Profielwerkstuk GeschiedenisDe Berlijnse Muur

Naam en klas: Tess Mikkers, H5B.Inleverdatum: 29 oktober 2013.Naam van begeleider: dhr. Otte.

1

INHOUDSOPGAVE

VOORBLAD blz. 1

INHOUDSOPGAVE blz. 2

INLEIDING blz. 3

HOOFDSTUKKEN blz. 5

CONCLUSIE blz. 19

ZELFGEMAAKTE FOTO’S blz. 20

BRONVERMELDING blz. 21

2

Inleiding

Korte inleiding over BerlijnOmdat ik mijn profielwerkstuk over de Berlijnse Muur houdt, ga ik eerst een uitleg geven over Berlijn. Berlijn was vroeger een kleine stad in Duitsland. Duitsland was in de negentiende eeuw een land dat bestond uit allemaal kleine landjes, vorstendommen, steden en provincies. Duitsland had veel hoofdsteden. Berlijn was vroeger gewoon een klein stadje dat weinig invloed had.Na de overwinning op Napoleon kwam er steeds meer drang om Duitsland één geheel te laten worden. Duitsland zou een machtig land worden dat veel invloed zou kunnen hebben in Europa. Het duurde een tijd voordat Duitsland één werd. Pruisen werd in de loop van de tijd heel machtig. Uiteindelijk, rond 1880, heeft de leider van Pruisen, Otto von Bismarck, ervoor gezorgd dat Duitsland één geheel werd.

Berlijn werd de hoofdstad en kreeg een belangrijke staatkundige taak. In die tijd komt ook industrialisatie sterk op gang. Daardoor ontstond er veel werkgelegenheid in Berlijn, vanuit heel Europa trokken er veel mensen naar Berlijn. Omdat er in korte tijd zoveel mensen naar Berlijn kwamen, groeide Berlijn zeer sterk. Het aantal inwoners in Berlijn groeide binnen tien jaar met ongeveer 200.000 inwoners.

Berlijn is eigenlijk nog maar een hele jonge stad. Ondanks dat Berlijn zo jong is, kan men wel zeggen dat er veel gebeurd is in Berlijn sinds het de functie als hoofdstad heeft. Berlijn is waarschijnlijk de stad met de meest bewogen geschiedenis van de 20ste eeuw. En dat kan men ook nog steeds zien in de stad. Overal kom je de sporen van het verleden tegen en ook zijn er nog veel monumenten in Berlijn van vroeger, zoals: de Kaiser Wilhelm Gedächtniskirche, de Brandenburger Tor, het Holocaust Monument en nog veel meer.

Maar ik ga het niet hebben over Berlijn tijdens de Eerste Wereldoorlog of over Berlijn zelf. Ik ga het hebben over Duitsland dat gesplitst werd in twee delen, een communistisch en een kapitalistisch deel, ofwel Oost- en West-Duitsland. Hierdoor ontstonden er veel spanningen tussen de beide delen van Duitsland. Het communisme en het kapitalisme gingen niet goed samen, dus begon de bouw van de Berlijnse muur en werden de systemen van elkaar gescheiden.

Motivering van de keuze van het onderwerpIk heb dus het onderwerp “de Berlijnse Muur” gekozen, niet alleen omdat ik het een super interessant onderwerp vind en omdat er superveel over te vertellen is, maar ook omdat ik in de meivakantie zelf naar Berlijn ben geweest. Ik wist toen al dat ik mijn profielwerkstuk over de Berlijnse Muur ging houden. Ik heb toen Checkpoint Charlie en het Mauermuseum bezocht. In het Mauermuseum heb ik gezien hoe mensen van de ene kant van de Muur naar de andere kant van de Muur probeerden te komen, dat deden ze bijvoorbeeld met zelfgemaakte vliegtuigjes. Ook heb ik restanten van de Muur gezien, dat vond ik heel indrukwekkend, zeker omdat ik weet dat een belangrijk deel van de historie van Duitsland is. Eigenlijk vind ik dat iedereen moet weten wat de Berlijnse Muur is en waar het voor stond, wat voor gevolgen het had voor het land etc. Ik zelf weet daar ook nog niet alles van en daarom leek dit mij een goed onderwerp, dan kom ik er zelf ook meer over te weten want het is toch een belangrijk deel van de geschiedenis. Ik vind het een boeiend en interessant onderwerp waar ik veel van zou kunnen leren.

3

Probleemstelling en deelvragenBij het onderwerp: ‘de Berlijnse Muur’, heb ik vijf deelvragen bedacht. Ik hoop met deze deelvragen een mooi en duidelijk profielwerkstuk te maken waarin ik duidelijk antwoord geef op mijn hoofdvraag. Hieronder heb ik de hypothese, hoofdvraag(probleemstelling) en deelvragen op een rijtje gezet.

Hypothese:‘Ik denk dat de Berlijnse Muur is gebouwd om Oost en West definitief van elkaar te scheiden’

Hoofdvraag/probleemstelling: Met welk doel werd de Berlijnse Muur gebouwd en waardoor verdween deze Muur ook weer?

Deelvragen: Waardoor werden Duitsland en Berlijn in tweeën gedeeld? Waardoor achtte het Oost-Duitse bewind de bouw van de Muur noodzakelijk? Welk effect had de scheiding van Oost- en West-Berlijn (en Duitsland) ten tijde van

de Muur- Welke socialen gevolgen had de bouw van de Berlijnse Muur?- Welke politieke gevolgen had de bouw van de Berlijnse Muur?- Welke economische gevolgen had de bouw van de Berlijnse Muur?

Waardoor verdween de Muur? Welke ontwikkelingen hebben Berlijn en Duitsland na de val van de Muur

doorgemaakt en hoe gaat het nu met Berlijn?

Wijze van onderzoekOm tot mijn conclusie te komen, ga ik door middel van internetbronnen, literatuur, filmpjes op internet en vastgelegde gebeurtenissen proberen te weten te komen met welk doel de Berlijnse Muur gebouwd is en waardoor de Muur uiteindelijk weer verdween. De deelvragen hebben een logische volgorde dus het is overzichtelijk om te lezen. Ook kan ik dingen aan mijn moeder en opa vragen over dit onderwerp want zij weten hier veel van. Zelf ben ik ook in Berlijn geweest dus ik weet ook wel iets over de Berlijnse Muur. En ik kan natuurlijk ook hulp vragen aan meneer Otte, mijn begeleider met het profielwerkstuk.

