SAMENVATTING RECHTSSOCIOLOGIE - VRG Gent · samenleving en in relatie tot de moraal - Alle...

Rechtssociologie Door Kevin Willems

1

SAMENVATTING RECHTSSOCIOLOGIE

Academiejaar 2010 – 2011

Prof. P. Hebberecht

DEEL I DE ONTWIKKELING VAN DE RECHTSSOCIOLOGIE

HOOFDSTUK 1: DE RECHTSWETENSCHAP EN DE SOCIOLOGIE

- Rechtssociologie = specialisatie algemene sociologie met bijzondere aandacht voor het

recht

- Ontmoeting sociologie en rechtswetenschap: juridisch onderwijs, opleiding van politiële en

justitiële ambtenaren, onderzoek politieel en justitieel beleid…

- Rechtswetenschap en sociologie:

* veel begrippen gemeenschappelijk, maar verschillende, eigen betekenis (vb. gezag,

wet, norm, sanctie…) rechtswetenschap: exacte betekenis sociologie: nog geen

eenstemmige betekenis

* verschillende werelden juristen: concreet, te maken met individuele conflicten,

conservatief sociologen: zien unieke gebeurtenissen als exponent van algemene

processen, bestuderen ook het alledaagse in het samenleven, progressief

* gelijkenissen: bemoeien zich overal mee rechtswetenschap: wettelijke regels die

ons zeggen hoe we ons moeten gedragen (prescripties); sociologie: beschrijft en

analyseert de samenleving (descripties)

* verschillende benaderingswijze van conflicten rechtswetenschap: niet-juridische

elementen weg selecteren en passende rechtsnormen zoeken rechtssociologie:

niet-juridische elementen niet weg selecteren en te werk gaan met

(rechts)sociologische theorieën en methodes om sociale werkelijkheid te beschrijven


2

HOOFDSTUK 2: DE ONTWIKKELING VAN DE RECHTSSOCIOLOGIE VANUIT EEN

WETENSCHAPSTHEORETISCH PERSPECTIEF

- 4 invloeden:

1) De invloed van de rechtstheorie

° eind 19e E.: sociologie als bondgenoot van beoefenaren van de

rechtswetenschap die kritiek hadden op sterk normatief-deductieve, dogmatische

rechtswetenschap

Gevolg: pogingen om een sociologische basis te geven aan een op de samenleving

georiënteerde rechtsleer

- EHRLICH: zwaartepunt van de rechtsontwikkeling is gelegen in de

samenleving zelf (niet in de WG, RS of rechtswetenschap)

uitgangspunt: normen in de samenleving, ‘levende recht’

- R. POUND: ontwikkelde een ‘sociological jurisprudence’ als reactie op

analytische rechtsgeleerdheid (VS). Recht = strijdperk van belangen, dus

noodzaak om te kijken naar doeleinden van regels + hoe in samenleving

uitwerken? ‘social engineering’: recht is middel tot nastreven van in de

samenleving gearticuleerde waarden en belangen (‘law in the books’

‘law in action’)

- Scandinavische school (met o.a. OLIVECRONA): strijd tegen het

rechtspositivisme (abstract, dogmatisch, deductief, geen aandacht voor

relatie met werkelijkheid) feitelijke gevolgen recht en wetten op de

voorgrond, de werking van het recht is belangrijker dan de inhoud

Sociologie is echter niet meer dan een hulpwetenschap voor nieuwe rechtsleer

waarbij de samenleving meer betrokken wordt

2) De invloed van het marxisme

- < MARX:

* kritiek op klassenbasis van het recht in burgerlijke samenleving

* geen uitgewerkte rechtstheorie nagelaten

* recht ≠ centraal element in maatschappijanalyse ( DURKHEIM, WEBER)


3

* evolutie in werk:

- vroegere werken: beïnvloed door HEGEL, idealistische opvatting van het

recht recht moet vrijheid en gelijkheid dienen en verwezenlijken ( recht

belichaamt belangen geprivilegieerden ≠ rechtvaardig recht)

- latere werken: relatie recht – samenleving situeren binnen verhouding

economische basis – verschillende bovenbouwfenomen recht =

bovenbouwfenomeen, afhankelijk van productieverhoudingen maatschappij

(= onderbouw) (deterministische visie). Echter: ook invloed recht op

economische basis: heersende klasse heeft eigen belangen in de wet

neergelegd onder het mom van algemeen belang (recht is klassebepaald)

- RENNER en MENGER: maatschappelijke analyse recht als afspiegeling van

eigendomsverhoudingen relatie recht – maatschappelijke

ongelijkheid/macht/maatschappelijke verdeling = terugkerend thema in de Rsoc

- 3 benaderingen:

a) Instrumentalistische benadering: recht weerspiegelt, beveiligt en bevordert

belangen kapitalistische klasse. Het ondersteunt de bestaande structuren. Wetten in

strijd met hun belangen zijn toegevingen om bestaand systeem te waarborgen.

b) Structuralistische benadering: vertrekken van economische basisontwikkelingen in

samenleving. Moderne kapitalistische staat = product van ontwikkeling + socialisering

productiekrachten. Staat moet taken vervullen buiten logica van de winst (logica van

belang voor organisatie kapitalistische samenleving).

Staat + recht relatief autonoom t.o.v. kapitaal!

* Staat moet voorwaarden scheppen voor accumulatie kapitaal. O.a. economische

belangengroepen, morele ondernemers, politieke partijen… zijn actief in

omzettingsproces van economische basisontwikkelingen rechtsontwikkelingen.

* Recht: dubbele functie

1) intensifiëren bereidwilligheid te werken;

2) ideologisch klimaat scheppen dat reproductie van intensievere arbeid moet

mogelijk maken.

c) Gramsciaanse benadering: recht = staatsapparaat dat leven van de samenleving

organiseert in overeenstemming met structurele economische ontwikkelingen.

Leidinggevende klassen en hun bondgenoten worden verenigd in hegemonie en

overheerste klassen worden tot conformiteit gebracht. Om hegemonie tot stand te


4

brengen rekening houden met politieke belangen/ideologieën ondergeschikte

klassen. Recht = repressief + ideologisch + opvoedend.

3) De invloed van de algemene sociologie

- ‘Founding fathers’ van de sociologie besteden aandacht aan recht met de bedoeling een

vergelijkende analyse te maken van de ontwikkeling van recht en samenleving.

- DURKHEIM

* bestuderen van natuur en oorsprong sociale cohesie en sociale integratie in

samenleving, zoeken naar sociale fenomenen (vb. recht) die niet alleen de

continuïteit en cohesie maar ook sociale veranderingen mogelijk maken en

waarborgen. Recht = het voorbeeld van de concretisering en objectivering van sociale

normen en waarden.

* relatie recht – sociale solidariteit? Sociale solidariteit vindt wortels in normatief

systeem samenleving, recht is hiervan zichtbaar symbool.

- primitieve samenleving: ° arbeidsverdeling nauwelijks ontwikkeld.

° ‘Conscience collective’ is alomvattend

(uitgebreide morele code).

mechanische solidariteit: sociale solidariteit

bewerkstelligd door collectieve overtuigingen

(verbondenheid leden samenleving gesteund op

homogeniteit), individueel bewustzijn = collectief

bewustzijn, recht met repressieve functies (vb.

strafrecht).

- Industriële samenleving: ° steeds toenemende arbeidsdeling

° ‘Conscience collective’ is minder omvattend

organische solidariteit: sociale solidariteit

slechts gedeeltelijk bevestigd door collectieve

overtuigingen, maar meer door sociaal

bewustzijn van de verschillende professionele

groepen. Individueel bewustzijn ≠ collectief

beuwstzijn, recht met restitutieve sancties (vb.

burgerlijk recht, administratief recht)


5

- WEBER

* belangrijkste en invloedrijkste socioloog

* dacht na over oorzaken en gevolgen grote maatschappelijke en wetenschappelijk-

technische veranderingen 19e E.

* onderscheidt zich door aard van zijn sociologie en door centrale vraagstelling

* ‘verstehende’ sociologie: niet pogen om algemene sociale wetmatigheden op te

sporen, maar om verschijnselen die zich in historische werkelijkheid manifesteren in

hun samenhang begrijpelijk te maken in termen van ideeën die ten grondslag liggen

aan maatschappelijke instituties.

* opvatting sociologie verschillend van

- natuurwetenschappelijk model

- in zijn tijd populaire verklaringen waarin sociale evolutie gezien werd als

manifestatie van de logica van opeenvolgende stadia van geestelijke

ontwikkelingen (vb. A. COMTE: magisch-religieuze metafysische

wetenschappelijke) WEBER: ideeën kunnen grote invloed uitoefenen op

maatschappelijke ontwikkeling, maar kunnen deze niet volledig determineren

* centrale vraagstelling: welke samenhang van factoren is bepalend geweest dat

bijzondere maatschappelijke ontwikkeling van 19e E. zich uitsluitend in het westen

heeft voorgedaan?

- ook recht wordt hierin gesitueerd (typisch westerse beheersingsrationaliteit

+ ontstaan kapitalisme): ook in het recht heeft zich typisch westers element

van rationaliteit gemanifesteerd, dat functionele voorwaarde was voor

westerse maatschappelijke ontwikkeling.

- Kern westerse rationaliteit = onderwerping van natuur en samenleving aan

vrij gekozen doeleinden voorwaarde: berekenbaarheid van natuurlijke en

sociale gebeurtenissen.

- Recht: steeds meer ontwikkeld tot middel met doel rationele beheersing

sociaal gedrag (recht ≠ natuurlijke gegeven (geen heilig/traditioneel karakter))

- onderscheid vier typen recht:

a) Formele irrationaliteit: beslissing hangt af van gegevens die met

zaak niks te maken hebben

b) Materiële irrationaliteit: subjectieve ethisch-politieke oordeel geeft

doorslag voor beslissing (en niet algemene normen)


6

c) Materiële rationaliteit: beslissingen getoetst aan ethische of politiek-

beleidsmatige doeleinden

d) Formele rationaliteit: alleen de aan- of afwezigheid van de in een

algemene regel vastgelegde kenmerken van een geval zijn beslissend,

geheel onafhankelijk van de bijzondere ethische context of mogelijke

effecten. Voor de berekenbaarheid van het recht is deze

toepassingswijze erg belangrijk.

