

Datum: woensdag 2, woensdag 23 maart en woens-

dag 13 april 2016.

Tijd: 15.00 uur tot 19.30 uur.

Waar: onder meer in Rotterdam en Utrecht.

Investering: € 295,- (excl. btw).

Kijk voor meer informatie en aanmelding op isso.nl onder

Kennisbijeenkomsten/Agenda.


STEN . . . BIJEENKOMSTEN . . . BIJEENKOMSTEN . . . BIJEENKOMSTEN . . . BIJEENKOMSTEN . . . BIJEENKOMSTEN . . . BIJEENKOMSTEN . . . BIJEENKOMSTEN . . . BIJEENKOMSTEN . . . BIJEENKOMSTEN . . . BIJEENKOMSTEN . . . BIJ

Eén van de grootste kansen voor de bouw-sector is het verduurzamen van de bestaan-de woningvoorraad. Een voorwaarde voor het succes daarvan, is een integrale aanpak.Hiervoor is een training opgezet. In 5 dagen leert u energetische renovaties succesvol te initiëren en te realiseren, samen met andere partijen.

Voor energetische oplossingen is een integrale aanpak vereist. Dit is de conclusie van organisaties in duurzaam-heid en innovaties, waaronder Energiesprong, Blok voor Blok (van RVO) en Urgenda. Op basis van deze bevinding hebben diverse gerenommeerde instituten samen een training ontwikkeld ‘Verduurzaming bestaande woning-bouw’.

VOOR WIE?Voor professionals en opdrachtgevers die de bestaande woningvoorraad willen verduurzamen.

WAT LEERT U?De training stelt u in staat om nieuwe kansen in de markt optimaal te benutten, waaronder:

• nul-op-de-meter of renovatie met garantie

• aanbestedingen door corporaties op hoge energie-prestatie

• energiebesparende maatregelen en duurzame ener-gieopwekking van particuliere woningen.

ONDERWERPEN:

• benodigde technieken voor energievriendelijk & duur-zaam renoveren

• conceptontwikkeling

• organisatorische aspecten

• competenties en vaardigheden

• projectmatig integraal samenwerken

• garanderen van prestaties.

UW INVESTERINGDe deelnameprijs bedraagt € 2.495,- (excl. btw).

INSCHRIJVENHet complete programma en een aanmeldingsformulier staan op isso.nl onder Kennisbijeenkomsten/Agenda.

Aanpak verduurzaming bestaande woningbouwEnergetische renovaties initiëren en realiseren

Ontwikkeld door twaalf organisatiesDe 5-daagse Training ‘Verduurzaming bestaande woningbouw’ is ontwikkeld in opdracht van OTIB en wordt verzorgd door een samenwerking van ISSO, DWA, EnergyGO, BouwNext, SBRCURnet,TU Delft, Platform31, TVVL, Stichting KIEN, Nyenrode en BOB Opleiding, Training en Advies.


. . BIJEENKOMSTEN . . . BIJEENKOMSTEN . . . BIJEENKOMSTEN . . . BIJEENKOMSTEN . . . BIJEENKOMSTEN . .

Bijeenkomst Data Locatie

Hydraulische schakelingen voor verwarmen en koelen (5 dagen) 10, 17, 24, 31 maart en 7 april Utrecht

Duurzaam beheer en onderhoud; organiseren en aanbesteden (1 dag) n.t.b. Rotterdam

Veilige gasinstallaties (1/2 dag) 2 maart Rotterdam

23 maart Utrecht

13 april Eindhoven

Productiviteit verbeteren met een gezond binnenklimaat (1/2 dag) 10 maart Eindhoven

24 maart Zwolle

31 maart Utrecht

Legionellaveilig beheren van koeltorens (basis) (1 dag) 16 april Nieuwegein

Legionellaveilig beheren van koeltorens (risico-analist) (2,5 dag) 10, 17 mei en 7 juni Nieuwegein

Verduurzaming bestaande woningbouw (5 dagen) 17 maart (start) Utrecht

Biomassaverbrandingsinstallaties (2 dagen) n.t.b. n.t.b.

ISSO Info is een uitgave van

ISSO Kruisplein 25

3014 DB Rotterdam

Postbus 577, 3000 AN Rotterdam

Tel. 010 - 206 59 69

Fax 010 - 213 03 84

[email protected], www.isso.nl

ISSO, het kennisinstituut van de installatie sector, houdt zich bezig met het identificeren van

kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze

kennis in de vorm van praktische ISSO-publicaties en het bevorderen van het gebruik van

ISSO publicaties als normstellende richtlijnen.

Vormgeving: Stijlmeesters

Redactie: Anneli van Kleven-Pijpers en Therese van Warmerdam

De uitgever kan niet aansprakelijk worden gesteld voor persoonlijke of materiële schade,

veroorzaakt door onjuistheden in de redactionele kolommen.

Colofon

Agenda

VSK 2016:kennis omhoog, verbruik omlaag -...

Documents

Transcript of VSK 2016:kennis omhoog, verbruik omlaag -...