Verantwoording van de hoofdstukkenindelingIk ga van elke deelvraag een hoofdstuk maken. De eerste deelvraag is dus hoofdstuk één en de tweede deelvraag hoofdstuk twee, enzovoort. Bij de derde deelvraag heb ik nog drie vragen bedacht omdat ik vond dat dat er ook bij verteld moest worden. Als ik alle deelvragen behandeld heb kom ik tot mijn conclusie. In de conclusie geef ik antwoord op mijn hoofdvraag/probleemstelling: “Met welk doel werd de Berlijnse Muur gebouwd en waardoor verdween deze Muur ook weer?”.

4

Hoofdstuk 1: Waardoor werden Duitsland en Berlijn in tweeën gedeeld?

Tot op de dag van vandaag is de Berlijnse Muur het meest bekende symbool van de Koude Oorlog, het IJzeren Gordijn en de deling van Duitsland. Vanaf 13 augustus 1961 scheidde de Berlijnse Muur West- en Oost-Berlijn van elkaar. De Muur was 45,3 km en viel op 9 november 1989.

Op de Conferentie van Jalta in1945 kwamen de leiders van de VS, Engeland en de Sovjet-Unie bij elkaar: Roosevelt uit Amerika, Churchill uit Engeland en Stalin uit de Sovjet-Unie. Deze conferentie vond plaats in Jalta, Oekraïne. Deze plaats is gekozen omdat Stalin weigerde zijn grondgebied te verlaten. Het was nummer twee van de drie bijeenkomsten in de oorlog door deze leiders, zij werden ook wel de Grote Drie genoemd. In deze laatste conferentie tijdens de oorlog in Europa werd de situatie besproken die na afloop van de oorlog zou ontstaan. De naoorlogse verhoudingen werden hier dan ook al zichtbaar. Vanzelfsprekend ging het hierbij om de verdeling van invloedssferen.

De Grote Drie bespraken veel dingen. Ze spraken af landen economisch en politiek gezien te helpen na de naziperiode. Er moesten democratische regeringen komen, het doel van dit alles was zorgen voor vrede en de heropbouw van het dagelijks levenOok werd over de verdeling van Duitsland gesproken. Duitsland werd verdeeld in vier bezettingszones: de VS, Engeland, Frankrijk en de Sovjet-Unie. Berlijn lag in de Sovjetzone maar werd ook verdeeld in deze vier zones.De grens tussen deze bezettingszones in Berlijn werd in de zomer van 1945 al aangeduid door op sommige plekken slagbomen ten witgele houten palen te plaatsen. Ook werden er kleurmarkeringen op bomen gebruikt om de grenzen aan te geven. Om die grens de overschrijden had men uiteraard wel toestemming nodig.

In 1949 werd de Bondsrepubliek Duitsland (BRD) opgericht door de drie westelijke bezettingszones. Het zou maar een tijdelijke staat worden zeiden de West-Duitse politici. Maar in oktober kwamen de communisten in het oosten met een eigen staat: de DDR. In 1949 werd de Duitse Democratische Republiek opgericht door de Sovjet-Unie, het was een communistische staat. Er vluchtten veel Oost-Berlijners naar West-Berlijn, West-Berlijn was niet communistisch en het ging daar beter met de economie, vandaar dat het Oost-Duitsers aantrok. De Oost-Duitse autoriteiten waren al veel eerder begonnen met beperkingen op te leggen aan het reizen tussen Oost- en West-Berlijn. Al sinds Berlijn in vier bezettingszones was verdeeld werden er afbakeningen tussen de vier zones geplaatst. Het passeren van deze ‘grenzen’ mocht alleen met toestemming. In 1946 werden er grenspolities ingezet om het verkeer tussen de Sovjetzone en de andere zone te reguleren en controleren, ook werden er vuurwapens gebruikt door deze grenswachters. Na de Tweede Wereld groeide het aantal fysieke versperringen in een heel snel tempo. Er kwamen bijvoorbeeld prikkeldraadbarrières en daardoor werd het steeds lastiger om van oost naar west te reizen. In 1952 werd de Duits-Duitse grens afgesloten. Dit gebeurde door middel van bewakers, hekken, alarminstallaties etc. Langs de grens kwam ook een vijf kilometer brede verboden zone, je moest toestemming hebben om dit gebied te betreden. Dit gebied was dan meestal ook bedoeld voor mensen die in dit gebied woonden. Direct langs de grens mocht bijna niemand meer komen, dit werd zwaar bewapend bewaakt. Dit alles was zodat niemand naar het vrije westen kon vluchten.

5

In Berlijn was het reizen tussen oost en west nog niet zo moeilijk. Veel smokkelaars kochten dan ook hun goederen in Oost-Berlijn om die dan vervolgens in West-Berlijn te verkopen, daarmee maakten ze winst want in Oost-Berlijn was alles veel goedkoper. De ontevreden burgers uit Oost-Duitsland en andere Oostbloklanden ontvluchten het communistische regime, dit kon toen nog want de grens was nog zwak. De vluchtelingen waren vooral hoogopgeleide jonge mensen en dit zou op langere termijn een bedreiging voor de economie van Oost-Duitsland kunnen gaan vormen. Ook vluchten er nog veel geleerden (braindrain). Tussen 1949 en 1961 verlieten er nog zo’n 2,6 miljoen mensen Oost-Duitsland; van hen vluchtten er nog 47.433 mensen in de laatste twee weken voor de bouw van de Muur. Voor veel Polen en Tsjechen was (West-)Berlijn een poort tot het Westen. Deze uittocht vormde een grote bedreiging voor de economie van de DDR en het voortbestaan van het land zou zelfs in gevaar kunnen komen. Er werkten in die tijd ongeveer 50.000 Oost-Berlijners in West-Berlijn, terwijl ze eigenlijk in Oost-Berlijn of in de voorsteden in de DDR woonden.

De verdeling van DuitslandInzet: verdeling van Berlijn in vier invloedssferen

De politieke leiders van Oost-Duitsland en de Sovjet-Unie, Chroesjtsjov en Ulbricht, besloten in 1961 dat de er een muur moest komen. Deze muur rondom West-Berlijn moest gaan zorgen voor het stopzetten van al het ongewenste grensverkeer tussen West-Berlijn en het Oostblok. In de nacht van 12 augustus op 13 augustus 1961 zijn de Oost-Duitsers begonnen met de bouw van de Berlijnse Muur, een betonnen muur van wel 45,3 kilometer lang die West-Berlijn 28 jaar zou gaan scheiden van Oost-Berlijn en de DDR.

