10 april 2013 13TERTIO

Emmanuel Van Lierde | Er was haast gemoeid met die encycliek over de vrede, want de wereld verkeerde in diepe crisis. Twee jaar eerder was de Berlijnse muur gebouwd en nieuwe oorlogs-dreigingen doemden op. Overigens had ziekte de paus in haar greep en de dood was nooit ver uit zijn gedachten. Uiteindelijk verscheen Pacem in terris op Witte Donderdag 11 april 1963, minder dan twee maanden voor hij stierf.

Stem van kerkDe Cuba-crisis – de Sovjet-Unie had op dat ei-land langeafstandsraketten opgesteld – kon eind 1962 worden ontmijnd. De pauselijke vre-desoproepen hadden indruk gemaakt waar-door bij Johannes XXIII de overtuiging groeide dat de kerk sterker moest aandringen op vrede. Hij had op 22 december een kerstboodschap ge-stuurd naar Sovjetleider Nikita Chroetsjov met als thema ‘Gloria in excelsis Deo’. Die woorden waren in zovele talen op het Tweede Vaticaans Concilie gezongen dat ze bij de paus nazinder-den, maar ze brachten hem automatisch bij de volgende zin: ‘pacem in terris’, ‘vrede op aarde’. Het voltooien van het Concilie en het werken aan de vrede zag Johannes XXIII aan het einde van zijn leven als twee complementaire taken.

DwalingHij gaf de opdracht aan een klein team om de vredesencycliek voor te bereiden. Van bij het begin stond hij erop dat er geen veroordelingen

zouden in voorkomen, want dat zou bij voor-baat de bruggen naar dialoog opblazen. Het vele goeds van de moderne wereld moest voorop-staan, ondanks alle conflicthaarden. In zijn ogen kon de kerk iets leren van de positieve ‘tekenen van de tijd’ en moest ze een onderscheid maken tussen de ‘dwaling’ die afgewezen moet worden en ‘de persoon die in dwaling vervalt’, maar die altijd respect verdient. Die visie leverde een van de krachtigste passages in de encycliek op: “Een mens die in dwaling is vervallen, houdt niet op een mens te zijn. Hij verliest nooit zijn persoon-lijke waardigheid en dat is iets waar altijd reke-ning mee moet worden gehouden.”

Rechten en vrijhedenIn Pacem in terris kregen de mensenrechten en de godsdienstvrijheid een belangrijke plaats. Vrede kan er maar komen als de rechten en de waardigheid van mensen worden verdedigd en bevorderd. Vier pijlers liggen aan de basis van duurzame vrede: waarheid, gerechtigheid, liefde en vrijheid. Paus Johannes XXIII stelde

ook veel hoop in de Verenigde Naties (VN) – de drijvende kracht achter de Universele Verkla-ring voor de Rechten van de Mens van 1948 – als geloofwaardig instrument om de wereldvrede te handhaven en te versterken.

De man achter de in deze encycliek ontwikkelde ideeën was de weinig bekende theoloog Pietro Pavan (1903-1994). Hij drukte ook zijn stempel op de encycliek Mater et magistra en op de conci-lieverklaring over de godsdienstvrijheid, Dignita-tis humanae. Deze specialist in de sociale leer van de kerk aan de pauselijke universiteit van Latera-nen stond aan het hoofd van de schrijfgroep. In 1952 had de Italiaanse priester, net als de Franse filosoof Jacques Maritain (1882-1973), een onge-woon boek geschreven over de overeenkomsten tussen christendom en democratie. Ook over de menselijke waardigheid en de fundamentele ver-houdingen tussen het individu, zijn familie, de samenleving en de staat had hij eerder gepubli-ceerd. Hij werkte snel en leverde een eerste con-cept voor Pacem in terris af op 7 januari 1963. Dat was zeer naar de wens van Johannes XXIII.

Iedereen vredestichterOp Pavans aansturen richtte de encycliek zich tot “alle mensen van goede wil”. Een absolute pri-meur waarmee het kerkelijke discours over de vrede ook relevant werd voor de niet-katholie-ken. Het beslechten van conflicten is niet alleen een zaak van gelovigen. Allen – niet alleen staten, maar ook privépersonen – kunnen een bijdrage leveren om een einde te maken aan oorlog. Vrede is een diepgaand verlangen van elke mens.

