Vliedbergen: tussen motteversterkingen en huisterpen

Vliedbergen: tussen motteversterkingen en huisterpen

Gedachten over de functie(s) van vliedbergen

J. van Doesburg

•Er duiken meer Zeeuwse vliedbergen op In Zeeland. Boven de Westerschelde hebben in de middeleeuwen veel meer zogenoemde 'mottekastelen' gestaan dan tot nu toe is aangenomen. Het aantal van deze eenvoudige verdedigingswerken - houten toren op een terpje - ligt dik boven de 200. Nu zijn er in de hele provincie nog maar 38 van deze 'monumenten van aarde' overgebleven.•Het nieuws over de terpen - tegenwoordig bekend als vliedbergen - komt van Jan Kuipers, medewerker archeologie van de Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland (SCEZ). Hij is bezig met archiefonderzoek naar de aanwezigheid van mottekastelen in de provincie. Schouwen-Duiveland is zo goed als afgerond en Kuipers heeft circa 60 'waarschijnlijke plekken' opgespoord - met inbegrip van het verdronken Zuidland van Schouwen - waar een terp met verdedigingswerk heeft gestaan. •"We waren uitgegaan van bijna de helft", meldt hij. Dat er opeens meer mottekastelen opduiken, schrijft Kuipers toe aan het feit dat voor het eerste alle oude gegevens uit de archieven en (nieuwe) archeologische onderzoeken zijn doorgespit en gebundeld. Die samenhang ontbrak. Heel Zeeland wordt op deze manier doorgenomen.

Provinciaal Zeeuwse Courant 6 mei 2008

Tussen motteversterkingen en huisterpen

De huidige verspreiding van vliedbergen

• De verwachting is dat dit verspreidingsbeeld aanzienlijk zal moeten worden aangepast


Belangstelling voor de Vliedbergen

Jacob van Lennep in zijn dagboek op zijn voetreis door de Nederlanden in 1823: ‘vooral de zogenaamde vliedbergen, waarover zoveel getwist wordt, trokken onze aandacht….Sommige zeggen dat de Denen ze hebben gebouwd om zich tegen de hoge watervloeden te beschermen, toen zij dijken aanlegden. Anderen schrijven ze toe aan de Katten, Cimbren, Chauken of Romeinen of ze maken er offerplaatsen, toespraakplaatsen of zegemonumenten van’

Belangstelling voor de Vliedbergen: inventariseren

• Hoogleraar archeologie C.J.C. Reuvens (1793-1935) maakt lijst van aanwezige vliedbergen;

•Arts en oudheidkundige J.C. de Man maakt inventarisatie van 60 bestaande en meer dan 70 verdwenen vliedbergen;

•1968 VU-symposium De vliedbergen in het kustgebied van Vlaanderen, Zeeland en Zuid-Holland;

•1977-1979 UVA-project Motten en kasteelbergen


Belangstelling voor de Vliedbergen: inventariseren

• 1981 inventarisatie stand van kennis vliedbergen door hist. geograaf Vervloet;

•Vanaf 1990 nauwkeurig inmeten van vliedbergen door de toenmalige ROB;

•1992 verkennend onderzoek naar vermeldingen van werven;

•Vanaf 2007 inventarisatie kastelen en buitenplaatsen


• C.J.C. Reuvens (1834, Luyksberg bij Serooskerke op Walcheren en een berg bij Vlake op Zuid-Beveland);

• A.E. van Giffen (1909, in tien bergen profielkuilen);

• J.A. Hubregtse en J.H. Holwerda (1919, berg bij Duivendijke op Schouwen-Duiveland);

• P.J. van der Feen (1926-1928, berg van Ritthem);

• W.C Braat (1946, berg van Troje bij Borssele);

•, J.A. Trimpe Burger (vanaf 1955, Abbekinderen op Zuid-Beveland, Hoogelande op Walcheren en St. Maartensdijk op Tholen);

• Na hen volgen nog vele anderen

Archeologische waarnemingen en onderzoek


Onderzoek berg van Troje (Braat 1946-1961)

•Vier fasen: •Periode 1: ca 3 meter hoge kernheuvel met op de top houten gebouwen (eind 11e-begin 12e eeuw);•Periode 2: verhoging tot 5 meter met op de top houten gebouwen (12e eeuw);•Periode 3: op de top houten toren (late 2e-begin 13e eeuw);•Periode 4: ophoging heuvel met ringmuur en op de top twee bakstenen gebouwen (kort na 1200).•Rechthoekige voorburcht met bakstenen gebouwen;•Brede grachten met brug tussen hoofd- en voorburcht en voorburcht en oever

Onderzoek Buttinge (Halbertsma 1953)

• Bewoningssporen op een ca. 1 meter hoge kernterp;

• Gebouw van 9 bij 16 meter op een rechthoekig platform van 24 bij 16 meter (10e eeuw);

• Gracht?

