Winkelnering Blijft het gedwongen? Vertrouwen Een ongrijpbaar fenomeen Doorwerken Het moet, maar lukt het ook? Pensioeninnovatie

Beginnen bij de essentie

voor opdrachtgevers en relaties

nr. 1 jaargang 14 | januari 2019

04 | Gedwongen winkelnering?Komt de verplichte deelname onder druk te staan? En wat betekent dat voor pensioenfondsen?

10 | Het fenomeen vertrouwenVolgens emeritus hoogleraar Bart Nooteboom is vertrouwen als schone lucht: je praat er pas over als het er niet is.

14 | Framing: emotionele lading Als iets eenmaal geframed is, kom je er moeilijk vanaf. Framingspecialist Sarah Gagestein van bureau Taalstrategie legt uit hoe het werkt.

20 | Innovatie begint bij essentieImpressie van de Bismarck-lezing. De pensioenwereld moet zich afvagen: waartoe zijn wij op aard?

24 | Emerging marketsBeleggen in emerging markets gebeurt al dertig jaar. Tijd voor een heroriëntatie, vindt Feike Goudsmit van Capital Group.

30 | Langer doorwerken, lukt dat?Zijn al die banen er wel? Rob Witjes van UWV scheidt het kaf van het koren.

28 | In de wandelgangenKristine Noordergraaf, manager communicatie bij Blue Sky Group, over de boeiende paradox van paternalisme en individualiteit.

2-luik Klantgerichtheid Klantgericht werken: dat is nog relatief nieuw in de pensioenbranche. Daarom ter inspiratie twee ondernemers die weten wat hun klanten willen - en dat aanbieden.

08 | Wijken met liefdeBianca Seekles van ERA Contour wil huizen bedenken, ontwikkelen en bouwen waarin mensen gelukkig zijn. Dus denken ze volop mee.

18 | Beetje geluk verkopenBij Bakker van Maanen komen elke dag tienduizenden klanten. Johan van Maanen: ‘We weten wat ze willen.’

JANUARI 2019

2 3

JANUARI 2019

Blauw is het relatiemagazine voor opdracht gevers en relaties van Blue Sky Group. In Blauw vindt u onderwerpen die te maken hebben met pensioen, in de breedste zin van het woord. Onderwerpen die prikkelen en u uitdagen de dialoog met ons aan te gaan. Colofon | Redactie Blue Sky Group | Tekst Bauke ter Braak, Toine van der Stee | Art direction, ontwerp & illustraties Frissewind | Fotografie: Don Wijns, Katja Mali (p.3) e.a.. | Druk Aeroprint.

Wilt u Blauw niet langer ontvangen? Of wilt u juist meer informatie van Blue Sky Group ontvangen? Ga naar blueskygroup.nl/voorkeuren om uw voorkeuren te wijzigen.

Volg Blue Sky Group ook via LinkedIn

2018 814

Framing Het beeld

dat woorden oproepen

4

Gedwongen winkelnering onder de loep

Als het aan de kat lag...U kent waarschijnlijk deze oude reclame slogan nog wel. Ik moest er

aan denken toen ik een pensioenfondsbestuurder hoorde zeggen dat de deelnemers in zijn fonds nog steeds vrij weinig van pensioenen weten en begrijpen. In de pensioensector hoor je dit soort geluiden vaak. Meestal gaat dat dan gepaard met wat paternalistische opmerkingen. Zoals dat het maar goed is dat pensioen verplicht is, want anders kwam het er niet van.

Ons leven is gevuld met dingen waarvan we de werking niet voor de volle 100% begrijpen. Toch mogen we die zelf kiezen, kunnen we er prima mee omgaan en gebeuren er geen ongelukken. Denk aan auto’s, computers, cv-ketels, verzekeringen of hypotheken. Waarom zouden we alle ins en outs van pensioenen eigenlijk wel moeten begrijpen?

Zou het niet andersom moeten zijn? De aanbieders van allerlei con-sumentengoederen weten vaak heel precies hoe mensen keuzes maken, wat mensen wel of niet willen weten en hoe hun product gebruikt wordt. Tot tevredenheid van iedereen. Maar bij pensioenen bekruipt mij het gevoel van de levertraan die we vroeger kregen. Mond open, neus dicht, slikken, het is goed voor je. Maar om nou te zeggen dat het lekker is... Voor mij is de vraag niet of deelnemers wel genoeg van hun pen-sioen weten. Voor mij is de vraag of wij onze deelnemers goed genoeg begrijpen.

In het verleden was dat allemaal niet zo belangrijk. Werkgevers en werknemersorganisaties spraken een pensioenregeling af. De werkge-ver betaalde het grootste deel van de premie of het pensioen was zelfs premievrij. De uitkomst was voor vrijwel iedereen een vast percentage van het verdiende inkomen. En voor de meeste deelnemers viel er niet veel te kiezen.

Dat is een beeld uit lang vervlogen tijden. De risico’s van pensioen zijn al in behoorlijke mate naar de deelnemers verschoven. Dat komt door de overgang naar beschikbare premieregelingen, individuele pensioenopbouw zoals bij “netto regelingen”, geen of onvolledige indexa-tie en soms het doorbeleggen na pensioendatum. Er zijn bij sommige nieuwe pensioenvoorzieningen de zogenaamde “opt out” mogelijkheden. En ook valt er binnen de regelingen steeds meer te kiezen. Bijvoorbeeld wanneer het pensioen ingaat, wat je doet met het partnerpensioen en de hoog/laag keuzemogelijkheid.

Vandaag past de levertraan methode niet meer. Het wordt tijd dat we het aan de mensen gaan vragen, want als het aan de kat lag...

Toine van der Stee

BLAUW JANUARI 2019

4 5

mogelijk van de 17 miljoen Nederlanders als klant te krijgen. De basisverzekering is verplicht, de aanvullende verzekering niet. Eenmaal per jaar krijgen alle ver-zekerden de kans over te stappen (zie kader). Een ruimere keuze kwam er de afgelopen jaren ook op de energiemarkt (sinds 2004) en de telecommunicatiemarkt (alweer sinds 1997).

Stok achter de deurNu geldt in Nederland in het alge-meen een verplichte deelname aan de pensioenregeling die de werk-gever aanbiedt. Het rigoureus opheffen van die verplichting lijkt vooralsnog niet aan de orde. Maar verdere inperking van de ver-

plichting kan wel: via het fiscale regime, door het verder verlagen van het maximum salaris waar-over je fiscaal vriendelijk pensioen mag opbouwen. Sinds 1 januari 2015 is de grens 100.000 euro (inmiddels door indexatie ongeveer 107.500 euro). Over het salaris boven die grens mag een netto pensioen worden op- gebouwd. Deelname is vrijwillig; werknemers mogen er ook van afzien omdat ze zelf iets anders in de derde pijler willen regelen of omdat ze vinden dat ze het niet nodig hebben. Er is vrij veel politiek draagvlak om die grens te verlagen. Het is de fiscale stok achter de deur (zie kader p.6).

Deel wel, deel niet verplichtVoor de herziening van het pensioen stelsel dringt zich al snel de vergelijking op met het zorgstelsel, dat ook na een jaren-lange discussie op de schop ging: Nederland kreeg in 2006 de basisverzekering. Overigens was die weg nog aanmerkelijk langer dan de zeven jaar die de discussie over het pensioenstelsel nu loopt. Voormalig Philips-topman Wisse Dekker gaf met zijn commissie al negentien jaar eerder, in 1987, het baanbrekende advies om meer concurrentie tussen zorg-verzekeraars toe te staan. Sinds 2006 beconcurreren de verzekeraars elkaar om zoveel

107,5kVanaf dit bedrag aan salaris kan je netto pensioen opbouwen

›

Gedwongen winkelnering onder de loep

Welk pensioenstelsel Nederland ook krijgt, er zal zonder twijfel een sterker element van individualiteit in komen.

Het wordt persoonlijker en mensen mogen meer zelf kiezen. De verplichte deelname lijkt nog niet in het geding,

maar verdere verlaging van de aftoppingsgrens is bijvoorbeeld niet ondenkbaar. Deelnemers worden dan

– nog meer dan nu – echte klanten.

