Titel/onderwerp van de notitie Datum

Versie 1.0 MT SB 12 december 2016

Versie 1.0 DO SB 13 december 2016

Visiedocument OndergrondseInfrastructuurV1.0

StadsbeheerVanWil Kovacs

Datum9 december 2016

2/14

De Rotterdamse strategie voor ondergrondseinfrastructuur

Doel van de strategieRotterdam wil de ruimtelijke kwaliteit in een omgeving die volop in beweging is op niveau houden. Deopenbare ruimte is daarbij de som van bovengrond en ondergrond. Ontwikkelen vraagt nu eenmaalom ingrepen in onze leefomgeving en daar maakt de ondergrond deel van uit. Bewoners engebruikers hebben echter grote hinder van steeds weer werkzaamheden in de straat voor onderhoudaan onder andere de kabel- en leidingeninfrastructuur. De kwaliteit van de leefomgeving is hiermeein het geding.Het doel van deze strategie voor ondergrondse infrastructuur is weloverwogen maatregelen tenemen waarbij de ondergrond enerzijds intensiever en flexibeler gebruikt kan gaan worden metanderzijds minder opbrekingen.Bij elke nieuw geplande renovatie of herinrichting van de openbare ruimte zal daarom steeds aan dehand van een afwegingssystematiek overwogen dienen te worden welke duurzame inrichting van deondergrondse infrastructuur wenselijk of noodzakelijk is.

De strategie om dit doel te bereiken bestaat uit twee afzonderlijke onderdelen:· Een afwegingssystematiek om te komen tot juiste keuzes. De systematiek kent de volgende

elementen: Ambitieniveau, Ruimtelijke inpassing, Bereikbaarheid, Dynamiek, Complexiteit, Gelden Tijd (planning).

· Een Toolbox gevuld met technische mogelijkheden om hier daadwerkelijk vorm aan te kunnengeven. Doordat de ontwikkeling van techniek snel gaat zal de toolbox periodiek worden herzienen daarom is dit een separaat document.

De ondergrond wordt steeds vollerTraditioneel wordt de openbare ruimte onder wegen en trottoirs gebruikt voor alle kabels en leidingenvan onze nutsvoorzieningen. Deze kabels en leidingen liggen naast elkaar in het zandcunet onder deverharding, in de ‘volle grond’, zoveel mogelijk volgens een vaste indeling: riolering en steeds meerwarmtebuizen onder de rijweg, distributiekabels en -leidingen onder de trottoirs. Deze indeling isaltijd heel gunstig geweest. Kabels en leidingen liggen relatief goed bereikbaar voor beheer enonderhoud en de grond biedt een goede bescherming.De meeste kabels en leidingen hebben een lange levensduur. Vervanging kan met een goedeafstemming vaak gecombineerd worden met de vervangingscyclus van de bovengrondse verharding.Deze situatie blijft in grote delen van de stad goed bruikbaar maar steeds vaker loopt ditondergrondse ruimtegebruik tegen haar grenzen aan. De ondergrond raakt steeds voller omdatsteeds vaker de ondiepe ondergrond ook voor andere zaken dan kabels en leidingen wordt gebruikt.Objecten die traditioneel bovengronds worden aangelegd verdwijnen naar de ondergrond. Dat maaktRotterdam visueel aantrekkelijker. Parkeergarages en vuilcontainers verdwijnen ondergronds.Openbaar vervoer verdwijnt in tunnels en mogelijk verdwijnen in de toekomst ook auto’s vaker intunnels en onderdoorgangen. Ook voor de vergroeningsopgave met o.a. meer bomen is voor hetwortelstelsel ondergrondse ruimte nodig. Er ontstaat lokaal zoveel druk op de ondergrondse ruimte

3/14

dat er sprake is van concurrentie. Het gebruik van de ondergrond is voorwaardelijk geworden voorde ruimtelijke kwaliteit van de stad, maar de ruimte is nu eenmaal schaars.