Deze vier types zijn echter ‘ideaaltypes’ (= zuiver theoretische constructies

(wat is nut hiervan in empirisch onderzoek?)). In werkelijkheid bevatten

rechtssystemen verschillende elementen van deze types

Formele juridische rationaliteit = noodzakelijke voorwaarde °kapitalisme

(deelnemers markteconomie hebben immers behoefte aan berekenbaarheid)

Formele rationaliteit vraagt rationalisering recht: hoe? ° specialisatie

kennis maatschappelijke normen en verzelfstandiging instanties voor

conflictoplossing (los van religieuze/politieke instituties) leidt tot

differentiatie van recht als sociaal systeem (aparte regels, instituties…)

- Interbellum: andere sociologen die zich wijden aan globale analyse van het recht.

* GURVITCH: theorie recht in macro- en microsociale systemen

* GEIGER: schreef vooral over thema’s recht en macht en over rechtsbewustzijn

* TIMASHEFF: rechtssysteem analyseren in zijn relatie tot het machtssysteem in de

samenleving en in relatie tot de moraal

- Alle hierboven besproken auteurs = voorlopers Rsoc

4) De invloed van de moderne, naoorlogse sociologie

- Verfijndere begrippen, onderzoeksmethoden en meer gespecialiseerde onderwerpen

- Analyse formele organisaties op de voorgrond

- Toepassen survey-methode (vb. opvattingen burgers over rechtsregels)

- In sterkere mate juridische organisaties onderzocht (vb. rechterlijke macht, politie,

wetgevingsproces…) + studies over specifieke rechtsregels en beslissingen van rechterlijke

instanties en hun gevolgen in samenleving


7

HOOFDSTUK 3: DE ONTWIKKELING VAN DE RECHTSSOCIOLOGIE VANUIT EEN

WETENSCHAPSSOCIOLOGISCH PERSPECTIEF

- 1) Maatschappelijke omstandigheden ontwikkeling Rsoc + 2) institutionalisering van de

Rsoc

1) Maatschappelijke conflictsituaties, waar het recht bij betrokken was hebben belangrijke

rol gespeeld bij ontwikkeling Rsoc

- Scandinavië: ° conflict < beginnend socialistisch bewind dat welvaartsstaat wilde

bespoedigen traditioneel, liberale rechtsdenken Rsoc onderzoek gestimuleerd

- VS: maatschappelijke tegenstellingen en conflicterende gezichtspunten:

* gelijkheidsideologie grote sociale ongelijkheid sociologisch onderzoek naar

gevolgen klasse- en rassenjustitie

* ideologie individuele ondernemer macht grote ondernemingen onderzoek

naar juridische controlemogelijkheden op deze machtsconcentraties

- Duitsland:

* nationaal-socialisme maakte Rsoc onmogelijk

* bij zuivering na-oorlogse Duitsland: probleem houding rechterlijke macht

hoge frequentie van onderzoek naar plaats en herkomst/sociale

functie/maatschappijopvatting rechterlijke ambtenaren Rsoc is in Duitsland verder

ontwikkeld op het gebied van RS en rechterlijke macht

- Nederland: conflictsituaties rond de provorellen (A’dam, ’66) + blijvende spanningen

rechtspleging

2) Institutionalisering Rsoc (te herkennen door vb. oprichting wetenschappelijk instituut,

uitgave tijdschrift…)

- België:

* tot aan WO II: geen sprake van Rsoc, wel juristen die sociologisch over het recht

dachten (vb. J. HAESAERT (RUG))

* ’67: sociologie opgenomen in programma rechten


8

* Rsoc onderzoek: slechts op universiteiten

- Antwerpen

< ’90: Centrum voor Rsoc (geleid door J. VAN HOUTTE)

onderzoek over aanvaarding rechtsnorm (vooral in familieR)

+ problematiek rechtshulp/rechtsplegers + gerechtelijke

statistieken

< 2008: B. HUBEAU

onderzoeksthema’s: woninghuurrecht, stedenbouw, RO…

- Leuven

< Instituut Recht en Samenleving (o.l.v. L. HUYSE)

onderzoek over rechtshulp + aandacht aan juristen en

juridische beroepen + rechtsbedeling (vb. berechting

collaborateurs, rechten consument, conflictoplossing buiten

rechtbank…)

< nu: Instituut voor Criminologie (S. PARMENTIER)

onderzoek: (straf)rechtsbedeling, mensenrechten,

‘transitional justice’

- Brussel

< S. SNACKEN

onderzoek naar toepassing + effectiviteit gevangenisstraf,

politie, probatie, gevangeniswezen

- Franstalig België: Rsoc breekt moeilijk door + weinig empirisch Rsoc

onderzoek

* Weinig belangstelling van het beleid voor de Rsoc

* Vlaamse + Nederlandse Rsoc verenigd in “Vereniging van de sociaal-

wetenschappelijke studie van het recht” (VSR)

- Nederland:

* ’62: Nota over ontwikkeling Rsoc basis voor institutionalisering Rsoc in Ned.

faculteiten


9

* ° ’70: vestiging leerstoelen Rsoc aan iedere juridische faculteit + ook onderzoek

Rsoc onderzoek aan Wetenschappelijk Onderzoek en Documentatie Centrum (WODC)

van het Ministerie van Justitie

* ’80: ° VSR (geeft o.m. tijdschrift ‘Recht der Werkelijkheid’ uit en werkt sinds een

paar jaar nauw samen met Nederlandse Vereniging voor Kriminologie (NVK))

° Werkgemeenschap Recht en Samenleving van de Nederlandse Stichting voor

Rechtswetenschappelijk Onderzoek (NESRO) (bestuur bestaande uit

vertegenwoordigers VSR + NVK) taak: beoordelen onderzoeksprojecten ter

financiering ingediend bij de NESRO

HOOFDSTUK 4: STRIJDENDE WETENSCHAPSOPVATTINGEN IN DE

RECHTSSOCIOLOGIE

4.1. Het positivisme

- Geïnteresseerd in zintuiglijk waarneembare gedragingen juridische functionarissen (NIET:

normatieve rechtsbegrip)

- Pure, van elk waardeoordeel gezuiverde Rsoc

4.2. Het kritisch rationalisme

- = positivisme

* sociale werkelijkheid onafhankelijk van waarnemer en zijn opvattingen: morele

uitspraken wetenschappers passen niet in empirische wetenschap (waardevrije

wetenschap) (aandacht aan normatieve uitspraken wel mogelijk voor kritisch

rationalisten)

* onderscheid feiten – normen/waarden

- ≠ positivisme

* feiten kunnen rechtstreeks worden waargenomen

waarneming veronderstelt theorie: theorie kan niet bewezen worden,

moet empirisch getoetst worden (is, en zo ja, in hoe verre, theorie strijdig met

werkelijkheid?) theorie moet vatbaar zijn voor weerlegging/falsificatie


10

Doel: komen tot een systematisch geheel van theoretische uitspraken die

voorlopig nog niet gefalsificeerd zijn

4.3. Het symbolisch interactionisme

- ≠ positivisme / kritisch rationalisme

* sociale werkelijkheid = betekenisvolle handelingen van actoren (NIET: feitelijke

‘stand van zaken’, WEL: ‘definitie van de situatie’ van de actoren)

* betekenis van systemen: ontstaat in interactie tussen actoren begrijpen van dat

handelen in termen van sociale regels waarop actoren zich oriënteren bij hun

interactie

* geen onderscheid waarderende deelnemer – observerende waarnemer

participerende observatie meest gehanteerde onderzoeksmethode

4.4. De kritische theorie

- Accent op maatschappijkritiek

- Ideologische vooronderstellingen ten grondslag aan wetenschappelijke kennis, die kunnen

bijdragen tot instandhouding bestaande vormen van onderdrukking

- Kritische wetenschap: geacht deze ideologie te ontmaskeren ( niet-kritische wetenschap)

- Frankfurter Schule: kritische theorie (confronteren werkelijkheid met haar eigen

mogelijkheden) = alternatief voor traditionele theorie (weergeven werkelijkheid ‘zoals ze is’)

HOOFDSTUK 5: STRIJDENDE SOCIOLOGISCHE VISIES OP HET RECHT1

- Verschillende sociologische visies

5.1. Recht als systeem van intrinsieke waarden

- Relatie recht – moraal

1 Zeer belangrijk hoofdstuk voor examen!


11

* materieel: recht gebruikt om materiële normen aan mensen op te leggen

bepalingen die immoreel geachte handelingen strafbaar stelden (vb.

homoseksualiteit, zelfmoord…)

* formeel: drukken niet uit welk gedrag goed of slecht is, maar op welke wijze een

gemeenschap regels mag stellen en normen mag opleggen

vorm + procedure normen ter sprake (NIET: inhoud van het gedrag)

L. FULLER: 8 dergelijke beginselen opgesteld (o.a. behoorlijke

bekendmaking, geen terugwerkende kracht, geen onderlinge strijdigheid,

constant zijn, overheid moet regels respecteren…) (= interne moraal in het

recht)

- Beginselen aanwezig? Dan sprake van ‘recht’.

- ‘Rule of law’: Koning, die regels uitvaardigt, moet ook aan regels

onderworpen zijn

- Invalshoek sociologie: meer realistische kijk op beginselen (interne

moraal recht + rule of law): waarden bestaan pas wanneer toegepast

in interacties tussen mensen, waarden moeten belichaamd worden in

sociale instituties om realiteit te worden ( jurist: voldoende als

waarden erkend zijn in GW, zodat hij er beroep op kan doen, indien

nodig)

- ‘Rule of law’: sociologie moet inzicht verschaffen in sociale processen

die realisering hiervan mogelijk maken, ‘rule of law’ onderhevig aan

maatschappelijke situatie (dynamisch, geen statisch principe)

- Idealen recht worden onderzocht in hun feitelijke realisering

5.2. Recht als middel tot social engineering

- Rsoc bestudeert voor een groot deel wetgeving (totstandkoming, neveneffecten, worden

doeleinden bereikt?...)

