De val van de Berlijnse muur

Op 9 november 2014 is het 25 jaar geleden dat de Berlijnse muur viel – en bij uitbreiding hetIJzeren Gordijn. Berlijn, hoofdstad van het voormalige Deutsches Reich, nu de hoofdstad van deDuitse Republiek: een geladen symbool, als hoofdstad van een natie die twee keer eenwereldbrand veroorzaakte. Maar ook als een brutaal verscheurde stad tijdens de Koude Oorlog(1945-1989). Door het zogenaamde IJzeren Gordijn werd Europa decennia lang gesplitst.Verschillende generaties groeiden op in dezelfde gespannen sfeer die ook in 1914 bestond.

Eiserner Vorhang of Iron CurtainAlgemeen wordt de Britse premier Winston Churchill (1874-1965)genoemd als de uitvinder van het begrip IJzeren Gordijn. Niets is minder waar. Het was de Belgische koningin Elisabeth(1876-1965), de echtgenote van Koning Albert van België, die involle Eerste Wereldoorlog – in 1915 – als eerste over het 'EisernerVorhang' sprak toen ze het had over de relaties tussen haarmoederland (Elisabeth was Duitse van geboorte – kwatongenbeweerden helemaal onterecht dat zij ook Duitsgezind was) enhaar nieuwe vaderland, België. Het 'Eiserner Vorhang' was de afsluiting die voor het toneelgeplaatst werd om te voorkomen dat een eventuele brand op het toneel – de verlichting gebeurdetoen nog met kaarsen – zou overslaan op de theaterzaal.Maar het was wel degelijk Winston Churchill die in een toespraak in maart 1946 sprak over een'Iron Curtain': “From Stettin in the Baltic to Trieste in the Adriatic an "Iron Curtain" has descendedacross the continent. Behind that line lie all the capitals of the ancient states of Central andEastern Europe. Warsaw, Berlin, Prague, Vienna, Budapest, Belgrade, Bucharest and Sofia...” 1.

Opgang van het communisme...Rusland was tot in het begin van de 20ste eeuw een zo goed als feodale maatschappij: hetgrootste land ter wereld was een wingewest voor adellijke grootgrondbezitters onder leiding vaneen autoritaire tsaar. De bevolking leefde in slavernij, lijfeigenschap en onder de versmachtendeinvloed van de orthodoxe kerk. Slechts bij een kleine minderheid van intellectuelen waren deidealen van de Verlichting wél doorgedrongen en het land bracht wereldberoemde kunstenaarsvoort als Gorki, Tolstoj en Dostojevski of de componisten Tsjaikovsky en Moussorgsky...

Rusland raakte geheel onvoorbereid betrokken in deEerste Wereldoorlog 2 en er heerste vanaf 1916 eenrevolutionair klimaat. Vele soldaten waren deuitzichtloze oorlog beu en er kwamen muiterijen enopstanden. Na een eerste opstand in 1917 deed detsaar een vergeefse poging om het revolutionairklimaat te temperen, maar in oktober deden de‘bolsjewieken’ een gooi naar de macht onder leidingvan W.I.Lenin 3. Lenin sloot een wapenstilstand metde Duitse legerleiding, wat resulteerde in de voor deSovjet-Unie erg nadelige vrede van Brest-Litovsk(1918).

1 Hij sprak deze redevoering, de zgn. Fulton-speech, uit op 5 maart 1946 in het Westminster College in Fulton, Missouri (USA). Bemerk dat ook Vienna-Wenen deel uitmaakte van de door de Sovjet-Unie geclaimde landen... Idem voor Belgrado, Joegoslavië, dat weliswaar socialistisch werd onder partizanenleider Josip Broz Tito (1892-1980) maar reeds in 1948 afstand nam van de Sovjet-Unie.

2 Er vielen tijdens de Eerste Wereldoorlog meer dan 2 miljoen doden in Rusland, het grootste aantal onder alle strijdende partijen.