Veranderingen in het gebruik van kabels en leidingenIn de kabel- en leidinginfrastructuur gaat de komende jaren veel veranderen. Gasleidingenworden in de komende decennia verwijderd en het elektriciteitsnet verandert door steeds meerlokaal produceren van energie. Stadsverwarming zal onder de straat meer ruimte vragen en ooknieuwe energieleidingen voor warmte-koudeopslag (WKO) worden vaker toegepast.Riolering zal ook aan transformatie onderhevig zijn. Door klimaatverandering zal er meer enintensiever gaan regenen waardoor afkoppeling, vergroening en het gebruik van waterbergingennodig zal zijn. Ook het hergebruik van afvalwater zal zijn invloed doen gelden.De toekomst van telecomnetwerken is onzeker. Het gebruik van digitale communicatie zal doorde intrede van de ‘Smart City’ grote sprongen maken. De telecomsector neemt exponentieel toeen wie weet welke nieuwe soorten leidingen nog hun intrede zullen doen?

AfwegingssystematiekWe gebruiken een afwegingssystematiek om te komen tot juiste keuzes. De voorgesteldesystematiek kent de volgende afwegingselementen: Ambitieniveau, Ruimtelijke inpassing.Bereikbaarheid, Dynamiek, Complexiteit, Geld en Tijd.Bij elke nieuw geplande renovatie of herinrichting van de openbare ruimte zal daarom steeds aan dehand van deze afwegingssystematiek overwogen worden of een nieuwe, meer duurzame inrichtingvan de ondergrondse infrastructuur wenselijk of noodzakelijk is.

AmbitieniveauHet ambitieniveau van een locatie wordt bepaalt door de mate van hinder en schade diegraafwerkzaamheden opleveren. Dit bepaalt de gewenste mate van graafrust.

Ruimtelijke inpassingRuimtelijke ontwikkeling vraagt om een integrale visie op de boven- en ondergrond. Conflicterendruimtegebruik moet voorkomen worden en synergie bevorderd. De aanpassingen van deondergrondse infra worden daarom afgewogen in relatie tot de bestaande omgeving en eventueleruimtelijke plannen voor het gebied. Hiervoor is een nauwe samenwerking nodig tussen deontwerpers van de openbare ruimte (SO) en de beheerders van de boven- en ondergrond (SB).

BereikbaarheidHinder vertaalt zich in belangrijke mate in verminderde bereikbaarheid. Zo mag natuurlijk debereikbaarheid voor hulpdiensten nooit in het geding komen. In ‘De tien spelregels van de weg”staan de afspraken die overlast moeten beperken voor het verkeer, maar ook de bereikbaarheid voorwoningen, winkels en alle andere bestemmingen zijn belangrijk.

DynamiekDynamiek is de mate en snelheid waarin de ruimtelijke situatie veranderd. In centrumgebieden enontwikkelingsgebieden is de dynamiek in het algemeen hoog, in bijv. woonwijken over het algemeenlaag (zie ook bijlage a: Locaties) Een hoge dynamiek veroorzaakt over het algemeen veel hinder,maar met een juiste keuze in de positionering en/of gekozen techniek van ondergrondseinfrastructuur kan veel hinder voorkomen worden.

4/14

ComplexiteitDit betreft het aantal functies die in een locatie samenkomen en de mate waarin deze van elkaarafhankelijk zijn. In zowel een dynamische als een complexe omgeving is een flexibele inrichting vande ondergrond belangrijk.

GeldKabel- en leidinginfrastructuur heeft verschillende eigenaren en beheerders met verschillendepublieke en private belangen en bijbehorende verdienmodellen. Het komen tot gezamenlijkeoplossingen en investeringen is daardoor een moeizame opgave. De maatschappelijke noodzaakneemt wel toe en een zuiver financiële afweging is daarom ontoereikend. Het afwegingsmodel vraagtom een bredere Maatschappelijke Kosten-Baten Analyse (MKBA). Ook voor particuliereleidingeigenaren zijn maatschappelijke baten van belang, maar bij initiatieven als bundeling vankabels en leidingen zal de gemeente toch meestal het voortouw (in organisatie en financiering)moeten nemen. De investering zal per project of (her)ontwikkeling moeten worden bekeken. Er isnog te weinig ervaring opgedaan om op voorhand al generieke uitspaken te kunnen doen.