BLAUW JANUARI 2019

6 7

maatregelen om roken, over-gewicht en problematisch alcoholgebruik terug te dringen. Ondanks de grote maatschappe-lijke en persoonlijke consequen-ties – je gaat er eerder dood aan en het kost de samen leving veel geld – wordt het niet verboden om te blijven roken, te veel te drinken en overmatig te eten. Maar het wordt wel meer en meer ont-moedigd – en wat tabak betreft ook een stuk duurder: daar is de fiscale component weer. In het verlengde van die redenering kan de vraag worden gesteld wat de rechtvaardiging is van de ver-plichte deelname aan een

pensioenregeling, om naast de AOW nog meer pensioen op te bouwen. Wie niet meedoet, loopt veel risico. Maar dat is bij roken en drinken ook zo. Wellicht is dat het perspectief: dat een pakket maatregelen zoals bij het Preventieakkoord ervoor zorgt dat er rond het pensioen in de tweede pijler geen grote ongeluk-ken gebeuren, ook als het niet meer (volledig) verplicht is. ◊

Harde en zachte dwangHet ingrijpen in de markt is steeds een combinatie van harde en zachte dwang. Dat gebeurt nu ook rond de energietransitie. Gas wordt duurder en stroom goed-koper, voor nieuwbouw vervalt de verplichte gasaansluiting, diesels worden uit stadscentra geweerd en er komt extra financiële stimulering voor de aankoop van elektrische auto’s. Een ander voorbeeld is het afgelopen november gepresen-teerde Nationaal Preventieakkoord. Daarin staan allerlei afspraken en

90%van de mannen rookte in 1958

MarktreguleringHet verder inperken van de ver-plichte deelname kan gepaard gaan met marktregulering, opnieuw zoals in de zorg: de basisverzekering is verplicht en bij alle verzekeraars hetzelfde, met uitzondering van de keuze-vrijheid. En niemand mag worden geweigerd. Bij een combinatie van een basis-pensioenregeling met vrij-willige aanvulling is dat min of meer vergelijkbaar en op die gebieden veranderen deelnemers definitief in klanten. En dan is het aan pensioenfondsen, ook als een

4o/d10personen blijven minimaal 10 jaar bij dezelfde zorg verzekeraar

flink deel van hun aanbod uniform is, om hun positie op de markt te bepalen. Concurreren gebeurt bij zorg-verzekeringen vooral op prijs, op een vrije keuze van zorg-aanbieders en in mindere mate op de samenstelling van de aan vullende pakketten, het serviceniveau, online gemak en aandacht voor preventie en gezond leven. Pensioenfondsen kunnen daar een les uit trekken. Ze moeten in die omstandigheden meer dan nu zorgen dat ze hun klanten kennen en weten hoe ze hun keuzes maken. Een gerust-stellende gedachte voor pensioen-

fondsen: nog steeds blijven veel mensen jarenlang bij dezelfde zorgverzekeraar, omdat ze daar tevreden over zijn en kennelijk ook vertrouwen in hebben. Ruim vier op de tien consumenten gaven in 2017 aan dat ze al mini-maal tien jaar verzekerd waren bij dezelfde zorgver zekeraar – en dus trouw waren gebleven sinds het begin van het stelsel in 2006. Tachtig procent van de verzeker-den heeft een aanvullende verze-kering, en sinds de start in 2006 bijna altijd bij de verzekeraar waar ook hun basisverzekering loopt.

Minder roken, minder acceptatie

Door een combinatie van allerlei harde en zachte maatregelen is roken in de Nederlandse samen­leving flink teruggedrongen. De accijns ging omhoog, de leeftijdsgrens voor de verkoop ook, er mag op veel minder plekken worden gerookt, er kwamen ‘enge’ foto’s op de verpakking en er werd een hele serie campagnes gevoerd. Daardoor zijn we minder gaan roken. Iets minder dan een kwart van de bevolking van 18 jaar en ouder rookt, van wie driekwart dagelijks. Van de bevolking is 3,6% een zware roker: 20 of meer sigaretten per dag.Ter vergelijking: In 1958 rookte 60% van de Nederlandse bevolking, bij mannen was dit zelfs 90%. Onder vrouwen was er van 1958 tot en met 1970 eerst een stijging van het percentage rokers, voordat ook daar de daling inzette.Los van het aantal rokers veranderde vooral, en in een hoog tempo, ook de acceptatie: over roken in openbare ruimtes, in cafés en restaurants en tijdens vergaderingen denken we heel anders dan pakweg twintig jaar geleden. Er staan bij verjaar­dagen al heel lang geen sigaretten meer op tafel.

Politieke partijen over aftopping

Het CPB rekende in 2017 de verkiezings­programma’s door en keek ook naar de pensioenplannen. Een citaat uit het rapport: ‘Veel partijen nemen maatregelen op het gebied van de fiscale behandeling van pensioenen. De grens voor verplichte pensioenopbouw wordt verlaagd door de PvdA (naar twee keer modaal) en D66 (naar maximumdagloon). Tot de huidige aftoppingsgrens van ruim 100.000 euro kan fiscaal gefaciliteerd worden opgebouwd. De aftoppingsgrens voor de aftrekbaarheid van pensioenpremies wordt verlaagd door Groen­Links (naar twee keer modaal), ChristenUnie en SGP (beiden naar anderhalf keer modaal). De SP introduceert een aftopping op het belastingtarief voor premieaftrek.’

Eén op de tien naar andere zorgverzekeraar

Eén op de tien consumenten is in 2017/2018 overgestapt van zorgverzekeraar, ongeveer eenzelfde aantal paste de verzekering bij de eigen verzekeraar aan. Een kwart heeft zich georiën­teerd maar is niet overgestapt. Ruim de helft van de consumenten is niet overgestapt en heeft zich hier ook niet op georiënteerd. De top drie redenen om ook echt te veranderen van zorgverzekeraar of verzekerde zorg zijn: prijs (56%), dekking (26%) en vrije zorgkeuze (17%).

8

BLAUW JANUARI 2019

9

De vraag naar nieuwbouwwoningen is enorm, dus verkopen is niet moeilijk, maar voor ERA Contour (bedenkers, ontwikkelaars en bouwers) is dat niet voldoende. In hun nieuwe huis moeten mensen gelukkig zijn, dus denken ze vanaf het begin mee. Wat is het beste idee voor die plek? Dat levert bijzondere oplossingen op.

Wijken met liefde creërenBianca Seekles, directievoorzitter: ‘Het is eigenlijk heel eenvoudig. We

doen het voor de klant, als mensen er niet willen wonen hebben wij geen werk. Onze drijfveer is: sterke steden, gelukkige klanten. Je kunt nieuwe woningen tegenwoordig makkelijk verkopen, maar als commerciële partij nemen we onze verantwoordelijkheid. Een nieuwe woning heeft voor iedereen veel impact, voor een groot aantal jaren. Daarom gaan we voor de best mogelijke oplossing.

We beginnen niet bij nul, maar kijken naar de meestal nogal dwingende stedelijke omgeving van de locatie en proberen met onze professionele blik te bedenken: wat zou goed zijn op deze plek? De eerste gedachte en de sfeer brengen we naar buiten. We gaan in gesprek met de omgeving en zoeken belangstellenden op via sociale media, we houden enquêtes, organiseren klantenpanels, spreken af in de kroeg. We willen weten: hoe zien zij het, wat vinden zij belangrijk en wat niet? Er ontstaat op die manier ook veel saamhorigheid. Mensen zijn eigenlijk al buren vóór ze er wonen. We werken veel in wijken die liefde nodig hebben. En zéker daar is sociale cohesie belangrijk.

Le Medi in Rotterdam is misschien wel het mooiste voorbeeld, omdat daar alles samenkomt. We zijn er vijftien jaar geleden mee begonnen, het is tien jaar geleden opgeleverd. En het mooie is dat het nog steeds goed functioneert. Dat is onder meer te danken aan de stedenbouwkundige vorm, met een centraal autovrij plein waar iedereen komt en waar kinderen kunnen spelen. Er is een mini-samenleving ontstaan, je kent bijvoorbeeld iemand een paar huizen verderop die vrijdag vaak een heel grote pan nasi maakt, en iedereen mag aanschuiven. Mensen hebben het er fijn met elkaar. In 93 woningen, met 50 nationaliteiten. Vorige zomer stond er een reportage in de krant: een van de bewoners zei dat hij niet zo nodig op vakantie hoefde, in Le Medi was hij altijd op vakantie. Mooier kun je het niet krijgen.’

TWEELUIK || Klantgericht werkenBianca Seekles van Era Contour

We gaan in gesprek met de omgeving en zoeken belangstellenden op via sociale media, we houden enquêtes, organiseren klantenpanels, spreken af in de kroeg. We willen weten: hoe zien zij het, wat vinden zij belangrijk en wat niet?

BLAUW JANUARI 2019

10 11

BLAUW

Het ongrijpbare fenomeen

vertrouwen

Vertrouwen is als schone lucht: je praat er pas over als het er niet is. Ook pensioenfondsen breken zich het hoofd over de vraag hoe ze het vertrouwen van hun deelnemers kunnen behouden en liefst versterken. Bart Nooteboom, emeritus

hoogleraar bedrijfskunde en innovatie, schreef een boek over het complexe, verwarrende en ongrijpbare fenomeen.

Bart Nooteboom‘ Studeerde wiskunde en econometrie. Hij werkte bij Shell in Den Haag en Londen, was wetenschappelijk directeur van het Economisch Instituut voor het Midden- en Kleinbedrijf en hoogleraar bedrijfskunde en innovatie in Groningen, Rotterdam en Tilburg. In 2017 verscheen bij uitgeverij Klement zijn boek ‘Vertrouwen, opening naar een veranderende wereld.’

10

›

BLAUW JANUARI 2019

12 13

‘ In de perceptie van mensen zijn gedane beloftes niet waargemaakt. Dat is desastreus voor het vertrouwen.’

De financiële crisis heeft volgens Nooteboom gezorgd voor een algeheel en gerechtvaardigd wantrouwen in de complete financiële sector. Ook onder - delen van de sector die niet veel verkeerd hebben gedaan, hebben daar last van: ‘Er zijn ver wachtingen gewekt en er is vervolgens van alles gebeurd waardoor het in de praktijk anders uitpakt. In de perceptie van mensen zijn gedane beloftes niet waargemaakt. Dat is desastreus voor het vertrouwen. Je moet daarbij overigens onderscheid maken tussen competentie en intentie. Het eerste gaat over kundigheid, het tweede over de bereidheid om je best te doen, goed op te letten en niet te sjoemelen.’

