vrouwen naast de troon

HoutekietAntwerpen / Amsterdam

misjoe verleyen

mark van den wijngaert

lieve beullens

VrouwenDe koninginnen van België

naast de troon

© Misjoe Verleyen, Mark Van den Wijngaert,Lieve Beullens / Houtekiet / Linkeroever Uitgevers nv 2009

Houtekiet, Katwilgweg 2 bus 3, b-2050 Antwerpeninfo@houtekiet.comwww.houtekiet.com

Omslag Jan HendrickxZetwerk Intertext, Antwerpen

isbn 978 90 8924 066 8

d 2009 4765 30

nur 698

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/ofopenbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie of opwelke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke

toestemming van de uitgever.No part of this book may be reproduced in any form, by

print, photoprint, microfilm or any other means, withoutwritten permission of the publisher.

inhoud

Woord vooraf 7

Louise-Marie

De eerste Belgische koningin 11

Marie-Henriette

De vergeten koningin 43

Elisabeth

De onconventionele koningin 71

Astrid

De mythische koningin 113

Fabiola

De vrolijke koningin 147

Paola

De onbekende koningin 183

Bibliografie 215

Woord Vooraf

Over de koningen van België zijn er een vrij groot aantal studies

voor handen. De rol van de Belgische staatshoofden is ten voe-

ten uit belicht. Wie echter met enige zekerheid iets wil weten over

de Belgische koninginnen, zal grotendeels op zijn honger blijven.

Louise-Marie, Marie-Henriette, Elisabeth, Astrid, Fabiola, Paola…We

kennen wellicht de namen van de Belgische koninginnen, maar we-

ten we ook wie ze werkelijk zijn of waren? Rond de echtgenoten van

de Belgische koningen zijn immers vooral vrome verhalen geweven

waardoor die koninginnen buitengewone en soms zelfs sprookjes-

achtige proporties kregen toegemeten.

De auteurs van dit boek hebben die mythes doorprikt. Aan de

hand van brieven, memoires, getuigenissen en degelijke studies zijn

ze op zoek gegaan naar de zes vrouwen naast de troon. Koningin

betekent in België gemalin van de koning. Over het statuut van ko-

ningin staat niets vermeld in de Belgische grondwet. Koninginnen

worden verondersteld in de schaduw van de koning te leven en de

voortzetting van de erfelijke monarchie te verzekeren. De twee eer-

ste Belgische koninginnen hadden inderdaad een teruggetrokken

bestaan, maar met koningin Elisabeth veranderde dat. Zij en de an-

dere koninginnen van de twintigste eeuw traden meer op de voor-

grond.

Wie zijn die vrouwen? Wat is hun familiale achtergrond? Hoe

zijn ze de echtgenote van de kroonprins of de koning geworden?

Hoe vullen ze hun taak in? Zoveel vragen die in dit boek een ant-

8 vrouwen naast de troon

woord krijgen via zes portretten van zes vrouwen die mee de geschie-

denis van de Belgische monarchie hebben bepaald. Misjoe Verleyen

behandelde de koninginnen Marie-Henriette, Astrid, Fabiola en Paola,

Lieve Beullens koningin Elisabeth en Mark Van den Wijngaert ko-

ningin Louise-Marie. Laatstgenoemde auteur was ook verantwoor-

delijk voor de coördinatie en de eindredactie van de teksten.

De auteurs stellen er prijs op alle personen te danken die hen

met hun belangstelling of met hun bereidheid om te luisteren, voort-

durend hebben aangemoedigd.

De koninginnen van België

Louise-Marie d’Orléans, de eerste koningin van België. Als kind heeft ze nog op deschoot van Leopold gezeten. Portret uit 1850.