3 Lenin heette eigenlijk Wladimir Iljitsj Oeljanov (1870-1924). Hij leidde de Sovjet-Unie van 1917 tot 1922, waarna Stalin – ware naam Josip V. Djoegasvili (1878-1953) – hem opvolgde.

Aan het oostelijk front duurde de Eerste Wereldoorlog nog verder tot 1922: er was de zgn.'burgeroorlog' tussen de communistische 'bolsjewieken' o.l.v. Leo Trotsky en een bont allegaartje'Witten' – Russische landadel, tsaristische officieren, 'mensjewieken', anarchisten en Oekraïensenationalisten – financieel gesteund door de Russische adel in ballingschap en de Europesegrootmachten. En er was een territoriale oorlog met Finland (1917-1918) en Polen (1918-1920).Desondanks slaagde Lenin erin om in 1922 de Sovjet-Unie op te richten. Na de dood van Leninverwerd de “socialistische heilstaat” tot een samenleving vol terreur, geweld en honger onderStalin. Desondanks slaagde de USSR erin om ook in de Tweede wereldoorlog tegen de Duitselegers te winnen4. Op de vredesconferentie in Jalta van 4 tot 11 februari 1945 beslisten de overwinnaars van WO II –Stalin, Churchill en Roosevelt – om Europa op te delen in een westelijk deel – bondgenoot van deUSA en Groot-Brittannië – en een oostelijk deel – bondgenoot van de USSR.

… en ondergang Een 40-jaar durende Koude Oorlog daalde neer over Europa en de wereld en het IJzeren Gordijnwerd realiteit – inclusief prikkeldraad en wachthuizen met gewapende soldaten. In de landen vanOost-Europa werden marionettenregeringen opgezet, die slaafs de oekazen van de oude Sovjet-leiders opvolgden. Toen de autoritaire Stalin na zijn dood in 1953 opgevolgd werd door NikitaChroetsjov was er even hoop, maar als deze 10 jaar later (1964) afgezet werd door de oudeapparatsik Leonid Breznjev, werd duidelijk dat het reëel bestaande socialisme uitgeleefd was. Af entoe waren er 'verlichte partijleiders' die hun nek uitstaken, zoals in 1956 de Hongaarse partijleiderImre Nagy of in 1968 Alexander Dubcek met zijn 'Praagse Lente'. Deze pogingen tot een'communisme met een menselijk gelaat' werden bloedig onderdrukt door het Sovjet-leger. Ook decommunistische partijen in de rest van Europa namen hoe langer hoe meer afstand van de USSR.Toen in 1985 plots een jonge partijleider, Michael Gorbatsjov (°1931), zijn opwachting maakte entermen als 'glasnost' (openheid) en 'perestrojka' (herstructurering) begon te gebruiken, wistiedereen dat er verandering op til was. Maar het waren toch vooral de jarenlange ondergrondsebasisbewegingen in de Sovjet-Unie en in Oost-Europa die de val van het IJzeren Gordijn en hetcommunisme in een stroomversnelling brachten: de onafhankelijke vakbond Solidarnosc in Polen,Charta 77 in Tsjechoslovakije of de kerkelijke vredesbeweging in de DDR. En dan plots, op 9 november 1989 viel de Berlijnse muur en bij uitbreiding het IJzeren Gordijn. Dat gebeurde met opvallend weinig geweld of afrekeningen, behalve in Roemenië. In hetJoegoslavië na maarschalk Tito barstte een bloedige burgeroorlog los, gevoed door dezelfdenationalistische demonen die in 1914 de Eerste Wereldoorlog veroorzaakten. En in 1992 hield ook de Sovjet-Unie op te bestaan, waarna ook daar allerhande oorlogen uitbraken(o.a.in de Kaukasus en recent nog in Oekraïne) die nu nog steeds voortduren. Zo ging in de jaren '90 de geschiedenis plots verder, waar ze in 1914 gestopt was...

