4..............VNGMagazine

6 juni2007

De overheid moet leren omgaan met eenparadoxale ontwikkeling. Er is sprake vaneen vergaande mondialisering: mensenkunnen wereldwijd werken, recreëren enconsumeren. De andere kant van de me-daille is dat mondiale problemen de gren-zen van Nederland overschrijden: verplaat-

sing van werkgelegenheid naar lagelonen-landen, de dreiging van terrorisme en deopwarming van de aarde doen zichwereldwijd voor, maar de concrete gevol-gen zijn ook hier voelbaar. Dat zorgt vooronzekerheid, mensen zoeken naar over-zicht en houvast. De globalisering leidtertoe, dat mensen zich weer sterker oriën-teren op hun lokale omgeving. Van alleoverheden kunnen bij uitstek gemeentendeze ‘glokalisering’ het hoofd bieden. Zijstaan het dichtst bij de burgers, zij ver-schaffen identiteit.

Niet toegerustGemeenten zijn nu echter niet toegerustvoor de effectieve aanpak van problemenen het bieden van overzicht. Juridische enfinanciële drempels en voortdurende be-moeienis van andere overheden verhinde-

ren dat gemeenten hun burgers zekerheiden overzicht kunnen bieden. Gemeentenvoelen zich als de brandweerman die hetvuur wil blussen, maar geen water heeft.Een kanteling van de staat is nodig. Wemoeten af van de impliciete afspraak datgemeenten de lagere overheid zijn; ze zijnde eerste overheid. Het gebouw van destaat begint bij gemeenten: burgers lopenhet huis van Thorbecke binnen door devoordeur van de gemeenten.

Deze omkering moet in de eerste plaatsworden verankerd in de Grondwet en Ge-meentewet. Een meer expliciete veranke-ring in de Grondwet van het beginsel ‘alleswat lokaal kan, moet lokaal worden neer-gelegd’, is geboden.Constitutionele verankering van dit lokali-teitsbeginsel dwingt bewindspersonen enKamerleden zich permanent rekenschap tegeven van de bestuurlijke verhoudingen.Het beginsel is een randvoorwaarde wan-neer de wetgever een wetsvoorstel voorbe-reidt dat herverdeling van taken en geldtot gevolg heeft. Op die manier fungeerthet als rem op centralisatie en werkt hetals toetsingskader bij eventuele conflicten.

Financiële armslagVerder moet een autonome gemeente definanciële armslag hebben om zelf haarkeuzes te maken. Afgelopen jaren is die fi-nanciële ruimte juist minder geworden.Met vijfenveertig procent vormen specifie-

De staat moet gekanteld

SamenvattingRIEN FRAANJE

Gemeenten voelen zich als de brandweerman die het vuur wilblussen, maar geen water heeft. Juridische en financiële drem-pels en voortdurende bemoeienis van andere overheden verhin-deren dat zij hun burgers zekerheid en overzicht kunnen bie-den. De staat moet gekanteld: gemeenten moeten de eersteoverheid worden, de deur waardoor burgers het huis van Thorbecke binnentreden.

Aanbevelingen

• De gemeentelijke autonomie dient inde Grondwet en Gemeentewet expliciette worden beschermd.• Overweeg de instelling van een Consti-tutioneel Hof, dat bindende uitsprakenkan doen wanneer overheden er onder-ling niet met elkaar uitkomen.• Eigen belastinginkomsten dienen weereen substantiële inkomstenbron van ge-meenten te worden.• Specifieke uitkeringen als structureel

instrument moeten verdwijnen. Zij moe-ten weer worden ingezet op de wijzewaarvoor ze ooit waren bedoeld: als tij-delijke impuls voor nieuw beleid.• Gemeenten moeten opschalen tot ge-meenten met meer bestuurs- en slag-kracht die nieuwe taken van Rijk en pro-vincie kunnen overnemen.• Provincies moeten de opcenten over-dragen aan gemeenten. Daarmee wordthet eigen belastinggebied van gemeen-ten vergroot en de speelruimte van pro-vincies verkleind.

Gemeenten staan het dichtstbij burgers en weten wat leeft

onder de bevolking. Zij zouden daarommeer ruimte moeten krijgen om maat-schappelijke problemen bij de kop te pak-ken. Gemeenten moeten wel aan slag-kracht winnen om nieuwe taken aan tekunnen. Schaalvergroting is daarom on-vermijdelijk, stelt de commissie-Van Aart-sen.

VNG Magazine speciale editie 31-05-2007 18:03 Pagina 4

ke uitkeringen de grootste inkomstenbronvan het lokaal bestuur. Het aandeel Ge-meentefonds is vijfendertig procent. Eenvijfde deel bestaat uit eigen inkomsten.Minder dan de helft daarvan ontvangengemeenten uit hun eigen belastinggebied.De commissie pleit ook hier voor een om-kering. De financiële verhouding moet ge-kanteld: het eigen belastinggebied van ge-meenten moet met dertig à veertig procenteen substantieel deel van de gemeentelijkeinkomsten vormen. Daarnaast dienen spe-cifieke uitkeringen als structureel instru-ment te verdwijnen. Zij moeten weer wor-den ingezet waarvoor ze ooit waren be-doeld: als tijdelijke impuls om nieuw be-leid op te starten.

SlagkrachtIn de derde plaats moeten gemeenten aan slagkracht winnen om de bepleite kanteling te kunnen ‘dragen’. Het kabinet Balkenende IV heeft de thema’s wijk-verbetering, veiligheid, schooluitval, energietransitie, inburgering, kind engezin en arbeidsparticipatie hoog op depolitieke agenda gezet. Deze onderwerpenmoeten niet worden overgelaten aan eenabstracte overheid ver weg van de burgers,maar dichtbij die burgers en dus aan deeerste overheid. Gemeenten kunnen maat-werk leveren in plaats van maatregelen diein het keurslijf van de gelijkheid wordengeperst door het Rijk.