TijdBij het introduceren van een nieuwe ondergrondse ordening moet met een vrij lange voorbereidingen uitvoeringstijd rekening gehouden worden. Er zijn (nog) geen standaarden en voor elk individueelproject moeten de randvoorwaarden eerst goed afgestemd worden met alle stakeholders. Hoe laterin het proces de wens tot een andere ondergrondse indeling wordt ingestoken, hoe minder tijd restom tot een goede afgewogen oplossing te komen.In de planning van elk project dient hiermee rekening gehouden worden.

Bijlagen

BIJLAGE A: VOORBEELDEN VAN LOCATIESBIJLAGE B: ERVARINGEN UIT PILOTPROJECTEN BUNDELINGBIJLAGE C: TOOLBOX ONDERGRONDSE INFRASTRUCTUUR

5/14

BIJLAGE A : VOORBEELDEN VAN LOCATIES

Op welke locaties zijn de uitdagingen het grootst?De urgentie om in de traditionele ondergrondse ordening grote aanpassingen door te voeren is nietoveral even groot. De (urgentie van de) uitdaging is locatie-specifiek. De volgende indeling vansoorten locaties kan worden gemaakt.

· Havengebied· Stadshavens/ontwikkelingsgebieden· Compacte stad· Stadswijken· Naoorlogse wijken, Buitengebieden.

HavengebiedIn het Rotterdamse havengebied liggen een groot aantal vaak zeer grote leidingen, met een zeergevarieerd gebruik. Het ondergronds transport van gassen en vloeistoffen is er enorm. Transport van

gevaarlijke stoffen via buisleidingen is veel veiliger dan over deweg of het spoor. Ook de economische belangen zijn zeer groot.De Rotterdamse haven kent een brede, uitsluitend voor kabels enleidingen gereserveerde leidingenstrook die inmiddels zeerintensief gebruikt wordt. Tussen Rotterdam en Antwerpen ligt alsinds 1972 de Buisleidingenstraat, waarin in sinds 1999 een grotegeboorde leidingentunnel (ø 4,20m) onder de Oude Maas ligt, de

eerste in Nederland. In 2005 is een nieuwe, iets kleinere leidingentunnel onder het Callandkanaalgeboord. De situatie in het havengebied is zeer specifiek en het Havenbedrijf Rotterdam geeft groteaandacht aan de ondergrondse ordening. Ook worden er in het havengebied veel grote boringenuitgevoerd bij kruisingen van andere infrastructuur. De situatie is hier onvergelijkbaar met hetstedelijk gebied maar de technische ontwikkelingen zijn wel relevant. De lessen die in hethavengebied geleerd worden m.b.t. het omgaan met de intensief gebruikte ondergrond zijn ook vanbelang voor stedelijke gebieden.

Stadshavens/ontwikkelingsgebiedenDeze locaties worden omgevormd van (veelal) maritiem gebruik naar een meer stedelijk gebruik. Dit

gaat gepaard met een grote aanpassing van de buitenruimte. Opde Müllerpier (Lloydskwartier) is hier in 2004 als pilot een 700meter lange Utility Duct aangebracht, een vorm van eeninfrastructurele voorziening voor kabels en leidingen bestaandeuit 13 betonnen putten verbonden met een groot aantalmantelbuizen. Juist omdat dergelijke gebieden grootschaligworden omgevormd en er een grote herinrichting van de

openbare ruimte plaatsvinden, lenen deze gebieden zich goed voor vernieuwingen in deondergrondse ordening.

6/14

Compacte stadDit zijn de intensief gebruikte, dynamische (binnen)stedelijke gebieden, waar de druk op deondergrond groot is en regelmatig grootschalige bouwprojecten plaatsvinden. De Stadsdriehoek vanRotterdam behoort hiertoe, maar ook daarbuiten ontstaan locaties die hiertoe gerekend kunnen

worden. De openbare ruimte kenmerkt zich door intensiefgebruik en is het visitekaartje van de stad. Er wordt daaromgebruik gemaakt van hoogwaardige bestrating. Hinder endegeneratie door graafwerkzaamheden zijn daarom ongewenst.Ook dit type omgeving leent zich daarom bij uitstek voorinfrastructurele voorzieningen voor de vaak grote hoeveelhedenkabels en leidingen in deze omgeving.