Onzekerheid en risico’sWe leven in een tijd van drastische veranderingen op technologisch, politiek en intellectueel gebied. Nooteboom: ‘Die veranderingen brengen veel onzekerheid met zich mee. En waar sprake is van

‘De ander’Voor vertrouwen is begrip nodig, maar het is tegenwoordig heel moeilijk om iets gewoon uit te leggen. Nooteboom: ‘Dat komt doordat de discussie meteen de emotie in wordt getrokken, in plaats van dat je naar elkaars argumenten luistert. En de schuld wordt vaak ook onmiddellijk, zonder veel nadenken, bij ‘de ander’ gelegd. Ik denk dat dat ook deels samenhangt met die risicomijding, met het geen verantwoordelijkheid willen nemen voor je eigen bestaan en je eigen handelen. Dan krijg je, als een pensioen niet wordt geïndexeerd of zelfs wordt gekort, die reflex: het is de schuld van die vervloekte elite.In de huidige samenleving verschansen mensen zich in hun eigen gelijk. Dat wordt bevorderd door sociale media. Op basis van individueel gebruik berekenen bedrijven als Facebook met algoritmes welk nieuws op je voorkeuren aansluit. Dat is wel handig, maar het leidt ook tot

onzekerheid, heb je vertrouwen nodig. Want als je vertrouwen hebt, sta je open voor het vreemde en ongewone dat de toekomst brengt.Als je zeker weet wat er gaat gebeuren, is vertrouwen niet aan de orde. Dan vertrouw je er niet op dat iets gaat gebeuren, dan wéét je het. Je kunt proberen onzekerheid te verminderen door afspraken en de controle daarop vast te leggen. Maar naarmate de onzekerheid groter is, wordt dat moeilijker. De kern van vertrouwen is dat je ruimte geeft voor het handelen van anderen. En dat betekent weer dat vertrouwen gepaard gaat met risico’s. Ik denk weleens dat we in onze samenleving té beschermend zijn. Kinderen die niet meer op de fiets naar school gaan, noem maar op. De risicobereidheid in de maatschappij neemt af, er heerst een mentaliteit dat je elk risico moet wegnemen. Maar het leven heeft nu eenmaal risico’s, daar moet je mee leren leven en in worden opgevoed.’

‘ Het leven heeft nu eenmaal risico’s, daar moet je mee leren leven en in worden opgevoed.’

opsluiting in groepen van gelijkdenkenden in zogeheten ‘filter bubbles’. Ik vind dat je ook wel iets van de burger mag verwachten, die heeft ook een rol en een verantwoordelijkheid. Bijvoorbeeld om de andere partij de ruimte te bieden om iets uit te leggen.’

Window dressing Dat gaat natuurlijk niet vanzelf, bewijst de praktijk. ‘Vertrouwen moet verdiend worden met betrouwbaarheid. Als vertrouwen afneemt omdat betrouwbaarheid afneemt, dan is dat maar goed ook. Als gezegd wordt dat vertrouwen moet toenemen, dan wordt waarschijnlijk bedoeld – of zou bedoeld moeten worden – dat de betrouwbaarheid moet toenemen. Met andere woorden: betrouwbaar heid gaat vooraf aan vertrouwen.’Vertrouwen komt te voet en gaat te paard. Als vertrouwen eenmaal is aangetast, moet je echt heel erg je best doen om het terug te winnen. De vraag is natuurlijk

financiële sector. De lage rente heeft een enorme impact en daar kunnen de pensioenfondsen niets aan doen, net als het opschuiven van de pensioenleeftijd. Als je dus eigenlijk best betrouwbaar bent, laat het dan zien in je daden en probeer het niet met gelikte reclamecampagnes. Vertel in heldere taal wat er gaande is. Vertel het wat eerder dan je gewend was als er slecht nieuws op komst is of als iets fout is gegaan. En zeg erbij wat je eraan kunt en gaat doen. Gewoon, de waarheid.En om begrip te kweken, een voorwaarde voor vertrouwen, moet je niet alleen communiceren, maar ook met elkaar in gesprek, je stakeholders laten meedenken, zodat je inzicht biedt en begrip voor elkaar kweekt. En zodat de ander zegt: nu snap ik het tenminste. Dat reduceert de onzekerheid en verhoogt het vertrouwen.’ ◊

wat je kunt doen om vertrouwen weer te versterken. ‘Het grote gevaar is dat het te veel window dressing wordt, met mooie websites, verhalen en logo’s, terwijl er achter de schermen nog steeds van alles fout gaat. Dan laat je vooral zien dat je niets hebt geleerd. Je toont dan niet werkelijk de intentie om je best te doen en je goed te gedragen.

Vertel de waarheidEr heerst een algemeen gevoel van wantrouwen, van wrok, over de financiële sector. Maar, valt Nooteboom op: ‘In mijn omgeving merk ik eigenlijk niet dat dat wantrouwen in dezelfde mate geldt voor pensioenfondsen. Hun deskundigheid staat volgens mij niet zo zeer ter discussie. Er is wel sprake van teleurstelling over dreigende kortingen en het achterwege blijven van indexaties. Dat voedt de ontevredenheid, maar pensioenfondsen worden volgens mij door de burger niet gerekend tot de zwaar te wantrouwen delen van de

‘ Betrouwbaarheid gaat vooraf aan vertrouwen.’

‘ De vraag is natuurlijk wat je kunt doen om vertrouwen weer te versterken.’

BLAUW JANUARI 2019

14 15

Framing Het beeld

dat woorden oproepen

‘Het geld klotst bij pensioenfondsen tegen de plinten’: dat klinkt anders dan ‘pensioenfondsen hebben ruim voldoende buffers’. Het is een voorbeeld van framing, het meegeven van een emotionele lading aan een bericht. En als een onderwerp eenmaal geframed is, zie er dan maar weer vanaf te komen. Sarah Gagestein, framingspecialist en eigenaar van bureau

Taalstrategie, legt uit hoe het werkt.

Sarah Gagestein

‘ We gaan ons steeds meer realiseren dat de manier waarop we iets vertellen veel meer impact heeft dan we dachten.’

›

BLAUW JANUARI 2019

16 17

Waarom doen we dat, meteen een mening vormen?‘Zo zit ons brein in elkaar. We willen interpreteren, want dan kunnen we handelen. Dat is nodig om ons staande te kunnen houden. Net zoals we ons in de oertijd direct uit de voeten maakten als we een sabeltandtijger zagen. De wereld om ons heen is nu heel gecompliceerd. Dat proberen we dan weer terug te brengen naar eenvoud. We willen het behapbaar maken. Helaas is het zo dat we, als er na dat snelle oordeel nieuwe informatie komt die een ander beeld schetst, erg bereid zijn die nieuwe info te negeren. Het gaat steeds om perspectieven en interpretaties. Zodra we een interpretatie hebben die ons aanstaat, houden we op en gaan we niet meer op zoek naar een andere interpretatie. We zien liever een bevestiging van wat we al dachten en de online platforms bedienen ons op onze wenken, waardoor we in die internetbubbels terechtkomen. Ook dat is trouwens niet nieuw. Vroeger was het ook al zo dat iedereen in zijn eigen kerk zat en zijn eigen krant las.’

Als je last hebt van negatieve framing, wat is dan de oplossing?‘Je kunt het niet wegtoveren met een paar mooie woordjes. Framing is meer dan het kiezen van andere woorden. Het is ook het neerzetten van een ander verhaal waar je de juiste woorden bij moet zoeken en dus de juiste associaties. Vraag je dus af: welke beelden hebben mensen en hoe sturen die beelden hun perceptie van wat er in de wereld aan de gang is?Je moet eerst duidelijk maken dat wat je vertelt belangrijk en nú relevant is, anders word je weggefilterd.’

Dat risico lopen pensioenfondsen‘Pensioen is complex, abstract en ver weg: moeilijker kun je het niet maken. Hoe abstracter, hoe sneller we afhaken. En als iets ver weg is kunnen we ons er niets bij voorstellen, hoeven we niet op korte termijn te handelen en geven we er dus geen prioriteit aan.Wat ik fascinerend vind is hoe mensen omgaan met alles wat geld kost en waarbij het resultaat van die kosten niet binnen afzienbare tijd zichtbaar is. Er is veel wantrouwen en daar hebben pensioenfondsen ook last van. Een lage dekkingsgraad wordt dan weggezet als een slechte dekmantel voor iets wat het daglicht niet kan verdragen. ‘De crisis is voorbij maar wij merken het niet’: die emotie is nog steeds heel erg aanwezig.’