- Ook gedrag wetgever wordt onderzocht wetten = neerslag politieke strijd/wensen, soms

gebruikt om duidelijke maatschappelijke veranderingen teweeg te brengen

- ‘Social engineering’ = het beheersen, sturen van maatschappelijke processen

- Recht/wetgeving = teleologische activiteit (doel voor ogen)


12

Taak wetenschap: zoeken welke middelen het best passen om doel te bereiken

(vb. straffen) Rsoc moet aangeven welke juridische maatregelen moeten genomen

worden bij het streven naar bepaald doel

- A. PODGORECKI: 4 basisprincipes voor social engineering

a) Goede beschrijving van de situatie

b) Analyse van waardeoordelen en opzetten van een hiërarchie van deze oordelen

c) Verificatie van hypothesen (leidt gekozen middel tot het doel?)

d) Het meten van het effect van bestaande wetten

- Vergelijking visie recht als systeem van intrinsieke waarden recht als middel tot social

engineering

WAARDENVISIE MIDDELVISIE

Kritisch t.o.v. machthebber Volgzaam

Waardegebonden, kiest zelf voor waarden van het recht

Waardevrij

Gedrag gezagsdragers zelf bestudeerd; onderzoeksmethode = participerende observatie met aanvullende enquêtes

Vooral justitiabelen onderzocht; onderzoeksmethode = publieke opinieonderzoek en enquêtes

Conformiteit in gedrag functionarissen met door hen zelf opgestelde beginselen (formele regels)

Conformiteit justitiabelen met de aan hen opgelegde materiële regels

Rechtssociologie, sociologie van de ‘rule of law’

Wetssociologie, sociologie van de rules of law

5.3. Recht als ideologie

- Drie groepen

a) De neo-marxisten en de jongere aanhangers van de ‘Frankfurter Schule’

(bestuderen ideologie van het recht)

- Neo-marxisten

* instrumentalistische benadering neo-marxisme benadrukt ideologische

functie recht recht creëert vals bewustzijn over reële machts- en

eigendomsverhoudingen (vb. recht stelt WG + WN, verhuurder + huurder… als

gelijken voor)

* structuralistische + Gramsciaanse benadering: recht als ideologisch systeem

recht maakt abstractie van particularistische belangen en ideologieën, die


13

aan de basis liggen van het recht; recht mystificeert politieke interventie

machtsblok dat aan basis ligt van rechtsontwikkelingen

- Jongere aanhangers ‘Frankfurter Schule’ (ADORNO, HORKHEIMER,

HABERMAS)

rechtssysteem + juridisch denken in autoritaire, ideologische aspecten

geanalyseerd

b) De kennissociologen

* bestuderen rechtstheorieën in hun sociale functies (bestuderen in hun

maatschappelijke context (vb. welke invloeden hebben stelsels gehad, welke

belangen hebben ze gediend, door welke personen werden theorieën

aangehangen?, in welke positie verkeerden aanhangers?, in welke periode

kende theorie opbloei?...)

* bestuderen ideologie achter het recht

c) De onderzoekers van de rechterlijke besluitvorming

* bestuderen ideologie in het recht (niet-juridische, ideologische momenten in

de besluitvorming)

* moderne Rsoc: kwantificeren van niet-juridische elementen proberen te

komen tot schatting welke juridische en niet-juridische factoren de

beslissingen beïnvloeden + vaststellen relatieve zwaarte van de invloed van

elke factor (wegen van factoren)

* niet-juridische factoren (zijn niet noodzakelijk ideologische factoren):

onsystematische/systematische invloed, oppervlakkige/diepgaande invloed,

constante invloeden…

5.4. Het recht als institutie

- Samenleving: opgebouwd uit aantal instituties

- Instituties = ‘rollensystemen’ (d.w.z. stabiele, door de cultuur bepaalde, voorgeschreven

wijzen van handelen, en verwachtingen omtrent het handelen van andere mensen)

- Kenmerken instituties:

a) bepaalde mate van arbeidsverdeling (specificatie van taken)

b) eigen normen en waardensysteem


14

c) aanwezigheid van institutionele groepen (deze groepen dragen het systeem, de

institutie): vb. politieke partijen (in politieke systeem), kerkgenootschappen of sekten

(bij de godsdienst), vakverenigingen en het bedrijfsleven (in de economie),

rechterlijke macht, advocatuur, wetgevers... (bij het recht)…

- Macrosociologie: bestudeert samenhang tussen verschillende instituties onderling en

tussen instituties en geheel + bestudeert hiërarchie in afzonderlijke institutionele

waardensystemen

- Naast macrosociologie: specialismen die zich met één institutie bezig houden (vb.

godsdienstsociologie, economische sociologie, politieke sociologie…) beogen

sociologische analyse van functies + structuren systeem

- Rsoc: specialiseren en oriënteren op analyse rechtssysteem, institutionele groepen,

arbeidsverdeling…

vooral Noorse Rsoc (beïnvloed door functionalisme PARSONS en MERTON) heeft

recht als institutie bestudeerd

HOOFDSTUK 6: EEN MACRO-, MESO- EN MICRO-BENADERING VAN HET

RECHT

- Macrosociologische benadering: institutie ‘recht’ in wisselwerking met de samenleving

bestudeerd

- Mesosociologische benadering: ‘recht’ = verzameling van deelorganisaties (vb. wetgeving,

RS, advocatuur…). Afzonderlijke eenheden binnen het recht worden bestudeerd: hoe

realiseren deze organisaties de doeleinden van het recht en hoe worden ze hierbij beïnvloed

door sociale factoren?

- Microsociologische benadering: hoe kan individu, als dragen van rechten en plichten, zijn

rechten realiseren? Ook bestuderen van interactiesysteem tussen rechtssubjecten en

vertegenwoordigers recht (advocaat, rechter, politieagent…)

- Rsoc moet drie niveaus in onderlinge samenhang bestuderen (handelingen afzonderlijke

burgers als uitvloeisel van institutionele structuren; bij de bestudering van rechtssystemen,

kunnen denken aan gevolgen voor individuele handelen) benaderingen vullen elkaar aan

en vloeien in elkaar over

DEEL II HET ONDERWERP VAN DE RECHTSSOCIOLOGIE


15

HOOFDSTUK 1: DE SOCIALE OORSPRONG VAN HET RECHT

1.1. Recht en staat

1.1.1. Recht en de democratische rechtsstaat

- Kenmerken democratische rechtsstaat:

a) verhoudingen overheid – burgers gefundeerd op wettelijke regels (GW =

raamwerk)

b) scheiding overheidsmachten

c) democratische besluitvorming

d) rechten van burgers en minderheden beschermd m.b.v. grondrechten en

vrijheidsrechten

Beginselen uitgekristalliseerd vanaf eind 18e E. – begin 20e E.

1.1.2. Recht en de sociale verzorgingsstaat

- Kenmerken sociale verzorgingsstaat (volgens THOENES): systeem van overheidszorg dat

zich garant stelt voor collectieve welzijn

* bijstand verlenen aan mensen die verhinderd zijn te werken (door ziekte, ongeval…)

* m.b.v. progressieve belastingheffing en andere heffingen welvaartsverschillen

beperken

bevorderen sociale integratie (m.b.v. onderwijs, maatschappelijk werk, culturele

voorzieningen…)

- Echter ook sociale plichten tegenover deze sociale rechten (vb.: leerplicht, werk zoeken…)

- Na WO II: steeds meer en grotere instellingen die activiteiten ontwikkelen bij herverdeling

inkomen, toenemende zorg onderwijs, gezondheid…

* soms direct onder verantwoordelijkheid staat, maar vaak grote mate van

autonomie

* veelal op politieke of levensbeschouwelijke grondslag gefundeerd


16

- Sociale verzorgingsstaat op democratische leest geschoeid: kapitalistisch productiesysteem

gehandhaafd

- SCHWITTERS: * vanaf jaren ’70 tekorten aan verzorgingsstaat

a) Economische expansie stokte moeilijker om middelen te reserveren voor

sociaal beleid

b) Beroep op uitkeringen ↑ (omwille van individualiseringsproces)

c) Druk op sociale uitkeringen vergroot door emancipatie van de vrouw

d) Flexibilisering van de arbeid aanpassing stelsel sociale zekerheid (dat sterk

gebaseerd was op klassieke werkweek)

e) Financiering sociale zekerheid onder spanning door introductie euro

* onbedoelde gevolgen sociale verzorgingsstaat

a) Eigen grondslag solidariteit bedreigd (berekende opstelling kan bedreiging

vormen)

b) Mensen verantwoordelijk voor oplossing van deze problemen, maar moeilijk om

concrete verantwoordelijken aan te wijzen

c) Het lukt slechts gedeeltelijk om meest behoeftigen van die zorg te laten genieten

d) Sociale verzorgingsstaat roept nieuwe afhankelijkheid in het leven, terwijl

bedoeling is meer mensen zelfstandig te maken

1.1.3. Recht en de sociale verzorgingsstaat onder neoliberale invloed

- SCHWITTERS: kenmerken herstructurering sociale verzorgingsstaat onder neoliberale

invloed

a) omvang uitkeringen gereduceerd

b) minder mensen in aanmerking laten komen voor uitkering

c) streven naar risico-overdracht (om individuele verantwoordelijkheid een grotere

rol te laten spelen)

d) uitvoering SZ herzien door grotere marktwerking te voorzien en toezicht te

verbeteren

e) voorkomen van fragmentering, verkokering…


17

f) beroep op particuliere maatschappelijke instanties en burgers om problemen

verzorgingsstaat hoofd te bieden

1.2. Rechtssystemen

1.2.1. Inleiding

- Twee specialismen die impuls kunnen geven aan ontwikkeling Rsoc: Rges + Rvgl

- Rges + Rvgl: centrale aandacht voor vergelijking specifieke regels en normen Rsoc: vraag

naar samenhang tussen rechtssysteem en samenlevingsvorm (recht verklaren vanuit sociale

context) recht is veranderlijk naargelang maatschappijvorm en is afhankelijke variabele

- Analyseniveau: Rsoc zoekt naar algemenere uitspraken dan Rges/Rvgl concrete regels

slechts indicatie van systeem (rechtsontwikkeling en maatschappijontwikkeling gaan hand in

hand)

- Families van rechtssystemen (belangrijke kenmerken met elkaar gemeen): vb. common

law-systemen, socialistische rechtssystemen…

verschillen bestuderen in deze families (vb. positie rechter, verhouding WG –

rechter…) kenmerken gerelateerd aan maatschappelijke omstandigheden

enerzijds en gevolgen voor samenleving anderzijds (typologieën van zowel

rechtssystemen als samenlevingsstructuren)