StadswijkenDelfshaven, Charlois, Noord en Crooswijk zijn voorbeelden van oudere stadswijken, woonwijkenwaar inmiddels regelmatig renovaties en herinrichting plaatsvindt. De druk op de ondergrond is in de

regel nog minder groot en onder de verharding liggen de kabels enleidingen vrijwel overal nog traditioneel in de ‘volle grond’.Plaatselijk kunnen echter uitdagingen ontstaan. In de RobertFruinstraat in Delfshaven liggen bijvoorbeeld grote bundelshoogspanningsleidingen die door Stedin vervangen gaan worden.Dit is hier mede de aanleiding om deze straat, in nauwe

samenwerking met bewoners, als proefproject om te vormen tot ‘straat van de toekomst’. Eenvernieuwende oplossing voor de ondergrondse ordening is hierbij een van de onderwerpen diehierbij worden uitgewerkt om na de straatvernieuwing graafrust te verzekeren.

Naoorlogse wijken en buitengebieden.Hiertoe behoren de grote naoorlogse uitbreidingswijken op Zuid, maar ook wijken als PrinsAlexander, Hoogvliet, Nesselande en Park Zestienhoven. Deze wijken zijn in de regel ruim opgezet

en de druk op de ondergrond is relatief laag. Maar ook hierkunnen plaatselijk uitdagingen ontstaan. Door de huidige tendensom juist weer compacter te ontwerpen, met smallere woonstraten,moet steeds ook de ondergrondse inrichting in het ontwerp goedingepast worden.

De ondergrondse ordening is op elke locatie waar sprake is van herontwikkeling ofstraatvernieuwing een onderwerp dat meegenomen met worden in het ontwerp. Dat geldt nietalleen voor ontwikkelingsgebieden of grote renovaties in binnenstedelijk gebied, maar bij elkontwikkelingsplan. De materiele-, zowel als de imagoschade die ontstaat als een nieuwe,hoogwaardig ingerichte woon-, werk- of leefomgeving weer korte tijd later weer opengebrokenwordt ten behoeve van de ondergrondse infrastructuur is te voorkomen als bij de inrichting van debovengrond integraal rekening gehouden wordt met de ondergrond.

7/14

BIJLAGE B: ERVARINGEN UIT PILOTPROJECTEN BUNDELING

I. Utility Ducts

2004 Utility Duct Müllerpier, Lloydskwartier RotterdamDe Utility Duct in de Müllerpier in het Lloydskwartier heeft een totale lengte van ca 700 meter.Deze in 2004 aangelegde leidingenvoorziening bestaat uit 13 betonnen putten onderling verbondendoor een aantal kunststof mantelbuizen, waarin kabels en leidingen doorgevoerd worden. HetLloydskwartier was indertijd een nieuw te ontwikkelen gebied (categorie:Stadshaven/ontwikkelingsgebied) waarbij vrijwel alle bestaande infrastructuur nieuw aangelegdwerd. De voordelen om te kiezen voor het gebruik van Utility Ducts werden als volgt benoemd:· Bij uitbreiding of onderhoud van de ondergrondse infrastructuur minder overlast voor bewoners

en gebruikers (geen opbrekingen),· Betere ordening van de ondergrond (minder ruimte) door bundeling van het kabeltracé,· Eenvoudig toevoegingen of vernieuwen van kabels en leidingen,· Minder degeneratie van de weg (kwaliteitsbehoud straatwerk) door minder opbrekingen,· Kostenbesparing in aanleg.