Wat kun je dan doen? ‘Pensioenfondsen delen juist waarden en belangen met hun klanten. Ze zijn er voor hen, dus dat moeten ze uitstralen. Je moet aan een deelnemer overbrengen: ik begrijp jou, ik weet wat jij belangrijk vindt en dat kan ik bewijzen. Dan kun je mensen mee krijgen. Het kan helpen als je keuzes dichterbij kunt halen, zodat pensioen minder ver weg is. Dan is er handelingsperspectief en dat willen mensen. En ga je verhaal vooral niet onder druk van juristen helemaal dichttimmeren.Framing kan ertoe bijdragen dat mensen die op een andere manier naar de werkelijkheid kijken, elkaar en elkaars perspectief beter begrijpen. Dus je hebt frames nodig om het debat te kunnen voeren.’ ◊

Wat is een mooi voorbeeld van framing?‘Een overbekend voorbeeld van framing is natuurlijk de plofkip, maar van iets recentere datum vond ik het woord sleepwet ook heel sterk. Dat is een ongelofelijk slimme metafoor. Die heeft volgens mij echt geholpen om de tegenstemmers in het referendum over de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten vorig jaar aan een meerderheid te helpen. Trouwens: framing wordt echt niet alleen toegepast door mensen met wie je het oneens bent. Wilders en Trump worden er vaak van beschuldigd, tegenstanders herkennen dan de trucjes, maar Obama is bijvoorbeeld een van de beste framers ooit. Punt is: als je het met iemand eens bent, ervaar je het juist weer niet als framing.’

Is framing iets van de laatste jaren?‘Nee, het heeft altijd al bestaan. Er wordt al decennia lang geklaagd over de verruwing van het taalgebruik en dat veel mensen zomaar wat roepen. En iedereen die communiceert, is aan het framen. Want je kunt niet frame-loos communiceren. Je geeft aan wat je vertelt altijd een lading mee, bewust of onbewust. De boodschap komt dan ook niet blanco aan. De afgelopen jaren krijgt het wel veel meer aandacht. We hebben ons heel lang laten leiden door een te groot vertrouwen in de ratio, de inhoud, de feiten. We gaan ons steeds meer realiseren dat de manier waarop we iets vertellen veel meer impact heeft dan we dachten.’

Dankzij sociale media zijn er nu veel meer boodschappers en veel meer boodschappen. Is het dan makkelijker om je mening aan een groot publiek te laten horen?‘Ja, maar om dan nog te raken, moet je steeds korter, scherper, heftiger, nog meer emotionerend formuleren. Dat leidt dan vaak tot heel heftige metaforen. Een paar jaar geleden werd er ineens gesproken van een tsunami van zzp’ers. Als ‘eenpitter’ weet je dan al hoe mensen er tegenaan kijken. Ook zo’n negatief woord eigenlijk, ‘zelfstandige’ klinkt krachtiger. Trouwens, omdat tsunami vervolgens voor meer onderwerpen werd gebruikt nam de kracht af. Nu gaat het al over invasies, nog een graadje erger. De Telegraaf had het een tijdje geleden over een asielplaag. Zo’n woord heeft een krachtige lading, want tegen een plaag kun je maar één ding doen: bestrijden.’

Wordt het daardoor heel erg plat en eendimensionaal? ‘Ja, maar aan andere kant: wat er in sociale media gebeurt, is hetzelfde als de borrelpraat die we al heel lang kennen. Met dezelfde stereotype meningen. Een verschil is wel de massaliteit waarmee die borrelpraat nu door de samenleving gaat. Je krijgt heel snel informatie en die is heel incompleet, maar toch vorm je op basis daarvan meteen een mening.’

Pensioenframes Voorbeelden van neutrale begrippen die door andere woordkeuze een sterke lading krijgen:

Aftopping > in plaats van > (fiscale) bovengrens voor pensioenopbouw

Casinopensioen > in plaats van > beschikbare premieregeling

Generatieconflict > in plaats van > verschil in belangen tussen jongeren en ouderen

Korten > in plaats van > verlagen van de pensioenen

Pensioenbobo’s > in plaats van > pensioenfondsbestuurders

Pensioenroof > in plaats van > afroming van pensioen-vermogen ABP door de regering, voor het algemeen belang

Pensioenvlucht > in plaats van > pensioenvermogen dat naar België wordt verhuisd

Perverse solidariteit > in plaats van > subsidiëring van hoger opgeleiden door lager opgeleiden

Zuurverdiend pensioen > in plaats van > gewoon verdiend, en een groot deel komt van beleggingen.

‘ Zodra we een interpretatie hebben die ons aanstaat, houden we op en gaan we niet meer op zoek naar een andere interpretatie.’

18

BLAUW JANUARI 2019

19

Bakker van Maanen bestaat al 110 jaar en vier generaties lang. Het succesverhaal begon in 1907 in een winkel aan de Kerkstraat in het dorpje Katwijk aan den Rijn. Anno 2019 heeft het bedrijf 51 eigen winkels waar elke week tegen de honderdduizend klanten binnenwandelen.

Een beetje geluk verkopenJohan van Maanen: ‘Vroeger bij mijn oma thuis was het altijd een

zoete inval, iedereen was welkom, iedereen kon blijven eten. Dat sociale gevoel is voor ons de essentie, vertaald naar deze tijd.

We hadden samen met andere bakkers een gezamenlijk assortiment en verpakkingen, gezamenlijke campagnes. Maar dan verlies je toch een deel van je identiteit én je slagkracht. Dus daar zijn we uitgestapt. We wilden onszelf zijn, we wilden meer bezieling. De afgelopen jaren zijn we op zoek gegaan naar een betere versie van onszelf, van ons merk. Vanuit de eenvoudige vraag: waar ben je trots op, waar word je warm van? Mét een goed business model natuurlijk, er moet ook voor ons brood op de plank komen. We willen de bakker van de buurt zijn. Brood staat niet alleen voor eten, maar ook voor verbinding in de samenleving, samen aan tafel, aandacht voor elkaar. We willen een beetje geluk verkopen. Daarvoor is het natuurlijk ook essentieel dat we weten waarvoor onze klanten warmlopen. We zien elke dag hoe tienduizenden klanten reageren en kiezen, we houden proefpanels, we weten wie onze klanten zijn en wat ze willen.

We hebben nog wel steeds te maken met een krimpende markt, de supermarkten hebben veel overgenomen. Daarom hebben we ons concept van de bakery cafés ontwikkeld, inclusief koffie en lunch. Het moet steeds premium zijn in vergelijking met de supermarkten. Het is authenticiteit met een moderne twist: dit zijn we, hier zijn we trots op. Ons bakery café in Leiden laat zien waar we met al onze vestigingen naartoe willen. Daarnaast bedienen we steeds vaker de zakelijke markt, zoals strandtenten, met brood en gebak.

Het lekkerst? Dat is onze dubbelgebakken gevulde koek, het authentieke recept, met roomboter en echte amandelspijs. Krokant van buiten, romig zacht van binnen. Daarvoor spring je op de fiets.’

TWEELUIK || Klantgericht werkenJohan van Maanen van Bakker Van Maanen

We zien elke dag hoe tienduizenden klanten reageren en kiezen, we houden proefpanels, we weten wie onze klanten zijn en wat ze willen.

BLAUW JANUARI 2019

20

Bas Haring

‘Het gevaar bij innovatie is dat je bepaalde trends ziet en die dan in

een rechte lijn doortrekt naar de toekomst. Terwijl trends ook weer

kunnen wegzakken of

omkeren.’ Innovatie in de pensioensector gaat al snel vooral over

technologie. Maar met het verzamelen van steeds meer data en het toepassen van steeds slimmere algoritmes komt de

solidariteit in het gedrang. Het is dus zaak om voor innovatie te beginnen bij de essentie van pensioen. De pensioenwereld

moet zich afvagen: waartoe zijn wij op aard? Een impressie van de Bismarck-lezing op 15 november 2018.

PensioeninnovatieBeginnen

bij de essentie ›

21

BLAUW JANUARI 2019

22 23

Hoogleraar en volksfilosoof Bas Haring pleitte voor focus. ‘Het gevaar bij innovatie is dat je bepaalde trends ziet en die dan in een rechte lijn doortrekt naar de toekomst. Terwijl trends ook weer kunnen wegzakken of omkeren. Dus richt je op de zaken die je zeker weet, die het-zelfde blijven.’

Haring noemde drie zekerheden: de hoogte van het pensioen, het belang van goede afspraken en de wenselijkheid van een bepaalde mate van paternalisme. ‘Nederlanders kunnen wel min of meer zeker zijn over de hoogte van het gespaarde bedrag

voor hun pensioen. Als ik elke maand dui-zend euro opzij leg, mag ik ervan uit-

gaan dat ik na tien jaar minstens 120.000 euro heb. Maar je kunt

niet zeker zijn van de waarde van dat bedrag. Misschien is een

verpleger later wel superduur, terwijl je vermoedelijk juist

verzorging nodig hebt. En je kunt ook niet zeker zijn over het inkomen dat hoort bij dat gespaarde bedrag. Dat inkomen hangt immers af van de rente en van je levensver-wachting. Beide ken je niet.En zelfs de hoogte van het

opgebouwde pensioenver-mogen is niet helemaal zeker.