In de eerste jaren van de Muur was de Muur zeker nog niet perfect, er zijn nog een hoop mensen gevlucht van het oosten naar het westen. Er zaten nog veel gaten en zwakke plekken in de Muur. In het begin gebeurde het ook wel eens dat de Oost-Duitsers via de ramen van huizen die net op de grens stonden probeerden te vluchtten, daar moesten ze natuurlijk wel toestemming voor hebben van de bewoners. Uiteindelijk zijn alle ramen van de huizen dichtgemetseld om nog verdere leegloop tegen te gaan. In de loop der jaren werden er veel pogingen gedaan om over de muur te klimmen, bijvoorbeeld door eigen vliegtuigjes te bouwen of eronder door te graven. Ook werden er zelfs tunnels onder de Muur gegraven, of mensen werden in auto’s meegenomen zonder dat iemand het merkte. Er zijn ongeveer 200 mensen doodgegaan toen zij probeerden van oost naar west te vluchten, ze werden meestal doodgeschoten. Toen er steeds strenger gecontroleerd werd bij de Muur kregen sommige mensen last van het Mauersyndroom (Muursyndroom/ziekte), de mensen zaten opgesloten en sommigen van hen konden dit niet verdragen en pleegden soms zelfs zelfmoord. Veel families werden van elkaar

6

gescheiden en hebben elkaar jaren niet gezien. Dat is natuurlijk verschrikkelijk, helaas kon de bevolking hier weinig aan veranderen.

De Muur had een aantal grensovergangen, waaronder Checkpoint Charlie. Checkpoint Charlie was de enige grensovergang waar buitenlanders, iedereen behalve West-Duitsers, burgers van de landen van de vier bezettingszones en West-Berlijners, over de weg naar Oost-Berlijn konden gaan. Met het openbaar vervoer was alleen het Bahnhof Friedrichstraße de enige mogelijkheid, dat lag vlakbij Checkpoint Charlie. De grensovergangen werden streng gecontroleerd omdat het absoluut niet mocht gebeuren dat de Oost-Berlijners naar het westen zouden vluchten.

Er zijn een paar redenen waarom veel Oost-Duitsers naar het westen wilden vluchten. Het westen was economisch veel sterker. West-Duitsers mochten gaan en staan waar zij wilden daarnaast trokken ze ook toeristen uit de hele wereld. Deze verschillen zijn vrijwel nooit verdwenen, want zelfs nu nog zijn er verschillen tussen oost en west. Nog meer redenen noem ik in hoofdstuk twee.

Als je de deelvraag “Waardoor werden Duitsland en Berlijn in tweeën gedeeld?” in het kort gaat beantwoorden is het antwoord heel simpel. Duitsland en Berlijn werden in tweeën gedeeld omdat het Oost-Duitse bewind leegloop wilde voorkomen. Het Oost-Duitse bewind wilde het communisme behouden en wilde dus niet dat de Oost-Duitsers/Berlijners naar het

kapitalistische westen zouden vluchtten.

7

Hoofdstuk 2: Waardoor achtte het Oost-Duitse bewind de bouw van de Muur noodzakelijk?

West-Duitsland/West-Berlijn was kapitalistisch. Het kapitalisme is een bestuursvorm in een land. De kapitalisten zijn voor een vrije markt en de inwoners zijn dus vrij in het maken en prijzen van producten. Een fabriek mag bijvoorbeeld zelf bepalen hoeveel er van wat wordt gemaakt. Het tegenovergestelde van het kapitalisme is het communisme. Een kapitalistisch bestuur was voor de meeste mensen een fijner bestuur, ze hadden meer vrijheid en daardoor vluchtten veel Oost-Duitsers dan ook naar het westen.

Deze grafiek geeft aan hoeveel mensen vanuit het oosten naar het westen vertrokken. 

Oost-Duitsland/Oost-Berlijn was communistisch. Het communisme is een maatschappijvorm waarbij de strijd tussen klassen centraal staat. Het heeft een economisch systeem dat gebaseerd is op gemeenschappelijk eigendom van productiemiddelen, waarbij iedereen produceert naar vermogen en neemt naar eigen behoefte. Het communisme gaat terug op de ideeën van Karl Marx en Vladimir Lenin, ofwel het marxisme en het leninisme. Alle bedrijven en winkels zijn van de staat, en daarom zijn alle mensen ook werkzaam bij de staat. Alle Oostbloklanden hadden tot 1989 een communistische staatsvorm, totdat er verandering in dit gebied plaatsvond.

In Oost-Berlijn kreeg de Sovjet-Unie het compleet voor het zeggen. Ze controleerden iedereen streng of ze wel deden wat de Sovjet-Unie van hun vroeg. Oost-Berlijn had een geheime politie die mensen kon afluisteren. Het ging zo ver dat mensen zelfs toestemming moesten hebben om een auto of een televisie te kunnen kopen. Er waren veel slecht betaalde banen en de goed betaalde banen werden gegeven aan bijvoorbeeld de vrienden van de leiders van Oost-Duitsland. Veel mensen in Oost-Berlijn hadden dus geen goede baan en waren arm. In deze voorbeelden zie je dus al dat het communisme geen fijne maatschappijvorm was om in te leven. In West-Berlijn hadden de VS, Engeland en Frankrijk het voor het zeggen. Het westelijke deel van Berlijn was welvarender. De mensen die hier woonden waren rijker en konden zonder toestemming producten kopen. Ze mochten gaan en staan waar ze wilden en werden niet zo streng gecontroleerd door de politie. Omdat het in West-Berlijn veel beter was om te leven vluchtten veel Oost-Berlijners dan ook naar het westen, zij vonden het communisme

8

maar niks.

Er zijn veel verschillende redenen en oorzaken te noemen waarom de mensen vanuit de DDR naar de BRD vluchten. Allereerst trokken er veel mensen weg vanwege het politieke systeem. Veel mensen vonden het communistische systeem maar niks en vluchtten daarom naar het democratische westen. Door het communistische systeem hadden de inwoners van de DDR geen vrijheid van meningsuiting en zo konden zij dus hun mening over het communistische systeem niet uiten. Als ze dit wel deden werden ze vervolgd. Maar het politieke systeem was niet de enige reden waardoor zoveel mensen vluchtten. Ook het economische systeem had invloed op de leegloop van het oosten. De DDR had een planeconomie en de rijken en hoger opgeleiden vonden dit systeem maar niks. Ook zijn er veel boeren en middenstanders vertrokken. Daarnaast waren er ook een hoop mensen die naar het westen vluchtten omdat er in de economie te veel nadruk werd gelegd op de industrie en niet op de consumptiegoederen, veel mensen waren hier ontevreden over. Nog een andere reden om te vluchten was om bij je familie in de BRD te gaan wonen, dit deden een hoop mensen. Toch was niet iedereen ontevreden met de situatie. Er waren gewoon aanhangers van het communisme en zij steunden de manier waarop de staat werd geleidt.

