Visie Medisch en Zorg Rotterdam

Een gezonde bedrijfstak

Concept

Gemeente RotterdamOntwikkelingsbedrijf

April 2008

Redactie: Team Medisch, Creatieve Economie en Vrijetijdseconomie

Met medewerking van GGD, JOS, SoZaWe, dS+V en Stichting ZorgimpulsVormgeving:Druk: Oplage:

1

Inhoudsopgave

Samenvatting 2

1. Inleiding 51.1 Economische visie op 'medisch en zorg' 51.2 Waarom kiest Rotterdam voor apart beleid voor de medische en

zorgsector? 61.3 Waarom zorgt 'medisch en zorg' voor economische groei? 61.4 Relatie met bestaand beleid 61.5 Leeswijzer en verantwoording 7

2. De Rotterdamse zorgeconomie: omvang en betekenis 82.1 De grenzen van de zorgeconomie 82.2 Werkgelegenheid 92.3 Financiële betekenis 122.4 Vastgoed 13

3. Trends en ontwikkelingen in de zorgeconomie 143.1 Maatschappelijke ontwikkelingen 143.2 Trends in de zorgsector 16

4. Ambities, doel en speerpunten van beleid 204.1 Inleiding 204.2 Ambities en doelstelling 204.3 SWOT-analyse en speerpunten van beleid 214.4 Randvoorwaarden 244.5 Uitvoeringsprogramma Zorgeconomie Rotterdam 24

2

Samenvatting

Zorgeconomie: groei en transitie versterken elkaar

Met de vergrijzing van Nederland en de groei van het aantal chronisch zieken, stijgt de interesse ingezondheid en de gezondheidszorg. De zorgsector reageert daarop met onder meer aandacht voorpreventie en nieuwe geavanceerde technieken. Bij de snelle groei van de zorgeconomie die hieruitvoortvloeit, heeft Rotterdam een gunstige uitgangspositie. De meeste Rotterdamse instellingenhebben een verzorgingsgebied dat ook een groot deel van de directe regio en van het zuidwestenvan Nederland beslaat. Het bovenregionale of zelfs landelijk verzorgingsgebied van sommigeinstellingen is aantrekkelijk voor bezoekers en bedrijven. Duidelijk is dat de zorgsector niet alleengroeit, maar ook een verandering doormaakt van aanbod- naar vraaggericht. De nieuwe productenen diensten en de bijbehorende nieuwe vormen van ondernemerschap zorgen ook weer vooreconomische groei. De 'verkleuring' van de Rotterdamse bevolking brengt extra mogelijkhedenvoor nieuw ondernemerschap met zich mee. Ook de medische sector in Rotterdam heeft gunstigeperspectieven. De hoge kwaliteit maakt dat medische sector direct bijdraagt aan het ontwikkelenvan een internationaal innovatief topklimaat, dat Rotterdam als kennishaven van wereldklasse opde kaart kan zetten. Spil hierin is het Erasmus MC, dat met zijn vele medische specialismen zowellandelijk als internationaal bekend staat als topvoorziening. Het Erasmus MC heeft de potentie veelmedische bedrijvigheid naar Rotterdam te trekken.

OmvangIn 2040 zal, aldus op rekenmodellen gebaseerde voorspellingen, de zorgvraag in Nederlandverdubbeld zijn ten opzichte van 2007. De gezondheids- en welzijnszorg, nu al de tweedewerkverschaffer van Rotterdam, zal dan de grootste banenmotor van de stad zijn. Opmerkelijk isdat in deze brede sector rond de tien instellingen verantwoordelijk zijn voor meer dan driekwartvan de werkgelegenheid. Lange tijd was de gezondheidszorg een grotendeels sterk gereguleerdesector. Met de omslag naar deregulering en meer marktwerking komen steeds meer financiëlegegevens beschikbaar, zoals omzet en investeringscijfers. Naar schatting ligt de bruto-omzet vande sector in Rotterdam tussen de twee en drie miljard euro per jaar. Grote instellingen, zoalsziekenhuizen en (thuis)zorginstellingen, hebben hierin een belangrijk aandeel.

BetekenisDe zorgeconomie groeit met name in bepaalde segmenten. Op de consument gericht (BtoC, ofwelBusiness-to-Consumer) zijn op preventie gerichte bedrijven, ziekenhuiszorg, GGZ-zorg en sport enwellness. In de BtoB(Business-to-Business)-markt groeit vooral het R&D(Research & Development)-segment sterk, net als de medisch- en zorggerelateerde productie. Nieuwe ondernemers spelen inop deze groeimarkten en introduceren steeds meer vernieuwende concepten. Ook hier ligt eengroeikans voor het aandeel van het midden- en kleinbedrijf in de sector.

Trends en ontwikkelingen

De toenemende vraag naar zorg biedt economisch grote kansen voor Rotterdam. Terwijl aan deonderkant van de economie bijvoorbeeld huishoudelijke hulpen doorgroeien tot verzorgenden,zullen aan de bovenkant onder andere hoogwaardige woonmilieus en goede voorzieningen ervoorzorgen dat de stad de zilveren golf kan vasthouden of naar zich toe trekken.

Kritische zorgconsumentEen van de belangrijkste algemene trends van dit moment is de opkomst van nieuwe enkoopkrachtige doelgroepen, zoals de 'zilveren golf' (vitale, koopkrachtige senioren). Terwijl dezorgsector verandert van aanbod- naar vraaggestuurd met op kwaliteit gebaseerde concurrentie,verandert de burger steeds meer in een kritische (zorg)consument. Men is op zoek naar zorg diehet beste aansluit bij de behoeften en bereid daarvoor meer te betalen.

ICT-innovatiesEen belangrijke ICT-innovatie in zowel de gezondheidszorg als de jeugdzorg is de ontwikkeling vanhet EPD / EKD (Elektronisch Patiënten / Kind Dossier). Rotterdam, Amsterdam en de regio Twentezijn hierin koplopers. Daarnaast biedt Rotterdam met de aanleg van het glasvezelnet ookbelangrijke randvoorwaarden voor andere innovaties op ICT-gebied.

3

WoonconceptenDe zilveren golf en chronisch zieken hebben niet alleen behoefte aan meer en betere medische zorgen zorg- en welzijnsdiensten. Zij willen ook aantrekkelijke woonconcepten, waarbij ze zo langmogelijk thuis kunnen blijven wonen. Gemeentelijke diensten, deelgemeenten, corporaties enandere marktpartijen werken met elkaar samen om deze woonconcepten te ontwikkelen. Kansrijkegebieden kunnen hierdoor uitgroeien tot woon-zorgzones (wijken met een optimalezorginfrastructuur). De vraag is groot en de bouwopgave voor deze groepen is in Rotterdam danook fors. Corporaties, ontwikkelaars en zorgaanbieders zetten zich hiervoor in.

Zorgcentra en zorgboulevardsNog een trend: de ontwikkeling van grote(re), commerciële(re) zorgcentra en zorgboulevards. Deonderlinge concurrentie zet ziekenhuizen aan tot het ontwikkelen van consumentgerichtevernieuwingen en voorzieningen. Voorbeelden hiervan zijn fenomenen als ‘zorghotels’, en‘zorgboulevards’. Vaak is de nieuwbouw van een ziekenhuis de aanleiding om dit soort extravoorzieningen te realiseren, zoals bij het Maasstad Ziekenhuis (voormalig Medisch CentrumRijnmond Zuid, MCRZ). Zorgboulevards bestaan vaak uit medische voorzieningen enzorgvoorzieningen, aangevuld met bijvoorbeeld horeca, detailhandel en een zorghotel. Behalve voordeze BtoC-bedrijven kunnen de locaties rondom ziekenhuizen ook een aantrekkelijkevestigingsplaats zijn voor BtoB-bedrijven.

Meer eerstelijnDe trend naar marktwerking en concentratie op wijkniveau blijkt ook uit de toename vangezondheidscentra en eerstelijnscentra, waarin meerdere eerstelijnsdisciplines gezamenlijk eenonderkomen hebben, zoals apothekers, huisartsen, praktijkverpleegkundigen, fysiotherapeuten enverloskundigen.

Ambities en doelstellingen

De gemeente Rotterdam heeft met haar beleid voor de zorgeconomie vier ambities:

- de zorgeconomie draagt bij aan een sterkere economische structuur en een betervestigingsklimaat in Rotterdam;

- Rotterdam heeft een goed functionerend proces van kennisvalorisatie, waarbij medische kenniswordt omgezet in een product en een bedrijf, zodat werkgelegenheid en omzet ontstaan;

- scholieren en studenten kiezen bewust voor een loopbaan bij Rotterdamse medische enzorginstellingen en vinden in Rotterdam een passende baan;

- Rotterdam is een aantrekkelijke woonstad voor alle groepen in de samenleving, met name voorde zilveren golf.

Rotterdam zet deze ambities om in één centrale doelstelling:

De Rotterdamse zorgeconomie is een gezonde economische sectormet veel bedrijvigheid en werkgelegenheid.

De gemeente heeft ook een aantal subdoelen geformuleerd:

- de zorgeconomie draagt bij aan een innovatiever ondernemingsklimaat door de koppeling van dekennis bij kennisinstellingen aan het regionale bedrijfsleven;

- door goede investerings- en vestigingsvoorwaarden kent Rotterdam meer en beterondernemerschap in de gezondheidszorgsector en aanpalende sectoren als welzijn, sport enwellness;

- de opleiding van het Rotterdamse arbeidspotentieel sluit beter aan bij de vraag in degezondheids- en welzijnssector;

- de basisvoorzieningen in de zorg zijn afgestemd op de veranderende maatschappelijke vraag.