Stel je voor dat de klimaatpro-blematiek nog veel ernstiger

wordt en dat het nodig is om een heel grote dijk om Nederland te

bouwen. Dat kost klauwen met geld en de pensioenfondsen hebben nu 1.500

miljard in kas. Ik kan me voorstellen dat het Rijk dan aanklopt bij de mensen die het pro-bleem hebben veroorzaakt en die ook van die dijk gaan profiteren.Maar los daarvan: het gaat niet om de hoogte van je pensioen, maar om de waarde. En van de waarde van het opgebouwde pensioen heb

je geen flauw benul. Je weet niet wat het toe-komstig rendement is of hoe de samenleving zich zal ontwikkelen. Een verpleegkundige kan over tien jaar wel knetterduur zijn. Terwijl juist de waarde het enige belangrijke is: wat kun je ervoor kopen?’

Afspraken tegen het lichtBas Haring vindt in het licht van die funda-mentele onzekerheid dan ook dat pensioenaf-spraken tegen het licht moeten worden gehou-den: ‘Ik vind het curieus dat afspraken die ergens in het verleden gemaakt zijn zo heilig zijn. Afspraken moeten functioneel zijn, ze moeten werken. En als ze niet werken, of alleen eenzijdig, dan moet je elkaar recht in de ogen kijken, er pragmatisch mee omgaan en je afvragen of ze moeten worden nagekomen. Ik begrijp dat veel mensen dat niet leuk zullen vinden.’

Een derde element dat Bas Haring aan de orde stelde is paternalisme, omdat mensen niet goed kunnen omgaan met de toekomst. ‘We vin-den het ontzettend moeilijk om daarmee te rekenen, om er ver-standig mee om te gaan, om nu dingen te laten ten gunste van die toekomst. Het is zó ver weg. Zo zit-ten we in elkaar. Als je dat nou weet, dan is het toch logisch om mensen een beetje tegen zichzelf in bescherming te nemen en ze een zetje de goede kant op te geven? Als een kind in de vijver dreigt te vallen, dan zet je er toch een hek omheen? Dus durf een beetje paternalistisch te zijn.’

Stel dat we 120 wordenAlle panelleden waren het er over eens: het gaat niet om de technologie, maar om wat je ermee doet. Technologie faciliteert en opent nieuwe mogelijkheden, maar brengt ook op-ties binnen bereik die wenkbrauwen doen

fronsen. Rosa d’Adelhart Toorop van PwC gaf aan hoe daarover is nagedacht in het Pensi-oenlab, van oorsprong een initiatief van de jongeren in de vakorganisaties: ‘Stel dat we een paar belangrijke ziektes oplossen, zodat mensen 120 jaar worden? Of stel dat je aan de hand van DNA-profielen en biometrische ge-gevens weet hoe oud iemand zal worden? Wat betekent dat voor het pensioenstelsel? Dan moeten we het toch anders inrichten? Dat schuurt aan tegen de grenzen van het betame-lijke, of het gaat er flink overheen. Maar je kunt het je voorstellen, dus is het goed om

erover na te denken. Pensioenbestuurders moeten weten wat er technologisch mo-

gelijk is en hoe je daar moreel mee om moet gaan. Je moet je ogen

niet sluiten voor de mogelijkhe-den. Bij een autoverzekering

betaal je ook meer premie als je een hoger risicopro-fiel hebt; jongeren beta-len de hoofdprijs.’

Pensioenfondsen moe-ten dus niet alleen nieuwe technologie benutten, ze zijn ook de hoeders van een van de kenmerken van het stelsel: solida-riteit. Met het verza-

melen van steeds meer data en het toepassen

van steeds slimmere algo-ritmes kan die solidariteit

in het gedrang komen. Het individu wil een goedkope ver-

zekering, voor zichzelf. Het is onder meer aan pensioenfondsen om

juist dan de solidariteit te behouden, zo werd tijdens de Bismarck-lezing vastgesteld.

Toekomst fondsenEen vraag die ook aan de orde kwam: wat betekent al het technologische geweld voor de

toekomst van pensioenfondsen? Otto Hulst, hoofd van het innovatiecentrum van Kas Bank: ‘De essentie is dat je iets hebt voor later. Je kunt vraagtekens zetten bij de vraag wie dat moet regelen en beheren. Vanwege de effici-ency wil je het bundelen en de solidariteit wil je ook behouden. Heb je daarvoor pensioen-fondsen nodig? Niet per se.’ Maar wat dan wel? Hidde Terpoorten is bij APG bezig geweest met het bouwen van een zichzelf uitvoerend pen-sioenfonds, door gebruik te maken van block-chain-technologie. ‘We zijn met dat project gestopt omdat het in de Nederlandse context op dit moment niet werkt.’ Technologisch kan het, maar als er ergens iets niet goed gaat, wil je een organisatie kunnen bellen. Bas Haring: ‘Je wilt toch dat er een bekende partij is, je hebt de behoefte om je te relateren aan een naam, een logo en een telefoonnummer.’

Pensioen in naturaEen andere manier van kijken naar innovatie, is het verbreden van de blik: het gaat niet alleen om pensioenvermogen, maar ook over wonen en zorg. Al in het oude Rome kregen mensen als pensioen een stukje grond waar ze groente konden verbouwen en vee konden houden. Hidde Terpoorten van APG refereerde aan de pay-off van Nestegg, een van de block-chain-experimenten van APG: ‘Invest in a future you want to retire in.’ En dat kan leiden tot investeren in natura: in energie, in huizen, in zorg. Niet rekenen in euro’s maar bijvoor-beeld in kilowatts per uur. Zodat je na je pen-sionering geen energierekening meer krijgt. Blockchain-technologie maakt het gemakkelij-ker – en voor jongere generaties ook aantrek-kelijker – om dat soort initiatieven van de grond te krijgen. Met diezelfde technologie kan bijvoorbeeld waardeoverdracht administratief eenvoudiger worden geregeld. ◊

De Bismarck­ lezing is een initiatief van Stichting NIMF, een netwerk voor beslissers en beleidsmakers op het gebied van pensioen en beleggen. NIMF heeft vooral tot doel de kennis met betrekking tot pensioen­ en beleggingsbeleid te bevorderen en over te (doen) dragen.

‘Nederlanders kunnen wel min of meer zeker zijn over de hoogte van het gespaarde bedrag voor hun pen-sioen, maar niet over de waarde ervan.’

‘ Van de waarde van het opge-bouwde pensioen heb je geen flauw benul. Je weet niet wat het toekomstig rendement is of hoe de samen-leving zich zal ont wikkelen.’

BLAUW JANUARI 2019

25

Emerging markets

tijd voor heroriëntatie ›

Ruim drie decennia bestaan ze nu in de beleggingswereld: de opkomende markten, oftewel de emerging markets. Maar het is

hoog tijd voor een heroriëntatie, vindt Feike Goudsmit van Capital Group. ‘Als je er nu mee zou beginnen, zou je het

anders aanpakken.’

24

Feike Goudsmit ‘ Vergéét die splitsing tussen opkomend en ontwikkeld, vergéét waar een bedrijf genoteerd is, dat is totaal onbelangrijk. Het enige wat echt relevant zou moeten zijn is waar een bedrijf de omzet vandaan haalt.’

BLAUW JANUARI 2019

26 27

een belangrijk deel van hun omzet uit opkomende landen halen. Neem een medische onderneming als het Deense Novo Nordisk, een belangrijke speler in de diabetes-markt, die heel groot is in bijvoorbeeld China: daar komt al de helft van hun omzet vandaan.En ten derde moet je zeer selectief kijken naar bedrijven die geno-teerd staan in opkomende mark-ten. Er zitten bedrijven tussen die zich 100% richten op opkomende markten, maar sommige zijn juist wereldwijd actief en toonaange-vend in hun sector. Een goed voorbeeld is Samsung. Dat is genoteerd in Zuid-Korea, maar haalt net als andere grote multi-nationals maar een zeer beperkt deel van de omzet uit eigen land - een groot deel komt uit de volwas-sen markten. De koers van zo’n bedrijf is veel minder volatiel dan de koers van een Chinees bouw-bedrijf of een Chinese verzeke-raar.’

Maar pensioenfondsen beleggen al in die westerse internationale bedrijven‘Klopt. Maar wij zeggen: vergéét die splitsing tussen opkomend en ontwikkeld, vergéét waar een bedrijf genoteerd is, dat is totaal onbelangrijk. Het enige wat echt relevant zou moeten zijn is waar een bedrijf de omzet vandaan haalt. Bouw een internationale portefeuille van bedrijven op, waarvan bijvoorbeeld op totaal portefeuilleniveau 20% van de omzet behaald wordt in opko-mende markten, met een andere definitie dan de MSCI EM Index. Ik verwacht sowieso dat die gaat veranderen. Een eerste stap zal zijn dat China eruit verdwijnt en een eigen benchmark krijgt. Het is te dominant nu.Eigenlijk kun je zeggen: als je nu opnieuw zou beginnen met opko-mende markten, dan zou je het op deze manier doen.’ ◊

De index in een oogopslagDe term emerging markets werd in 1981 gemunt door Antoine van Agtmael, toen werkzaam bij de International Financial Corporation (IFC, de zuster­organisatie van de Wereldbank die zich exclusief richt op de private markt in ontwikkelingslanden). De opkomende markten waren met name te vinden in Latijns­Amerika, Azië en Oost­Europa en er was behoefte om er meer privaat geld naartoe te brengen. In 1986 is Capital Group door de IFC benaderd om als eerste een fonds te ontwikkelen om in die landen te beleggen. Het ging toen om 300 miljoen dollar en om vier landen. Twee jaar later ontstond de bekendste, nog steeds bestaande index voor opkomende markten, de MSCI EM Index (Morgan Stanley Capital International Emerging Markets), in dollars. Bij de start stonden er tien landen in: Maleisië, Brazilië, Thailand, Chili, Portugal, Mexico, Griekenland, de Filippijnen, Jordanië en Argentinië. Er staan nu 24 landen in de index. China kwam er bij in 1996, met toen een zeer bescheiden aandeel van 0,46%. Nu is het aandeel van China een derde van het totaal. Ook landen als Polen, Rusland, Turkije, Tsjechië en Hongarije staan tegenwoordig in de index. De drie grootste bedrijven in de index zijn Tencent, Alibaba Group en Samsung Electronics, met een totaal gewicht van ongeveer 14%.