De bouw van de muur had ook nog andere oorzaken. In de DDR was het onderwijs gratis en werd er veel in geïnvesteerd. De bedoeling was dan ook, dat de goed opgeleide mensen zouden gaan werken in de DDR. Maar zo ging het helaas niet. Veel hoog opgeleide mensen uit de DDR gingen werken in West-Berlijn en droegen zo niks bij aan de economie van de DDR. Dit was niet de bedoeling van alle investeringen in het onderwijs. In West-Berlijn was er een gebrek aan arbeidskrachten dus de DDR-burgers zagen hun kans schoon en gingen in het westen werken. Er gingen in de loop der tijd steeds meer mensen in het westen werken. In de periode van 1955 tot 1961 verdubbelde het aantal grensarbeiders tot 60.000, dat stond gelijk aan 10 procent van de Oost-Berlijnse beroepsbevolking. Door de beschadiging van het communisme en het verraden van hun landgenoten noemde de DDR-propaganda deze mensen ‘verblinde mensen’. De DDR voelde zich bedrogen door haar eigen inwoners, omdat zij allemaal in het westen gingen werken. In de DDR waren de prijzen van de eten, drinken, wonen en gezondheidszorg tamelijk laag. Dit had zo zijn voordelen. Arme mensen of mensen met een laag salaris konden nog enigszins een fatsoenlijk leven leiden. De DDR-burgers die in het westen werkten profiteerden nu wel van de lage prijzen, maar droegen daar zelf niets aan bij. Ook kwamen er handelaren uit West-Berlijn die goedkope goederen kochten in het oosten en ze vervolgens weer in het westen verkochten tegen een aardige winst. Ook hier profiteerden de mensen die geen bijdrage leverde aan de opbouw van de DDR van, terwijl zij dit op een oneerlijke manier deden.

Het aantal vluchtelingen was groot. Dit was erg ongunstig voor de DDR, want voor een land met een staatseconomie zijn er veel mensen nodig om het economische en politieke systeem in stand te houden. Daarnaast werd de bevolking ook streng gecontroleerd, daar waren veel arbeidskrachten voor nodig. Het Oost-Duitse bewind achtte de bouw van de Muur noodzakelijk omdat de DDR anders helemaal leeg zou lopen, dit wilden zij tegengaan. Het Oost-Berlijnse bestuur was totaal niet blij met alle vluchtelingen en dit moest dan ook stoppen. Walter Ulbricht kreeg wat hij wilde, hij had genoeg van alle problemen in de DDR en besloot daarom de Berlijnse Muur te bouwen.

9

Hoofdstuk 3:Welk effect had de scheiding van Oost- en West-Berlijn (en Duitsland) ten tijde van de Muur?

Nu kom ik bij mijn derde deelvraag: “Welk effect had de scheiding van Oost- en West-Berlijn (en Duitsland) ten tijde van de muur. Deze vraag ga ik in vier aparte vragen beantwoorden.

- Welke socialen gevolgen had de bouw van de Berlijnse Muur?- Welke politieke gevolgen had de bouw van de Berlijnse Muur?- Welke economische gevolgen had de bouw van de Berlijnse Muur?

Maar eerst ga ik iets over het oosten en het westen vertellen. Hoe de situatie daar was ten tijde van de Muur. De Muur heeft ontzettend veel gevolgen had voor Berlijn en Duitsland, op sociaal, politiek en economisch gebied. Gezinnen, families en vrienden werden van elkaar gescheiden en de economische groei stopte vrijwel volledig. De achterstand op de BRD nam steeds meer toe.

Het oostenToen de Muur werd gebouwd veranderde alles in één klap. Familieleden die in het westen woonden konden de Oost-Berlijners niet meer zien, want ze konden niet naar het westen vluchten. Op economisch gebied ging het na de bouw niet zo goed met Oost-Berlijn. De producten waren zowel kwalitatief als kwantitatief helemaal niet goed. Omdat in het communisme iedereen “gelijk” is, was er van elk soort eten, drinken en bijvoorbeeld meubels maar één merk. Je had maar één soort melk en er was maar één soort augurken. Zo ging het ook met meubels, alle huizen waren meestal dan ook saai en allemaal hetzelfde ingericht. Kinderen moesten op een soort scouting dat verplicht was. Iedereen had dezelfde kleren aan en een rood sjaaltje om. De kinderen leerden daar hoe goed het communisme wel niet was, dat deden ze bijvoorbeeld met liedjes. Ook leerden ze daar over het slechte westerse kapitalisme.

De mensen raakten het leven in Oost-Berlijn zat en probeerden te vluchten. Men probeerde over de Muur heen te klimmen, iets wat absoluut niet makkelijk was. Het was overigens ook erg gevaarlijk want de kans dat je neergeschoten werd was groot. De politie had het recht om de vluchtelingen neer te schieten. Deze mensen begingen namelijk een misdaad, omdat ze wilden leven in het kapitalistische westen, het Oost-Berlijnse bewind vond dit niet kunnen.

Het westenAanvankelijk voelden de West-Berlijners zich opgesloten door de Muur, maar ze kregen al snel door dat het de Oost-Berlijners waren die gavangen zaten. De West-Berlijners leefden vergeleken met het oosten een veel beter leven. Ze hadden meer vrijheid, konden dragen en eten wat ze wilden en ook hadden ze veel meer het recht op meningsuiting. Buiten het feit dat ze hun familie uit het oosten niet zagen, hadden de West-Berlijners niet heel veel last van de Muur. Ook ging het beter met de economie van West-Berlijn. West-Berlijn was welvarender dan het oosten en de bevolking had meer geld te besteden. Ze kochten mooie kleding, auto’s en huizen.

10

Ookal had West-Berlijn niet veel last van de Muur en hadden ze meer geld te besteden dan de Oost-Berlijners, hadden ze het liefst gewild dat Duitsland en Berlijn één zouden worden. De BRD werd financieel gesteund door andere Westerse landen, zoals de Verenigde staten.

Welke sociale gevolgen had de bouw van de Berlijnse Muur? De bouw van de muur had vele sociale gevolgen. De bevolking kon niet meer naar het westen reizen en als je daar familie had wonen kon je die dus ook niet zien. De Muur heeft er een aardige tijd gestaan en families hebben elkaar dus jaren niet gezien. De Muur stond er 28 jaar en al die tijd waren vele families en vrienden van elkaar gescheiden. Omdat de mensen niet meer van oost naar west konden reizen, kregen veel mensen een opgesloten voel. Dit gevoel werd het Mauersyndroom genoemd.

Ook probeerden er, ondanks het gevaar om doodgeschoten te worden, toch nog veel mensen naar West-Duitsland te vluchten. Ze probeerden bijvoorbeeld over de Muur heen te vliegen of eronder door te graven. Aan het begin van de Muur lukte dit misschien nog, maar in de loop der tijd werd de Muur steeds strenger bewaakt en lukte het totaal niet meer om naar het westen te vluchten want men wist dat zij dan hoogstwaarschijnlijk doodgeschoten zouden worden.