• Functie: schapenstelle


Onderzoek Abbekinderen (Trimpe Burger 1957-1958)

• Woonplatform bestaande uit een lage ringwal die vervolgens met plaggen is opgevuld;

•Op het platform bevond zich een gebouw van ca. 4 bij 10 meter en de resten van een jonger gebouw van 6,5/8 bij 12 meter ( 11e-12e eeuw);

• Gracht?

• Functie: bewoning


• Lage kernheuvel opgevolgd door een hoge berg (verm. 12 meter hoog) waarop een bakstenen toren stond;

•Voorburcht met 11e-12e eeuwse bewoningssporen, funderingsresten van een bakstenen poortgebouw (13e-14e eeuw) en begravingen;

•Brug tussen hoofd- en voorburcht;

•Functie: bewoning, later versterking en begraafplaats

Onderzoek Kapelle (Oele 1977)


‘s-Heer Arendskerke (Van Doesburg et al. 2006)

•


• ‘…doch de aloude berg bleef, en ziet er nog aangenaam uit, omdat de gemeente er behagen in schepte hem in stand te houden…..’ (De Man 1897,87)

•Prentbriefkaart, begin 20e eeuw

‘s-Heer Arendskerke


Gracht (2) tussen de hoofd- en de voorburcht met enkele brugpalen (zwart)



Gracht (5) aan de noordzijde van de hoofdburcht met paalspoor van beschoeiing/grondkering (4) en sporen van moernering (6).



Vondsten: baksteenpuin (28.5/27.5x13.5x7.5/6.5 cm), aardewerk (Maaslandse waar en grijsbakkend aardewerk) en hout (dendro-datering 1150 AD ± 6)

Datering: midden 12e -14e eeuw



• Hoofdburcht: kernheuvel ( 1-3 meter?), later verhoogd tot ca. 13 meter met daarop een bakstenen gebouw (toren?);

•Voorburcht: hoogte en aanwezigheid bebouwing onbekend;

•Brede gracht

•Brug tussen hoofd- en voorburcht

•Functie: bewoning?/versterking



• 19 nog aanwezige vliedbergen, waarvan 6 archeologisch onderzocht;

• 13 met gracht en 2 met voorburcht;

• meerdere tweeperioden heuvels uit de periode 11e-13e eeuw;

Walcheren


Onderzoek Buttinge (Halbertsma 1953)

• Tweeperiodenheuvel met bewoningssporen op een ca. 1 meter hoge kernterp;

• Gebouw van 9 bij 16 meter op een rechthoekig platform van 24 bij 16 meter (10e eeuw);

• Gracht?

• Vergelijking met in Oost Souburg opgegraven gebouwplattegronden doet woonfunctie vermoeden


Onderzoek Hoogelande (Trimpe Burger 1956)

• tweeperiodenheuvel met talloze bewoningssporen uit de 10e-13e eeuw;

• sporen van huis of schuur;

•baksteenpuin (27x13x6.5 cm; 13e-14e eeuw);

•gracht?


Onderzoek Grijpskerke en Aagtekerke (Braat 1955)

• Grijpskerke: ophogingslagen uit de 12e-13e eeuw;

• baksteenpuin (30x15x8 cm;13e-15e eeuw);

• Aagtekerke: verrommelde lagen met 12e eeuw aardewerk;

•baksteenpuin;

•gracht


Onderzoek Biggekerke (Van der Feen 1949)

• Ophogings- en bewoningslagen met zware palen van gebouw uit de 11e-13e eeuw;

• Geen baksteenpuin;

• Gracht?


