De gemeente Kampen in een reeks van vijftig prenten

hans van der horst

geraart westerink

Tekenend voor Kampen

Tekenend voor Kampen

Deze uitgave is tot stand gekomen in samenwerking met het Gemeentearchief Kampen.

Publicaties van de IJsselacademie nr. 221

© IJsselacademie 2010

isbn 978-90-6697-208-7

Vormgeving: www.garage-bno.nl, Peter Slager

Beeldreproductie: Bwphoto Kampen

Lithografi e en productie: high trade bv Zwolle

De tekst is gezet uit de letters Auto en Floris. De laatste is een ontwerp van Peter Slager.

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen

in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige

wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, of door fotokopieën, opnamen of enige andere

manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. De Stichting

IJsselacademie heeft ernaar gestreefd de rechten met betrekking tot de illustraties volgens

de wettelijke bepalingen te regelen; diegenen die desondanks menen zekere rechten te

kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

Een uitgave van de IJsselacademie

Kampen, 2010

De gemeente Kampen in een reeks van vijftig prenten

hans van der horst

geraart westerink

Tekenend voor Kampen

Kampen opgetekendVijftig tekeningen van Hans van der Horst

Geraart Westerink

Het Gemeentearchief Kampen heeft een rijke verzameling. Vooral de collectie stedelijke

archiefstukken uit de (late) Middeleeuwen, toen Kampen de belangrijkste stad van de

Noordelijke Nederlanden was, is bijzonder, met stukken van internationaal belang als het

Digestum Vetus en de Oudste Foliant. Ze zijn in prettig gezelschap van unieke documenten

van kerken en kloosters, gast- en weeshuizen en andere instellingen van weldadigheid die

eveneens ver teruggaan in de geschiedenis. Een uitgebreide bibliotheek met onder meer

zeldzame handschriften en kostbare atlassen completeert het geheel. Lange tijd heeft dit

deel van het bezit de richting van het archiefbeleid in belangrijke mate bepaald, waardoor

de ontsluiting en verwerving van andere verzamelgebieden minder nadruk kreeg. In het

begin van de 20ste eeuw leidde dat zelfs tot een particuliere tegenreactie. Frans Walkate,

Anoniem. Gezicht op Kampen met op

de voorgrond de Buiten Venepoort.

19de eeuw. Aquarel. 17 x 25 cm. Collectie

Frans Walkate Archief Kampen.

7

ka

mp

en

op

ge

te

ke

nd

Kampen opgetekendVijftig tekeningen van Hans van der Horst

Geraart Westerink

directeur van de toenmalige Nutsspaarbank, ging – meer recente – historische stukken

verzamelen, uit vrees dat ze anders verloren zouden gaan. Na zijn dood werd het instituut

dat hij, bijna terloops, al doende stichtte het Frans Walkate Archief genoemd. Het bestaat

nog steeds, zodat Kampen kan bogen op twee historische archieven: een particuliere en een

overheidsinstelling, die overigens op goede voet met elkaar verkeren.

De afgelopen decennia is het beleid van het Gemeentearchief Kampen veranderd en

bijgestuurd en niet meer te vergelijken met dat van een halve eeuw of langer geleden.

Het is breder en actueler geworden, deels dankzij nieuwe archiefwetgeving, deels dankzij

veranderende prioriteiten. Bovendien is het archief aanzienlijk uitgebreid door de

gemeentelijke fusie met IJsselmuiden, waardoor accenten zijn verlegd. Dit komt ook tot

uiting in het verzamelbeleid.

Een wat onderbelicht verzamelgebied was de collectie beeldmateriaal, de historisch-

topografische atlas. Deze situatie zal deels zijn veroorzaakt, en zeker zijn versterkt, door

het feit dat het Frans Walkate Archief juist daarop de nadruk legde. In de collectie van

het Gemeentearchief lag het accent op wat oudere prenten, tekeningen en ook foto’s.

Vanaf de jaren negentig, vooral onder gemeentearchivaris Dicky Haze, kwam aan deze

situatie een einde. Zij begon actief beeldmateriaal te verzamelen, door oproepen te richten

aan particulieren, door tentoonstellingen te organiseren en door aankopen te doen, of

opdrachten te verstrekken, waarvoor ze bij het gemeentebestuur budget wist te verwerven.

Het meest opvallende voorbeeld van deze nieuwe vorm van acquisitie startte zij in 2002.