Om die doelen te bereiken, zet Rotterdam zich in voor:

- passende huisvesting, zowel voor bewoners als voor bedrijven;- een goede opleidingsstructuur, die aansluit op de vraag van de arbeidsmarkt;- het stimuleren van innovaties in de zorg;

4

- de vorming van netwerken tussen medische en zorginstellingen, kennis- en onderwijsinstellingen,medische bedrijvigheid en overheden;

- het opbouwen van het imago van Rotterdam als medische en zorgstad.

5

1. Inleiding

1.1 Economische visie op 'medisch en zorg'

De gezondheidszorg (kortweg ‘medisch en zorg’ of ‘cure en care’) strekt zich uit van het begeleidenvan gehandicapten tot wetenschappelijke ontdekkingen en van medische wellness totgecompliceerde operaties in ziekenhuizen. Deze Visie Medisch en Zorg Rotterdam 2015 bekijkt desector als bedrijfstak: hoe kan de economische spin-off van alle medische en zorgactiviteitenworden vergroot? Het gaat daarbij om de spin-off van fysieke zorglocaties, maar ook om zaken alsnieuw ondernemerschap en kennisvalorisatie en om de vraag of er voldoende gekwalificeerdpersoneel is om de groei van de sector te waarborgen. In deze visie brengen we medisch en zorgsamen, omdat Rotterdam alleen het imago ‘medische en zorgstad’ kan krijgen als zowel medischals zorg kwalitatief goed zijn ontwikkeld.

Stuwende activiteiten zijn economische activiteiten die zorgen voor concentratie / agglomeratie. De stuwendeactiviteiten trekken mensen en geld aan uit andere regio's en vaak ook uit andere landen. Verzorgendeactiviteiten hangen meestal samen met stuwende activiteiten en zijn gericht op de bevolking van de eigenregio. De groei van een stuwende bedrijfstak zorgt voor de groei van andere, van deze bedrijfstak afgeleide,organisaties en bedrijven.

De gezondheidszorg is zowel een stuwende als een verzorgende bedrijfstak. Stuwend door de R&D-organisaties en -bedrijven, ziekenhuizen en de farmaceutische industrie. Hun grootste klantenkomen van buiten de stad en zorgen voor inkomsten binnen de stad. Verzorgend door debasisvoorzieningen in de wijken, zoals verpleeghuizen, woonzorgcentra, eerstelijnszorg en wellness.De organisaties in de verzorgende sector zijn vooral kleinschalig, het zijn de toeleveranciers van hetstuwende deel van de gezondheidszorg. De werknemers komen vaak uit de stad zelf. De betekenisvan de verzorgende tak neemt toe door de stijgende zorgvraag van de groeiende groep ouderen enchronisch zieken in de stad. Deze Visie Medisch en Zorg Rotterdam 2015 gaat zowel over deverzorgende als over de stuwende economie.

Gezien de speerpunten uit de Stadsvisie Rotterdam 2030 en de Investeringsstrategie gaat dezeruimtelijk-economische visie ook in op de betekenis van de sector voor gebiedsontwikkelingen enop het maatschappelijke, economische en financiële hefboomeffect van een gebiedsgerichteaanpak.

1.2 Waarom kiest Rotterdam voor apart beleid voor de medische en zorgsector?

Werkgelegenheid, ruimte voor ondernemerschap, een aantrekkelijk vestigingsklimaat en hetstimuleren van kennisontwikkeling, innovatie en samenwerking zijn belangrijke aandachtspunten inde Economische Visie 2020 van de gemeente Rotterdam, net als de quality of life in de stad. Om dehieronder genoemde redenen is het medisch cluster een van de drie speerpunten in het economischbeleid van het college.

Een gezonde bevolking is een economisch productieve bevolkingDe meest basale economische reden om in te zetten op 'medisch en zorg' is dat een goedegezondheidszorg bijdraagt aan economische voorspoed: een gezonde bevolking is een economischeproductiefactor. Bovendien is een goed functionerend stedelijk stelsel van gezondheidszorg eeneconomische aanwinst voor de stad: zorginstellingen trekken opleidingen en toegepastebedrijvigheid aan.

Krachtige groeisector en toenemende economische meerwaardeDe sterk toenemende vergrijzing en de daarmee gepaard gaande meer dan gemiddelde groei van'medisch en zorg' is een landelijk gegeven. Rotterdam kent een minder sterke vergrijzing dan derest van Nederland maar in 2030/2040 heeft ook Rotterdam de landelijke cijfers bereikt. Núinvesteren in deze ontwikkeling kan eraan bijdragen dat de Rotterdamse senioren in de stad blijvenen dat senioren van buiten Rotterdam kiezen als woonstad. In het verleden was 'medisch en zorg'een sterk gereguleerde en daardoor economisch weinig interessante sector. Op dit moment is'Medisch en zorg' de op één na grootste sector van Rotterdam en de belangrijkste banenmotor vande stad: een krachtige groeisector met steeds meer marktinitiatieven. Voor de komende jaren

6

wordt een sterke groei verwacht van zowel de markt voor gezondheidszorg als de markt voorwelzijn en wellness. Er is dan ook steeds meer erkenning voor de economische meerwaarde van desector voor de stad.

De gemeente kan faciliteren en stimulerenOmdat de werkgelegenheid in onder meer de industriële sector afneemt, is het belangrijk nieuwewerkgelegenheid te stimuleren. Voor 'medisch en zorg' is de werkgelegenheidsverwachting positiefen we mogen verwachten dat de werkgelegenheid en de omzet zullen groeien, ook zonder ingrijpenvan de gemeentelijke overheid. De gemeente is echter in staat om deze groei te ondersteunen ente versterken met bijvoorbeeld beleid op werkgelegenheid en gronduitgifte & vastgoed, integralegebiedsontwikkeling en procedures op het gebied van de ruimtelijke ordening (RO-procedures).Ook kan de gemeente de sector een impuls geven door gebruik te maken van de mogelijkheden diede Wet maatschappelijke ondersteuning (WMO) biedt. Bovendien kan de gemeente optreden alspublieke ontwikkelaar, partijen bij elkaar brengen en de gemeentelijke visie over de zorgeconomieuitdragen.

1.3 Waarom zorgt 'medisch en zorg' voor economische groei?

De economische groei waartoe 'medisch en zorg' leidt, heeft verschillende oorzaken. De tweebelangrijkste zijn de verandering van de maatschappelijk vraag en innovaties in de medischesector.

De maatschappelijke vraag naar zorg verandertEr zijn verschillende oorzaken voor de verandering van de maatschappelijke vraag naar zorg.Cliënten en patiënten zijn steeds onafhankelijker waardoor de verschuiving van aanbod- naarvraaggestuurde zorg is ontstaan. Resultaat daarvan is zorg-op-maat: de burger is de baas. Hierliggen economische kansen.- Door de dubbele vergrijzing (er komen meer ouderen die bovendien steeds ouder worden), de

stijging van het aantal chronisch zieken en de groeiende aandacht voor preventie groeit de vraagnaar zorg. Daarmee groeit ook de werkgelegenheid maar de beroepsbevolking groeit niet mee,waardoor niet kan worden voldaan aan de vraag. Er zijn technische en arbeidsbesparendeinnovaties nodig om voldoende zorg te kunnen bieden. Deze innovaties zorgen voor economischegroei en maken de vraaggeoriënteerde zorg mogelijk.

- In een multiculturele stad als Rotterdam vragen verschillende etnische groepen anderezorgdiensten. Tegelijkertijd is de consument, allochtoon én autochtoon, steeds meer bereid zelfte betalen voor goede zorg. Net als de achterblijvende groei van de beroepsbevolking leiden ookdeze ontwikkelingen tot innovaties. De marktwerking in de zorg stimuleert die innovaties. Daarbijmoet rekening worden gehouden met de (landelijke) ontwikkelingen op het gebied van deZorgverzekeringswet en het verzekerde (basis-)pakket aan zorgdiensten.

De medische sector innoveertVan oudsher is de medische sector bijzonder innovatief. Een constante stroom vanwetenschappelijke ontdekkingen doet klachten verminderen en zorgt ervoor dat mensen genezen.Deze ontdekkingen krijgen een economische spin-off als ze worden omgezet in nieuwe productenen diensten die bedrijfsmatig op de markt worden gebracht. De toename van aangevraagde enerkende patenten vormt een goede basis voor meer werkgelegenheid en omzet in de stad. HetRotterdamse academisch medisch centrum Erasmus MC telt internationaal mee op het gebied vanlife sciences. Het Sint Franciscus Gasthuis is het eerste en vooralsnog enige algemene ziekenhuis inNederland met de status topkliniek.

1.4 Relatie met bestaand beleid

Het Ontwikkelingsbedrijf is betrokken bij het bevorderen van innovatie door versterking van hetR&D-segment. Het gaat daarbij om de spin-off van het Erasmus MC, kort gezegd om het te geldemaken van kennis. Concreet gaat het daarbij om de Incubator en het Erasmus MC Biomedical Fund.Met business development en acquisitie wil het Ontwikkelingsbedrijf meer medische bedrijvigheidstimuleren. Ook de economische spin-off van twee grote nieuwbouwprojecten heeft de aandachtvan het Ontwikkelingsbedrijf: het Erasmus MC op Hoboken en het Maasstad Ziekenhuis bijLombardijen. De gebiedsontwikkeling in het kader van Science Port Holland maakt de vestiging

7

mogelijk van hoogwaardige en kennisintensieve medische bedrijven op Schieveen en Technopolis(gemeente Delft). Het glasvezelnet waarvan de aanleg wordt gestimuleerd door de gemeenteRotterdam, biedt 'medisch en zorg' de mogelijkheid verder te innoveren.