De aanlegkosten van dit project bedroegen € 1,45 miljoen, waarvan 20% door een subsidie vanVROM werden gedekt. Aan de deelnemende leidingeigenaren werd verder een ‘instaptarief’

8/14

gevraagd om gebruik te maken van de voorziening. Dit tarief was gebaseerd op het ‘niet meer dananders’-principe (leidingeigenaren hoeven nooit meer te graven en liggen veiliger. Ook de jaarlijkseretributie is met dit uitgangspunt verhoogd.

Gas- en OV- leidingen zijn niet opgenomen in het systeem. Een belangrijke reden tot het aanleggenvan dit systeem was dat verwacht werd dat er grote hoeveelheden telecom-kabels zouden wordenaangebracht, een proces dat nog lange tijd telkens nieuwe opbrekingen zou veroorzaken. Immers, inhet Lloydskwartier zouden veel high-tech-bedrijven komen.Dit is deels uitgekomen. Bij de start werden al veel telecom-ducts in het systeem opgenomen en deeerste paar jaar vonden ook regelmatig nieuwe toevoegingen plaats die nu zonder graven kondenplaatsvinden. Daarna was echter de telecomhause voorbij en vonden er nauwelijks meer nieuwegraafwerkzaamheden plaats, met een gemiddelde van twee kleine aansluitingen of storingen perjaar.

Ondanks de zeer innoverende werkwijze is er helaas weinig aandacht besteed aan eengestructureerde evaluatie. In 2008 heeft wel een dossier-evaluatie plaatsgevonden.De beheer- en onderhoudskosten aan het systeem bedragen ca € 50.000 per jaar, een relatief hoogbedrag waarbij tijdens de voorbereiding te weinig rekening was gehouden. Het hogeonderhoudskosten kwamen vooral door de zware, hydraulisch te openen putdeksels. Verder is eennieuwe onderhoudspost ontstaan doordat het systeem geen gelijke zetting vertoont met debestrating. De putdeksels steken nu als heuvels boven de bestrating uit. Dit vraagt om herstel. Beideconstateringen zijn leerpunten m.b.t. toekomstige projecten.Concluderend kan gesteld worden dat de voorziening goed functioneert en als pilot geslaagd is. Erzijn iets minder mutaties geweest in het leidingenbestand dan was geanticipeerd. Ook deonderhoudskosten waren aan de hoge kant.

Leerpunten:· Van meet af aan een goede verslaglegging bij dergelijke innovatieve projecten ten behoeve van

een gedegen en langlopende evaluatie.· De beheer- en onderhoudskosten vooraf goed in beeld brengen.

2009 Utility Duct Boulevard ScheveningenDe Strandboulevard in Scheveningen heeft een verharding gekregen van geslepen schelpenasfalt enbasalt-lavastenen ingebed in beton, een ontwerp van de Spaanse buitenruimtearchitect De SolaMorales. Deze kostbare en moeilijk te herstellen bestrating, die bovendien onderdeel uitmaakt vaneen waterkering, verdraagt geen opbrekingen. Dit is een onoverkomelijk eis en daarom is in 2009begonnen met de aanleg van een mantelbuizen-systeem met grote putten van Cortenstaal. Degrotere en diepere Scheveningse putten zijn volledig toegankelijk voor onderhoudsmonteurs. Datgeeft grote flexibiliteit en werkt prettig, maar betekent ook dat je aan de veel strengere arbo-eisenmoet voldoen die gelden voor afgesloten ruimten.

9/14

Leerpunten:· Door de strenge eisen was dit echt maatwerk. De ervaringen zijn daardoor minder representatief

voor andere projecten.· Hoe hoger de ambitie, hoe vaker je uitkomt in een maatwerk-oplossing.· Ook hoge ambities mbt graafrust en flexibiliteit zijn te verwezenlijken, maar met

maatwerkoplossingen en hoge aanlegkosten.

2016 Utility Duct Alphen aan de Rijn

In Alphen aan de Rijn is in 2016 een pilot gestart om te experimenteren met een oplossing die overaltoepasbaar kan zijn. De pilot is kleinschalig en bestaat uit enkele betonnen putten op ca 40 metervan elkaar. Ze is gesitueerd in een nieuw ontwikkelde winkel/woonstraat in het centrum van Alphen.Er zijn zoveel mogelijk kabels- en leidingen opgenomen, ook gasleidingen waarvoor verplichtegasdetectie moest worden geïnstalleerd. Alleen het riool ontbreekt.