Aan de in Kampen woonachtige kunstenaar Hans van der Horst werd gevraagd een reeks

tekeningen van locaties in de gemeente te maken, die een veelzijdig en representatief

beeld zouden geven van niet alleen de stad Kampen, maar ook van de kleinere kernen en

buitengebieden. De opdracht liep tot en met het jaar 2007. De kunstenaar maakte meerdere

tekeningen per jaar. Uiteindelijk ontstond een reeks van vijftig stuks, die een breed en

gevarieerd beeld van de gemeente geeft. Om ze blijvend zichtbaar te maken voor een groot

publiek werd besloten ze te bundelen en full-colour te publiceren.

Het topogra�sch tekenen, in Nederland en in KampenOm Van der Horsts activiteiten ook in het perspectief van de tijd op waarde te kunnen

schatten is het zinvol in kort bestek iets te zeggen over het ontstaan en de geschiedenis

van het topografisch tekenen, waarmee hier wordt bedoeld: het natuurgetrouw in beeld

brengen van een (gedeelte van) een landschap, een dorp of een stad. De term “tekenen”

moet ruim worden opgevat: er kunnen verschillende materialen en technieken worden

gebruikt, uiteenlopend van pen tot waterverf, maar het gaat wel altijd om werk op papier en

om unica.

8

te

ke

ne

nd

vo

or

ka

mp

en

Het beoogde doel van de tekenaar, zijn intentie, kan daarbij verschillen. Hij kan voor

zijn lol op een vrije dag als tijdspassering onder een willekeurige boom gaan zitten

met een tekenvel. Hij kan doelbewust een onderwerp kiezen dat hem fascineert, dat

hij wil vastleggen. Hij kan een tekening maken als geheugensteun, als voorbereiding

op een omvangrijker werk, zoals een schilderij. Hij kan een locatie kiezen om bepaalde

experimenten uit te voeren, bijvoorbeeld met perspectief of dieptewerking, of met een

nieuw materiaal of een andere werkwijze. Of hij legt tegen betaling zo natuurgetrouw

mogelijk een onderwerp vast, bijvoorbeeld het buitenhuis of kasteel van een adellijke

bewoner. De kunstenaar kan dus worden geleid door artistieke motieven, of door

commerciële, maar vaker nog is het een combinatie van beide.

Het genre van het topografisch tekenen vindt zijn oorsprong in de Renaissance, toen de

mens geleidelijk het uitgangspunt der dingen werd. Die mens verkende zijn omgeving en

bracht die in beeld. In eerste instantie slechts als onderdeel, of in het licht van een groter

geheel; in de loop der tijd steeds meer als onafhankelijk genre. In de 17de eeuw komt deze

tendens tot volle bloei, met name in Nederland. Door de toenemende welvaart ontstond

er grote vraag naar wandversiering, ook bij bevolkingsgroepen die daar voorheen geen

geld voor hadden. Dat leidde tot scherpe concurrentie: kunstenaars begonnen zich te

specialiseren, waardoor steeds meer zelfstandige genres ontstonden. Topografische

onderwerpen werden populair. Ze waren vertrouwd, maar in zekere zin ook neutraal, want

het was een tijd met politieke en godsdienstige gevoeligheden, waarin de gemiddelde burger

beschikte over een rijke iconografische kennis om verborgen boodschappen en dubbele

bodems te kunnen interpreteren, en dat was niet altijd wenselijk.

Velen konden geen schilderijen betalen, maar wel tekeningen en prenten. Kunstenaars

als Claes Jansz. Visscher (ca. 1550-1612) spelen in op deze ontwikkeling en vervaardigen

fraaie tekeningen en etsen. Anderen volgen zijn spoor en laten met een grote productie

een rijke erfenis achter, in omvang, maar eveneens in kwaliteit en diversiteit. Want naast

de commerciële component blijft ook de puur artistieke drijfveer belangrijk: schilders als

Rembrandt van Rijn (1606-1669) trekken met hun leerlingen naar buiten om daar studies

naar het leven te maken en Hercules Seghers (ca. 1590-ca. 1638) gebruikt de waargenomen

werkelijkheid als startpunt voor expressieve experimenten.

In de 18de eeuw bereikt het topografisch tekenen een hoogtepunt in omvang en intensiteit.

Desondanks is er artistiek weinig ontwikkeling. Er treedt verschraling op. In zekere zin

vernauwt en versobert het beeld; het wordt schools en stijf. De productie wordt veiliger,

braver, ingetogener en saaier. Voor de historische waarde van de topografische tekening is

dat geen probleem. De onderwerpen zijn vaak nauwgezet en gedetailleerd weergegeven en

9

ka

mp

en

op

ge

te

ke

nd

Hans van der Horst.

Wenceslasplein in Praag. 1967.

Pen en bisterinkt. 27 x 26 cm.

Collectie kunstenaar.