Ook ander bestaand beleid is relevant voor de zorgsector. In deze visie houden we rekening metonder meer het beleid- in het kader van het Pact op Zuid- het programma Student City- de creatieve economie- de geactualiseerde Woonvisie- van de dienst Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SoZaWe) voor de uitvoering van de WMO- in het kader van preventie en zorgvoorzieningen op wijkniveau, van de Gemeentelijke

Gezondheidsdienst (GGD).

Deze visie op 'medisch en zorg' zorgt voor samenhang in het bestaande gemeentelijke beleid envult waar nodig witte vlekken op.

1.5 Leeswijzer en verantwoording

Vanuit de kerntaken van de gemeente Rotterdam wil het Ontwikkelingsbedrijf met deze VisieMedisch en Zorg Rotterdam een bijdrage leveren aan de verbetering van de economische structuurvan de stad. De visie laat zien hoe de sector 'medisch en zorg' eruit ziet, wat de economischebetekenis ervan is voor Rotterdam is, hoe ruimtelijk-economisch beleid van de gemeente extrakansen biedt voor de stad en welke doelstellingen en ambities de gemeente daarbij heeft.

Bij het opstellen van de visie is gebruikgemaakt van de onderstaande studies. De onderzoeken zijnspeciaal voor deze visie uitgevoerd in opdracht van het Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam.

Ruimtelijk Economische Analyse en Strategisch Advies Zorgeconomie Rotterdam, Stec Groep BV,juli 2007 (Bijlage 1).Presentatiemateriaal Analyse en Strategisch Advies Zorgeconomie Rotterdam, Stec Groep BV, juli2007 (Bijlage 2).Kansenkaart MCRZ / Zorgboulevard Rotterdam, Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam en Adviespraktijkvoor Stedelijke Ontwikkeling, juli 2007 (Bijlage 3).Kansenkaart Erasmus MC / Hoboken, Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam en Adviespraktijk voorStedelijke Ontwikkeling, juli 2007 (Bijlage 4).Woon-zorgbeleving in Rotterdam, een multicliëntstudie uitgevoerd door Smart Agent. HetOntwikkelingbedrijf Rotterdam was medeopdrachtgever (de inhoud van deze studie is nietopenbaar).

8

2. De Rotterdamse zorgeconomie - omvang en betekenis

2.1 De grenzen van de zorgeconomie

De zorgsector wordt vaak gezondheids- en welzijnssector genoemd: een op het aanbod gebaseerdeindeling. De indeling die we hier hanteren, is gebaseerd op de vraag: dat wat zich afspeelt rond deindividuele patiënt of cliënt.In de gezondheidszorgsector onderscheiden we zorg gericht op genezing ('cure' of 'medisch') enzorg gericht op verzorging ('care' of 'zorg'). Onder 'medisch' vallen bijvoorbeeld ziekenhuizen enmedisch-specialisten, huisartsen, psychiaters, revalidatieartsen en farmaceuten. Onder zorg vallenonder meer verpleeghuizen, thuiszorginstellingen en instellingen voor verstandelijkgehandicaptenzorg. We komen er niet onderuit dat de scheidslijn tussen ‘medisch’ en ‘zorg’ somswat diffuus is. Zoals bij instellingen voor geestelijke gezondheidszorg (GGZ) waar kortdurende, opgenezing gerichte behandelingen worden afgewisseld met langdurige, op bescherming enverzorging gerichte woonvormen. Behandeling en verzorging lopen dan soms door elkaar heen.Naast 'medisch en zorg' is er nog de zeer brede sector 'welzijn'. Hier staat met name hetwelbevinden en de maatschappelijke deelname van burgers centraal. Denk bijvoorbeeld aan hetmaatschappelijk werk, het ouderenwerk en het opbouwwerk. Preventie is geen sector op zich envalt, afhankelijk van de aard, onder ‘medisch’, ‘zorg’ of ‘welzijn’.

Kijken we naar wetgeving en geldstromen, dan komen we tot volgende indeling:

ZORGSECTOR welzijn preventie medisch zorg

financiering gemeente gemeente - zorg-verzekeraar- eigenbetalingen

- zorg-verzekeraar- eigenbetalingen

- zorg-verzekeraar- eigenbetalingen

wettelijkebasis

WMO WCPV ZVW ZVW AWBZ

WMO: Wet maatschappelijke ondersteuning (samenvoeging van Welzijnswet, Wet

voorzieningen gehandicapten, huishoudelijke hulp uit de AWBZ en de openbaregeestelijke gezondheidszorg (OGGZ) uit de WCPV)

WCPV: Wet collectieve preventie volksgezondheidZVW: ZorgverzekeringswetAWBZ: Algemene wet bijzondere ziektekosten

In deze visie staat het begrip 'zorgeconomie' centraal. Onder zorgeconomie verstaan we ‘alleeconomische activiteiten die direct of indirect een relatie hebben met (gezondheids)zorg’.In figuur 1 is duidelijk de afbakening van de zorgeconomie te zien, met in de kern degezondheidszorg en de welzijnszorg en eromheen de toeleverende segmenten.

Figuur 1. Segmenten binnen de zorgeconomie.

Bron: Stec Groep, 2007

9

De Stec Groep onderscheidt acht segmenten in de zorgeconomie:

gezondheidszorg ziekenhuizen, klinieken, apotheken, verpleeghuizen e.d.

welzijnszorg maatschappelijk werk, jeugdzorg, ouderenwerk

onderwijs mbo, hbo, universitair en postacademisch

wonen en zorg woningcorporaties, variaties aan woonconcepten entoeleveranciers van zorg aan huis

zakelijke en financiële dienstverlening zorgverzekeringen, adviesbureaus en ICT- bedrijven

science based en R&D academische ziekenhuizen, TNO en de farmaceutischeindustrie

productie, handel en distributie bijvoorbeeld medicamenten en hulpmiddelen

leisure, toerisme, wellness, sport,preventie en de congresindustrie

voor zover er een relatie is met de zorgsector

We beperken ons hier zoveel mogelijk tot ‘medisch en zorg’.

2.2 Werkgelegenheid

In 2005 was de Rotterdamse gezondheidszorg goed voor 17% van de werkgelegenheid (50.000mensen). 4 tot 6% hiervan wordt toegerekend aan de traditionele zorgsector (ziekenhuizen,zorginstellingen e.d.).

Tabel 1. Werkgelegenheid Rotterdam (>12 uur per week) naar bedrijfstak in 2005

Bedrijfstak Werkgelegenheid Aandeel

Zakelijke diensten 55.751 19%

Gezondheids- en welzijnszorg 50.114 17%

Transport 31.647 11%

Industrie en nutsbedrijven 28.454 9%

Detailhandel en reparatie 22.830 8%

Onderwijs 24.373 8%

Openbaar bestuur en overheid 17.486 6%

Bouwnijverheid 15.646 5%

Financiële diensten 16.010 5%

Groothandel 12.524 4%

Overige dienstverlening 13.120 4%

Horeca 8.947 3%

Post en communicatie 3.341 1%

Totaal 300.243 100%

Bron: Werkgelegenheidsmonitor Ontwikkelingsbedrijf, 2007

10

De COS-gegevens zijn gebaseerd op de ‘oude’ SBI-codering. De Stec Groep hanteert de nieuweSBI-codes, die eenduidiger zijn in hun definitie van ‘medisch’, ‘zorg’ en ‘welzijn’. Tabel 2 laat ziendat hierdoor nog eens 6000 Rotterdamse arbeidsplaatsen binnen de zorgeconomie vallen.

Tabel 2. Werkgelegenheid naar deelsectoren van de zorgeconomie in Rotterdam (2006)

Sector Werkgelegenheid Aandeel

Zorg 28.496 50,8%

Medisch intramuraal 15.083 26,9%

Medisch extra- en semimuraal 7.635 13,6%

Wellness en sport 1.891 3,4%

Detailhandel in medische ofzorggerelateerde producten

1.792 3,2%

Medische en zorggerelateerdeproductie

724 1,3%

Groothandel in productie enzorggerelateerde producten

316 0,6%

R&D medisch enfarmaceutisch

190 0,3%

Totaal 56.127 100,0%

Bron: Bedrijvenregister Zuid-Holland en de Stec Groep, eigen bewerking

Omdat er onvoldoende betrouwbaar cijfermateriaal beschikbaar is, nemen we niet alle segmentenuit figuur 1 op. Als we ze wel meetellen, wordt het aantal arbeidsplaatsen nog veel hoger. Ook deindirecte werkgelegenheid bij schoonmaakbedrijven, cateringbedrijven en beveiligingsbedrijvennemen we niet op.

De werkgelegenheid in de Rotterdamse zorgsector is goed voor 20 tot 22% van het totaal. Terwijltussen 2000 en 2005 de totale werkgelegenheid 2% minder werd, groeide de werkgelegenheid inde gezondheidssector met 19%. De Werkgelegenheidsmonitor van het Ontwikkelingsbedrijf(voorjaar 2007) voorspelt dat de gezondheids- en welzijnssector in elk geval tot 2012 de grootstebanenmotor van Rotterdam zal blijven. De groei uit figuur 2 is echter niet evenredig verdeeld overalle segmenten van de zorgeconomie.