Wat mis je dan vooral?‘China is erg dominant, met een derde van het totaal, en dat trekt de hele index scheef. Azië beslaat nu 75% van de totale index, dus dat is ook een enorme bias. Plus dat ruim de helft komt van twee sectoren: technologie en financi-als. Terwijl in veel van die landen sprake is van bijvoorbeeld een enorme groei van de uitgaven voor volksgezondheid. Diabetes is in China een reusachtig probleem, daar liggen bijvoorbeeld heel aan-trekkelijke beleggingsmogelijkhe-den. Maar er zit geen healthcare bedrijf in de MSCI EM Index.’

Hoe zou je het dan moeten aanpakken?‘Je kunt ook op een andere, meer holistische manier naar die mark-ten kijken. Ten eerste maak je een andere landenselectie. Ten tweede kijk je niet alleen naar de bedrij-ven die in zulke landen genoteerd staan, maar ook naar bedrijven die elders genoteerd staan maar

Heeft die gemiddeld hogere groei zich voor beleggers uitbetaald?‘Zeker, als je puur naar de perfor-mance en de winstcijfers kijkt, de groei was over de afgelopen 30 jaar ongeveer 40% hoger dan in de ontwikkelde markten.’

Is beleggen in opkomende markten dus inderdaad, nog meer dan elders, een kwestie van lange adem, een verre horizon?‘Ja, maar het is zeker ook een kwestie van een gelukkige timing, omdat de index uiterst volatiel is. Gemiddeld heeft de MSCI EM Index tussen medio 1990 en eind oktober 2018 een rendement opgeleverd van ongeveer 7% per jaar, tegen 4,5% per jaar in ont-wikkelde markten gedurende dezelfde periode. Maar let op: tus-sen 1994 en 2004 was de groei gemiddeld nul, en tussen 2007 en

2017 was het ook nul. Daar tussenin zat een beperkt aantal jaren met zeer hoge rendementen, zoals bijvoorbeeld tussen 2004 en 2007, toen de MSCI EM Index met meer dan 200% steeg. Dit jaar is de index inmiddels tot en met oktober met 17% gedaald. Kortom: als je timing niet goed was, dan kun je het in die dertig jaar ook heel slecht gedaan hebben.’

Wat betekent dat voor pensioenfondsen?‘‘Er zijn fondsen die zeggen: de volatiliteit is erg hoog en het is te lastig om die timing goed te krij-gen, we beleggen niet meer in opkomende markten, of we beleg-gen alleen nog passief. Echter, de laatste anderhalf jaar spreek ik ook pensioenfondsen die vaststel-len dat passief beleggen ook niet alles is, en dat je de voordelen van actief beleggen juist goed merkt in opkomende markten.’

200%Stijging van de MSCI EM Indextussen 2004 en 2007

75%is het Aziatischeaandeel van de totale MSCI EM Index

De Nederlandsche Bank hamert als toezichthouder op passief beleggen. ‘‘Klopt, DNB oefent veel druk uit en stelt daarbij vooral dat de kosten van actief beleggen niet zouden opwegen tegen de baten. Maar juist in opkomende markten kan actief beleggen zijn meerwaarde bewijzen.’

Er is ook de nodige discussie over de index.‘Het is natuurlijk makkelijk, alles in één doos. Maar de landen ver-schillen onderling enorm. Er zitten nu landen in als Polen, Tsjechië, Griekenland, Zuid-Korea. Aan zulke landen denk je toch eigenlijk niet als je het over opkomende markten hebt? Dat is ons probleem met de MSCI EM Index. En er is nog een ander bezwaar: als je je uitsluitend op de index richt, heb je maar een heel klein stukje van die groei te pakken.’

‘ De laatste anderhalf jaar spreek ik ook pensioenfondsen die vaststellen dat passief beleggen ook niet alles is en dat je de voordelen van actief beleggen juist goed merkt in opkomende markten.’

JANUARI 2019

29

BLAUW

2828

Is het moeilijk, communiceren over pensioen? ‘Het is in ieder geval uitdagend. Mensen hebben over het algemeen maar weinig interesse in pensioen. Al zien wij dat het pensioenbewustzijn gelukkig wel toeneemt. Mensen gebruiken hun online pensioenplanner steeds meer en komen bijvoorbeeld vaker naar workshops. Juist het pionieren is leuk - want dat was het in het begin echt wel. Jarenlang hoefde de deelnemer niet veel te doen en werd er ook nauwelijks iets van hem verwacht. Dat is nu echt aan het veranderen. Deelnemers krijgen steeds meer verantwoordelijkheid om zelf voor hun pensioen te zorgen en keuzes te maken. En dat vinden ze moeilijk.’

Wat kun je dan voor ze doen?‘Het vraagt om een andere manier van communiceren. En daar leren we steeds meer over. Lang was het idee: leg het maar goed uit, dan nemen mensen zelf wel goede beslissingen. Maar zo werkt het niet. Integendeel, starten met financiële educatie werkt eerder averechts. Deelnemers moeten in beweging komen. Daarom proberen we steeds meer inzicht te krijgen in hoe de deelnemer naar pensioen kijkt en wat de goede momenten zijn om de deelnemer te ondersteunen. Dat betekent de deelnemer opzoeken en vragen: wat is je situatie, wat is je doel? Hiervoor brengen we alle contactmomenten met de klant in kaart, zodat we weten op welke momenten we er voor de deelnemer moeten zijn.’

Hoe ga je dan om met het voorleggen van keuzes?‘Je moet mensen niet overvoeren met informatie en te veel keuzes tegelijk. En op bepaalde momenten directief zijn, door een duwtje de goede kant op te geven - ‘nudging’ in vaktaal. Maar dan meer richting pensioenbewustzijn, en niet zozeer richting ‘goede keuzes’. Want wat is een verkeerde keuze? Dan redeneer je nogal paternalistisch. Toen ik 16 was werkte ik in een schoenenzaak, en vrouwen willen vaak een schoen omdat ze die mooi vinden, ook al is de schoen te klein. Ik wilde ze altijd voor een foute aankoop behoeden door te zeggen dat een schoen wel wat uitloopt maar niet langer wordt. Dit werd mij dan niet in dank afgenomen. Niet door de dame in kwestie en ook niet door mijn manager.’

Wat betekent dat voor pensioencommunicatie?‘Dat we, nu deelnemers meer keuzevrijheid krijgen, ook moeten accepteren dat deelnemers eigen keuzes maken. En we moeten deelnemers helpen die zélf te maken. Uiteindelijk moet het doel zijn dat deelnemers hun verantwoordelijkheid nemen en hun eigen, bewuste keuzes maken. Als pensioenbranche halen we nu nog te veel verantwoordelijkheid naar ons toe. Gevolg: de deelnemer leunt achterover. Maar het gaat om je inkomen voor later, vaak tientallen jaren lang. Dat is dus echt belangrijk en je mag van deelnemers dus best verwachten dat ze er af en toe bij stilstaan en zélf weloverwogen keuzes maken. It takes two to tango. Dat is het spanningsveld waar we mee te maken hebben: aan de ene kant onze zorgplicht, die ook paternalistische trekjes kan hebben, en aan de andere kant het individualisme en de eigen verantwoordelijkheid.’ ◊

Boeiende paradox‘Als pensioenbranche halen we nu nog te veel verantwoordelijkheid

naar ons toe. Gevolg: de deelnemer leunt achterover. Maar het gaat om je inkomen voor later, vaak tientallen jaren lang. Dat is

echt belangrijk en je mag van deelnemers dan ook best verwachten dat ze er af en toe bij stilstaan en zélf weloverwogen keuzes

maken. It takes two to tango.’

| IN DE WANDELGANGEN | Mensen maken het verschil. In de rubriek ‘in de wandelgangen’

stellen we de medewerkers van Blue Sky Group graag aan u voor. Kristine Noordergraaf is manager communicatie bij Blue Sky

Group. Ze wil deelnemers in beweging brengen door te communiceren vanuit hún perspectief.

BLAUW JANUARI 2019

30 31

Langer doorwerken moet,

maar lukt het ook? ›

Rob Witjes‘ Als het beter gaat, vinden eerst de jongeren weer makkelijker een baan. En hoe langer het goed blijft gaan, hoe meer ook voor de oudere leeftijds-groepen de kansen op werk stijgen.’