Leer van vredePacem in terris getuigde verder van een pioniers-visie door af te stappen van de idee van een rechtvaardige oorlog, voordien een belangrijk theologisch begrip. De destructiekracht van de atoombom had aangetoond dat zo’n geweld nooit goed te keuren kon zijn. Oorlog kan nooit een oplossing zijn. Jammer genoeg moest er veel bloed vloeien alvorens tot dat inzicht te komen. Niet langer werkten kerkleiders en theologen een leer over de rechtvaardige oor-log uit, voortaan beklemtoonden ze een leer van vrede. Die weerklinkt jaarlijks in de vredes-boodschap van de paus op 1 januari.

Grote impactZoals Rerum novarum van Leo XIII het symbool werd van de sociale leer van de kerk, zo werd Pacem in terris – de enige encycliek die op mu-ziek is gezet, door de Franse componist Darius Milhaud – het ijkpunt van het kerkelijke spre-ken over de vrede. Al hadden eerder pausen zoals Benedictus XV over de vrede geschreven en al was niet alles wat in Pacem in terris stond nieuw, toch valt de impact van dit document

© rr

Concilie blijft inspirerenIn ons taalgebied zijn de uitgaven over de vijf-tigste verjaardag van het Tweede Vaticaans Concilie schaars. Wat verschijnt, verdient dan ook in de verf te worden gezet. Zo is er de ver-slagbundel Vaticanum II: geschiedenis of inspira-tie? Theologische opstellen over het Tweede Vati-caans Concilie waarin vooral de vier grote consti-tuties over de liturgie (Sacrosanctum concilium), de kerk (Lumen gentium en Gaudium et spes) en de openbaring (Dei Verbum) centraal staan. Het boek gaat vanuit die documenten na wat de vi-sie en de geest van het Concilie was, hoe de be-sluiten een hervormingsproces op gang brach-ten, waar de kerk nu staat en welk werk ze nog voor de boeg heeft. Het is zeker nuttige lectuur in voorbereiding op de komende werkjaren die de Belgische bisschoppen – na het Jaar van het geloof – in het teken willen stellen van die vier grote constituties van het Concilie.

Een andere verslagbundel die na vijftig jaar de balans opmaakt, komt van de Nederlandse Stichting Thomas More – de opvolger van de Radboudstichting. Vooral het vieren, het le-ren en het dienen staan centraal in Het Tweede Vaticaans Concilie. Een tussenstand na vijftig jaar. Ook hier zijn de auteurs de mening toegedaan dat het werk waarmee het Concilie begon, niet is afgerond, maar juist een energiek en creatief vervolg vraagt. (EVL)

Voor Johannes XXIII kon vrede er maar komen als de rechten en de waardigheid

van mensen werden verdedigd en bevorderd. © rr

Vijftig jaar encycliek Pacem in terris

• Mathijs Lamberigts & Leo Kenis (red.), Vaticanum II: geschiedenis of inspiratie? Theologische opstellen over het Tweede Vaticaans Concilie, Halewijn, Antwerpen, 168 blz., € 15,95.

• Stefan Waanders (red.), Het Tweede Vaticaans Concilie. Een tussenstand na vijftig jaar, Valkhof Pers, Nijmegen, 96 blz., € 12,50.

Bestellen kan via www.tertio.be

Herlees vorige Tertio-artikels over Vaticanum II via www.tertio.be en herbeleef het Concilie dag na dag via www.volgconcilie.be en www.facebook.com/volgconcilie

‘Het werk van het Concilie vraagt een energiek en creatief vervolg.’

Paus Johannes XXIII gaf een krachtig signaal naar de wereld met

Pacem in terris. Die tekst over de wereldvrede boette niets aan

actualiteit in en leest als zijn laatste wilsbeschikking.

Kerk bij de tijd brengenPaus Johannes XXIII opende op 11 oktober 1962 het Tweede Vaticaans Concilie. In zijn rede Gaudet Mater Ecclesia had hij het over het ‘aggiornamento’, het bij de tijd brengen van de kerk. Pacem in terris, de belangrijkste encycliek van de toenmalige kerkleider over de wereldvrede, verscheen bijna dag op dag een halve eeuw geleden.

niet te onderschatten. Dat hing zeker samen met de figuur van Johannes XXIII en de een-voudige, maar niet simplistische taal waarin de dingen werden verwoord. Pacem in terris be-vatte wat Johannes XXIII voortdurend al had willen zeggen. Het was de samenvatting van zijn lange leven en een van de grote erfenissen die hij de kerk en de samenleving naliet. Met geestdrift werd zijn testament onthaald.