Figuur 2. Groei werkgelegenheid in Rotterdam totaal vs gezondheids- en welzijnszorg, 2000-2005

Bron: CBS, bewerking door de Stec Groep

11

Tabel 3. De groei van de werkgelegenheid naar deelsectoren van de zorgeconomie in Rotterdam(2006)

Sector Groei 2001-2006 (abs.) Groei 2001-2006 (%)

Research en development,medisch en farmaceutisch

133 233,3%

Medische en zorggerelateerdeproductie

331 84,2%

Medische extramuraal ensemimuraal

2.016 35,9%

Zorg 3.896 15,8%

Detailhandel in medische ofzorggerelateerde producten

172 10,6%

Medisch intramuraal 1.039 7,4%

Wellness en sport 92 5,1%

Groothandel in productie enzorggerelateerde producten

-173 -35,4%

Totaal 7.506 15,4%

Bron: Bedrijvenregister Zuid-Holland en de Stec Groep, eigen bewerking.

Op de groothandel na zijn alle deelsectoren meer dan gemiddeld gegroeid. 'Zorg' leverde demeeste banen op, maar relatief gezien was de groei het grootst bij het R&D-segment (+233,3%,ofwel 133 banen). Ook de medische en zorggerelateerde productie (84,2 procent) en medischextramuraal (35,9 procent) groeiden flink. Met 7,4% groeide 'medisch intramuraal' minderspectaculair, maar het ging al met al wel om 1.039 arbeidsplaatsen.

Werkgevers in Rotterdamse zorgsectorBinnen ‘zorg’ zijn Laurens Wonen Zorg Diensten, Thuiszorg Rotterdam, De Stromen en Humanitasde grote werkgevers. De werkgelegenheid in de medische tak in de stad wordt gedomineerd doorde ziekenhuizen en de GGZ-instellingen. Sommige instellingen overschrijden door fusies destadsgrenzen.

Tabel 4. 'Zorg': de grootste werkgevers in Rotterdam, 2006

Organisatie Arbeidsplaatsen

Verpleging en verzorging

Laurens Wonen Zorg Diensten 4000

Thuiszorg Rotterdam BV / St. Zorggroep STR 4000 + 3000 alphahulpen

De Stromen 2400

Humanitas verpleging en verzorging 2000

Zorggroep Rijnmond 1400

ZorgCompas 1200

Humanitas thuiszorg 350

Hervormde Stichting Sonneburgh 300

12

Organisatie Arbeidsplaatsen

Verstandelijk gehandicaptenzorg

Pameijer 1283

ASVZ Zuid West 633

Bron: Jaarverslagen 2006 en informatie van de respectievelijke websites

Tabel 5. 'Medisch': de grootste werkgevers in Rotterdam, 2006

Organisatie Arbeidsplaatsen (inclusiefmedisch specialisten)

De drie locaties van het Erasmus MC, plus hetHavenziekenhuis en de faculteiten Geneeskunde en Beleid& Management Gezondheidszorg (BMG)

10.430

Gemeente Rotterdam (= GGD, consultatiebureaus) 5.735

Maasstad Ziekenhuis (voorheen MCRZ) 3.202

Stichting Bavo Europoort 2.400

Sint Franciscus Gasthuis 2.110

Ikazia Ziekenhuis 1.253

Bouman GGZ (inclusief de vestigingen in Capelle a/d IJsselen Dordrecht)

824

Rijndam Revalidatiecentrum (inclusief de vestiging inVlaardingen)

638

Oogziekenhuis Rotterdam 412

RIAGG Rijnmond NoordWest (inclusief de vestigingen inVlaardingen en Maassluis)

300

Bron: Jaarverslagen 2006 en informatie van de respectievelijke websites

Samen zijn ze goed voor ruim 50.000 arbeidsplaatsen. De dominantie van de grote spelers blijkt uithet feit dat de tien grootste werkgevers ruim 80% van de totale werkgelegenheid in degezondheidssector voor hun rekening nemen.

2.3 Financiële betekenis

De zorgeconomie is financieel gezien bijzonder belangrijk. Uit figuur 4 blijkt dat de brutotoegevoegde waarde van de sector (de productie minus de kosten van de grond- en hulpstoffen ende diensten van derden) sterk toeneemt. In 2004 tot boven de drie miljard euro.

13

Figuur 4. Bruto toegevoegde waarde van de gezondheids- en welzijnszorg in de regio Rijnmond,2001-2004 (in miljoenen euro’s)

Bron: CBS, 2007, bewerking door de Stec Groep

We beschikken over steeds meer omzet- en investeringscijfers maar de totale hoeveelheid is nogsteeds te summier. De gemeente heeft dan ook geen overzicht van de financieel-economischebetekenis van de zorgsector. Wel zijn er schattingen van de omzet en gegevens over de brutotoegevoegde waarde van de sector op regioniveau. Zetten we de totale bruto toegevoegde waardevoor de regio Rijnmond af tegen het aantal werknemers in 'medisch en zorg' dan zal de brutotoegevoegde waarde naar verwachting tussen de twee en drie miljard euro liggen. De omzet van detotale Rotterdamse zorgeconomie zal (nog) hoger zijn.

PriceWaterhouseCoopers stelt jaarlijks de Top 100 Gezondheidszorg vast. Maatgevend voor een plaats in ditklassement is de omzet van de zorgaanbieders. De Rotterdamse instellingen scoren daarbij goed. Het ErasmusMC staat zelfs op de eerste plaats. Ook zijn zes andere Rotterdamse zorgaanbieders in deze top 100

vertegenwoordigd. De Rotterdamse 'top-zeven' is goed voor een omzet van bijna 1,35 miljard euro.

2.4 Vastgoed

Na de onderwijssector is de zorgsector de grootste vastgoedgebruiker van Rotterdam. Door deconcentratie van zorgvoorzieningen, variërend van gezondheidscentra (waar meerdere eerstelijnszorgaanbieders onder één dak zitten) tot zorgboulevards en life science parken, zal de vraag naarruimte en huisvesting verder toenemen. Het nieuw te bouwen Maasstad Ziekenhuis is zo'nvoorbeeld van concentratie. Bij de nieuwbouw wordt ook een medimall (zorgboulevard) ontwikkeld.Het feit dat het ziekenhuis naast de deur ligt, trekt zorggerelateerde, mogelijk op preventiegerichte, bedrijven aan.

14

3 Trends en ontwikkelingen in de zorgeconomie

3.1 Maatschappelijke ontwikkelingen

Van oudsher was de zorgsector sterk gereguleerd met aanbodgerichte diensten en onder strikevoorwaarden geleverde zorg, op basis van (medisch-)professionele criteria (onafhankelijkeindicaties, verwijsbrieven en dergelijke). Maar de (gezondheids-)zorgmarkt is volop in beweging alsgevolg van: - (dubbele) vergrijzing waardoor het steeds vaker voorkomt dat iemand lijdt aan meerdere ziekten

of stoornissen (co-morbiditeit);- toename van leefstijlaandoeningen als gevolg van onder meer roken, verkeerde

voedingsgewoonten en te weinig beweging, en van chronische ziekten als diabetes en COPD;- de vraag naar zorg-op-maat;- de wens zo lang mogelijk thuis te wonen;- nieuwe behandelmethoden en technologische ontwikkelingen;- wetgeving en politiek.

(Dubbele) vergrijzing

Naar verwachting telt Nederland in 2040 25% 65-plussers (4,1 miljoen) tegenover 14% (2,3miljoen) in 2007. Bovendien leven ouderen langer. Door deze 'dubbele vergrijzing' en de daarmeegepaard gaande co-morbiditeit zal de zorgvraag extra toenemen.

Figuur 4. Het aandeel 65-plussers in 2005 en 2040 in deregio Rotterdam

Toename van leefstijlaandoeningen en chronische ziekten

Onderzoek (waaronder de Zorgmonitor GGD uit 2005, de nota Gezond in de Stad uit 2007 en hetonderzoek van L. Burdorf van Erasmus MC uit 2008) toont aan dat Rotterdammers op bijna alleleefstijlaspecten negatiever scoren dan de gemiddelde Nederlander. Rotterdammers roken meer,eten ongezonder en bewegen te weinig. Bovendien komen chronische ziekten als diabetes en astma/ COPD relatief vaak voor, waarschijnlijk als gevolg van de hoge concentratie fijnstof. Ook dementale gezondheid scoort gemiddeld minder goed. Vergeleken met de rest van Nederland zijnRotterdammers vaker agressief, lijden ze vaker aan depressies en angststoornissen en hebben zevaker psychosociale klachten.

15

Groeiende behoefte aan ’zorg op maat’

‘Zorgshoppen'. Gezondheid en welbevinden worden steeds belangrijker. Steeds vaker vindenbehandelingen plaats die vanuit medisch oogpunt niet noodzakelijk zijn, zoals puur cosmetischeoperaties, health checks en andere preventieactiviteiten, en de vraag om vergoeding hiervan,neemt toe. De patiënt is getransformeerd in een ‘kritische zorgshopper' die bereid is te reizen envaal ook om zelf te betalen voor zorg die past bij zijn wensen en behoeften. Vitaal zijn wordt eenkwestie van lifestyle en de markt speelt erop in. Er is immers geld in te verdienen: het aantalkoopkrachtige ouderen neemt sterk toe. Vergeleken met andere steden blijft in Rotterdam echterde koopdracht achter.