Louise-Marie

De eerste Belgische koningin

(1812-1850)

Op 9 augustus 1832 trouwt Louise Marie Thérèse Caroline Isabelle,

prinses van Orléans, met Leopold Georg Christiaan Frederik van

Saksen-Coburg, koning der Belgen. In de kapel van het kasteel van

Compiègne zegent de aartsbisschop van Meaux het huwelijk in vol-

gens de katholieke ritus en in een aanpalend salon doet dominee

Goepp dat daarna volgens de lutherse ritus. Op die manier wordt

Louise-Marie de eerste Belgische koningin. Zij leeft niet lang – ze

sterft als ze 38 is – en veel geluk heeft ze evenmin gekend.

Een diplomatiek huwelijk

Louise-Marie en Leopold zijn geen onbekenden voor elkaar. Als kind

heeft Louise nog op de schoot gezeten van Leopold toen die op be-

zoek kwam bij de familie d’Orléans. Niets liet vermoeden dat ze ooit

met de 22 jaar oudere prins zou trouwen. Leopold is weduwnaar van

de Britse kroonprinses Charlotte. Die is gestorven in het kraambed

en het kind is dood geboren. Vanaf 1818 reist Leopold van het ene

vorstelijke hof naar het andere. Hij brengt talloze bezoeken aan de

hertog en de hertogin van Orléans, zowel in het Palais Royal in Parijs

12 vrouwen naast de troon

als in hun zomerverblijf in Neuilly. Steevast bezoekt Leopold de fa-

milie rond de jaarwisseling en hij verblijft vaak wekenlang in Parijs.

De aanloop

In de lente van 1830 vat Leopold het plan op om met Louise te trou-

wen. Dat valt niet in de smaak van haar ouders. Louis-Philippe, die

in juli 1830 koning der Fransen is geworden, heeft heel wat bezwa-

ren tegen de pretendent. Leopold heeft in het leger van de tsaar deel-

genomen aan de oorlogen tegen Frankrijk. Hij behoort tot de hof-

kringen van het Verenigd Koninkrijk, de erfvijand van Frankrijk, en

hij is luthers. Koningin Marie-Amélie hoopt overigens dat Louise zal

trouwen met de hertog van Calabrië, de troonopvolger in Napels,

zodat ze de banden met haar geboorteland opnieuw kan aanhalen.

Als Leopold een jaar later op het punt staat om koning te worden

van België, doet hij opnieuw een aanzoek. Louis-Philippe laat weten

dat er tegen hem weerzin en vooroordelen bestaan in de familie d’Or-

léans. Leopold heeft de reputatie van een rokkenjager – Dolly de

Ficquelmont, lady Ellenborough en prinses Schwarzenberg worden

genoemd – maar het is vooral zijn relatie met de actrice Caroline

Bauer, een nicht van zijn vertrouweling Christian von Stockmar, met

wie hij zich de spot in de vorstelijke kringen van Europa op de hals

haalde. In het nadeel van Leopold speelt ook dat hij de Britse kandi-

daat is voor de Belgische troon, tegen wie de hertog van Nemours,

een zoon van Louis-Philippe, het heeft moeten afleggen. Een bijko-

mende gedachte van Louis-Philippe, die maar pas een revolutie ach-

ter de rug heeft, is ongetwijfeld dat hij de internationale positie van

België niet erg stabiel vindt en hij zijn dochter niet in een avontuur

wil storten.

Leopold laat niet af en in de zomer van 1832 stemt de Franse

koning uiteindelijk in met het huwelijk van Louise-Marie met Leo-

pold. Die belooft dat hij de kinderen uit hun huwelijk katholiek zal

laten opvoeden en dat Louise-Marie zo vaak mogelijk haar familie

mag opzoeken.