De Berlijnse Muur heeft niet alleen effect op de burgers gehad, maar ook op de soldaten en grenswachters. Zij moesten gewoon hun plicht vervullen omdat ze in dienst van de staat waren. De ene soldaat ging hier makkelijker mee om dan de andere. Sommige soldaten hadden het hier namelijk heel moeilijk mee, zij vonden het hartverscheurend. Ook zijn er soldaten en grenswachters overleden.

Het communisme ging tegen haar eigen regels in, dat werd duidelijk tijdens de regeringsperiode van Brezjnev. Sociale gelijkheid was immers de basisregel van het communisme. De geprivilegieerden van de politieke partijen kregen veel meer dan de ‘gewone mensen’, zoals meer luxeproducten, betere huizen en meer comfort. Dit leidde tot demonstraties en ontevredenheid van veel burgers.Ondanks dat de politie hard optrad, ontstonden er door alle problemen talloze demonstraties. Mensen namen spandoeken mee waar onder andere deze teksten opstonden: ‘Freie Wahlen ohne fahlsche Zahlen’, ‘Wir sind das Volk’ en ‘Visafrei bis Hawaï’. Als gevolg van deze demonstraties kwam er een vergadering tussen de verenigingen en de regering, waarin ze vooral over een democratischer bestuur discussieerden. Deze gesprekken werden al gauw door de bevolking vervangen, het ideaal van het volk was: een verenigd Duitsland. De leus ‘Wir sind das Volk’ veranderde naar ‘Wir sind ein Volk’.

De leus “Wir sind ein Volk”.

Welke politieke gevolgen had de bouw van de Berlijnse Muur? Na de bouw van de Muur, kreeg de Sozialistische Einheitspartei Deutschlands (SED) het voor het zeggen in Oost-Duitsland. De SED werd de officiële staatspartij. Er heerste hier een volksdemocratie onder leiding van de communisten. Er was maar één politieke partij, en dat was de SED. Er waren dus min of meer schijnverkiezingen, omdat er maar één partij aan de macht was. Er waren geen vrije verkiezingen in Oost-

11

Berlijn want Oost-Berlijn was een dictatuur, er was maar één partij aan de macht. Er was geen vrijheid van meningsuiting en de inwoners van het oosten voelden zich zwaar onderdrukt. Want als zij zich hier niet aan hielden, konden ze opgepakt worden. Ook werd er op de radio en in de krant positief over de SED gesproken, negatieve dingen over de SED werden weggelaten. De SED had veel invloed op de maatschappelijke organisaties, maar hielden zich niet met de familie- en privésfeer bezig. Hierdoor ontstond de Nischengesellschaft, dat hield in dat veel burgers uit de DDR zich terugtrokken in hun privésfeer. Welke economische gevolgen had de bouw van de Berlijnse Muur? Allereerst ging de opbouw van de economie in Oost-Berlijn na de bouw van de Muur al niet goed. Omdat de Sovjet-Unie Oost-Berlijn geen financiële hulp gaf, waren de enige inkomsten de Duitse herstelbetalingen. Ten tweede was de meerderheid van de hoogopgeleide mensen naar het westen gevlucht, daardoor lag Oost-Berlijn ver achter met de economie en de modernisatie.

In Oost-Berlijn was er sprake van een planeconomie en de economie werd vanuit één centraal punt geleid. In de loop der tijd merkte men dat het bestuur vanuit één punt niet werkte, maar toen was het al te laat. De staatschuld werd alsmaar groter. Als gevolg hiervan was er nauwelijks geld voor wegen, industrie, de bouw van huizen etc. Ook verbeterde de Oost-Duitse regering haar infrastructuur niet. Hierdoor verslechterden en verouderden wegen, spoorwegen en gebouwen. Er werd nauwelijks geld besteed aan nieuwere technologie en er werd nog veel gewerkt met oude machines. De mensen in het oosten werkten heel hard om rond te kunnen komen. Ook was er een tekort aan huisvesting, consumptiegoederen etc. Voor auto’s kon men soms wel tien of meer jaren op een wachtlijst staan. Aan de staatschuld en de lage levensstandaard van de Oost-Berlijners kon men zien dat de planeconomie was mislukt..

Al met al heeft de Berlijnse Muur veel gevolgen gehad, en dan ook nog eens op veel gebieden. Er zijn nog steeds verschillen tussen oost en west. Oost-Duitsland kent nu nog steeds meer armoede dan West-Duitsland. Deze verschillen komen uiteraard door het verleden van de DDR. In de DDR konden bedrijvigheid en eigen initiatief niet tot bloei komen, terwijl de voormalige BRD zich snel konden herstellen door behulp van het Marshallplan. Vandaag de dag is Oost-Duitsland nog steeds minder ontwikkeld, de werkloosheid ligt er bijna twee keer zo hoog als in het westen.

De scheiding van Oost- en West-Berlijn is nog steeds vanuit de satelliet te zien.

12

Hoofdstuk 4: Waardoor verdween de Muur?

Het heeft een tijd geduurd voordat de strijd tussen de communistische en de westerse landen stopte. In de jaren 70 namen de spanningen tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie af. In 1972 sloten beide landen een verbond over de vermindering van het aantal strategische wapens, ook wel het SALT-verdrag I genoemd. In 1975 tekenden beide landen het Helsinki-akkoord. Deze verklaring ging over mensenrechten, samenwerking op het gebied van economie, milieu, technologie, wetenschap, veiligheid en humanitaire zaken. In 1979 werd SALT-verdrag II getekend, opnieuw zouden ze verminderen in het produceren van nucleaire wapens. Het ging mis toen op eerste kerstdag 1979 Afghanistan door de Sovjet-Unie aangevallen werd. De VS verwierp het SALT-verdrag en deed niet meer mee aan de Olympische Spelen in Moskou.

Ronald Reagan werd in 1981 de nieuwe president van Amerika. Hij wantrouwde de Sovjet-Unie, maar men adviseerde hem een vriendschappelijke band met de Sovjets op te bouwen. In 1985 kwam Gorbatsjov aan de macht in de Sovjet-Unie. Hij wist dat het land moest bezuinigen omdat ze anders failliet zou gaan. Reagan wilde ook bezuinigen op de defensie-uitgaven en hij dacht dat het zou helpen als er een wapenvermindering zou komen. In november 1985 kwamen de beide mannen bij elkaar in Genève, waarbij ze snel tot een overeenkomst over de wapenvermindering kwamen.