Zorgvraag van diverse bevolkingsgroepen. De Rotterdamse bevolking bestaat uit meer dan honderdverschillende nationaliteiten. Dat ook de omvang van het aantal mensen met een niet-Nederlandsenationaliteit toeneemt, heeft gevolgen voor zowel de aard van de zorgvraag als voor het aanbod.Ook ontstaan er mogelijkheden voor nieuwe ondernemerschap zoals het opzetten vanwoonzorgcentra voor Turkse of Surinaamse ouderen. Een aantal Rotterdamse wijken is sterkverkleurd. Er is sprake van sociaal-economische achterstand. Voorzieningen met verschillende aanelkaar gelinkte vormen van zorg, welzijn en maatschappelijke ondersteuning versterken elkaar enzijn daardoor zeer gewenst. De huidige praktijken en organisaties staan voor de uitdaging hundienstverlening en aanbod op elkaar af te stemmen en te zorgen voor meer samenhang.

Zorgaanbod. Hoewel het aantal oudere en zorgbehoevende allochtonen groeit, is de huidigezorgbehoevende Rotterdammer overwegend autochtoon. In de toekomst is echter een steedsgroter deel van de Rotterdammers allochtoon. Zowel de zorgverlener als de zorgvrager van detoekomst zullen dus voornamelijk allochtoon zijn. De meeste beroepen beroepen in de zorg hebbenonder allochtonen echter een lage status, wat mogelijk knelpunten gaat opleveren bij hetverwerven van voldoende personeel.

‘Zo lang mogelijk thuis’. Ouderen willen zo lang mogelijk thuis blijven wonen en hun zelfstandigheidbehouden. Dat kan ook steeds makkelijker, dankzij de toepassing van technologie in de woning enzorg op afstand (telemonitoring). Traditionele verzorgings- en verpleeghuizen maken plaats voorkleinschalige woonvormen en zorghotels waardoor de vraag naar grond voor het ontwikkelen enuitvoeren van dit soort passende woonconcepten groot is. Ook de bestaande woonvoorraad voorzelfstandig wonende ouderen (levensloopbestendige woningen) staat onder druk. Het uitbreidenvan het aantal woningen voor ouderen heeft dan ook prioriteit, zowel in Rotterdam als landelijk.

Figuur 5. De behoefte aan nultredenwoningen enzorgwoningen tot 2015

Bron: VROM, 2003

16

Nieuwe behandelmethoden en technologische ontwikkelingen

Nieuwe behandelmethoden. Wetenschappelijk onderzoek en nieuwe ontdekkingen maken nieuwe ofeffectievere behandelmethoden mogelijk. Ziekten die vroeger dodelijk waren, horen tegenwoordigtot de chronische ziekten met alle zorg die daarbij komt kijken. Voorbeelden hiervan zijn bepaaldevormen van kanker, HIV, transplantaties en zorg voor prematuren. Daarmee ontstaat nieuw aanbodin de gezondheidszorg.

Gentherapie en biotechnologie. In de life sciences verschuift de aandacht naar preventie envroegtijdige opsporing, en naar diagnose en behandeling door middel van gentherapie enbiotechnologie. En de ontwikkeling van behandelmethoden gaat door, waarmee een nieuw aanbodin de gezondheidszorg ontstaat.

ICT, telemedicine en domotica. Naar verwachting verloopt in 2020 ongeveer 20% van depatiëntencontacten en -controles via internet (bijvoorbeeld telemedicine). Nieuwe ideeën entherapieën verspreiden zich sneller dankzij internet en consumenten kunnen kwaliteit, kosten enresultaten van instellingen en behandelingen snel en makkelijk vergelijken. Ook op het gebied vantechnologische ontwikkelingen, zoals woonhuisautomatisering (domotica), liggen veel kansen.Samen met Amsterdam en de regio Twente is Rotterdam landelijk koploper in het ontwikkelen vanhet Elektronisch Patiënten Dossier, een project dat is opgenomen in de regeerafspraken.

Wetgeving en politiek: liberaliseren en stimuleren van marktwerking. De (rijks)overheid streeftnaar een gereguleerde marktwerking waarbij wordt geconcurreerd op basis van prijs en kwaliteit enzorgverzekeraars worden geprikkeld tot het inkopen van doelmatige zorg. Nieuwe zorgconceptenkrijgen de kans zich te ontwikkelen. De WMO stimuleert participatie van alle burgers, met name demeest kwetsbare, aan de maatschappij. Dit biedt kansen voor innovatieve producten en dienstenen daarmee voor ondernemerschap in de zorg. Nieuwe aanbieders ontwikkelen nieuwe ICT-gerelateerde en persoonlijke diensten. Ditzelfde geldt voor voorzieningen in de AWBZ. Deze wet,oorspronkelijk bedoeld om onverzekerbare risico’s af te dekken, is uitgegroeid tot een zeer bredeverzekering. Daarnaast kan de zorgconsument dankzij het persoonsgebonden budget (PGB) zelfzorg-op-maat inkopen. Het resultaat is meer marktwerking, concurrentie en ondernemerschap.Voor veel zorginstellingen een stimulans om te investeren in innovatie, kwaliteit en hospitality.

3.2 Trends in de zorgsector

De genoemde maatschappelijke ontwikkelingen leiden tot de specieke trends in degezondheidszorg:- van aanbodgedreven naar vraaggestuurde markt;- nieuwe rol voor de zorgverzekeraars;- toenemend belang van ketenzorg;- toenemend gebruik van ICT in de zorg;- marktwerking en concentratie;- nieuwe woon-zorgconcepten;- krapte op de arbeidsmarkt: de mismatch tussen onderwijs en arbeidsmarkt.

Van aanbodgedreven naar vraaggestuurde marktZoals gezegd ontwikkelt de markt van 'medisch en zorg' zich steeds meer in de richting vanvraaggestuurd. De vraag naar zorg begint al in de huiskamer. Nu al maakt de ontwikkeling vantechnische toepassingen (onder meer via glasvezel) zorg-op-maat aan huis mogelijk. Daar komt bijdat dit soort innovaties ook interessant zijn voor zorgaanbieders, zowel in de eerste en de tweede,als in de derde lijn.

Naarmate de zorgvraag complexer is, of een geïntegreerd aanbod efficiënter, wordt de zorg aangeboden opwijkniveau (via een gezondheidscentrum of eerstelijnscentrum) of op instellingsniveau (via bijvoorbeeld eenziekenhuis, een verpleeghuis of een instelling voor gehandicaptenzorg).

Dat ook zorginstellingen steeds vaker een consumentgerichte houding hebben, bewijst het belangdat bijvoorbeeld ziekenhuizen hechten aan klanttevredenheid. De consument kan de resultaten vanklanttevredenheidsonderzoeken inzien op internet. Ook overzichten waarin ziekenhuizen met elkaarworden vergeleken, zijn toegankelijk via internet.

17

Nieuwe rol voor de zorgverzekeraarsTot voor kort was de zorgverzekeraar met name de betaler van de rekeningen, met weinig invloedop de hoogte van die rekeningen, maar ook met weinig risico. De Zorgverzekeringswet uit 2006bracht daarin verandering. Zorgverzekeraars dragen nu zelf de risico's die de eerstelijnszorg metzich meebrengt, en inmiddels ook in beperkte mate de risico's van de ziekenhuiszorg. Verzekeraarsworden hierdoor gestimuleerd om resultaatgerichte afspraken te maken met de zorgverleners. Deconcurrentie tussen de zorgverzekeraar neemt hierdoor toe, net als de concurrentie tussen dezorgverleners. Verwacht wordt dat de sturende rol van de zorgverzekeraars leidt tot minderkostenstijgingen. De gemeente kan via de zorgverzekeraars ook gewenste trends stimuleren. Metde zorgverzekeraars kunnen bijvoorbeeld afspraken worden gemaakt over het inrichten vanzorgprogramma's voor bepaalde groepen Rotterdammers. Een voorbeeld hiervan is ’Van Klachtnaar Kracht’.

Toenemend belang invoering ketenzorg Voor een effectieve en efficiënte afstemming van het zorgaanbod op de vraag is de invoering vanketenzorg van groot belang. Ketenzorg is het op elkaar en op de wensen van de consumentaansluiten van de eerste-, tweede- en derdelijnszorg. ICT speelt daarbij een belangrijke rol. Vanuit'medisch en zorg' zijn - mede ondersteund door de Economic Development Board Rotterdam(EDBR) - al verschillende ICT-initiatieven opgepakt. Het stimuleren hiervan is een van deRotterdamse aandachtspunten van beleid.

Toenemend gebruik van ICT in de zorgBij elke vorm van vernieuwing in 'medisch en zorg' vormt ICT een strategisch instrument. ICTspeelt een rol bij innovatie, bij de ontwikkeling van doelmatiger werkprocessen, bij de ketenzorg enbij het ontwikkelen van nieuwe producten en gebruiksmogelijkheden. Denk bijvoorbeeld aan heteerdergenoemde EPD en het EKD. RijnmondNet, een netwerk van zorginstellingen in deRotterdamse regio, voert inmiddels het EPD stapsgewijs in. ICT wordt ook wel gezien als mogelijkmiddel om fouten in de gezondheidszorg te voorkomen. Last but not least kan ICT worden ingezetom de zorg minder arbeidsintensief te maken en zorg op afstand mogelijk te maken (telemedicineen telemonitoring). Hierdoor verbetert de kwalieit van de zorg en neemt de druk op dearbeidsmarkt af. Arbeidsbesparende technologieën vragen echter wel een andere organisatie vande zorg.