Veel gemeenten kunnen hun huidigetaken nu al niet zelfstandig aan, laat staandat zij nieuwe taken voor hun rekeningkunnen nemen. Zij zoeken hun heil inuitbesteding aan buurgemeenten, samen-werkingsverbanden of andere hulpcon-structies. Dat betekent een toename vanoverlegstructuren, ondoorzichtigheid eneen belemmering van de democratischecontrole. Voor burgers en bedrijven is vol-strekt onduidelijk wat waar gebeurt, wiewaarvoor verantwoordelijk is en waar zijmoeten zijn met welke vraag. Dit biedtgeen soelaas. Als we de idee willen handha-ven dat gemeenten een zelfstandige en vol-waardige bestuurslaag vormen die huntaken aankunnen, dan is schaalvergrotingonvermijdelijk. Gemeenten zullen moetensamengaan om meer bestuurskracht te ver-werven. Dan gaat het niet om stapsgewijzefusies, waarbij over vijf à tien jaar wederomdiscussie over de schaal van gemeenten ont-staat. Gemeenten moeten nú doorpakken.

Sterke gemeenten ontstaan niet vanzelf.Op gemeentelijke fusies moet in de eersteplaats een beloning volgen. Niet alleeneenmalig om de kosten te kunnen dekkendie gepaard gaan met een dergelijke ingrij-pende operatie, maar ook permanent vol-gens het principe ‘geld volgt de taak’ omzo de toename van opgaven daadwerkelijkte kunnen oppakken. De commissie roept op tot realiteitszin. Alsgemeenten de uitvoering van een grootdeel van hun taken hebben uitbesteed aaneen buurgemeente, samenwerkingsver-band of een uitgeplaatste ambtelijke orga-nisatie is dat een niet mis te verstaan sig-naal van een schaalprobleem en gebrek aanbestuurskracht. Het kabinet wil verminde-ring van het aantal geledingen dat zichmet een taak bezighoudt? Hier ligt eenkans: schaf de Wet gemeenschappelijke re-gelingen af en geef gemeenten dat laatsteduwtje om te groeien naar sterke gemeen-ten die hun taken aankunnen.

ProvinciesTot slot: het ontstaan van grote gemeentenheeft onmiskenbaar invloed op de positieen het takenpakket van het middenbe-stuur en het Rijk. Provincies moeten hundoe- en uitvoeringstaken en ontluikendeambities voor aanvullend beleid in het do-mein van lokale handhaving, zorg endienstverlening opgeven en overlaten aande nieuwe gemeenten. Hopelijk gaan pro-vincies zelf beseffen dat de vorming vangrotere en sterkere gemeenten tot gevolgheeft dat provincies de blik naar bovenmoeten richten en de noodzaak van op-schaling gaan zien.Met grotere gemeenten kan het Rijk zichconcentreren op de specifieke taken vaneen nationale overheid en de internatio-nale positionering van ons land. Dat bete-kent wel dat het moet oefenen in loslaten.Politiek Den Haag dient de lokale autono-mie te respecteren door differentiatie alsuitvloeisel van autonomie niet alleen te ac-cepteren, maar ook aan te moedigen als ui-ting van gemeenten als eerste overheid.Het besef dat gemeenten de eerste over-heid van de staat zijn en de (grond)wette-lijke verankering daarvan, moet die opgavevergemakkelijken.

De auteur, drs. M.J. Fraanje, is senior consultant bijBerenschot Public Management. Hij was rapporteurvan de VNG-commissie Gemeentewet en Grondwet.

5..............VNGMagazine

6 juni2007

Leden Commissie Gemeenteweten Grondwet

Jozias van Aartsen, voorzitter Oud-minister en voormalig fractievoor-zitter van de VVD in de Tweede KamerProf. mr. Hans Engels, vicevoorzitter Lid Eerste Kamer, bijzonder hoogleraarThorbecke Leerstoel Universiteit Lei-denDrs. Ank Bijleveld-Schouten,burgemeester van Hof van Twente (tot22 februari 2007, datum van haar be-noeming tot staatsecretaris vanBinnenlandse Zaken en Koninkrijks-relaties)Mr. Arjan van Gils,gemeentesecretaris van RotterdamProf. Herman van Gunsteren,hoogleraar politieke theorieën enrechtsfilosofie Universiteit Leiden Mr. Jacques Niederer,burgemeester van WeertProf.mr. Ron Niessen,bijzonder hoogleraar LeerstoelgroepArbeidsrecht en Sociale zekerheids-recht (bijzondere leerstoel overheid alsarbeidsorganisatie) Universiteit vanAmsterdamGerard Rabelink,burgemeester van MaasbreeMr.dr. Ton Rombouts,burgemeester van ’s-HertogenboschIr. Marijke Vos,wethouder van AmsterdamProf.dr. Jouke de Vries,hoogleraar Bestuurskunde aan de Universiteit Leiden en wetenschap-pelijk directeur van de Campus Den Haag Jolanda Waaijer,griffier van HardenbergMr. Christiaan de Vlieger,juridisch adviseur VNG, secretaris vande commissie Gerard Heetman,senior beleidsmedewerker VNG,adjunct-secretaris van de commissie Drs. Rien Fraanje,senior adviseur Berenschot Public Management, rapporteur van de commissie Mr. Durk Groenveldsenior adviseur Berenschot Public Management, juridisch rapporteur vande commissie

VNG Magazine speciale editie 31-05-2007 18:03 Pagina 5