16

te

ke

ne

nd

vo

or

ka

mp

en

Het oeuvre van Van der HorstHet tekenen zit Van der Horst in het bloed. Het lijkt soms vanzelf te gaan. Al in de jaren

zestig legde hij impressies vast van streken en steden die hij bezocht, zoals Praag en Parijs.

Het zijn meestal vlotte impulsieve krabbels, die alleen de essentie vatten en erop gericht

zijn in kort bestek zoveel mogelijk vast te leggen. Vooral bedoeld voor de kunstenaar zelf,

of de goede verstaander, maar minder voor het grote publiek, dat vraagt om herkenning,

om duidelijkheid. De tekeningen in opdracht komen daaraan tegemoet. Het zijn eenlingen,

als ondersteuning of verklaring van een tekst, maar ook reeksen. Een origineel en vroeg

voorbeeld daarvan is het Album Leeuwarden 1600 dat Van der Horst in 1971 maakte in opdracht

van het Gemeentearchief aldaar. Hierbij stond een plattegrond centraal uit 1603 van de Friese

hoofdstad in vogelvluchtperspectief. Van der Horst kreeg de taak om 48 locaties op die kaart

uit te werken zoals ze er omstreeks 1600 konden hebben uitgezien. Een opdracht waarbij

zijn kennis kon worden gecombineerd met zijn ambachtelijke vaardigheden. Een andere

vruchtbare samenwerking was die met het Haarlems Dagblad. Hans van der Horst maakte

tekeningen van Haarlemse locaties, waarbij Jaap Sluis teksten schreef. De rubriek verscheen

tussen 1985 en 1991 om de veertien dagen en was een groot succes. Een aantal afleveringen

werd in 1987 gebundeld in het boek Haarlems Tekenschrift. En in 1992 werden enkele gebruikt

als beeldende tegenhanger van de Haarlemse sonnetten van de dichter Jan Kal.

Sommige karakteristieke plekken en gebouwen zijn bewaard gebleven dankzij de

kritische signalementen van Sluis en Van der Horst. Helaas geldt dat niet voor het Kareol in

Aerdenhout, één van de meest bijzondere particuliere landhuizen uit het eerste kwart van

de 20ste eeuw, dat zonder moeite op één lijn kon worden gesteld met het Sint Hubertusslot

van H.P. Berlage. Het was gebouwd tussen 1908-1911 in opdracht van Carl Bunge, naar een

ontwerp van architect Anders Lundberg – met toegepaste kunst van Max Läuger (1864-

1952) – in de stijl van de Wiener Werkstätte, die zeldzaam is in de Nederlandse architectuur.

Ondanks een plaatsing op de monumentenlijst in 1947 bleef onderhoud achterwege en werd

het pand in 1979 gesloopt, onder veel protest, niet in de laatste plaats van Van der Horst.

Hij zette zijn verbijstering om in een getekende reportage, waarin hij op thematische wijze

de allure van het bouwwerk en zijn omgeving, het intredende verval en de vernietiging

ervan vastlegde. De impressies, deels ter plekke gemaakt, deels thuis uitgewerkt, werden in

1980 smaakvol uitgegeven als boek. Terwijl het stenen monument van de aardbodem was

verdwenen, had Van der Horst er een papieren gedenkteken voor in de plaats gesteld, dat

veel bewondering en waardering oogstte en voortaan hopelijk als een blijvende vermaning

zal dienen als er weer eens barbaarse sloopplannen worden gesmeed.

Een andere, min of meer opdrachtgebonden reeks, die echter niet voortkwam uit

visuele maar literaire prikkels, waren de tekeningen Met Louis Couperus naar Indië. Deze

17

ka

mp

en

op

ge

te

ke

nd

De tekeningen

De tekeningen

36

te

ke

ne

nd

vo

or

ka

mp

en

6

Gezicht op de Oudestraat richting Oude Raadhuis en Bovenkerk vanuit een winkel in de buurt van

het Gotische Huis. Een markant en belangrijk punt in de stad, dat na de bouw van de brug in 1448 het

nieuwe centrum van Kampen werd. Het Oude Raadhuis is van omstreeks 1350. Het werd na een brand

in 1543 grondig verbouwd. De Schepenzaal kreeg toen één van de mooiste Renaissance-interieurs

van Nederland. De afwezigheid van auto’s op deze tekening illustreert het streven naar een autoluwe

binnenstad, waarbij steeds meer straten worden afgesloten voor verkeer (waardoor andere dubbel zo

druk worden). Let ook op de contrasten tussen licht en schaduw die voor de esthetische beleving van

een historische binnenstad altijd van groot belang zijn. Aquarel, Zomer 2005.