Figuur 6. De impact van trends op domeinen binnen de zorgeconomie

Langer thuis Oud en nieuwondernemerschap

Compact ziekenhuis

DomoticaTelemedicine

TelemonitoringZorg aan huis

Woon-zorgzonesWoonomgeving

Eerstelijnspreventiezorgcentra

KliniekenWellness

Gemaksdiensten

OutsourcingKwaliteit

ZorgboulevardImago / beleving

Vestigingslocatie bedrijven

Het belang van goede samenhang tussen en integratie van medische diensten en zorgdiensten neemt toe.ICT speelt hierin een rol. Toenemende concurrentie en consumentgerichtheid bevorderen de kwaliteit.

Marktwerking en concentratie

De algemene trend is die naar marktwerking en concentratie. De aanbesteding van de thuiszorg inhet kader van de WMO heeft in Rotterdam geleid tot grote verschuivingen bij dethuiszorgaanbieders. De recente wijzigingen in de AWBZ en de Zorgverzekeringswet hebben'medisch en zorg' een eigen dynamiek gegeven. Zeker in Rotterdam is de groeiende concurrentietussen zorginstellingen merkbaar. Aandacht voor samenhang, innovatie, ontmoeting enclustervorming is van belang om in de toekomst kwalitatief goede én bedrijfsmatig goede zorg tekunnen bieden. Segmenten waar al economische groei plaatsvindt, zijn preventie (health checks),sport en wellness. Het gaat vaak om kleinere ondernemingen met een focus op vitaal, gezond enfit. Een lifestyle die steeds meer terrein wint.

18

Concentratie van medische en zorgvoorzieningen. De concentratie op wijkniveau blijkt onder meeruit de toename van eerstelijnssamenwerkingsverbanden (zoals HOED, AHOED, GOED,gezondheidscentrum e.d.) en kleinschalige woonzorgcentra. Daarnaast zien we een trend naargrote(re), meer commerciële zorgcentra (combinaties van een gezondheidscentrum en polikliniekvan een ziekenhuis) en zorgboulevards.

HOED = Huisartsen Onder Eén DakAHOED = Apotheek en Huisartsen Onder Eén DakGOED = Gezondheidszorg Onder Eén Dak

Concurrentie, lokaal tot internationaal. Ziekenhuizen concurreren met elkaar op lokaal, landelijk eninternationaal niveau. Nederlanders wijken voor een bepaalde behandeling uit naar België ofDuitsland, omgekeerd komen Belgen en Duitsers naar Rotterdamse zorginstellingen voor specifiekebehandelingen. Wat dit laatste betreft, maakt de Europese Commissie zich hard om deDienstenrichtlijn uit te breiden naar de gezondheidszorgsector. Het resultaat is dat ziekenhuizenzich steeds meer op hun kerntaken richten, zich specialiseren en niet-noodzakelijke activiteitenafstoten (outsourcing) of in aparte rechtspersonen onderbrengen. Patiënten verlaten na eenoperatie of behandeling zo snel mogelijk het ziekenhuis en herstellen thuis of in een zogenoemdzorghotel, eventueel met hulp van thuiszorg.

Consumentgericht. Zorghotels, zorgcentra en zorgboulevards zijn het resultaat van de meerconsumentgerichte benadering. Vaak treden de ziekenhuizen zelf op als vastgoedontwikkelaar enverleiden ondernemers en instellingen zich te vestigen op ‘hun’ zorgboulevard. Afhankelijk van devisie van het ziekenhuis gaat het dan meestal om BtoC-bedrijven. Het accent kan liggen op hetverbreden of verbeteren van het aanbod aan medisch specialistische zorg, maar een zorgboulevardkan patiënten en bezoekers ook extra voorzieningen bieden volgens het ‘one-stop-shopping’-concept. (Lees hierover meer in de Rapportage Definitiestudie Zorgboulevard uit 2004 van VanWagenberg Associates.) De locaties rondom de ziekenhuizen lijken vooral aantrekkelijk voor BtoB-bedrijven. Al deze ontwikkelingen maken dat het ziekenhuis steeds meer functioneert als landmark.Het is vaak goed bereikbaar, trekt een groot publiek en heeft uitstraling. Het ziekenhuis en hetcomplex eromheen groeien steeds meer uit tot een stuwende economische bedrijfstak, die hetimago van de stad als zorgstad versterkt. Voor Rotterdam zijn met name de locaties rondomHoboken en het Maasstad Ziekenhuis kansrijk.

Nieuwe woon-zorgconceptenDe wens langer thuis te wonen zal naar verwachting zorgen voor een nieuwe generatie van(commerciële) zorg- en gemaksdiensten waarmee vooral het midden- en kleinbedrijf zijn voordeelkan doen. Woonzorgzones (gebieden waarin zorg, welzijn en wonen op gebiedsniveau wordengeïntegreerd) zijn bij uitstek geschikt om te voldoen aan de vraag van zorgbehoevenden.Rotterdam telt tien gebieden die geschikt zijn voor een ontwikkeling tot woon-zorgzone. Onderregie van de dienst SoZaWe werkt de gemeente hard aan het ontwikkelen van deze zones. DeStichting Zorgimpuls, gefinancierd door de GGD en Zilveren Kruis-Achmea, maakt zich sterk voorde vorming van de eerder genoemde eerstelijnscentra. In economisch opzicht is de zilveren golfvan belang. Met hoogwaardige woonmilieus en goede voorzieningen kan Rotterdam de zilveren golfvasthouden en naar zich toe trekken. Voor de collegeperiode 2006-2010 is het doel 1500zelfstandige woningen voor ouderen te realiseren. De uitdaging is deze opgave een hoge kwaliteitte geven, zodat aantrekkelijke woningbouwprojecten en woonmilieus voor de zilveren golf ontstaan.Met woningcorporaties zijn kwantitatieve gebiedsafspraken gemaakt over op de doelgroep gerichteouderenwoningen. Hierover voeren het Ontwikkelingsbedrijf en de dS+V de regie.

Krapte op de arbeidsmarkt: de mismatch tussen onderwijs en arbeidsmarktKrapte op de arbeidsmarkt doet zich voor in allerlei sectoren maar vooral in de zorgsector. Het gaatdaarbij om functies op hbo- en op mbo-niveau. Rotterdam is de komende tien jaar nog een relatiefjonge stad met een jong arbeidspotentieel. De uitdaging is de grote vraag naar werknemers in dezorg te koppelen aan het verschaffen van werk aan jonge en/of laagopgeleide Rotterdammers. Juistde zorg biedt mogelijkheden om te groeien: iemand die via de WMO begint als huishoudelijke hulpkan bijvoorbeeld doorgroeien tot tandartsassistent.

Tabel 6 geeft een overzicht van het verwachte en het benodigde aantal leerlingen in 2010. Duidelijkis dat er niet alleen te weinig leerlingen zijn, ook het opleidingsniveau is niet hoog genoeg. Er wordteen tekort verwacht op de mbo-niveaus 3 en 4 en een overschot op niveau 2.

19

Tabel 6. Verwachte en benodigde aantallen leerlingen in 2010 naar kwalificatie

Verpleegkundigen t/m helpenden

Verpleeg-kundigeniveau 5

Verpleeg-kundigeniveau 4

Verpleeg-kundigeniveau 3

Helpendeniveau 2

Aantal verwachteleerlingen

835 1.418 1.265 608

Aantal benodigdeleerlingen

833 1.843 1.913 431

Balans 2 -425 -648 177

Sociaalpedagogisch werkers (SPW) t/m helpenden

SPWniveau 5

SPWniveau 4

SPWniveau 3

Helpendeniveau 2

Aantal verwachteleerlingen

1.082 1.641 2.113 1.675

Aantal benodigdeleerlingen

3.254 1.558 2.128 266

Balans -2.172 83 -15 1.409

Bron: BPV Balans, bewerking door OBR, 2007

Bij veel zorginstellingen zijn de laagste functies (mbo-niveaus 1 en 2) weggesaneerd op hetmoment dat de arbeidsmarkt ruimer was. Ook zien we dat het onderwijs met name bij detheoretische leerwegen niet goed aansluit op dat wat de sector nodig heeft. Leerlingen die tijdenshun opleiding veel praktijkervaring opdoen, vinden sneller een baan. Verder is bij met nameallochtonen het imago van de zorgsector als werkgever niet sterk waardoor zorgopleidingen relatiefweinig leerlingen trekken uit deze groep. Daar komt de grootstedelijke problematiek nog bij: destad telt relatief veel leerlingen uit probleemwijken die vaak kampen met onder meer eentaalachterstand. Alle betrokken partijen zijn zich bewust van de urgentie van deze problematiek envan het feit dat een brede inzet nodig is om de trend te breken. Het beleid van Rotterdam zal zichzeker moeten richten op een betere aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt.

Bij een ruime arbeidsmarkt kiezen minder mensen voor een baan in de zorg. Functies op lagere niveaus, zoalsmbo 1 en 2, worden niet vervuld zodat men andere oplossingen zoekt. Op het moment dat de arbeidsmarktweer krapper wordt, zijn de functies niet meer beschikbaar waardoor er geen banen zijn voor mensen metniveau mbo-1 en mbo-2.

Voor de arbeidsmarktkrapte op hbo-niveau pakt de analyse anders uit. Daar is het vooral de vraaghoe Rotterdam hogeropgeleiden naar zich kan toetrekken en vasthouden. De aantrekkelijkheid vanRotterdam als woonstad is daarbij een belangrijke secundaire arbeidsvoorwaarde. Het aantrekkenen vasthouden van hogere inkomens, een hoge prioriteit voor de stad, is al sterk verankerd inallerlei gemeentelijke beleidsstukken en programma’s.