- Sociologie van rechtssystemen die samenhang tussen rechtssysteem en

maatschappijstructuur bestudeert, kan op verschillende manieren worden beoefend:

a) vergelijking in de tijd (historisch-vergelijkende studie)

b) vergelijking van structuren van een rechtssysteem

c) vergelijking tussen zgn. primitieve samenlevingen onderling of tussen primitieve en

moderne samenlevingen (antropologie van het recht)

1.2.2. De ontwikkeling van rechtssystemen

- DURKHEIM: * primitieve samenleving industriële samenleving

* geen/weinig arbeidsdeling sterke arbeidsdeling

* alomvattend collectief bewustzijn ingeperkt collectief bewustzijn

* mechanische solidariteit organische solidariteit


18

* recht met repressieve sancties recht met restitutieve sancties

- WEBER: irrationele gezagsvormen rationele gezagsvormen

- RUSHE en KIRCHHEIMER: analyseerden recht in samenhang met maatschappelijke

structuren bestuderen strafvorm in verschillende historische perioden (hing af van

arbeidsmarkt)

- SCHWARTZ en MILLER: vergelijkend onderzoek opzienbarende consistentie in patroon

evolutie rechtssystemen

onderzoek van 51 samenlevingen (verschillende culturen, verschillende niveaus

van technologische ontwikkeling): bestuderen van kenmerken volledig ontwikkeld

rechtssysteem:

* rechtshulp (regelmatig gebruik van gespecialiseerde, niet-verwante

vertegenwoordigers bij de beslechting van geschillen)

* bemiddeling (regelmatig gebruik van de tussenkomst van niet-verwante

derden bij de geschilbeslechting)

* politie (een gespecialiseerde en gewapende macht die geheel of gedeeltelijk

wordt gebruikt om het naleven van normen af te dwingen)

resultaat: vier combinaties van kenmerken:

a) geen van de drie kenmerken (minder dan 1/3)

meest eenvoudige samenlevingen (geen schrift, geen

specialisatie, over het algemeen geen geld of omvangrijk bezit

(vandaar ook geen bemiddeling nodig, ook geen schadevergoeding

als sanctie))

kleinere gemeenschapsgrootte: minder geschillen, dus minder

nood aan vaste patronen geschilbeslechting (beter in staat om

gewoonteregels + informele controle te ontwikkelen om geschillen

te voorkomen)

besef gemeenschappelijke doel om in leven te blijven

vermindering vijandigheid

b) alleen bemiddeling

bemiddeling niet noodzakelijk gepaard met systematische

afdwingbaarheid beslissingen (politie)

c) bemiddeling en politie

d) bemiddeling, politie en rechtshulp

rechtshulp = typisch kenmerk van complexe samenlevingen


19

rechtshulp: altijd gepaard met schadevergoeding, bemiddeling

en politie

In b), c) en d) kwam schadevergoeding voor (voorwaarde voor

bemiddeling, maar kwam ook voor in bepaalde samenlevingen zonder

bemiddeling schadevergoeding = noodzakelijke, maar geen

voldoende voorwaarde voor bemiddeling).

In c) en d): politie gebruiken van geld, aanzienlijke mate van

specialisatie, full-time priesters, onderwijzers en overheidsambtenaren

die geen familie van stamhoofd waren

1.2.3. De structurele vergelijking van rechtssystemen

- Vergelijking in de sociale ruimte (NIET in de tijd)

- Onderscheid: publieke private rechtssystemen

* publiek: uitoefening functies valt samen met territorium staat

* privaat: bestaat in elke formele organisatie, onafhankelijk van de staat, strekt zich

uit tot leden organisatie (vb. verenigingen, ondernemingen…)

- Kenmerken systeem:

a) scheiding der machten: normgeving (cfr. WG), -interpretatie (cfr. RS) en –

handhaving (cfr. uitvoering)

b) procedurele regels

c) instemming norm-onderhorigen

EVAN: Kenmerken aanwezig? = democratisch rechtssysteem

Typologie van rechtssystemen

publiek privaat

democratisch I III

ondemocratisch II IV

Typologie maakt het mogelijk vergelijkingen te maken tussen

democratische en ondemocratische rechtssystemen, onderzoek te doen naar

overeenkomsten + verschillen publieke en private systemen, relateren van


20

sociale verschijnselen aan rechtssystemen, in welk systeem is participatie

leken het grootst?, waar is autonomie RS het grootst?...

Belangrijkste van typologie: private (vb. ondernemingen, kerken…) en

publieke ondernemingen (vb. universiteiten, ziekenhuizen…) kunnen op hun

rechtsgehalte worden getoetst

- SCHWARTZ: vergelijken twee Israëlische kibboetsen

* gelijkenissen: grootte, ouderdom, ligging…

* verschillen: economische structuur en sanctiesysteem

- collectieve eigendom semi-privaat eigendom

- geen formeel sanctiesysteem (slechts informele sancties (meer mogelijk

door hoge frequentie sociale interactie ( sociale nabijheid) + consensus))

formeel sanctiesysteem met RS orgaan (door afwezigheid consensus +

frequente interactie)

1.2.4. De antropologie van het recht

- ° Periode van kolonisatie

- Beschrijven en analyseren ongeschreven recht binnen kleinschalige, niet-westerse

omgeving m.b.v. rechtswetenschap positie ongeschreven recht verbeteren en inpassen in

koloniale recht

- Empirisch georiënteerd: levende recht beschreven door antropologisch veldwerk +

participerende observatie

- Sinds kort: contact antropologie – Rsoc aan het groeien (antropologie veel materiaal

aangedragen om vragen als ‘wat is recht’, ‘wat is functie recht in samenleving’ te

beantwoorden)

- Probleemstellingen rechtsantropologie: welke typen conflictoplossing en bemiddeling treft

men aan in samenleving, wat is gezagsbasis om deze maatschappelijke functies van

conflictoplossing te vervullen, welke geschillen worden zonder bemiddeling en proces

geregeld en onder welke omstandigheden, hoe worden rechtsbeslissingen ten uitvoer

gelegd, hoe verandert recht…

- Besteedt veel aandacht aan rechtspluralisme (men gaat er van uit dat het niet aan de staat

of rechtswetenschap toekomt uit te maken of normensysteem ‘recht’ is of niet)

- Antwoorden op deze vragen van groot belang voor Rsoc


21

- Rechtsantropologie ook relevant bij sociologie internationale recht + sociologische

bestudering rol van het recht in nieuwe, ontwikkelende staten

HOOFDSTUK 2: DE SOCIALE ORGANISATIE VAN HET RECHT

2.1. Inleiding

- Rechtssysteem: drie normatieve functies:

a) normgeving (cfr. WG)

b) norminterpretatie (cfr. RS)

c) normhandhaving (cfr. uitvoerging)

- Scheiding der machten (trias politica): belangrijke rol in recht

- Functionele verdeling van taken: berust op 1) bewuste werkverdeling 2) bedoeling macht

van één van de organen niet te groot te maken

= rationele vormgeving aan ons sociaal handelen (formele organisatie)

- Organisatie = systeem van functies, die gecoördineerd worden m.b.t. een bepaald doel

systeem gekenmerkt door zekere arbeidsverdeling en coördinatie van sociale

handelen (gedeelde arbeid weer tot één geheel gesmeed)

- Rechtssysteem = complex conglomeraat van op zichzelf staande organisaties

organisaties moeten meewerken aan ‘gemeenschappelijke doel’, maar

ontwikkelen eigen opvattingen over doel eigen organisatie en doel van het geheel

deelorganisaties recht leven eigen bestaan (eigen normen en waarden,

eigen doelstellingen…) ° cultuur die richting geeft aan verder gang zaken in

organisatie (vb. taakvervulling ambtenaren, recrutering + opleiding

nieuwkomers…)

deelorganisaties = zelf weer complexe organisaties met

suborganisaties…

- Juridische benadering organisatie = uitvoerige omschrijving taken + bevoegdheden

organen, gezagsdragers formele organisatie


22

sociologische benadering = ook oog voor informele aspecten organisatie (niet in de

organisatie voorziene samenhangen die zowel kunnen meewerken als tegen het doel ingaan)

- Vage doelstellingen juridische organisaties leden kunnen eigen stempel drukken

sociologische bestudering noodzakelijk: vb. door welke sociale mechanismen en

omstandigheden wordt realisering doelstellingen van WG, RS… beheerst?

2.2. De wetgeving

2.2.1. Het ontstaan en de evolutie van wetten

- 4 perspectieven

1) consensusperspectief

* samenleving opgebouwd op basis van normen en waarden waarover

consensus (harmonie + sociale integratie)

* waarden eigen maken door socialiseringsmechanismen

* conflicten: uitzonderlijk en komt omdat mensen zich waarden onvoldoende

eigen hebben gemaakt

* waarde waarover sterke consensus = basis van wet

2) pluralistisch perspectief

* samenleving bestaat uit verschillende groepen met eigen waarden,

belangen… (kunnen soms tot conflicten leiden)

* waarde waarover consensus tussen groepen = basis van wet

* soms compromis in wet indien verschillende opvattingen

3) conflictperspectief

* samenleving bestaat uit verschillende groepen met eigen waarden,

belangen… (leiden meestal tot conflicten)

* samenleving gekenmerkt door ongelijke machtsstructuur weerspiegelt

zich op politieke niveau

* waarde van machtsgroep = basis nieuwe of gewijzigde wet

* wet = middel voor machtsgroepen om macht te verwerven ten koste van

minder machtige of machteloze groepen


23

4) neo-marxistisch perspectief

* verband tussen kapitalistische productiewijze en wetten (leven wordt

bepaald door kapitalistische productiewijze, gekenmerkt door tegenstelling

arbeid kapitaal)