De boodschap is helder: ‘we’ moeten langer doorwerken. Want anders is ons stelsel niet betaalbaar. Dus stijgt de AOW-leeftijd en stijgen de

pensioenleeftijden in de pensioenregelingen mee. Maar dat doorwerken, lukt dat? Zijn al die banen er wel? Rob Witjes, hoofd arbeidsmarkt-

informatie en -advies van UWV, scheidt het kaf van het koren.

BLAUW JANUARI 2019

32 33

Het aandeel van oudere werkenden is de laatste jaren sterk toegenomen, als gevolg van de vergrijzing en de gestegen AOW-leeftijd. Rob Witjes: ‘Binnen de totale beroepsbevolking stijgt de netto arbeidsparticipatiegraad van de oudste groep het hardst. In het tweede kwartaal van 2018 hadden we in Nederland 621.000 werkenden van 60 tot 65 jaar, tegen 330.000 tien jaar geleden. De netto arbeidsparticipatiegraad (het aandeel van de werkenden op de totale groep) voor die leeftijds-groep is nu 58,9%, tien jaar geleden was dat 33,1%.’

Participatie stijgtDe gunstige economische wind heeft ervoor gezorgd dat de arbeidsmarkt er relatief goed in is geslaagd om de vergrijzing het hoofd te bieden: ‘Dat zie je als je de steil gestegen participatiegraad afzet tegen de werkloosheid. Die laatste is voor mensen tussen 60 en 65 jaar in dezelfde periode wel toegenomen, van 4,2% naar 5,9%, maar die curve was minder steil.’Oudere werkzoekenden zijn gemiddeld langer werkloos. Van alle werkzoekenden was in het

meer ook voor de oudere leeftijdsgroepen de kansen op werk stijgen. We zien nu voorzichtige tekenen dat de groep van 55 tot 60 jaar aan de beurt zou kunnen zijn. Maar we zijn nog niet positief over de oudere leeftijdsgroepen. Het zou me op dit moment te ver gaan om te zeggen dat het met die groep ook wel goed zal komen.’Naast leeftijd is het beroep ook relevant, en hoelang je dat werk hebt gedaan. Witjes: ‘Als je een administratieve baan had, dat werk lang hebt gedaan en al wat ouder bent, dan is het moeilijk om een vergelijkbare functie te vinden. Dat ligt alleen niet aan je leeftijd, maar vooral aan het feit dat zulke functies tegenwoordig ontbreken, bijvoorbeeld omdat ze door digitalisering overbodig zijn geworden. Mensen zijn dan niet met de ontwikkeling van hun type functie meegegroeid.

Selffulfilling prophecyNatuurlijk speelt ook de instelling van de werkzoekende een niet te onderschatten rol. ‘Niets ten nadele van mantelzorg en op de

tweede kwartaal van 2018 ruim een derde (36,8 procent) langer dan een jaar werkloos. Voor 55-plussers is dat bijna twee derde (65,6 procent). En hoe langer je niet hebt gewerkt, hoe moeilijker het wordt om weer aan de slag te komen. Meer dan driekwart van de personen met langdurig WW is 50 jaar of ouder (bijna 60% is 55-plus). Dat vooral personen van 50 jaar en ouder langdurig WW ontvangen heeft niet alleen te maken met de minder goede arbeidsmarkt-kansen, maar ook met het feit dat 50-plussers langer recht hebben op een WW-uitkering. De duur van het WW-recht hangt immers af van het arbeidsverleden.

Eerst de jongerenTot zover de cijfers. Tijd voor de oorzaken en de mogelijkheden om er iets aan te doen. Dat is niet eenvoudig. Witjes trekt de vergelijking met de vorige periode van hoogconjunctuur, die door de financiële crisis abrupt werd afgebroken. ‘Als het beter gaat, vinden eerst de jongeren weer makkelijker een baan. En hoe langer het goed blijft gaan, hoe

kleinkinderen passen, maar je moet voorkomen dat mensen vast komen te zitten in hun nieuwe patroon, de manier waarop ze hun tijd indelen sinds ze geen werk meer hebben. Het risico is dat het een selffulfilling prophecy wordt: ik ben 60, dus ik ben afgeschreven. Als iemand zegt: ‘Ik moet nog zoveel jaar’, dan straalt dat niet echt motivatie uit. Al valt het ook wel weer te begrijpen als solliciteren al talloze malen tot teleurstellingen heeft geleid.’Een volgende kwestie is dat oudere werklozen vaak in de oude, bekende richting zoeken. Mensen moeten juist nagaan waar ze wel kansen hebben, vindt Witjes: ‘Je ziet dat mensen vanuit het bankwezen richting zorg gaan. Ik ken voorbeelden van mensen die bij een bank werkten, maar ook mantelzorger zijn geweest en vervolgens naar een zorg-banenmarkt gaan.’

CV opzij leggenDaarnaast is uiteraard de rol van de werkgevers belangrijk: ‘Hoe creatief willen en kunnen die zijn? Wij merken bijvoorbeeld dat een goed cv wel handig is, maar dat

Geen appeltje-eitjeMaar Witjes benadrukt nog eens: ‘Leeftijd is belemmerende factor nummer 1, de beeldvorming over de inzetbaarheid van oudere werknemers is hardnekkig. De afgelopen dertig, veertig jaar zijn we niet in staat gebleken dat te doorbreken, dus het is zeker geen appeltje-eitje. Er is maar één manier om er iets aan te doen: in de praktijk bewijzen dat het beeld niet klopt. De kansen voor oudere werkzoekenden worden heel erg aangejaagd door de hoog-conjunctuur die we nu hebben. Ik hoop dan ook dat die nog een tijd aanhoudt, zodat oudere werkzoekenden voldoende kunnen opschuiven in de wachtrij en de vooroordelen kunnen wegnemen.’ ◊

persoonlijke ontmoetingen minstens zo belangrijk zijn. En die organiseren we dus, we willen mensen bij elkaar brengen. Werkgevers komen moeilijker aan mensen. In vele sectoren knelt de arbeidsmarkt. Het gaat met name om onderwijs, zorg, bouw, indus-trie, transport- en logistiek, ICT en horeca. Werkgevers staan er meer voor open om vooral te kijken naar motivatie en aanleg, en het cv in eerste instantie even opzij te leggen. Je moet ook niet te veel denken in traditionele functies en functieprofielen, het gaat erom dat je mensen inpas-baar maakt en dat je op die manier hun capaciteiten benut. De rigiditeit moet eruit. Je kunt taken bij elkaar brengen die bij uitstek geschikt zijn voor oudere werkzoekenden, zoals coaching en andere ondersteuning.Daarmee kun je dan weer andere collega’s ontlasten.’ Er zijn instru-menten beschikbaar om die inzet-baarheid te ondersteunen. Bijvoorbeeld met de no-riskpolis van UWV, waarbij de werkgever niet hoeft op te draaien voor de uitkering als de langdurig werk-loze oudere die hij in dienst heeft genomen, door ziekte uitvalt.

‘De beeldvormingover de inzetbaar-heid van oudere werknemers is hardnekkig. De afgelopen dertig, veertig jaar zijn we niet in staat gebleken dat te doorbreken.’

33,1%

58,9%

2008 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018

Netto arbeids-participatiegraad van 55+ tot 65+-ers

‘ Werkgevers staan er meer voor open om vooral te kijken naar motivatie en aanleg, en het cv in eerste instantie even opzij te leggen’

In oktober werd door de Tweede Kamer een motie aangenomen die fiduciair beheer aan banden moest leggen. Er ontstond wat verwarring over de strekking van deze motie. Wat is de interpretatie van experts ten aanzien van deze motie en wat betekent dit voor fiduciair management?

Hoe zou je de dienstverlening van een fiduciair manager moeten omschrijven om misinterpretaties door de politiek te voorkomen en om duidelijk te maken dat de asset owner zelf altijd eindverantwoordelijkheid draagt? Wat is eigenlijk de toegevoegde waarde van een onafhankelijke fiduciair adviseur en wat zijn de belangrijkste taken/verantwoordelijk-heden? Welke criteria hanteer je om de toegevoegde waarde van de fiduciair adviseur te meten? Wat zijn de voordelen van het inhuren van een fiduciair manager ten opzichte van het uitsluitend uitbesteden van het vermogensbeheer? Hoe bepaal je als pensioenfonds van welke onderdelen van de fiduciaire menukaart je gebruik wilt maken? En last but not least: hebben kleinere pensioenfondsen nog wel bestaansrecht en op welke manier kunnen zij invulling geven aan dit bestaansrecht?

Op maandagmiddag 18 maart van 12:00 tot 17:30 uur onder leiding van dagvoorzitter Anton van Nunen (Directeur/eigenaar, Van Nunen & Partners, lid van de beleggingscomités van diverse pensioenfondsen) zullen onder andere de volgende experts op deze vragen ingaan:

• Prof. Jean Frijns• Toine van der Stee (Blue Sky Group)• Mathijs van Gool (Stichting Pensioenfonds Essity) • Jack Jonk (Blue Sky Group)

Een belangrijk onderdeel van deze dag zijn de breakout sessies die u de mogelijkheid bieden om die presentaties bij te wonen die u interessant vindt. De middag wordt afgesloten met een hapje en een drankje.