20

4 Ambities, doelstellingen en speerpunten van beleid

4.1 Inleiding

Duidelijk is dat de markt voor gezondheidszorg en welzijn sterk groeit door de (dubbele) vergrijzingen dat het de grootste groeisector is voor wat betreft de werkgelegenheid. Door de toenemendemarktwerking neemt het ondernemerschap toe. De gemeente beschikt over instrumenten om dezegroei te faciliteren en een bijdrage te leveren aan een (nog) voorspoediger groei. Dezeinstrumenten liggen op het gebied van beleid op werkgelegenheid, gronduitgifte envastgoedbeheer, integrale gebiedsontwikkeling en ruimtelijke ordening (RO)-procedures. Daarnaastkan de gemeente een rol spelen als publieke ontwikkelaar. Verder kan zij partijen bij elkaarbrengen en haar visie op de zorgeconomie uitdragen.

Binnen de gemeente Rotterdam richten verschillende diensten zich vanuit hun kerntaken direct ofindirect op de zorgsector en de zorgeconomie. Uiteraard geldt dit ook voor hetOntwikkelingsbedrijf. De sector 'medisch en zorg' vormt immers een speerpunt in het economischbeleid. Daarnaast zijn de Gemeentelijke Gezondheidsdienst (GGD) met het programma Gezond inde Stad en de dienst Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SoZaWe) sterk betrokken bij de sector.

De dienst Jeugd, Onderwijs en Samenleving (JOS) speelt een rol bij de aansluiting van hetonderwijs op de arbeidsmarkt. Door het aanbrengen van onderlinge samenhang ontstaat succes. Indeze Visie Medisch en Zorg Rotterdam en in het bijbehorende actieprogramma wordt gestuurd opdeze onderlinge samenhang.

4.2 Ambities en doelstelling

De Economische Visie 2020 zet in op de ontwikkeling van Rotterdam als stad die de internationaleconcurrentie kan aangaan en de mentale omslag maakt van traditionele werknemersstad naarondernemende stad. Door in te zetten op het ontwikkelen en delen van kennis, kan een innovatieftopklimaat ontstaan. Door het effectief benutten van kennis en door een betere aansluiting van deopleidingen op de arbeidsmarkt, kunnen 'medisch en zorg' en 'welzijn' zich economischontwikkelen. Daarnaast is het realiseren van goede basiszorgvoorzieningen van belang, omdat deontwikkeling van de zorgeconomie daarmee samenhangt (zie 1.1). Hiermee wordt meteen voldaanaan het thema ‘Samenleven’ uit de Economische Visie 2020.

Op het gebied van de zorgeconomie heeft Rotterdam vier ambities:1. de zorgeconomie draagt bij aan een sterkere economische structuur en een beter

vestigingsklimaat in Rotterdam;2. Rotterdam heeft een goed functionerend systeem van kennisvalorisatie, waarbij medische kennis

effectief wordt omgezet in producten en bedrijven, zodat werkgelegenheid en omzet ontstaan;3. scholieren en studenten kiezen bewust voor een loopbaan bij Rotterdamse medische en

zorginstellingen en vinden in Rotterdam een passende baan;4. Rotterdam is, door haar goede zorgfaciliteiten, een aantrekkelijke woonstad voor alle groepen in

de samenleving en met name voor de zilveren golf.

Rotterdam zet deze ambities om in één centrale doelstelling:

De Rotterdamse zorgeconomie is een gezonde economische sector met

veel bedrijvigheid en werkgelegenheid.

De gemeente heeft ook een aantal subdoelen geformuleerd:1. de zorgeconomie draagt bij aan een innovatiever ondernemingsklimaat door de koppeling van de

kennis bij kennisinstellingen aan het regionale bedrijfsleven;2. door goede investerings- en vestigingsvoorwaarden kent Rotterdam meer en beter

ondernemerschap in de gezondheids- en welzijnssector;3. de opleiding van het Rotterdamse arbeidspotentieel sluit beter aan bij de vraag in de

gezondheids- en welzijnssector;4. de basisvoorzieningen in de zorg zijn beter afgestemd op de veranderende maatschappelijke

vraag.

21

1. De zorgeconomie draagt bij aan een innovatiever ondernemingsklimaat door de koppeling vande kennis bij kennisinstellingen aan het regionale bedrijfsleven

De Economische Visie 2020 besteedt veel aandacht aan het creëren van een innovatief topklimaatin Rotterdam. De medische sector is hiervoor bij uitstek geschikt: door toponderzoek te koppelenaan regionale bedrijven, overheden en kennis- en zorginstellingen ontstaat het gewensteinnovatieve topklimaat. Om dit klimaat blijvend te versterken, wil Rotterdam middelgrote enkleinere bedrijven steunen bij hun investeringen in innovatie en kennisuitwisseling.

Het Erasmus MC is een medisch complex van wereldklasse, dat een bijzondere combinatie biedt vaninternationaal toponderzoek, patiëntenzorg en universitair onderwijs. De nabijheid van het Sint FranciscusGasthuis, eveneens een topklinisch ziekenhuis, en de TU Delft, het Leids Universitair Medisch Centrum en TNOmaken van Rotterdam een aantrekkelijke plek voor internationale bedrijvigheid.

Innovatie heeft echter niet alleen betrekking op R&D van topniveau. Voor veel Rotterdamsebedrijven ligt de uitdaging juist op het gebied van pragmatische en direct toepasbare innovaties.Het slim combineren van bestaande producten, kennis of technieken en het bedenken van nieuwetoepassingen van bestaande producten of diensten biedt grote kansen. Ook hieruit ontstaat nieuwondernemerschap.

2. Door goede investerings- en vestigingsvoorwaarden kent Rotterdam meer en beterondernemerschap in de gezondheids- en welzijnssector

Hierbij gaat het vooral om:- een glasvezelnetwerk, zodat data snel en veilig kunnen worden uitgewisseld;- geschikte vestigingslocaties in wijken voor eerstelijnszorgcentra;- goede huisvesting, met voldoende geconditioneerde ruimten voor het uitvoeren van

laboratoriumwerk;- voldoende financieringsmogelijkheden voor innovaties in de zorg en voor het vermarkten van

wetenschappelijke kennis.

3. De opleiding van het Rotterdamse arbeidspotentieel sluit beter aan bij de vraag in degezondheids- en welzijnssector

Bij het afstemmen van opleidingen op de behoeften van welzijnssector spelen de gemeentelijkediensten JOS en SoZaWe, en natuurlijk de instellingen en bedrijven uit de sector zelf, eenbelangrijke rol. Vanuit het Beraad Scholing & Arbeidsmarkt, waarbij veel instellingen en bedrijvenzijn aangesloten, wordt gewerkt aan oplossingen. Ook voor de aansluiting van werklozen op dearbeidsmarkt is aandacht binnen deze subdoelstelling.In de gezondheidszorg speelt vooral het tekort aan hbo- en universitair geschoolde kenniswerkers.Op dit vlak zijn andere acties nodig. Het gaat hier om het aantrekken en vasthouden vanstudenten, starters op de arbeidsmarkt en startende ondernemers, door middel van eenaantrekkelijk woon- en werkklimaat.

4. De basisvoorzieningen in de zorg zijn beter afgestemd op de veranderende maatschappelijkevraag

Patiënten willen steeds vaker hun eigen zorgvraag aansturen. Innovaties in de zorg maken datmogelijk maar zijn nog niet voor alle Rotterdammers toegankelijk. Als de zorgvraag niet kanworden geregeld vanuit de huiskamer, is het praktisch een zorgverlener op korte afstand van hethuis te hebben (eerstelijnscentrum in de wijk of woon-zorgzones). Aanverwante diensten zijn vooraldoelmatig als ze zich dicht bij het ziekenhuis bevinden, bijvoorbeeld op een zorgboulevard. Het EPDmaakt de basisvoorzieningen in de zorg compleet: elke zorgverlener in de keten heeft – indiennodig – toegang tot de medische gegevens van elke patiënt.

Het programma Zorgeconomie Rotterdam zorgt voor een sterkere economische structuur van desector 'medisch en zorg'. Voor wat betreft de klinische zorg wordt deze structuur vooral zichtbaarop twee locaties: Hoboken (Erasmus MC) en Lombardijen (Zorgboulevard Rotterdam). De zorg voorouderen en kwetsbare groepen zal met name op het niveau van de wijk verder ontwikkeld worden.

4.3 SWOT-analyse en speerpunten van beleid

De sterke en zwakke punten die de gemeente constateert in de Rotterdamse zorgeconomie, zijnmede gebaseerd op de Ruimtelijke Economische Analyse en het Strategisch Advies Zorgeconomie

22

Rotterdam van de Stec Groep BV, het rapport Propositiebepaling & Marketingplan BusinessparkSchieveen van Buck Consultants International en de gebiedsinventarisaties van MCRZ en omgevingen Hoboken (bijlagen 3 en 4 van deze visie).

Sterkten Zwakten

Een groot verzorgingsgebied betekent eengrote markt.

Welzijnszorg was lange tijd een onderbelichtesector. Er is weinig integraal beleid opgezondheidszorg en maatschappelijke(welzijns-)zorg.

Bekendheid en statuur academisch ErasmusMC, aanwezigheid van topklinisch ziekenhuisSint Franciscus Gasthuis en andere medischekenniscentra.