* heersende klasse: belangrijke rol bij totstandkoming wetten

* instrumentalistische benadering: kapitalistische klasse bepaalt direct of

indirect inhoud van wetten

* structuralistische benadering: verband tussen kapitalistische productiewijze

en wetgeving minder direct staat en wetten minder manipuleerbaar

staat = institutionele verdichting van de klassenverhoudingen:

reproductievereisten kapitaal + stand van de strijd tussen sociale

klassen bepalen inhoud van wetten

2.2.2. De functies van wetten

1) Instrumentele functie

= gedragsbeïnvloedend effect van wetten

2) Symbolische functie

- GUSFIELD = wet herstelt of hemelt de status van de morele waarden op van een

groep en degradeert de status van de waarden van andere groepen (vb. wet op de

drooglegging ophemelen status levensstijl evangelisch protestantste middenklasse

en degraderen deze van migrante Duitse en Ierse groepen)

3) Arbeidsregulerende functie

- = arbeidsmarkt reguleren

- vb.: landloperijwetgeving (volgens CHAMBLISS), vreemdelingenwetgeving

4) Controlefunctie

- functie wet = de uitoefening van bijzondere machten door personen en instanties te

controleren en machtsoverschrijdingen te sanctioneren (vb. Wet op het Politieambt)

5) Constitutieve functie

= wet creëert groep(en) die zich tot sociale groep(en) kunnen formeren (gevormde

groepen = nieuwe pressiegroep op wetgevingsfront)


24

6) Ideologische functie

- beklemtoond door marxistische Rsoc

* instrumentalistische benadering: creëren van vals bewustzijn

* structuralistische benadering: mystificeren van ideologieën die aan basis van

wet lagen

2.2.3. De evaluatie van wetten

- = beoordelen daad WG (gevolgen formeel vastleggen bepaalde normen + bevoegdheden)

- Evaluatie ex ante (voordat wetsontwerp is vastgesteld): toetsen aan criteria zoals

begrijpelijkheid, handhaafbaarheid, controleerbaarheid…

- Ex post evaluatie (nadat wet formeel in werking is getreden): worden wettelijke normen

nageleefd en gehandhaafd?, leidt naleven normen + gebruik bevoegdheden tot beoogde

doel?... ( empirische uitspraken over feitelijk gedrag burgers, ambtenaren, bestuurders)

- AUBERT: wettelijke norm werkt pas wanneer 5 voorwaarden vervuld:

a) doelgroep kent en begrijpt formele norm

b) doelgroep is in staat norm na te komen

c) doelgroep moet idee hebben dat overheid norm serieus neemt

d) doelgroep moet overtuigd zijn dat naleving in eigen (individuele/collectieve)

belang is

e) indien doelgroep neiging heeft tot normovertreding sancties noodzakelijk

- Evaluatie wet in 6 stappen

a) totstandkoming wet: welke doeleinden en verwachtingen liggen ten grondslag?

b) inhoud wet: analyse wettelijke structuur voor en na vaststelling wet (toont welke

wettelijke normen zijn gewijzigd en welke bevoegdheden zijn veranderd)

c) beschrijving situatie kort voor en enige tijd na totstandkoming wet (objectieve

beschrijving mate van normnaleving, normhandhaving… + hoe heeft verschijnsel dat

de wet wil beïnvloeden zich ontwikkeld?)

d) voor-navergelijking: in hoeverre zijn doeleinden WG bereikt?


25

indien enkel deze eerste 4 stappen: beschrijvend onderzoek (WG weet niet of

bereikte mate van doelbereiking, normhandhaving… te danken is aan wetswijziging

of andere factoren) Effectiviteitsonderzoek: nog een vijfde stap

e) In hoeverre zijn veranderingen toe te schrijven aan wet? Zijn er neveneffecten?

veronderstelt causale verklaring (vergelijking met situatie waarin wet niet

is toegepast)

f) kosten-batenanalyse: afweging positieve effecten wet tegenover kosten en

negatieve effecten

kan aan basis liggen van advies aan WG (wet handhaven of intrekken)

- ° 2007: Parlementair Comité, belast met ex post-evaluatie wet (institutionele regeling)

* 3 taken:

a) kennisneming moeilijkheden van wetten die tenminste drie jaar gelden (te

ingewikkeld, leemten, gebrek aan samenhang, fouten, gebrek aan precisering,

tegenstrijdigheid…) verschillende personen en diensten kunnen hiertoe

verzoekschrift indienen

b) maandelijkse inoverwegingneming arresten GwH

c) behandeling en analyse verslagen toegezonden door procureur-generaal

HvC + college van procureurs-generaal, met daarin overzicht wetten die voor

gerechten moeilijkheden hebben opgeleverd bij toepassing/interpretatie +

verslagen van andere instanties

- ° 2007: Interuniversitair Centrum voor Wetgeving: memorandum uitgegeven waarin gepleit

wordt voor ernstig wetgevingsbeleid

2.3. De uitvoering en handhaving van regelgeving

2.3.1. Inleiding

- Primaire uitvoeringsorganisaties: belast met zelf toepassen regels en wettelijk geboden

instrumenten (verstrekken van uitkeringen, subsidies, verlenen van vergunningen, opleggen

heffingen)

- Secundaire uitvoeringsorganisaties: belast met handhaving wetten en regels (naleving

controleren)

- Rsoc belangstelling: discrepantie formele regels + doeleinden feitelijke praktijk


26

ambtenaren hebben doorgaans beslissingsruimte + grote rol informele

verhoudingen (idee van mechanische uitvoering ≠ reëel beeld werkelijk functioneren

uitvoeringsorganisaties)

2.3.2. Factoren van belang voor de wijze van uitvoering

- Aard van de uitvoerende werkzaamheden

* functionarissen moeten rekening houden met unieke omstandigheden cliënten,

maar moeten tegelijkertijd grote aantallen gevallen afhandelen vaak te kampen

met gebrek aan middelen en dus onmogelijk om alle gevallen veel aandacht te geven

ontwikkelen van routines

* 2 typen karakterisering cliënten of zaken:

- gebaseerd op behoefte en verdienste

< mensen die bepaalde uitkering of dienst verdienen

< mensen die bepaalde uitkering of dienst moreel minder verdienen

- gebaseerd op verwachte gevolgen (over resultaten die met cliënt geboekt

kunnen worden of problemen die cliënt kan veroorzaken) bepaalde werkwijze

van uitvoerders

typering intuïtief en op basis van ervaring (≠ individuele, persoonlijke

indelingen; meestal grote mate van overeenstemming tussen functionarissen

in gehanteerde typeringen)

- Conflicterende denkwijzen binnen en buiten uitvoeringsapparaat

mensen die sterke sociale banden met elkaar onderhouden: minder gemakkelijk

beroep op formele rechtssysteem (= ‘relational distance’, these omtrent sociale

dichtheid relaties)

- Relatie uitvoerende functionaris en gereguleerde: naast duur en frequentie onderlinge

contacten, van belang of functionaris iets te bieden heeft (uitkering, subsidie, andere

dienst…) of is deze slechts hinderlijke bemoeial?

- Taakopvatting uitvoerders (vb. oplossing van problemen, opsporingsambtenaar, expert,

hulpverlener…) hangt samen met opleiding en achtergrond uitvoerders

- Organisatie waarbinnen uitvoering plaatsvindt

* vaste interne routines (vb. standaardformulieren) + procedures (zijn leidraad bij

werkzaamheden)


27

zijn gebaseerd op kernregels binnen organisatie

* afhankelijk van niveau binnen organisatie kan sprake zijn van verschillen in

uitvoeringspraktijk decentraal niveau: kans groter dat verschillen ontstaan in

uitvoeringspraktijk tussen verschillende lokale diensten kan leiden tot gevoel van

onrechtvaardigheid omwille van willekeur

- Karakter juridische regelgeving

* complex van algemene en gedetailleerde regels of enkele eenvoudige

ondubbelzinnige regels?

* juridische controle op uitvoering? (vb. rechter, ombudsman)

- Politieke context

* in hoeverre worden taken uitvoering- of handhavingsinstantie + regelgeving breed

ondersteund in samenleving?

- algemene consensus gemakkelijk werken voor uitvoerders

- hevig omstreden lastig manoeuvreren voor uitvoerders

* soms beogen verschillende partijen elk een ander doel met regelgeving

bedoeling over regels onduidelijk uitvoerende organisatie zal moeten

beslissen wat hun taak is en wat regels inhouden

2.3.3. Variaties in uitvoeringsstijl

- Twee handhavingsstijlen:

a) nalevingstijl: einde maken aan overtreding of herhaling in toekomst voorkomen

door overreden en overleg uitvoerders gericht op beste oplossing en minder op

formele toepassing regels

b) afschrikkingsstijl: bestraffing overtredingen (opsporen + sanctioneren)

primaire uitvoeringsinstanties? Onderscheid of uitvoering gericht is op

- regels

- doeleinden van beleid

c) laatste jaren: derde type beleidsuitvoering gericht op efficiency en behalen

bepaalde ‘targets’ (niet primair gericht op toepassen en handhaven regels of

bereiken beleidsdoeleinden)


28

- Onderscheid drie typen beleidsuitvoering:

a) ambtelijk: formalisme + legalisme formele regels op neutrale en uniforme wijze

toepassen + hiërarchische uitvoeringsorganisatie (controle door hogergeplaatsen)

b) beroepsmatig: deskundigheid uitvoerder cruciaal

primair gaat het om bereiken doeleinden (vb. bescherming milieu,

adequate hulpverlening…) (en niet om correcte toepassing van regels)

professionele uitvoerders meestal aanzienlijke autonomie (op grond van

deskundigheid)

c) bedrijfsmatig: nadruk op kwantitatieve maatstaven (targets, productiecijfers)

soms wijst aard uitvoeringswerkzaamheden in richting van bepaald type (vb.

artsen die arbeidsongeschiktheid moeten beoordelen van WN’s = beroepsmatig,

routinematige werkzaamheden = ambtelijk)

dezelfde werkzaamheden kunnen echter ook verschillende kwalificaties hebben

(vb. milieuhandhavingsorganisatie)

2.3.4. De politie

2.3.4.1. De sociaal-wetenschappelijke studie van de politie

- Management-perspectief sociale controle-perspectief

a) Management-perspectief: doel = kennis vergaren om bedrijfsuitvoering politie te

verbeteren praktijken beleidsgerichte politiestudies, te typeren als toegepast

onderzoek

b) Sociale controle-perspectief: doel = kennis verkrijgen en inzichten vergroten over

politie als sociaal systeem (plaats + functie in maatschappij) politiestudies die

gericht zijn op theorievorming over politie, te typeren als fundamenteel onderzoek