In de westerse landen was Gorbatsjov erg populair. Hij voerde de Perestrojka en de Glasnost in. De Perestrojka hield in dat er meer economische vrijheid kwam, ook moest er een betere band komen met de westerse landen want dat was broodnodig voor de Sovjet-Unie. Ook konden individuele bedrijven nu winst maken en ze werden afgerekend op hun resultaten. De Glasnost hield in dat men meer vrijheid van meningsuiting had. De burgers mochten voortaan kritiek hebben op het bestuur van het land. Maar de meeste communistische belangrijke mensen waren het niet eens met Gorbatsjov, al snel kwam er vanuit de Sovjet-Unie veel kritiek op hem. Ook bleek dat hij zijn meeste beloftes niet nakwam. De regering werd steeds zwakker en veel mensen kregen door dat zij niet bang hoefden te zijn voor de Sovjet-Unie. De Sovjet-Unie greep niet in toen de DDR, Polen, Tsjecho-Slowakije, Bulgarije, Roemenië en Hongarije het communisme afschaften. De Sovjet-Unie viel uiteen in 1991.

Zo rond november 1989 gingen er geruchten rond dat de Berlijnse Muur gesloopt zou gaan worden. Overal in Oost-Europa vielen er al communistische regeringen en daarom besloot de regering van de DDR dat de Muur gesloopt moest worden. In de nacht van 9 op 10 november 1989 viel de Muur. De mensen waren dolenthousiast en het was een grote verrassing voor hen, maar ook voor de rest van de wereld. De Berlijnse Muur was jarenlang het symbool van het IJzeren Gordijn, de deling van Duitsland en de Koude Oorlog geweest.

Er zijn verschillende oorzaken voor de val van de Berlijnse Muur. De hervormingen van Gorbatsjov, de economische crisis in de Sovjet-Unie, het failliet van Oost-Duitsland en de opening van de grens tussen Oostenrijk en Hongarije speelden allemaal een rol bij de val van de Berlijnse Muur.

13

Hervormingen van GorbatsjovOp 11 maart 1985 volgt Gorbatsjov Tsjernenko op als partijleider. Gorbatsjov was de eerste in jaren die hervormingen door wilde voeren, dat wilde hij om de Sovjet-Unie er terug bovenop te helpen. Gorbatsjov zag in dat de Sovjet-Unie een zieke staat was en wilde daarom verandering gaan brengen in de politiek. Hij bedacht twee beleidspunten: de Glasnost en de Perestrojka. Glasnost hield in dat men meer vrijheid van meningsuiting kreeg en er kwam meer openheid van bestuur. Omdat er ook op economisch gebied veel moest veranderen kregen de mensen meer economische vrijheid en bedrijven konden nu winst maken. Gorbatsjov stond bekend als een succesvolle leider buiten de Sovjet-Unie, in het buitenland was hij zeer populair, in Amerika was hij zelfs populairder dan de eigen president Reagan. In eigen land was hij helaas niet zo populair. Hij werd gezien als de man die de Sovjet-Unie de ondergang in heeft geleid.

Michael Sergejevitsj Gorbatsjov

De economische crisis in de Sovjet-UnieTijdens de Koude Oorlog was er een wapenwedloop tussen de VS en de Sovjet-Unie, deze wedloop ging over wie de grootste wapenvoorraad had. Deze wapenwedloop was ten eerste héél duur, maar was ook nog eens een grote bedreiging voor de wereld. Mensen waren bang voor een oorlog. De Verenigde Staten had niet veel moeite met het feit dat het zoveel geld kostte, maar omdat het al slecht ging met de economie in de Sovjet-Unie, leidde dit tot een economische crisis. De beide grootmachten ontmoeten elkaar meerdere keren om overeenstemming te bereiken over het terugbrengen van de spanning en over de wapenvermindering. Maar het was moeilijk om tot een overeenstemming te komen, omdat de twee grootmachten elkaar totaal niet vertrouwden.

Het failliet van Oost-DuitslandEen groot probleem voor Oost-Duitsland was het gebrek aan buitenlandse harde valuta. De waarde van de producten was niet de marktwaarde, maar een waarde die door de regering werd vastgesteld, hierdoor moest de regering hogere kosten compenseren met subsidies. In de loop der tijd werden de kosten zo hoog dat de staat steeds meer schulden kreeg en geld moest gaan lenen van buitenlandse landen. Daar moest weer rente over betaald worden en omdat Oost-Duitsland die niet kon betalen moesten er leningen gesloten worden. De staatschuld werd steeds groter, en ook over de staatschuld moest rente worden betaald. Daar werden ook weer leningen voor afgesloten. Zo ging het steeds slechter met de economie. Het werd duidelijk dat Oost-Duitsland niet langer zo door kon gaan en er moesten drastische maatregelen komen.

Opening van de grens tussen Oostenrijk en Hongarije

14

Op 19 augustus 1989 opende Hongarije haar grenzen met Oostenrijk omdat ze klaar waren met het communisme. Het werd weer mogelijk voor de inwoners van Oost-Duitsland om te vluchten uit hun land. Er ontstond in de loop der tijd een vluchtelingen stroom die van Oost-Duitsland via Oostenrijk en Hongarije naar West-Duitsland vluchtten. In Oost-Berlijn werd daarom in november van dat jaar besloten dat de Muur gesloopt zou worden. Op bevel van Günter Schabowski werden er op 9 november 1989 de eerste Oost-Berlijners naar het westen gelaten door de grenswachters. De Berlijners omarmden elkaar ookal wisten ze niet van elkaar wie ze waren. Ze bestormden ze de Muur en iedereen die wilde mocht een stuk uit de Muur hakken. De val van de Muur werd gevierd met onder andere een concert.

Al deze oorzaken en gebeurtenissen zorgden ervoor dat de invloed van het communistische oosten zwakker werd. De landen in Oost-Europa wisten dat ze niets meer te vrezen hadden voor de Sovjet-Unie en daarom werden de communistische regeringen in hun landen afgezet. Velen zien de val van de Muur als de val van het Oostblok. In de maanden na de val van de Muur viel het ene na het andere communistische land om. In 1990 werd Duitsland herenigd. Op 25 december 1991 hield de Sovjet-Unie op te bestaan. Er was definitief een einde gekomen aan de Koude Oorlog en het Oostblok-tijdperk.

Vrolijke mensen door de val van de Berlijnse Muur.

15

Hoofdstuk 5: Welke ontwikkelingen hebben Berlijn en Duitsland na de val van de Muur doorgemaakt en hoe gaat het nu met Berlijn?

Vooral voor de Oost-Duitsers zijn de gevolgen na de val van de Berlijnse Muur gigantisch geweest. Zij moesten zich aanpassen aan een geheel nieuwe staatsvorm, want sinds 1933 waren zij geen democratie meer gewend. Voor de val van de Muur verlangden de Oost-Duitsers er erg naar om één te worden met het westen en hadden daar veel voor over. Maar na de val van de Muur was er sprake van Ostalgie, dat hield in dat de mensen heimwee hadden naar de oude DDR situatie. De Oost-Duitsers moesten erg wennen aan de nieuwe situatie.