De muur gevallen

Even terug naar Duitsland en Berlijn. In deakkoorden van Jalta (1945) was het landopgesplitst in twee delen: het westelijkgedeelte kreeg als nieuwe hoofdstad het kleinestadje Bonn, het oosten kreeg het totaalvernielde Berlijn als hoofdstad. Maar omdatook Berlijn opgedeeld was in 4 sectoren(Amerikaans, Frans, Engels en Russisch)ontstond daar een gigantische bres in hetIJzeren Gordijn. Tussen 1949 en 1961 waren3,5 miljoen Oost-Duitsers naar het Westenversast en dat was een doorn in het oog vande Duits leider Walter Ullbricht (1893-1973).

4 Opnieuw ten koste van 27 miljoen doden, het grootste aantal onder alle oorlogvoerende landen.

Op 13 augustus 1961 liet hij een gigantische muur optrekken tussen de 3 westelijke sectoren ende Russische zone. Huizen werden afgebroken, straten werden onderbroken, families en gezinnenwerden uiteengerukt. De koude oorlog werd weer enige graden warmer, harde verwijten klonken heen en weer en dekloof tussen Oost en West-Europa werd weer wat dieper. Maar na verloop van tijd begon Oost enWest de Berlijnse muur 'gewoon' te vinden – zelfs de meer dan 130 doden die er tussen 1961 en1989 vielen aan de Berlijnse muur.De plotselinge val van de muur – en bij uitbreiding van het IJzeren gordijn – in 1989 betekendehet einde van het reëel bestaande communisme, dat tijdens de Eerste Wereldoorlog de ideologiewerd van het grootste land ter wereld. Maar er was wel een kloof tussen het 'rijke' westen en het'arme' oosten. Voor de Europese eenmaking begon een nieuw verhaal: Oost- en West-Duitslandwerden opnieuw verenigd op 3 oktober 1990. En – na een moeizame transitie naar de zgn. vrijemarkt – werden bijna alle Oost-Europese landen in Europa herenigd: Estland, Letland, Litouwen,Hongarije, Polen, Slovenië, Slovakije en Tsjechië worden lid van de Europese Unie op 1 mei 2004,Bulgarije en Roemenië volgen op 1 januari 2007 en Kroatië op 1 juli 2013.

Andere muren blijven overeind Het einde van de Berlijnse muur wordt terecht gezien als het einde van een voortdurendeschending van de mensenrechten, het recht om je vrij te verplaatsen en te vestigen en het rechtop vrije meningsuiting. In de geschiedenis werden natuurlijk nog muren opgericht, zoals de Chinese muur of de RomeinseHadrians Wall in Noord-Engeland. Zij zijn tegenwoordig erkend als 'werelderfgoed'...

Maar ook anno 2014 bestaan nog steeds murendie mensen verdelen en bestaand onrecht instand houden.In Israël staat een muur tussen de staat Israëlen de bezette rechter-Jordaanoever, waarvanIsraël nochtans internationaal verplicht is om dePalestijnse bevolking bescherming te bieden.Een hoge muur, met prikkeldraad, wachttorensen mensonterende controles elke dag opnieuw. Ondanks de zgn. vrijhandelszone waarvanCanada, de USA én Mexico deel uitmaken, staater tussen de twee laatste landen eenhonderden kilometer langeprikkeldraadversperring. Vrij verkeer van handelsgoederen is duidelijk iets anders dan vrij verkeer van mensen...Ook aan de Europese buitengrenzen (Griekenland, Bulgarije, de Spaanse enclaves Ceuta enMelilla) staan prikkeldraadversperringen, al vormt de Middellandse zee – al zovele eeuwen – debeste natuurlijke grens om ongewenste vluchtelingen tegen te houden...

Tekst: Liebrecht Salen

Meer lezen? Eric Hobsbawm, Een eeuw van uitersten: de twintigste eeuw 1914-1991, uitg. Spectrum 1996. Geert Mak, In Europa, reizen door de twintigste eeuw, uitg. Atlas 2004. John Lukacs, Een korte geschiedenis van de 20ste eeuw, uitg. Bert Bakker 2013. www.wikipedia.org