- Management-perspectief:

* politie = vaststaand, autonoom gegeven politie als functie = politie als

organisatie (geheel); om te zorgen dat geheel functioneert en doelstellingen bereikt

worden beroep op management

* drie varianten:

a) politiebedrijf:


29

- politie zeer centraal alle aandacht op politieorganisatie, deze is in

crisis als dalende efficiëntie en effectiviteit (= doelstellingen) bij

openbare ordehandhaving en criminaliteitsbestrijding

- politieorganisatie = één geheel, een open systeem in

managementperspectief moet men er voor zorgen dat dit geheel

doelstellingen haalt met zo weinig mogelijk negatieve neveneffecten

(legitimiteit) en arbeidssatisfactie voor medewerkers organisatie

- verschillende managementmodellen

a) klassiek: aandacht aan hiërarchische structuur en

technologische vernieuwing politieorganisatie

b) ‘open system’: in- en output politie + relevante omgeving

geanalyseerd

c) ‘human resource’: aandacht voor loopbaanontwikkeling +

groeiproces politiefunctionaris

b) Het strafrechtelijk bedrijf

- politie samen met andere organisaties openbaar bestuur centraal

- vertrekpunt: het gaat niet goed met (straf)rechtshandhaving

verschillende schakels in strafrechtelijk bedrijf grote moeilijkheden en

relaties tussen onderdelen verre van optimaal politie maakt zelf

deel uit van één groter geheel (het strafrechtelijk bedrijf)

- aandacht aan externe relaties politie met andere onderdelen

openbaar bestuur op bepaalde aspecten (organisatorische factoren,

juridische factoren, persoonlijke factoren, politieke factoren)

c) De politie en de samenleving

- maatschappelijk systeem staat centraal

- rol politie in samenleving, relaties politie met sociale systeem… als

problematisch ervaren

- politie omschreven als onderdeel sociale systeem en beschreven in

haar rol binnen samenleving onderzoek verschillende aspecten

politie kan bestaan uit: in kaart brengen maatschappelijke functies die

politie vervult, geven integraal beeld politiesterkte, inzet, kosten…,

analyseren relaties politie – bevolking

- Sociale controle-perspectief:


30

* aandacht op theorievorming en theorieontwikkeling over politie (ontwikkelen zich

op basis van concepten hypotheses theorie (na verificatie hypothese))

* drie varianten:

a) het alledaagse politiewerk

- politieactiviteiten alle aandacht

activiteiten = resultaat besluitvormings- en

interactieprocessen en beschreven in vrij gedetailleerd beeld

- a.d.h.v. micro-sociale processen bepaalde onderzoeksaspecten

beschreven en/of verklaard (selectieve optreden bij

identiteitscontroles, beroepssubculturen van politie, democratische

controle op politiefunctie waarbij geheimhouding en loyauteit

belangrijke rol spelen)

b) de politiezorg

- accent blijft op politiewerk, maar geplaatst in vervlechting van politie

met andere delen van samenleving

- vooral externe samenhang (relaties met andere vormen van sociale

controle en bepaalde maatschappelijke mechanismen) bestudeerd

- politiewerk krijgt als formele sociale controle door specifieke sociale

context

- onderzoeksaspecten gericht op mogelijkheden + beperkingen van

politie onderzochte effecten op verschillende vlakken

(ordehandhaving, criminaliteitsbestrijding, hulpverlening)

c) het politiewerk in een staat

- nog meer ruimte voor maatschappelijke vormgeving van concrete

politiewerk

- politieactiviteiten bepaald door organisatie, gestructureerd door WG,

arbeid, samenleving… specifieke organisatievorm is nationale staat

en ontwikkelingen staat hebben invloed op politie

- politie = beroep waarvan taken, machten… gedefinieerd liggen in

wettelijke bepalingen

- historisch-sociologische analyse: macro-niveau sociohistorische

ontwikkelingen + maatschappelijke processen bepalen aard van en


31

relaties tussen maatschappelijke structurele componenten van

alledaagse politiewerk

2.3.4.2. De politie en het recht

- historisch: handhaving OO (en NIET strafrecht) eerste doel politie

- legitimiteit politie nu geboden door recht

- handhaving strafrecht door politie beïnvloed door organisatie politie (hiërarchisch karakter,

bureaucratische structuur, drang naar professionaliteit) + politiecultuur

2.4. De advocatuur

- problemen: analyse maatschappelijke taak advocatuur, plaats advocaat in

interactiesysteem van rechtbank, sociale organisatie en structuur advocatuur,

socialisatieproces binnen advocatuur, relatie advocaat – cliënt…

2.4.1. De sociale organisatie en structuur van de advocatuur

- HUYSE en SABBE: analyseren ontwikkeling tot en met ’96

* stijging aantal advocaten

* 1/3 advocaten = vrouw; echter onder stagiairs vrouwen > mannen

reden: advocatenberoep = gezinsonvriendelijk

opmars vrouw in advocatuur voltrok zich traag

- 1888: eerste vrouw behaalt diploma rechten (POPELIN)

- 1922: vrouwen toegelaten tot balie

- ’69: slechts 1/10 advocaten = vrouw (veel afgestudeerde vrouwen

begonnen geen beroepspraktijk)

reden: o.a. stereotype opvattingen “vrouw is ongeschikt

voor advocatuur”

* zichtbare differentiatie in praktijkuitoefening: werkverbanden (vb.

éénmanskantoor, kleinschalig kantoor, middelgroot kantoor, kostenassociaties (eigen

praktijk en cliënteel, maar kosten gezamenlijk gedragen), geïntegreerde associatie

(kosten en baten gedeeld)…), terreinen… + toevertrouwen van administratieve taken

aan niet-advocaten


32

grotere omvang kantoren + associatievorming = reactie op verschuivingen

in de markt, gaan gepaard met wijzigingen in cliënteel en in aangeboden

dienstverlening

* drie fasen in ontwikkeling advocatuur

a) jaren ’50 – jaren ’70: malaise, zelfbeklag en verheerlijking

- marktpositie + pleitmonopolie advocatuur bedreigd door o.m.

ontwikkelingen voor arbeidsrechtbank

- bedrijfsleven als cliënt verloor aan belang door fusies,

buitengerechtelijke geschillenbeslechting en bedrijven nemen zelf

juristen in dienst

b) jaren ’70 – jaren ’80: zelfgenoegzaamheid

- gebrek aan bereidheid te innoveren

- Ger. W. ’67: procesmonopolie bleef intact + meer jonge juristen door

balie aangetrokken

c) na jaren ’80: hervormingen (druk door toename aantal stagiairs

marktsegment over meer advocaten verdeeld)

- buitenlandse advocaten kunnen zich nu ook in België vestigen

- nieuwe concurrentie door notarissen + gerechtsdeurwaarders

(verruiming dienstengamma) + niet-juridische beroepen (accountants,

bedrijfsrevisoren…)

- bedrijven + overheidsinstellingen gaan juristen in dienst nemen en

rechtbankprocedures ontwijken

* grote verschillen in omvang balies

* advocatuur: onafhankelijkheid t.a.v. markt en staat, ondernemers die hun diensten

verkopen (uitschakeling aantal vrijemarktmechanismen (vb. minimumtarieven,

monopolievorming...). De advocatuur kenmerkt zich als vrij beroep door

a) bewaking van beroepsdomein door overheid toegewezen

b) zelfregulering (beroepswerkzaamheden slechts gereguleerd door kaderwet)

c) opstellen beroepscode

d) beloningsautonomie

Legitimatie advocatuur als vrij beroep berustte op drie gronden


33

a) onvervangbare opdracht als waakhond van rechtsstaat

b) unieke service door persoonlijk en vertrouwelijk contact met cliënt (

betalingsautonomie)

c) unieke kennis en deskundigheid

ideaalbeeld advocatuur echter door recente ontwikkelingen in het gedrang

(controle toegang tot beroep is verzwakt, beloningsautonomie ondermijnd…)

2.4.2. De relatie advocaat-cliënt

- Rolgedrag advocaat: welke beslissingen nemen ze om kwesties op te lossen?, hoeveel tijd

investeren ze in zaken…

* advocaat als ‘control agent’: maakt beroepshalve uit wat cliënt vraagt

* advocaat als ‘tolk’: vertaalt naar beide kanten waar hun verhaal gehoord moet

worden situatie met enige selectiviteit

2.4.3. De rechtshulp

- Toegankelijkheid rechtshulp?

* verschillen in gebruik hangen samen met andere sociale verschijnselen (gedrag van

degenen die zij die rechtshulp nodig hebben en zij die rechtshulp verlenen)

* kenmerken van organisaties die beroep erop beïnvloeden: organisatie van

rechtshulpverlening, intentie van instantie, bereikbaarheid hulpaanbod,

deskundigheid, financiering en honorering

- BREDA en STEVENS: vergelijken verschillende vormen van rechtshulp-organisatie (o.a. gelet

op mate van juridische oriëntatie, wijze van honorering…)

* variatie in toeloop op instanties (vraag) en feitelijke dienstverlening (hulpverlening)

verklaard vanuit variatie aanbod

aanbod waarin balie betrokken is wijkt duidelijk in vraag en hulpverlening

af van vormen aanbod waarin balie niet betrokken is

2.4.4. Het onderzoek van Parmentier en Ponsaers naar het profiel van de advocaat anno

2007

- Onderzoek gehouden in 2006-2007


34

* online bevraging

* aandeel Vlaamse advocaten ↑ tot 2006, maar vanaf 2006 ↓ (gemiddeld gezien was

er een groei, maar niet overal even sterk)

* aandeel Waalse balies ↓

* aandeel Brusselse balies redelijk = (licht dalende trend)

* Vlaamse advocatuur (vragenlijst opgesteld door Orde van Vlaamse Balies)

56% M, 44% V

gemiddelde leeftijd: 37 jaar

tableau-advocaten: + 66% werkt in samenwerkingsverband, 34% in

solopraktijk

stagiairs: + 90% werkt in samenwerkingsverband, 10% bij solo-advocaat

voor overige aspecten: profiel stagiairs = profiel tableau-advocaten

2.5. De magistratuur

- O.a. volgende Rsoc problemen: plaats + herkomst rechterlijke macht in relatie met nemen

van beslissingen in rechtspleging, analyse maatschappijbeeld + waardenbeleving +

normatieve opvattingen rechters, analyse maatschappelijke functie van RS

(conflictoplossing, normhandhaving) in relatie met sociaal structurele en culturele

condities…

2.5.1. De plaats en de herkomst van de magistratuur

- Onderzoek hiernaar is interessant voor volgende vragen: in hoeverre worden

rechtsbeslissingen beïnvloed door de naar milieu eenzijdige samenstelling van RM en OM, is

deze beïnvloeding (on)ontkoombaar/(on)wenselijk, in hoeverre heeft leer- en

beslissingsproces van rechters uit verschillende milieus verschillende kenmerken?