Met verliefdheid, liefde of andere gevoelens heeft het huwelijk

niets te maken, het wordt om louter politieke redenen gesloten. Door

13louise-marie

de banden met het Franse hof nauwer aan te halen, hoeft België niet

langer de annexatieplannen van Frankrijk te vrezen. De Franse troe-

pen die in augustus 1831 het Belgische leger te hulp waren gescho-

ten om de Hollanders terug te dringen, waren naar de zin van de

kersverse Belgische koning al te lang op Belgisch grondgebied geble-

ven. Leopold wil zijn eigen positie en die van zijn nieuwe vaderland

ook diplomatiek verstevigen tegenover de aanmatigingen van Neder-

land en tegenover autocratische staten als Pruisen, Rusland en Oos-

tenrijk die de Belgische onafhankelijkheid niet genegen zijn. Hij kon

al rekenen op de steun van het Verenigd Koninkrijk maar een goede

nabuurschap met Frankrijk geeft hem ook meer armslag in de moei-

zame onderhandelingen die België met Nederland voert over het

vastleggen van de grenzen tussen beide landen. Voor Louis-Philippe,

die door zijn liberale sympathieën de tegenzin van de conservatieve

mogendheden heeft opgewekt, betekent het huwelijk een kleine uit-

breiding van de Franse invloedssfeer.

De familie van Louise-Marie

Aan vaders kant behoort Louise-Marie tot de niet-regerende tak van

de Franse Bourbons. Zoals een minderheid van de Franse adel, is ook

haar grootvader begeesterd door de ideeën van de Verlichting. Hij

kiest in 1789 de kant van de revolutionairen en krijgt de bijnaam

Philippe Egalité. In traditionele adellijke kringen wordt die politieke

keuze hem bijzonder kwalijk genomen. Als de Nationale Conventie

zich in januari 1793 moet uitspreken over het hoogverraad van Lo-

dewijk xvi, wordt zijn stem meegerekend bij de kleine meerderheid

van parlementsleden die de doodstraf eist. Philippe Egalité zal overi-

gens enkele maanden later zelf tot de guillotine worden veroordeeld.

De terechtstelling van Lodewijk xvi is voor Louis-Philippe, de zoon

van Philippe Egalité en de vader van Louise-Marie, de aanleiding om

zich van de revolutie af te keren. Hij had zich in 1790 bij de Jacobijnen

aangesloten en carrière gemaakt in het Franse leger, maar hij kiest

dan de zijde van de antirevolutionaire generaal Dumouriez. Hij sluit

zich echter niet aan bij de buitenlandse vijanden van Frankrijk noch

bij de royalisten. Hij vlucht naar Zwitserland. Tijdens zijn balling-

14 vrouwen naast de troon

schap, die duurt tot 1814, verblijft hij achtereenvolgens een tijd in

Scandinavië, in de Verenigde Staten en in Groot-Brittannië.

In 1809 trouwt hij in Sicilië met Marie-Amélie, de dochter van

koning Ferdinand iv van Napels. Die monarch behoort tot de Bour-

bons van de Beide Siciliën. Marie-Amélie is de kleindochter van keize-

rin Maria-Theresia en een nicht van de Franse koningin Marie-Antoi-

nette. Zij blijft ook in Frankrijk contacten onderhouden met Napoli-

taanse edelen. Tot haar intieme vrienden behoort graaf Fabrizio

Ruffo, prins van Castelcicala, een verre verwant van de familie Ruffo

di Calabria, de voorouders van koningin Paola.

Louis-Philippe en Marie-Amélie krijgen tien kinderen. Louise-Ma-

rie, die in 1812 in het Palazzo Santa Teresa in Palermo geboren wordt,

is de tweede in die reeks. Als oudste dochter heeft zij een bijzondere

band met haar moeder. Heel haar leven lang, tot op haar sterfbed

toe, is Marie-Amélie de steun en toeverlaat van Louise-Marie.

Als na de nederlaag van Napoleon de monarchie in Frankrijk ge-

restaureerd wordt met Lodewijk xviii en na hem met Karel x, be-

hoort Louis-Philippe tot de liberale oppositie van het nieuwe regime.