10/14

Vanuit de putten worden ook de huisaansluitingen via mantelbuizen naar de individuele pandengeleid. Omdat het een woon/winkelomgeving is met veel afzonderlijke panden is de onderlingeafstand van de putten laag gehouden, lager dan bijv. de Müllerpier in Rotterdam.Vooraf is een bedrag van € 200.000 gereserveerd voor een uitgebreide evaluatie van techniek/functionaliteit, financieel/juridisch en normering/regelgeving. Deze moet nog plaatsvinden en zaluitgevoerd worden door het COB.

Leerpunten:Dit project is opgezet als pilotproject om te komen tot een standaardisering van dergelijkemantelbuizen-put-constructies. Uit de evaluatie zal blijken welke leerpunten hieruit voortkomen.

2018 Leidingenvoorziening Robert FruinstraatDe Robert Fruinstraat in Delfshaven in een woonstraat die wordt omgevormd tot “De straat van deToekomst”, een pilotproject dat het schoolvoorbeeld moet worden van bewonersparticipatie enduurzame innovaties.De oorspronkelijke reden dat de straat gerenoveerd wordt is vervanging van de riolering. Daarnaastligt er ivm de aanwezigheid van een grote transformatorruimte van Stedin een zeer uitgebreidmiddenspanningnet onder de straat met plaatselijk tot 25 10kV hoogspanningsleidingen die doorStedin vervangen zullen worden tot een lager aantal 25 kV leidingen. Deze opgave is dusdanigcomplex dat hiervoor conventioneel geen ruimte voor is. Daarom wordt nu ingezet op eenmeerlaagse oplossing met toepassing van een of meerdere Utility Ducts of mogelijk zelfs een eenleidingentunnel.De toepassing van Utility Ducts past goed in het concept “Straat van de toekomst”, maar ook zonderdit label was een dergelijke infrastructurele voorziening voor kabels- en leidingen hier in het viziergekomen. Er is hier immers sprake van een ondergronds ruimteprobleem, waarbij de noodzaak toteen inventieve oplossing voortkomen uit werkzaamheden van Stedin.

Leerpunten:Dit project is nog in een te vroeg stadium om te kunnen evalueren.

11/14

I. Integrale Leidingentunnels (ILTs)Internationaal gezien hebben steden als Praag, Zurich, Chicago, Yokohama, Hong Kong en Qatargrote voorzieningen in de ondergrond voor de opvang van kabels en leidingen. Ook in Nederland zijnal verschillende Leidingentunnels aangelegd. In de Buisleidingenstraat van Rotterdam naarAntwerpen zijn alleen al alleen al 11 tunnels om wegen en watergangen te kruisen. Omdat er zeerdiverse stoffen door deze buizen worden vervoerd, soms met gevaarlijke inhoud, zijn deze tunnelsminder representatief voor een stedelijke omgeving.Ook zijn leidingentunnels soms integraal opgenomen in verkeerstunnels. De Maastunnel had alvoorzieningen voor de doorvoer van grote water- en gasleidingen en biedt tegenwoordig ook ruimteaan vele glasvezelducts. Van latere datum is bijv. de leidingentunnel die tijdens de bouwgeïntegreerd is opgenomen in de A2-tunnel te Utrecht.

In stedelijke omgeving zijn ook integrale leidingentunnels zoals onder Utrecht CS. Verder zijn deILT’s in Arnhem en Den Haag zijn interessant, beiden ook in de stationsomgevingen, en deLeidingentunnel onder de Mahlerlaan bij de Amsterdamse Zuidas. Deze worden hieronderbesproken.