- Sociologie moet structurele elementen (plaats, herkomst rechter) bestuderen in relatie met

cultuurelementen (waarden, normatieve opvattingen…)

- RICHTER: studie over herkomst Duitse rechters (door DAHRENDORF sociologisch

geïnterpreteerd)

* ontbreken van geografische mobiliteit (rechters oefenen ambt uit in streek waar ze

geboren zijn)


35

* ontbreken sociale opwaartse mobiliteit (te veel rechters uit hoogste lagen

bevolking)

* veel rechters afkomstig uit juristenfamilie of ambtenarenfamilie

DAHRENDORF: - veroorzaken politiek conservatisme bij rechters

- kloof tussen twee sociale wereldbeelden (rechter lagere

lagen)

- Andere onderzoeken: relatie herkomst – carrièrepatroon

aandeel hoogste lagen ↑ met hoogte positie binnen rechterlijk systeem (vb.

voorzitter rb. lid hogere rb. HvC)

- Andere Rsoc:

* sociale herkomst is slechts één factor belangrijker: vervlechtingen tussen

bedrijfsleven, overheidsadministratie en juridische beroepen. Rekrutering rechters

eerder bekeken vanuit juridische werkzaamheden voor hun aanstelling tot rechter.

* selectiepatroon volgens deskundigheid, prestatie, senioriteit

2.5.2. De analyse van rechterlijke beslissingen

- Rechter moet oordeel baseren op de wet: echter wet is niet altijd eenduidig

verschillen in beslissingen van individuele rechters

verschillen interpreteren als subjectieve invloeden (= afwijkingen model

onpersoonlijke RS of als onvermijdelijke component rechterlijke

besluitvorming?

- Twee methoden van gedragswetenschappelijke analyse van rechterlijke beslissingen

a) kwantitatieve methode

* = op mathematische wijze nagaan welke samenhangen er bestaan tussen

kenmerken van de casus, sociale kenmerken (van partijen) en uiteindelijke

beslissing m.b.v. statistiek gewicht variabelen op beslissing berekend

* = correleren van beslissingen van individuele rechters uit eenzelfde

rechtscollege met andere kenmerken (vb. politieke voorkeur) kernpunt =

komen tot analyse van praktijk van gelijkheidsbeginsel (geen verschil in

behandeling t.a.v. niet-relevante kenmerken)


36

b) kwalitatieve methode

* analyse van motiveringen en uitspraken

* houden van uitvoerige vraaggesprekken met rechters over hun arbeid

(hiertegenover staat echter tekort aan systematiek, geringe mate van

generaliseerbaarheid, teveel aan subjectiviteit onderzoeker)

* observatie ter terechtzitting

2.5.3. De beroepsrol van de rechter

- Welke zijn de maatschappelijke verwachtingen die aan rechter gesteld worden?

- WEBER: spanning formele rechtvaardigheid substantiële rechtvaardigheid

inherent aan rechtersrol en rechtssysteem

onderzoek moet aantonen hoe en wanneer welke rechtvaardigheid verwacht

wordt

- Maatschappelijke functie rechter meestal benaderd vanuit onderzoek naar

conflictoplossing en bemiddeling in primitieve maatschappijen. Rechter moet normen

vaststellen, handelen toetsen aan normatieve criteria, sancties vaststellen…

sociologische analyse van deze taken vereist inzicht in en feiten over werk

rechtbanken (in welk soort zaken treden rechtbanken meeste op, hoe worden zaken

behandeld, in hoeverre bepalen machtsverschillen tussen partijen afloop van

geding…)

- Vergelijkingen tussen vormen van conflict en manieren van conflictoplossing = beste

methode om theorieën te toetsen (judiciële en extra-judiciële vormen conflictoplossing vaak

sociaal bepaald)

- Vb.: zakenlieden wenden zich weinig tot rechter: redenen?

tenietdoen (ver)kooporders (= wanprestatie) hoort in hun ogen bij geef-en-neem-

houding zakendoen

conflicten zouden groter worden als juristen zich bemoeien met hun zaken

bestaan van allerlei effectieve informele sancties binnen zakenwereld


37

sociaal systeem heeft daar technieken van gedragsbeïnvloeding en

conflictoplossing ontwikkeld buiten juridische constructies (grondslag: aard sociale

interactie, nl. rationele keuze om ruilverhouding aan te gaan)

- Andere benaderingswijze rol RS: vergelijking functie rechter bestuurlijke functie

Rsoc: waarin onderscheiden deze functies zich van elkaar, waarin verschilt sociale

context… (bestuursjuristen meestal werkzaam in bureaucratische

overheidsorganisaties)

- Ambt rechter: voortdurende spanning maatschappelijke verantwoordelijkheid (macro-

niveau) verantwoordelijkheid individuele conflicten (micro-niveau)

rechter maatschappijgericht? ‘Social engineering’ met gevaar individuen ten

prooi te laten vallen aan bepaalde gewenste maatschappelijk, politieke orde

(politieke rechtspraak)

rechter gericht op microniveau? Gevaar wereldvreemde beslissingen te nemen

(verdoofd legisme)

Rsoc kan wijzen op verwevenheid tussen macro-structuren (maatschappelijke

verantwoordelijkheid) en micro-problemen (individuele verantwoordelijkheid)

- HUYSE en SABBE: gegevens over de Belgische magistratuur

* aantal rechters daalde en steeg doorheen geschiedenis (vanaf ’85: opnieuw ↑)

* Rv EA: helft van Belgische magistraten hier tewerkgesteld

* vanaf ’48: vrouwen konden tot rechter benoemd worden gevolg: van 1%

vrouwelijke rechters in ’61 naar 33% vrouwelijke rechters in ’96 tot 48% heden

* vrouwelijke rechters vooral in arb.rb., rb. v. Kh. en rb. v. EA

* gemiddelde leeftijd = 47 jaar

HOOFDSTUK 3: DE BURGERS EN HET RECHT

3.1. De legitimering van het recht

- Relatie individu – recht: vb. in hoeverre aanvaarden ondergeschikten wettelijke

maatregelen, in hoeverre hebben ze vertrouwen in recht…?


38

probleem van de legitimering: in hoeverre erkennen gezagsonderhorigen bevelen,

normen, beslissingen… van het ‘hogere gezag’ als juist?

- Ook sancties moeten gelegitimeerd worden

- Probleem legitimering speelt in tal van instituties en organisaties

onderscheid macht gezag

* gezag

- juridische betekenis: ‘het boven ons aangestelde gezag’

- sociologische betekenis: relatie meer machtigen – minder machtigen

* macht = gelegitimeerde macht

- Waarom en wanneer moet recht en wetten gehoorzaamd worden? (recent ook wanneer

mogen of moeten wetten gehoorzaamd worden?) Rsoc: waarom gehoorzamen burgers

de facto aan het recht?

1) Gehoorzaamheid wordt afgedwongen door sancties (dwangtheorie) (WEBER):

recht verschaft machthebber monopolie over fysieke dwangmiddelen = basis van de

door het recht afgedwongen sociale orde. Legitimering dwang: gebaseerd op

legaliteit van degene die dwang uitoefent (dwang moderne recht berust op legaal-

rationeel gezag)

2) Gehoorzaamheid wordt verleend op grond van instemming met de regels en de

normen (consensustheorie) (EHRLICH): recht vindt bron en basis in morele principes

van het ‘levende recht’ (= zoals door subjecten gemaakt en ervaren). Recht vindt

basis in aanvaarding door burgers (geen gehoorzaamheid op grond van

sanctiebedreiging, maar omdat men normen legitiem erkent). Aanvaarding zal per

norm en per groep van bevolking verschillen.

- Legitimeringsprobleem speelt op minstens drie niveaus2

a) fundamentele uitgangspunten van een rechtssysteem (vb. individuele rechten,

procesrecht, openbaarheid…)

b) afzonderlijke rechtsinstellingen (vb. het vertrouwen in de rechterlijke macht of

politie)

c) afzonderlijke wetten of samenhangend stelsel van wettelijke maatregelen (vb. de

drooglegging, de abortuswetgeving, de belastingwetgeving)

2 Potentiële examenvraag!


39

ook nadere analyse onderlinge relaties tussen niveaus noodzakelijk (vb. na

hoeveel wetten die niet vertrouwen van burgers hebben komt legitimiteit van

instellingen (zoals Parlement) in het gedrang?...)

- Gaat het bij de legitimering van het recht om individualistische visie of verloopt dit proces

via groepen, organisaties…?

organisaties = geïnstutionaliseerde legitimering

3.2. Het recht en de publieke opinie

- Vragen: moet mening van meerderheid gemeenschap gevolgd worden wanneer deze

indruist tegen positieve recht, wat is democratie, wat is de gemeenschap, in hoeverre moet

WG rekening houden met publieke opinie-onderzoek…

- Rsoc: heel wat opinie-onderzoek (o.a. PODGORECKI)

* = onderzoek naar het rechtsbewustzijn, rechtsgevoel… Voor andere Rsoc eerder

een politiek instrument dan wetenschappelijke analyse van werkelijkheid.

* GALTUNG: vijf bezwaren te individualistisch, te democratisch, te statisch

(momentopnames), beperkt tot brede middenklasse, sociale afstand interviewer-

geïnterviewde te smal

- Besluit: publieke opinie-onderzoeken vertellen meer over geïnterviewde en over

wetenschapsopvattingen van interviewer dan dat ze iets zeggen over recht.