De middag heeft tot doel om bestuurders en medewerkers van bestuursbureaus:

• Verdieping te geven • Praktische handvatten te bieden die meteen kunnen worden gebruikt

Registratie

Deelname aan het seminar is gratis en staat open voor pensioenfondsbestuurders en medewerkers van bestuursbureaus. Meerdere bestuursleden van een fonds zijn welkom. Deelnemers ontvangen na afloop een verslag met een aantal bestuurlijke handvatten.

U kunt zich hier alvast aanmelden. Uw deelname wordt na aanmelding bevestigd.

Wij zien er naar uit u te mogen verwelkomen op ons seminar!

Kijk voor meer informatie op: www.financialinvestigator.nl/pensioenfondsseminar18maart

In samenwerking met:

SAVE THE DATEFINANCIALINVESTIGATOR

Educatieve bijeenkomst voor pensioenfondsbestuurders en bestuursbureaus over Fiduciair Management en Uitbesteding van de Externe Manager Selectie

18 maart 2019, 12:00 – 17:30 uur

Locatie: Blue Sky Group, Amstelveen

ONAFHANKELIJK MAGAZINE OVER VERMOGENSBEHEER EN SECURITIES SERVICES

In oktober werd door de Tweede Kamer een motie aangenomen die fiduciair beheer aan banden moest leggen. Er ontstond wat verwarring over de strekking van deze motie. Wat is de interpretatie van experts ten aanzien van deze motie en wat betekent dit voor fiduciair management?

Hoe zou je de dienstverlening van een fiduciair manager moeten omschrijven om misinterpretaties door de politiek te voorkomen en om duidelijk te maken dat de asset owner zelf altijd eindverantwoordelijkheid draagt? Wat is eigenlijk de toegevoegde waarde van een onafhankelijke fiduciair adviseur en wat zijn de belangrijkste taken/verantwoordelijk-heden? Welke criteria hanteer je om de toegevoegde waarde van de fiduciair adviseur te meten? Wat zijn de voordelen van het inhuren van een fiduciair manager ten opzichte van het uitsluitend uitbesteden van het vermogensbeheer? Hoe bepaal je als pensioenfonds van welke onderdelen van de fiduciaire menukaart je gebruik wilt maken? En last but not least: hebben kleinere pensioenfondsen nog wel bestaansrecht en op welke manier kunnen zij invulling geven aan dit bestaansrecht?

Op maandagmiddag 18 maart van 12:00 tot 17:30 uur onder leiding van dagvoorzitter Anton van Nunen (Directeur/eigenaar, Van Nunen & Partners, lid van de beleggingscomités van diverse pensioenfondsen) zullen onder andere de volgende experts op deze vragen ingaan:

• Prof. Jean Frijns• Toine van der Stee (Blue Sky Group)• Mathijs van Gool (Stichting Pensioenfonds Essity) • Jack Jonk (Blue Sky Group)

Een belangrijk onderdeel van deze dag zijn de breakout sessies die u de mogelijkheid bieden om die presentaties bij te wonen die u interessant vindt. De middag wordt afgesloten met een hapje en een drankje.

De middag heeft tot doel om bestuurders en medewerkers van bestuursbureaus:

• Verdieping te geven • Praktische handvatten te bieden die meteen kunnen worden gebruikt

Registratie

Deelname aan het seminar is gratis en staat open voor pensioenfondsbestuurders en medewerkers van bestuursbureaus. Meerdere bestuursleden van een fonds zijn welkom. Deelnemers ontvangen na afloop een verslag met een aantal bestuurlijke handvatten.

U kunt zich hier alvast aanmelden. Uw deelname wordt na aanmelding bevestigd.

Wij zien er naar uit u te mogen verwelkomen op ons seminar!

Kijk voor meer informatie op: www.financialinvestigator.nl/pensioenfondsseminar18maart

In samenwerking met:

SAVE THE DATEFINANCIALINVESTIGATOR

Educatieve bijeenkomst voor pensioenfondsbestuurders en bestuursbureaus over Fiduciair Management en Uitbesteding van de Externe Manager Selectie

18 maart 2019, 12:00 – 17:30 uur

Locatie: Blue Sky Group, Amstelveen

ONAFHANKELIJK MAGAZINE OVER VERMOGENSBEHEER EN SECURITIES SERVICES

JANUARI 2019

353434 35

In samenwerking met

In oktober werd door de Tweede Kamer een motie aangenomen die fiduciair beheer aan banden moest leggen. Wat is de interpretatie van experts ten aanzien van deze motie en wat betekent dit voor fiduciair management? Rondom deze vragen organiseert Financial Investigator in samenwerking met Blue Sky Group een educatieve bijeenkomst voor pensioenfondsbestuurders en bestuursbureaus over fiduciair management en uitbesteding van de externe manager selectie.

Sprekers Onder leiding van dagvoorzitter Anton van Nunen (directeur/eigenaar Van Nunen & Partners en lid van de beleggingscomités van diverse pensioenfondsen) komen de volgende experts aan het woord: • Prof. Jean Frijns• Toine van der Stee (Blue Sky Group)• Mathijs van Gool (Stichting Pensioenfonds Essity)• Jack Jonk (Blue Sky Group)

In oktober werd door de Tweede Kamer een motie aangenomen die fiduciair beheer aan banden moest leggen. Er ontstond wat verwarring over de strekking van deze motie. Wat is de interpretatie van experts ten aanzien van deze motie en wat betekent dit voor fiduciair management?

Hoe zou je de dienstverlening van een fiduciair manager moeten omschrijven om misinterpretaties door de politiek te voorkomen en om duidelijk te maken dat de asset owner zelf altijd eindverantwoordelijkheid draagt? Wat is eigenlijk de toegevoegde waarde van een onafhankelijke fiduciair adviseur en wat zijn de belangrijkste taken/verantwoordelijk-heden? Welke criteria hanteer je om de toegevoegde waarde van de fiduciair adviseur te meten? Wat zijn de voordelen van het inhuren van een fiduciair manager ten opzichte van het uitsluitend uitbesteden van het vermogensbeheer? Hoe bepaal je als pensioenfonds van welke onderdelen van de fiduciaire menukaart je gebruik wilt maken? En last but not least: hebben kleinere pensioenfondsen nog wel bestaansrecht en op welke manier kunnen zij invulling geven aan dit bestaansrecht?

Op maandagmiddag 18 maart van 12:00 tot 17:30 uur onder leiding van dagvoorzitter Anton van Nunen (Directeur/eigenaar, Van Nunen & Partners, lid van de beleggingscomités van diverse pensioenfondsen) zullen onder andere de volgende experts op deze vragen ingaan:

• Prof. Jean Frijns• Toine van der Stee (Blue Sky Group)• Mathijs van Gool (Stichting Pensioenfonds Essity) • Jack Jonk (Blue Sky Group)

Een belangrijk onderdeel van deze dag zijn de breakout sessies die u de mogelijkheid bieden om die presentaties bij te wonen die u interessant vindt. De middag wordt afgesloten met een hapje en een drankje.

De middag heeft tot doel om bestuurders en medewerkers van bestuursbureaus:

• Verdieping te geven • Praktische handvatten te bieden die meteen kunnen worden gebruikt

Registratie

Deelname aan het seminar is gratis en staat open voor pensioenfondsbestuurders en medewerkers van bestuursbureaus. Meerdere bestuursleden van een fonds zijn welkom. Deelnemers ontvangen na afloop een verslag met een aantal bestuurlijke handvatten.

U kunt zich hier alvast aanmelden. Uw deelname wordt na aanmelding bevestigd.

Wij zien er naar uit u te mogen verwelkomen op ons seminar!

Kijk voor meer informatie op: www.financialinvestigator.nl/pensioenfondsseminar18maart

In samenwerking met:

SAVE THE DATEFINANCIALINVESTIGATOR

Educatieve bijeenkomst voor pensioenfondsbestuurders en bestuursbureaus over Fiduciair Management en Uitbesteding van de Externe Manager Selectie

18 maart 2019, 12:00 – 17:30 uur

Locatie: Blue Sky Group, Amstelveen

ONAFHANKELIJK MAGAZINE OVER VERMOGENSBEHEER EN SECURITIES SERVICES

SAVE THE DATE18 maart 2019 | 12:00 – 17:30 uurBlue Sky Group | Amstelveen

Educatieve bijeenkomst voor pensioenfondsbestuurdersen bestuursbureaus over Fiduciair Management en Uitbesteding van de Externe Manager Selectie

Inschrijven? Bent u pensioenfondsbestuurder of medewerker bij een bestuursbureau? Meld u dan aan via: www.financialinvestigator.nl/pensioenfondsseminar18maart

Deelname aan dit seminar is gratis.

Komt de verplichte

deelname aan pensioenregelingen

onder druk te staan?

Lees verder op pagina 4

De pensioenwereld moet zich bij

innovatie afvragen: waartoe zijn wij op

aard?

Lees verder op pagina 20

www.blueskygroup.nl

Langer doorwerken,

lukt dat?En zijn al die banen er wel?

Lees verder op pagina 30

Vertrouwen is als schone lucht:

je praat er pas over als het

er niet is. Lees verder op pagina 10

Emerging markets:

tijd voor een heroriëntatie?

Lees verder op pagina 24

Framing:als iets eenmaal

geframed is, kom je moeilijk van die

emotionele lading af.Lees verder op pagina 14