Van de West-Duitsers werd wel wat aanpassing verwacht. Ze moesten extra belasting aan betalen en veel regeringsgeld ging naar Oost-Duitsland. Oost-Duitsland was het westen hier zeer dankbaar voor maar toch namen ze hen ook enkele dingen kwalijk. De relatie tussen oost en west is nu sterk verbeterd, maar toch zijn er nog steeds veel wrijvingen. Oost-Duitsland voelt zich nog steeds achtergesteld bij het westen ondanks dat ze jaarlijks enorme bedragen ontvangen van het westen. Ook is er nog steeds veel werkloosheid in Oost-Duitsland. Er is veel minder arbeidsproductiviteit dan in het westen.

Omdat er een groot verschil in armoede en welvaart was in Berlijn tussen het oosten en westen, moest het oosten worden opgeknapt en het centrale deel herbouwd worden. Alle wegen, scholen, huizen enzovoorts moesten herbouwd worden. Dit heeft Berlijn zoveel geld gekost dat het nu in de schulden zit. Dit is niet gunstig voor Berlijn en de vraag is dan ook of de toekomst er voor Berlijn wel goed uitziet. Gelukkig komen er steeds meer toeristen naar Berlijn, ook trekt Berlijn veel talentvolle kunstenaars.

Ook heeft de val van de Muur veel invloed gehad op de inwoners van Berlijn. Ze waren van de ene op de andere dag van elkaar gescheiden en hebben al die jaren te maken gehad met een compleet ander regime. Het oosten was natuurlijk communistisch en het westen kapitalistisch. Het verschil hiertussen is heel groot en daarom moesten de Oost-Berlijners erg wennen aan het democratische bestuur. Opeens luisterde de staat wel naar de mening van de Oost-Berlijners, dit waren zij niet gewend. Voor hen ging er een hele nieuwe wereld open. Ze konden uit veel verschillende merken kleding, voedsel en meubels kiezen. Vlak na de val van de Muur kwam er een regeling dat de Oost-Berlijners 100 Duitse Mark op konden halen bij de bank om boodschappen te doen, zo konden ze kennis maken met de voor hen nieuwe producten. Toch was het moeilijk om de Muur te vergeten.

Niet alle landen waren het eens met de eenwording van Duitsland. Groot-Brittannië bleef gedurende het hele proces tegen de eenwording. De Verenigde Staten waren een voorstander, Nederland werd van tegenstander een voorstander en Frankrijk was zowel voor als tegen. Maar Oost-Duitsland was voortaan gewoon één land samen met het westen, dat werd niet meer veranderd. Men moest wel uitkijken dat de Oost-Duitse economie, de welvarende West-Duitse economie niet naar beneden zou halen. Een andere uitdaging was zorgen voor eenheid. West- en Oost-Duitsland moesten een eenheid vormen en moesten vanaf nu samenwerken en oplossingen bedenken voor bijvoorbeeld het herstellen van de Oost-Duitse economie. West-Duitsland investeerde miljarden om Oost-Duitsland uit de schulden te helpen.

16

Hoe gaat het nu met Berlijn? De bondskanselier Helmut Kohl heeft ervoor gezorgd dat de Duitse eenwording een feit werd. Hij wist de westerse bondgenoten, de Sovjet-Unie en de Oost-Europese staten te winnen om Duitsland één te laten worden. In zijn eigen land kreeg hij het ook voor elkaar om vertrouwen te winnen. Op 3 oktober 1990 is Duitsland officieel een eenheid geworden.

Berlijn herrijst langzaamaan uit haar as en heeft nu zelfs de hoop om de hoofdstad van Europa te worden. Toen Duitsland verdeeld was door het IJzeren Gordijn had het twee hoofdsteden. In het oosten was dat Oost-Berlijn en in het westen Bonn. Na de val van de Muur en het IJzeren Gordijn is Berlijn weer de hoofdstad van Duitsland gewonnen. Er kwamen ambtenaren en ministeries naar Berlijn en ook kregen radio- en televisiezenders weer belangstelling voor Berlijn. Berlijn trekt nu steeds meer toeristen en buitenlanders. Ook trekken er veel jongeren naar toe. Men wil Berlijn weer een kans geven en is gefascineerd door deze stad.

Er zijn nu nauwelijks meer stukken van de Muur over, slechts op enkele plaatsen. Bij Checkpoint Charlie staan bijvoorbeeld nog een paar stukken van de Muur. Het bestuur van Berlijn doet er zoveel mogelijk aan om het verleden te vergeten en overal worden grote gebouwen gebouwd. Toch willen veel Berlijners dat er stukken van de Muur blijven staan, omdat het toch een belangrijk deel van de geschiedenis van hun stad is.

Deze foto heb ik zelf gemaakt in Berlijn, het zijn stukken van de Muur met daarop de leiders van enkele landen.

De staat doet er veel aan om Berlijn op te knappen maar ondanks dat zie je nog steeds sporen van het verleden. Op enkele plaatsen in het voormalige oosten zie je af en toe nog kapotte trappen, balkons en deuren. Alles is opgeknapt: de stations, de wegen, de scholen, de metro, de S-Bahn, winkelcentra etc., en dat heeft de stad enorm veel geld gekost. Ook heeft de stad enorm veel geld geïnvesteerd in het historische gedeelte van Berlijn. Daardoor heeft Berlijn nu enorm veel schulden.

Vooral in Oost-Berlijn zijn de problemen nog steeds groot. Er is sprake van een hoge werkloosheid, de mensen voelen zich er niet bij horen en er is slechte huisvesting. De Muur is moeilijk te vergeten voor veel Berlijners. Na al die jaren dat de Muur er niet meer staat is er nog steeds een groot verschil tussen oost en west. De Oost-Berlijners zijn meestal armer, en de industrie is er nog een beetje ouderwets. Er bestaat dus eigenlijk nog een beetje een denkbeeldige “Muur”.

17

Toch is Berlijn een belangrijke culturele hoofdstad. Ondanks dat Brussel de hoofdstad van Europa is, zou Berlijn ook wel eens uit kunnen groeien tot hoofdstad van de EU. Berlijn is een belangrijke stad op gebied van culturele activiteiten, en verdiend daar dan ook veel aan. Dit zorgt ervoor dat de economische problemen verminderd worden.

18

Conclusie: Met welk doel werd de Berlijnse Muur gebouwd en waardoor verdween deze Muur ook weer?