Slechte positie als woonstad (met name voorde zilveren golf en de hogereinkomensgroepen).

Diverse sterke (bestuurlijke) initiatieven zoalsPact op Zuid, EDBR en Beraad Scholing enArbeidsmarkt.

Rotterdam heeft geen zorgimago.

Erasmus MC Incubator en Biomedical Fundgenereren omzet en werkgelegenheid.

Werken in de zorg scoort laag bij allochtonen.

Rotterdam heeft al 27 gezondheidscentra. Het opleidingsniveau van het Rotterdamsearbeidspotentieel is (te) laag.

Er is een tekort aan geschikte bedrijfsruimte.

Partijen in de medische en zorgsector doen teweinig aan netwerken en kennisuitwisseling.

Kansen Bedreigingen

De zorg is een banenmotor. Buitenlandse zorgaanbieders en andere stedenzitten niet stil.

Twee sterke ontwikkellocaties: Hoboken enMaasstad Ziekenhuis.

De langzame invoering van EPD en EKD.

Jong arbeidspotentieel. Er dreigt een tekort aan arbeidspotentieel inniet (ver)zorgende beroepen.

Spin-off door nieuwbouw van MaasstadZiekenhuis en de Zorgboulevard

De multifunctionele accommodatiesontwikkelen zich niet snel genoeg.

Ontwikkeling van VIP-project Erasmus MC-Hoboken

Het midden- en kleinbedrijf kan profiteren vancommercialisering.

Rotterdam kent tien kansrijke gebieden voorde ontwikkeling van woonzorgzones.

Er komt arbeidsbesparende technologiebeschikbaar.

SpeerpuntenOp basis van de doelstelling en de sterkten, zwakten, kansen en bedreigingen benoemen we devolgende speerpunten:1. Het stimuleren van innovaties in de zorg.2. De vorming van netwerken tussen medische instellingen en zorginstellingen,

23

maatschappelijke organisaties en welzijnsorganisaties, kennis- en onderwijsinstellingen,medische bedrijvigheid en overheden.

3. Een goede opleidingsstructuur, die aansluit op de vraag van de arbeidsmarkt.4. Passende huisvesting, zowel voor bewoners als voor bedrijven.5. Het opbouwen van een imago van Rotterdam als medische en zorgstad.

1. Het stimuleren van innovaties in de zorgGlasvezel ligt aan de basis van innovaties in de zorg. ICT levert een belangrijke bijdrage aan deketenzorg waardoor patiënten en cliënten beter en sneller geholpen kunnen worden. Ook nieuwepersoonlijke diensten kunnen worden aangeboden via het glasvezelnet. Het Ontwikkelingsbedrijfvan de gemeente Rotterdam zet in zijn ICT-beleid in op het ontwikkelen van een glasvezelnetwerk.

2. De vorming van netwerken tussen medische en zorginstellingen, kennis- enonderwijsinstellingen, medische bedrijvigheid en overhedenOntmoeting en kennisuitwisseling staan aan de basis van innovatie. Het Ontwikkelingsbedrijf van degemeente Rotterdam versterkt samen met het Erasmus MC de Rotterdamse positie op het gebiedvan hoogwaardige, medisch-wetenschappelijke bedrijvigheid door het stimuleren van de spin-offvan het Erasmus MC. Daartoe zijn de Incubator en het Erasmus MC Biomedical Fund opgericht. Inhet verlengde daarvan is (inter)nationale acquisitie gepleegd om hoogwaardige bedrijven in degezondheidszorg naar Rotterdam te trekken. Dit beleid wordt verder uitgebouwd door hetstimuleren van nog meer ontmoeting en kennisuitwisseling.

3. Een goede opleidingsstructuur die aansluit op de vraag van de arbeidsmarktHet college van B&W heeft eind 2006 het werkprogramma Beroepsonderwijs Werkt vastgesteld.Daarnaast heeft het college het Beraad Scholing en Arbeidsmarkt ingesteld. Doel van dit beraad ismet werkgevers en onderwijsinstellingen een oplossing te bedenken voor het probleem van dekrapte op de arbeidsmarkt, onder meer door de opleidingen beter te laten aansluiten op diearbeidsmarkt. De dienst JOS is de trekker van dit beraad. Andere diensten hebben zich erbijaangesloten. Vanuit de dienst SoZaWe is de stichting DAAD opgericht. Deze stichting organiseertonder meer stageplaatsen in zorginstellingen en zorgbedrijven, maar staat ook werkgevers bij metwerving & selectie en met scholing en reïntegratietrajecten aan de onderkant van de arbeidsmarkt.Naast de aansluiting van onderwijs op arbeidsmarkt, helpt ook het terugbrengen van werklozen opde arbeidsmarkt bij het oplossen van kwantitatieve tekorten. Voor de gezondheidszorg is hetStudent City-beleid belangrijk. Student City heeft als doel de stad zo aantrekkelijk te maken datstudenten er ook na afronding van hun studie blijven wonen.

4. Passende huisvesting, zowel voor bewoners als voor bedrijvenDe Stadsvisie, de Investeringsstrategie en de Woonvisie van de dS+V en het Ontwikkelingsbedrijfvan de gemeente Rotterdam vormen het kader voor de ruimtelijk-economische ontwikkeling en dewoningbouw in de stad. De Stadsvisie Rotterdam 2030 vraagt om versterking van de economischestructuur en de aantrekkelijkheid van de stad. Tegelijkertijd steekt de gemeente veel energie in eenaantal voor de stad belangrijke projecten met VIP-status. Hoboken met het Erasmus MC is zo'n VIP-project. De Kanskaart die het Maassstad Ziekenhuis op de nieuwe locatie bij Lombardijen kreeg vanhet Pact op Zuid is ermee te vergelijken. Op deze twee locaties wordt niet alleen zorg aangeboden,maar ontstaat ook ruimte voor medische bedrijvigheid. Ook Science Port Holland, eenbedrijvenpark voor kennisintensieve en R&D-bedrijven, is een aantrekkelijke vestigingsplek voormedische bedrijven.Zowel de Stadsvisie als de Woonvisie noemen de zilveren golf als belangrijke doelgroep. De dienstSoZaWe is nauw betrokken bij de ontwikkeling van kansrijke gebieden tot woon-zorgzones voordeze senioren. De dienst werkt daarbij nauw samen met deelgemeenten, andere gemeentelijkediensten en woningcorporaties. Het Ontwikkelingsbedrijf van de gemeente Rotterdam en de dS+Vmaken daarnaast kwantitatieve afspraken met woningcorporaties voor de productie van 1500specifieke ouderenwoningen, bij voorkeur in de woon-zorgzones.Samen met Zilveren Kruis Achmea heeft de GGD de stichting Zorgimpuls opgericht. Zorgimpulsfungeert inmiddels als regionale ondersteuningsstructuur (ROS) en ondersteunt huisartsen,verloskundigen, fysiotherapeuten, oefentherapeuten en logopedisten op het gebied vansamenwerking, continuïteit, kwaliteit, deskundigheidsbevordering en zorgvernieuwing. Zorgimpulsstimuleert de samenhang van en samenwerking tussen zorgvoorzieningen op wijkniveau. Eenvoorbeeld daarvan zijn de eerstelijnscentra en gezondheidscentra.

24

5. Het opbouwen van het imago van Rotterdam als 'medisch en zorg'stadSinds een aantal jaren is de zorgeconomie in Rotterdam een stevige groeier maar dat is nogonvoldoende bekend. Rotterdam moet worden neergezet als medische en zorgstad. Demarketingcommunicatie over onder meer- Rotterdam als aantrekkelijke woonstad voor de zilveren golf- aantrekkelijke werkstad voor zorgverleners- het Maasstad Ziekenhuis (de Zorgboulevard) en Hoboken (nieuwbouw Erasmus MC) alsvestigingslocaties voor medische bedrijvenkan bijdragen aan het opbouwen van dit imago.

4.4 Randvoorwaarden

Om het maximale economische effect uit de genoemde speerpunten te halen, is het noodzakelijkvoor een aantal andere sectoren de randvoorwaarden goed te regelen. Zo is de bereikbaarheid vanzorginstellingen geen thema in deze visie, maar wel onontbeerlijk: de locaties moeten zowel perauto als met het openbaar vervoer goed bereikbaar zijn en er moet voldoende parkeergelegenheidzijn. Ook goede jeugdzorg kan ertoe bijdragen dat tekorten op de arbeidsmarkt minder worden.Ten slotte speelt ook veiligheid een belangrijke rol. Zorgverleners moeten hun beroep altijd veiligkunnen uitoefenen.

4.5 Uitvoeringsprogramma Zorgeconomie Rotterdam

Het Ontwikkelingsbedrijf van de gemeente Rotterdam voert samen met andere gemeentelijkediensten een beleid dat stevige aanknopingspunten biedt voor het realiseren van de in deze visiebenoemde kansen. Ook andere partijen, zoals zorginstellingen en kennis- en onderwijsinstellingen,voeren veel activiteiten uit die bijdragen aan het realiseren van de ambities uit deze visie. Voor hetbereiken van de doelstellingen en het realiseren van de speerpunten zoeken de gemeentelijkediensten samenwerking met al die andere partijen in de stad. In een uitvoeringsprogramma wordenalle maatregelen en activiteiten van het beleid in onderlinge samenhang uitgewerkt. De regie overde uitvoering ligt bij het Ontwikkelingsbedrijf van de gemeente Rotterdam.