Leidingentunnel ArnhemDe tunnel is door de gemeente Arnhem aangelegd tijdens de bouw van het nieuwe NS-station en dewerkzaamheden aan en rond het stationsplein. Omdat er geanticipeerd werd op een toename van deondergrondse infrastructuur, vooral telecom, is de tunnel ruim ontworpen. De tunnel is 4 tot 5 meterhoog en breedte varieert tussen de 2 en 4 meter. Niet al deze ruimte is nog ingevuld.De gemeente Arnhem heeft zelf de financiering op zich genomen en de leidingeigenaren betalentoegangskosten en huur. Daarmee verwachten ze de reguliere jaarlijkse onderhoudskosten tekunnen dekken. De hoge aanlegkosten zijn voor de gemeente aanvaard omdat dit toekomstiggraafwerk in de hoogwaardige verharding van de stationsomgeving voorkomt.De tunnel is verplicht gesteld voor telecomleidingen en elektra. Er liggen naast laagspanning ookmiddenspanning-kabels in. Bijzonder is hier dat er ook dikke buizen van een centraal Warmte-Koude-Opslag-systeem in liggen en een centraal afvalsysteem dat vuilniszakken als het ware doorde buizen zuigt en in een container dumpt. Een rioolleiding volgt mogelijk nog in de toekomst.Gas en waterleidingen ontbreken in de tunnel. De omgeving maakt gebruik van het WKO-systeemvoor verwarming. Het waterleidingsbedrijf durfde het niet aan vanwege de angst voor legionella. Ineen tunnel is geen isolerende werking van de omgevingsgrond op de leidingen.

2013 Leidingentunnel Den HaagDe aanleg van de integrale leidingentunnel is uit noodzaak geboren. Deze tunnel is gelijk met debouw van een ondergrondse parkeergarage aangelegd. De bestaande kabels- en leidingen moestenvoor deze garage verplaatst worden en zijn in de integrale leidingentunnel gelegd. De gefaseerdebouwperiode duurde van 2008 tot 2013.Het intensieve ruimtegebruik in het centrumgebied betekent dat er zeer beperkt ruimte is voorondergrondse kabels en leidingen. Door de combinatie van groeiend ruimtegebrek en denoodzaak tot verplaatsing van de bestaande kabels- en leidingen werd al snel duidelijk dat deaanleg van een kabel- en leidingentunnel noodzakelijk was. De leidingentunnel heeft bovendienbijgedragen aan de grondexploitatie"De tunnel is 300 meter lang, 2,50 meter hoog en 2,75 meter breed en biedt plaats aan hetregenwaterriool, het vuilwaterriool, elektrakabels, waterleiding, gasleiding en telecomkabels.Daarnaast zijn er twee lokale toepassingen: de WKO-leiding voor New Babylon en de cv-leidingen

12/14

voor het Anna van Bueren-gebouw. Doordat alle ondergrondse infrastruktuur gebundeld in dezetunnel ligt hoeft de natuurstenen bestrating er de komende tien tot vijftien jaar dus niet uit. Detunnel blijft bereikbaar via vier toegangsluiken. Extra kabels kunnen via die weg wordentoegevoegd.Vooraf zijn in een convenant tussen de gemeente en netbeheerders afspraken gemaakt over deaanleg- en beheerkosten. Daarover was veel discussie omdat de beheereisen per leidingeigenaarniet hetzelfde zijn. Voor een telecomaanbieder is bijvoorbeeld alleen belangrijk dat de kabelsignaal doorgeeft. Al zou er een meter water in de tunnel staan, dan is dat voor hen nog geenreden om in actie te komen.

2005 Leidingentunnel Amsterdam ZuidasRond station Amsterdam Zuid/WTC is de ontwikkeling van een nieuw gebied gaande: de Zuidas.Onder de Mahlerlaan is in 2005 een 500 meter lange tunnel aangelegd waar alle kabels enleidingen voor gas, elektriciteit, telecom water, riolering en stadsverwarming aangelegd zijn. Hetbundelen van de kabels en leidingen in een tunnel heeft als grootste voordeel dat er nietgegraven hoeft te worden. Hiermee wordt de bereikbaarheid van de Zuidas gegarandeerd.In de ILT liggen elektriciteit, gas, (pers)riool, hemelwaterriool, stadsverwarming, districtkoeling,drinkwater en telecom. De tunnel ligt 1,2 meter onder maaiveld en is 6 meter breed. Deleidingentunnel bestaat uit 2 kanalen om onderscheid te maken tussen koud en warm gebruik. Zo