In juli 1830 maakt de burgerlijke revolutie een einde aan het auto-

cratische bestuur van Karel x en verkiest de voorlopige regering ‘bij

de gratie Gods en de wil van het volk’ Louis-Philippe tot koning der

Fransen. Die burgerkoning wordt geminacht door de conservatieve

Europese vorsten. Hij doet immers afbreuk aan het herstel van het

ancien régime dat door het Congres van Wenen in 1815 was vastge-

legd. Louis-Philippe wordt gemeden door de traditionele vorstenhui-

zen. Hij zal zich onder andere met het diplomatiek uithuwelijken

van zijn kinderen enigszins proberen te rehabiliteren.

Heimwee dat nooit overgaat

Louise is twintig als ze trouwt, Leopold bijna tweeënveertig. Zij komt

uit het zeer warme nest van de familie d’Orléans. De acht opgroeien-

de kinderen – twee zijn op jonge leeftijd gestorven – worden welis-

waar streng katholiek opgevoed maar kennen een vrij onbekommer-

de jeugd. Als Louis-Philippe in 1814 terugkeert uit ballingschap krijgt

hij geen koninklijk statuut toegekend van Lodewijk xviii, maar hij

15louise-marie

slaagt er wel in al zijn bezittingen terug te krijgen die de revolutio-

nairen hadden aangeslagen. Dat geeft hem de mogelijkheid zijn ge-

zin van veel weelde en luxe te laten genieten in de vorstelijke verblij-

ven waarover hij beschikt.

Marie-Amélie heeft heel wat personeel dat mee kan instaan voor

de opvoeding van de kinderen, maar zij bekommert zich, meer dan

in de hogere adellijke kringen gebruikelijk is, persoonlijk om het

wel en wee van haar vijf zonen en drie dochters. Louise is de oudste

dochter en voelt zich mee verantwoordelijk voor haar broers en zus-

ters. Die rol van meemoeder zal ze blijven spelen, ook als ze door

haar huwelijk verplicht wordt het warme nest te verlaten en naar

België moet verhuizen.

Het afscheid van haar familie in Compiègne weegt Louise bijzon-

der zwaar. Met de dood in het hart stapt ze in de koets die haar met

Leopold in vijf etappes naar Laken zal brengen. Heel haar leven blijft

ze heimwee koesteren naar haar thuis, naar Frankrijk. Dagelijks

schrijft ze brieven naar haar moeder om de band met de familie te

onderhouden en om eventjes te ontsnappen aan de nieuwe omge-

ving waarin ze tegen wil en dank terechtkomt. Dankzij die duizen-

den brieven weten we ontzettend veel over haar en haar omgeving.

Brussel, de hoofdstad van haar nieuwe vaderland, telt in 1832

net geen 100.000 inwoners. Louise voelt zich benepen in wat zij als

een kleinburgerlijke omgeving ervaart. In het kasteel van Laken mist

ze de warmte en de gezellige drukte die ze bij haar thuis gewoon

was. Het is er stil en kil in vergelijking met het turbulente leven in

het Palais Royal in Parijs. Ze mist het mondaine leven van de Franse

hoofdstad met zijn talloze evenementen en feesten. Ze blijft al wat

er in Frankrijk gebeurt op de voet volgen. Ze becommentarieert de

Franse politiek, maar haar visie daarop is in de regel ingegeven door

Leopold. Alles in haar omgeving vergelijkt ze met wat ze in Frank-

rijk gewoon was. Ze manifesteert zich als een doorgedreven chau-

viniste: alles in Frankrijk is zoveel groter, zoveel mooier, zoveel be-

schaafder. Het park van Laken valt in het niets als ze denkt aan de

uitgestrekt domeinen die ze in Frankrijk heeft gekend. Als bij een

bezoek aan Leuven de burgemeester haar met trots de zolderingen

van het stadhuis toont, vindt ze die maar heel gewoon en getuigend

16 vrouwen naast de troon

Louise-Marie als koningin van België, officieel portret.Ze is louter om diplomatieke redenen met Leopold getrouwd.