Oudste kernterpen liggen op Schouwen en Walcheren en dateren uit de laat-Karolingische tijd;

Op de overige Zeeuwse eilanden in Zeeuws Vlaanderen dateren deze uit de 11e-12e eeuw;

Einde van het gebruik om kernterpen op te werpen rond ca. 1200;

Datering van de Zeeuwse vliedbergen


Soms bevindt zich onder de kernterp oudere bewoning ( Duivelsberg bij Kapelle, Ter Valcke bij Goes);

Kernterp wordt meestal, maar niet altijd (Scherpenisse-Westkerke), in één keer opgehoogd tot een ‘hoge berg’;

Sommige kernterpen groeien niet uit tot een ‘hoge berg’;

Soms wordt een ‘hoge berg’ in één keer opgeworpen;

‘Hoge berg’ wordt incidenteel getransformeerd tot ronde of andersoortige versterking (berg van Troje bij Borssele)

Fasering van de Zeeuwse vliedbergen


Niet alle vliedbergen hebben een omgrachting (3 van de 40 nog bestaande hebben geen gracht);

Niet alle vliedbergen hebben een voorburcht (5 van de 40 nog bestaande hebben geen voorburcht);

Lang niet overal is sprake van een steenbouwfase ( 33 van de 40 nog bestaande vliedbergen kennen geen steenbouwfase)

Niet alle complexen hebben een ronde grondvorm ( 7 van de 40 nog bestaande hebben een andere vorm)

Morfologie van de Zeeuwse vliedbergen


Categorieën op basis van precisie waterpassingen (Van Heeringen et al. 2007)

Categorie 1: hoogte van 0 tot 2 meter;

Categorie 2: 2 tot 4 meter;

Categorie 3: 4 tot 6 meter;

Categorie 4: 6 tot 8 meter

Categorie 5: hoger dan 7 meter.

De categorieën 4 en 5 nog vrijwel intact.

Alle bergen hadden oorspronkelijk een vrijwel gelijk uiterlijk met uitzondering van een zevental bergen met een diameter van ca. 50 meter. Mogelijk weerspiegelen deze een latere fase of zijn het opvolgers van de bergen.


• Offerhoogten uit voor-christelijke tijden (J. Ab. Utrecht Dresselhuis (1845) ;

•Begraafplaatsen (Gargon Walcherse Arkadia (1715);

•Woonplaatsen (Smallegange (1696);

• Vliedbergen (Reygersbergh van Cortgene (1634), De Man (1887), Schuiling (1912,1915), Vlam (1943);

•Stelbergen (Barentsen (1958/1959), Hollestelle);

•Kasteelbergen ( De Man (1887), Tack (1938), Braat (1961);

Gedachten over de functie(s) van de vliedbergen


Berg van Troje door Braat (1961) gold lange tijd als archetype van de Zeeuwse vliedbergen

Reconstructies


Maelstede door Oele (1977).

Reconstructies


Reconstructies

• Artist impression (Van Ginkel & Steehouwer 1998)


Motte van Haie Joulain in het themapark van Saint-Sylvain d’ Anjou in Saint-Sylvain d’ Anjou bij Angers in Frankrijk

Reconstructies


• Eind Vroege Middeleeuwen intensief bewoond gebied met naast vlaknederzettingen vele terpen, wieren en werven. Deze werden zowel gebruikt als woonplaats als voor de stalling van vee;• Opkomst van lokale elite groepen (rijke boeren) leidt tot het verder verhogen van een deel van de bestaande verhoogde woonplaatsen tot kernterpen en vervolgens enerzijds de ontwikkeling naar ‘hoge bergen’ en anderzijds de vorming van dorpsterpen.• Tevens bouw door leden van adellijke geslachten en machtige boeren van ‘hoge bergen’. Deze zijn in een keer opgeworpen;•Op de ‘hoge bergen’ stonden torens van hout of (soms later) baksteen. Als er een voorburcht aanwezig was bevonden zich hier gebouwen met uiteenlopende functies (bewoning, opslag, stalling van vee etc.) ;•Incidenteel groeide een ‘hoge berg’ uit tot een volwaardig kasteel, zoals de berg van Troje, of werd deze opgevolgd door een kasteel (op dezelfde plek of de directe omgeving)

Gedachten over genese van de Zeeuwse vliedbergen


Vliedbergen: tussen motteversterkingen en huisterpen

Documents

Transcript of Vliedbergen: tussen motteversterkingen en huisterpen