is drinkwater gescheiden vanelektriciteit en stadsverwarming,zodat de schoon engezond drinkwater gegarandeerdwordt. Verder is gas gescheiden vanelektriciteit om risico's te verkleinen.In beiden kanalen is een gangpadwaar mensen kunnen wandelen enkleine machines kunnen rijden voorbeheer en onderhoud van de kabels enleidingen.Vanuit de tunnel zijn aansluitingengemaakt naar de nabijgelegenkantoor- en woonruimte. Toekomstigeaansluitingen kunnen ook zonderopbrekingen tot stand wordengebracht.

13/14

Leerpunten alle leidingentunnels:Alle hierboven genoemde leidingentunnels zijn integraal onderdeel van een grootschaligereconstructie, zowel onder- als bovengronds, van een hoogwaardige omgeving met een hogeambitie, dynamiek en complexiteit. De ondergrond wordt er intensief gebruikt waardoor bundelingvan kabels- en leidingen noodzakelijk werd. Graafwerkzaamheden zijn er zeer hinderlijk. Er isdaarom hoog ingezet om tot een ruimtebesparende, duurzame en flexibele oplossing te komen.

14/14

BIJLAGE C: TOOLBOX ONDERGRONDSE INFRASTRUCTUUR

Dit is een separaat document dat periodiek zal worden bijgewerkt met steeds nieuwe input uit detechnische ontwikkelingen en ervaringen uit (pilot)projecten.

De Toolbox geeft een overzicht van bestaande technieken om in de ondergrond te werken aankabels- en leidingen zonder hinder voor de omgeving. Zij beogen dus graafrust te bewerkstellen.Grofweg kunnen deze technieken ingedeeld worden in twee soorten:

a. Infrastructurele voorzieningen voor kabels en leidingen (IVL). Voorbeelden hiervan zijn:a) Mantelbuizen

Door onder wegkruisingen een loze buis neer te leggen, kan deze later gebruikt worden omeen kabel of leiding door te voeren.

b) Utility DuctsMantelbuizen-putconstructies.

c) LeidingengotenOndiepe constructie, veelal in gebruik in niet-openbare terreinen. In openbare gebieden nogniet te vinden, maar mogelijk met potentie.

d) LeidingentunnelsVeelal grote, menstoegankelijke tunnels met een veelheid aan kabels en leidingen.

b. Sleufloze technieken (boren en persen).Deze technieken worden vooral ingezet om hinder bij belangrijke kruisingen van (spoor)wegen ofwatergangen te voorkomen. Ze voegen niets toe aan een optimale ordening. Integendeel. Doorde afwijkende ligging en detectie-onnauwkeurigheden is het praktische ruimtebeslag vele malengroter dan bij een geordende horizontale ligging. Zo dient de vrije ruimte tussen de leidingen bijboringen minimaal 5 meter te zijn.Waren deze technieken voorheen uitsluitend te gebruiken voor nieuwe kabels of leidingen, desteeds toenemende innovaties op dit terrein maken het ook steeds vaker mogelijk om bestaandekabels en leidingen sleufloos te vervangen of te repareren. De nauwkeurigheid van werkenneemt ook gestaag toe, en daardoor ook de toepassingsmogelijkheden. Met gestuurde boringenkunnen andere ondergrondse objecten ontweken worden. Bij kruisingen van andereinfrastructuur kunnen zij zeer grote hinder voorkomen. Een zekere hinder is niet te vermijden bijde in- en uitvoerputten, waarvan de locaties slechts geoptimaliseerd kunnen worden.

c. Procedurele oplossingen.Behalve technische oplossingen zijn er ook nog niet-technische mogelijkheden om graafrust tebewerkstelligen, bijvoorbeeld door het afsluiten van convenanten en financiële prikkels zoals dieonlangs in de Schaderegeling Ingravingen Rotterdam (SIR) zijn opgenomen.