Na al de deelvragen uitgebreid behandeld te hebben kan ik nu duidelijk antwoord geven op de conclusie. Ik weet nu waarom de Muur gebouwd werd en ook waarom de Muur weer verdween.

Met welk doel werd de Muur gebouwd?De Muur is dus gebouwd omdat er veel Oost-Berlijners naar het westen vluchtten en dit wilde het Oost-Duitse bewind tegengaan. Zoals ik al heb verteld was het westen kapitalistisch en welvarender. De meeste Oost-Berlijners vonden het communisme maar niks. Ze hadden daar geen vrijheid van meningsuiting en de economie liep nou ook niet bepaald goed. Er vluchtten ook een hoop Oost-Berlijners naar het westen om daar bij hun familie te gaan wonen.

Ook vluchtten er een hoop hoger opgeleiden naar het westen omdat daar veel banen vrij waren. De Oost-Berlijners zagen hun kans schoon en zochten een baan in het westen. Maar omdat Oost-Berlijn veel geld in onderwijs investeerde waren ze hier niet blij mee, de DDR-burgers droegen niks bij aan de economie van hun eigen land en dat was natuurlijk niet de bedoeling geweest van het investeren in onderwijs.

Er waren dus een hoop vluchtelingen en dat was erg ongunstig voor de DDR, want voor een land met een staatseconomie zijn veel mensen nodig om het politieke en economische systeem in stand te houden. De bevolking werd daarnaast ook nog eens streng gecontroleerd en daar waren ook veel arbeidskrachten voor nodig. Het Oost-Duitse bewind besloot een Muur te bouwen, om nog verdere leegloop tegen te gaan. Al die vluchtelingen waren erg ongunstig voor de economie en dit moest dan ook stoppen. Op 13 augustus 1961 is de Muur gebouwd.

Waardoor verdween de Muur?Vanaf het begin van de Muur werd er al geprotesteerd, maar deze protesten werden in de jaren ’80 steeds heftiger. De Berlijnse Muur begon door de loop van de jaren te barsten en ook kwamen er scheuren in. Berlijn wilde na 28 jaar weer één stad zijn en de Oost-Berlijners waren het communisme spuugzat. Zij lieten zich niet meer door de Muur tegenhouden en men wilde als het ware de kloof tussen het oosten en het westen dichten. De Muur werd niet meer geaccepteerd door de bevolking en de haat ertegen werd alsmaar groter.

Op 9 november 1989 werd de Muur afgebroken. Dit was voor veel mensen een grote verrassing en zelfs andere landen hadden dit niet verwacht. Er was een einde gekomen aan de deling van Berlijn en families en vrienden sprongen elkaar in de armen. Zelfs de mensen die elkaar niet kenden omhelsden elkaar. Een jaar later werd Duitsland officieel herenigd.

19

Foto’s die ik zelf in Berlijn heb gemaakt.

Bronvermelding20

- http://retro.nrc.nl/W2/Lab/Profiel/Berlijn/muur.html in: NRC handelsblad september '96

- http://www.onsverleden.net/ Chronologie val van de Muur 07-03-‘05

- http://www.artikeltjes.com/artikeltjes/329/1/Geschiedenis-van-het-IJzeren-Gordijn/Page1.html 27-01-‘09

- Broekema, P. (2009) http://nos.nl/video/42675-1989-verschillen-ddr-en-westduitsland.html 05-09-‘09

- Van der Kolk, M. http://berlijn-blog.nl/bezienswaardigheden/de-berlijnse-muur/

- Van der Kolk, M. (2009) http://berlijn-blog.nl/berlijn-toerisme-vrienden-vijanden/ 09-10-‘09

- InfoNu (2009) http://kunst-en-cultuur.infonu.nl/geschiedenis/46281-de-berlijnse-muur-oorzaak-en-gevolg.htm 15-11-‘09

- “Duitsland in Tweevoud” 2004 http://home.hccnet.nl/mvd.graaf/ddr_situatie_muur.htm

- Meerdink, V. (2011) http://www.historien.nl/bouw-berlijnse-muur/ 12-08-‘11

- Bos, M. (2008) http://www.historischnieuwsblad.nl/nl/artikel/7007/de-inval-van-de-sovjet-unie-in-afghanistan.html

- Swaen, J. http://www.blikopdewereld.nl/geschiedenis/europa/duitsland/887-welke-internationale-en-nationale-ontwikkelingen-verklaren-de-bouw-van-de-berlijnse-muur

- Heldring, J. L. (1999) http://retro.nrc.nl/W2/Columns/Heldring/991109.html 09-11-‘99

- Hubbers, R (2011) http://www.historien.nl/het-mauermuseum/ 11-07-‘11

- http://nl.wikipedia.org/wiki/Koude_Oorlog#IJzeren_Gordijn - http://www.goeievraag.nl/vraag/kunst-cultuur/geschiedenis/reden-

berlijnse-muur.314200

21

- http://kikienanne.blogspot.nl- http://nl.wikipedia.org/wiki/De_Berlijnse_muur- http://nl.wikipedia.org/wiki/

De_Berlijnse_muur#Val_van_de_Muur_in_1989- http://berlinwalldebate.weebly.com/effects-of-the-wall.html- http://nl.wikipedia.org/wiki/Communisme#Theorie- http://www.berlijn.webs.com/oostvswest.htm- http://www.berlijn.webs.com/ontstaan.htm- http://nl.wikipedia.org/wiki/Michail_Gorbatsjov- http://nl.wikipedia.org/wiki/Gorbatsjov#Tijdlijn_leiders_Sovjet-Unie- http://www.europa-nu.nl/id/via0k7z58hx4/

duitse_democratische_republiek_ddr- http://nl.wikipedia.org/wiki/Walter_Ulbricht- http://nl.wikipedia.org/wiki/Nikita_Chroesjtsjov- http://www.berlijnsemuur.info/demuur.htm- http://nl.wikipedia.org/wiki/Leonid_Brezjnev#Levensloop- http://nl.wikipedia.org/wiki/Berlijnse_Muur#Slachtoffers- http://nl.wikipedia.org/wiki/ABM-verdrag

Toen ik zelf in Berlijn was heb ik ook informatie over de Berlijnse Muur op kunnen doen. Zoals ik al verteld heb, heb ik het Mauermuseum, Checkpoint Charlie en stukken van de Berlijnse Muur bezocht. Ik wist al een klein beetje van het onderwerp. In het Mauermuseum heb ik gezien hoe mensen probeerden over de Muur te komen en dit heb ik verwerkt in mijn Profielwerkstuk. Ik heb veel gebruik gemaakt van het internet en af en toe heb ik ook informatie aan mijn opa en mijn moeder gevraagd. Al met al heb ik veel geleerd van dit profielwerkstuk en hoop ik dat het interessant is om te lezen voor anderen.

22