3.3. Rechtsbedeling

- Aandacht voor sociale omstandigheden waarin verschillende groepen toegang vinden in de

rechtsbedeling = ongelijkheidsthema

bepaalde groepen slagen er beter in hun rechten te realiseren

- Naast objectieve rechtsbedeling ook onderzoek naar subjectieve ervaringen van

rechtsbedeling (vb. waarom procederen mensen, hoe ervaren mensen uitkomst proces, hoe

ervaren gedetineerden hun voorhechtenis…?)

HOOFDSTUK 4: RECHTSBEGINSELEN EN FUNDAMENTELE BEGRIPPEN


40

- Recht

* concepten met zeer ruime betekenis (vb. schuld, rechtvaardigheid, contract…)

* rechtsbeginselen al dan niet in wet opgenomen (vb. beginsel van de goede trouw,

beginsel van niet-terugwerkende kracht van strafwet…)

in administratief recht: ABBB (vb. gelijkheidsbeginsel,

motiveringsbeginsel…)

- Rsoc: oog voor sociale omstandigheden waarin beginselen/concepten worden gehanteerd,

maar ook voor sociale functie, betekenis van begrippen en beginselen.

spanningsvelden tussen begrippen en beginselen (vb. rechtmatigheid –

doelmatigheid opsporen misdrijven)

- Rsoc: belangrijke bijdrage op vlak van rechtsbeginselen want ziet hoe rechtsbeginselen in

verschillende rechtstakken worden toegepast

vb. indien interesse voor gelijkheidsbeginsel kijken naar toepassing in

- strafrecht straftoemeting

- administratief recht verlenen van vergunning

- belastingrecht

- internationaal recht vetorecht

- Rsoc heeft voor ogen dat rechtsbegrippen komen uit dagelijkse leven + rechtspraktijk

rechtsbeginselen spelen rol bij beslissingen

DEEL III TOEKOMSTPERSPECTIEVEN IN DE RECHTSSOCIOLOGIE

- Nood aan vergelijkend onderzoek over sociale condities van het recht in andere

samenlevingen (vb. recht in Derde Wereld)

- Sociologie: minder groot prestige dan andere wetenschappen (stijging geloof sociologie als

“maakbaarheid” samenleving stijgt)

- Rsoc ontwikkelt zich in context van natie onder druk door internationalisering,

Europeanisering Rsoc in de toekomst meer gericht naar Europese normen


41

- Natie onder druk leidt tot grondwetswijzigingen waarbij bevoegdheden overgaan naar

kleinere statelijke eenheden Rsoc zal meer oog moeten hebben voor trends op lagere

bestuurlijke niveaus

- Recht reguleert steeds meer en meer alle aspecten sociale leven gaat gepaard met

groeiende vervreemding recht – maatschappij leidt tot legitimiteitscrisis recht gaat ten

koste van voorspelbaarheid, formeel karakter, stabiliteit… van recht

- Toegankelijk maken van het recht tendens toegankelijkheidsproblemen te omzeilen

door conflictbemiddelingsmechanismen die informeler zijn dan juridische mechanismen

men wil echter juridiseren (= formaliseren) waarbij rechter zich uitspreekt over uitvoering

straffen (behoort in feite toe aan administratie gevangeniswezen, vb. nieuwe wet voorlopige

hechtenis)

- Individualisme in Rsoc zeer centraal laatste tijd trend om groepen + rechtspersonen als

rechtsonderhorigen te beschouwen (vb. VZW Liga van Rechten van de Mens kan juridisch

procedure starten)

- Post-moderne samenleving3

* F. SNYDER bespreekt effecten globalisering op recht

rol jurist, logica rechtspraktijken en natuur van juridisch domein gewijzigd

ontwikkeling nieuwe rechtsvormen en –stelsels (verschillend van statelijk

recht) grenzen nationaal – internationaal recht vervagen

‘governance of globalization’ gekenmerkt door:

- contracten tussen formeel gelijke partijen (staten, individuen…)

- hiërarchie die zich uit in ‘multilevel governance’ (verschillende

niveaus van ‘governance’ interageren)

- transnationale netwerken (publiek, privaat of hybride)

- ‘lex mercatoria’: mix van publieke en private regelgeving, vorm van

gereguleerde zelfregulering (meer brede principes dan gedetailleerde

regels)

- globaal rechtspluralisme (door combinatie publieke, private en

hybride ‘governance’)

3 Potentiële examenvraag!


42

- ‘soft law’: niet-bindende gedragsregels, maar toch praktische en

juridische effecten (beantwoorden beter aan onzekere

omstandigheden)

CRIMINALISERING ALS LAATMODERNE SOCIALE

CONTROLESTRATEGIE. DE ONTWIKKELING VAN HET STRAFRECHT

ONDER DE ‘PAARSE’ REGERINGEN VERHOFSTADT I EN II (1999-

2007)4

- Sociaal-wetenschappelijke verklaringen voor de ontwikkeling van het strafrecht

a) opinies, waarden, ideologieën…

b) sociale groepen, sociale bewegingen, sociale klassen

c) de staat en de politieke partijen

d) de economische context

- Het strafrecht en (de veiligheid van) de staat

* de volkenrechtelijke misdrijven (criminalisering gebruik anti-persoonsmijnen,

criminalisering foltering, bestraffing ernstige schendingen van het internationaal

humanitair recht, criminalisering rekrutering huurlingen)

* de criminalisering van het (internationaal) terrorisme (criminalisering verspreiding

van stoffen waardoor ernstige gevoelens van vrees veroorzaakt worden voor een

aanslag op personen of op eigendommen, criminalisering terrorisme, criminalisering

financiering terrorisme)

* het vreemdelingenstrafrecht (wijziging wet op de politie van de vreemdelingen,

criminaliseren persoon die binnenkomen, verblijven of doorreizen van vreemdeling

buiten de EU voorbereidt, vergemakkelijkt of eraan hulp verleent, criminaliseren

schijnhuwelijk)

- Het strafrecht en de economie (criminalisering van computer- en

telecommunicatiepraktijken, criminalisering van productie- en handelspraktijken met het

oog op de bescherming van de consument, criminalisering van financiële praktijken,

criminalisering van praktijken in het vervoer van goederen en persoon, criminalisering van

4 Niet in syllabus!


43

georganiseerde misdaadpraktijken (vb. valsmunterij, illegale wapenhandel, witwassen van

geld, mensenhandel en mensensmokkel, omkoping, namaak))

- Het strafrecht en de civiele maatschappij

* decriminalisering en depenalisering die tegemoet komen aan de verwachtingen van

de progressieve middenklassen (vb. decriminalisering euthanasie, decriminalisering

toedienen substitutiemiddelen door artsen aan verslaafden, depenalisering de facto

van soft druggebruik)

* zwaardere criminaliseringen die tegemoet komen aan de verwachtingen van de

progressieve middenklassen (vb. racisme en xenofobie en discriminatie, familiaal en

partnergeweld, geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag op het werk,

strafrechtelijke bescherming zwakke weggebruiker, strafrechtelijke bescherming van

dieren)

* zwaardere criminaliseringen van de sociale onderkant van de samenleving (vb.

meer repressieve aanpak van jeugddelinquenten, zwaardere strafrechtelijke of

administratiefrechtelijke sanctionering van verstoringen van de openbare orde op

straat, in het openbaar vervoer, in en rond voetbalstadia…, zwaardere criminalisering

van geweld tegen gezagsdragers en leden van de publieke macht)

- Een structureel-historische analyse van de strafrechtsontwikkelingen (1999-2007)

* Belangrijke vaststellingen:

Belgisch bijzonder strafrecht voor het eerst in naoorlogse periode in zoveel

verschillende domeinen gewijzigd

Meeste wijzigingen in richting van meer repressief strafrecht

Voor het eerst werd evolutie strafrecht in zo’n sterke mate bepaald door

beslissingen op het internationale en Europese niveau

* Laatmoderne ontwikkelingen van de kapitalistische productiewijze

Belgisch strafrecht werd aangepast aan neoliberale economische globale

context en aan belangen van economisch en financieel establishment

In mindere mate werden belangen van consumenten in enkele nieuwe

belangrijke marktsectoren (telecommunicatie, elektronisch handelsverkeer…)

strafrechtelijk beter beschermd

Legale economie werd beter beschermd tegen georganiseerde illegale

economische activiteiten

* Laatmoderne culturele, morele en sociale ontwikkelingen


44

Laatmoderne ontwikkelingen van de kapitalistische productiewijze hebben

indirect de culturele, morele en sociale relaties in de civiele maatschappij

grondig gewijzigd.

Het strafrecht werd enerzijds aangepast aan een aantal decriminaliserende

en criminaliserende verwachtingen van de progressieve middenklassen met

betrekking tot de private en publieke orde

Het strafrecht werd anderzijds aangepast aan een aantal criminaliserende

verwachtingen van de conservatieve middenklassen met betrekking tot de

publieke orde

* Laatmoderne politieke ontwikkelingen

Laatmoderne ontwikkelingen in de kapitalistische productiewijze hebben

een belangrijke impact op de nationale staat

De strafwetswijzigingen in verband met (de veiligheid van) de staat en de

economie ondersteunen zowel een neoconservatieve militaire en politieke

wereldorde als een neoliberale globale economische orde. Zij weerspiegelen

eveneens een verminderde relatieve autonomie van de staat ten overstaan

van globale politieke, economische en financiële machtsgroepen

De strafwetswijzigingen in verband met de civiele maatschappij komen

tegemoet aan verwachtingen van zowel de progressieve als de conservatieve

middenklassen. De relatieve autonomie van de staat met betrekking tot de

morele, culturele en sociale relaties in de civiele maatschappij is groter dan

met betrekking tot de veiligheid van de staat en de economie.

- CONCLUSIE

* Criminalisering is een centrale laatmoderne sociale controlestrategie ten aanzien

van groepen die economisch, politiek, sociaal en cultureel uitgesloten worden

* Gedurende de regeringen Verhofstadt I en II (1999-2007) is deze laatmoderne

sociale controlestrategie op een ‘paarse’ wijze uitgebouwd, d.w.z. neoliberaal van

oriëntatie maar ondergeschikt ook rekening houdend met een groene/sociaal-

democratische context

SAMENVATTING RECHTSSOCIOLOGIE - VRG Gent · samenleving en in relatie tot de moraal - Alle...

Documents

Transcript of SAMENVATTING RECHTSSOCIOLOGIE - VRG Gent · samenleving en in relatie tot de moraal - Alle...