38

te

ke

ne

nd

vo

or

ka

mp

en

7

De in 1998-1999 gebouwde stadsbrug in vogelvluchtperspectief. Het is misschien niet de fraaiste versie

in de lange geschiedenis van deze oeververbinding, maar de vergulde wielen leiden de aandacht

doeltreffend af. Toen in de 15de eeuw (1448) de eerste stadsbrug tot stand kwam, verlegde het centrum

van de stad zich definitief van de wijk rond de Bovenkerk naar het gebied rond het Oude Raadhuis.

Rechts de spits van de Schepentoren van het Raadhuis. Op de IJssel het stoomschip de Succes en aan

de overkant van de rivier het station. Pen en bisterinkt, aangevuld met blauw en geel in aquarel.

Oktober/november 2003.

48

te

ke

ne

nd

vo

or

ka

mp

en

12

De Cellebroedersweg met de Cellebroederspoort. De poorten aan de huidige parkzijde van de stad

werden in de tweede helft van de 14de eeuw gebouwd ter verdediging van het nieuwe stadsdeel over

de Burgel. In de 17de eeuw, toen hun defensieve functie flink afgenomen was, werden ze door Thomas

Berendsz. gemoderniseerd en voorzien van Renaissance-ornamenten. Ooit liep hier het watertje de

Cellespijp. De parkzijde behoort tot de laagste en vochtigste bebouwde delen van de stad, wat vooral

in de 19de en vroeg 20ste eeuw, toen er tientallen kleine arbeidershuizen werden opgetrokken, tot

treurige woonomstandigheden leidde. De poort werd in zijn latere functie als studentensoos vaker

bezet en belegerd dan in zijn oorspronkelijke hoedanigheid. Aquarel/gouache. Gedateerd rechtsonder

2007 (op achterzijde najaar 2006).

58

te

ke

ne

nd

vo

or

ka

mp

en

17

Gezicht op het Oorgat en de Prinsenstraat, met op de achtergrond de Bovenkerk en de

Koornmarktspoort. Ooit was dit een groezelig en vervallen stukje stad, maar dankzij het ingrijpen van

de Stichting Stadsherstel Kampen werd de bocht van de Prinsenstraat en de Burgwal na de oplevering

in 1993 weer een plezierige woonomgeving met een schilderachtig aanzien. Pen, bisterinkt en aquarel.

Voorjaar 2007.

Het vastleggen van stedelijk en landelijk schoon in tekeningen kent een eeuwenlange traditie.

Voor Kampen wordt er op die oude stam een nieuwe loot geënt met de publicatie van Tekenend

voor Kampen. De gemeente Kampen in een reeks van vijftig prenten.

De totstandkoming van de reeks prenten is te danken aan een lovenswaardig initiatief in 2002

van gemeentearchivaris Dicky Haze. Zij gaf de in Kampen woonachtige beeldend kunstenaar

Hans van der Horst de opdracht een serie tekeningen te maken van locaties op het grondgebied

van de gemeente Kampen. Hoewel hierbij aan Van der Horst de nodige artistieke vrijheid werd

gegund, stond één uitgangspunt voorop: de collectie prenten zou een beeld moeten geven van

de hele gemeente Kampen, dus niet alleen van de stad, maar ook van de zogeheten “kleine ker-

nen” en de buitengebieden.

Van der Horst heeft zich van zijn taak met verve gekweten. Over een periode van vijf jaar

maakte hij een reeks van in totaal vijftig tekeningen, die bij elkaar een representatieve, en toch

eigenzinnige indruk geven van het aanzien van de gemeente Kampen in het eerste decennium

van de 21ste eeuw. Opvallend is de variëteit aan technieken die de kunstenaar heeft gehanteerd;

opvallend zijn ook de soms onverwachte plekken en gebouwen die vereeuwigd werden. Als

eindresultaat is er een prachtige verzameling topografi sche tekeningen ontstaan, die voor

toekomstige generaties raadpleegbaar blijft in de collectie van het Gemeentearchief Kampen, en

die nu in hoogwaardige kleurendruk als prentenboek wordt gepubliceerd. Speciaal voor deze

boekuitgave schreef kunsthistoricus Geraart Westerink een informatieve inleiding. De stippen-

kaarten achterin wijzen de lezer de weg naar de uitgebeelde locaties.

Tekenend voor Kampen, een gezamenlijke productie van de Stichting IJsselacademie en het Ge-

meentearchief Kampen, is een onmisbaar bezit voor eenieder die Kampen in zijn hart gesloten

heeft: de Kampenaren zelf natuurlijk, maar ook oud-inwoners en, niet te vergeten, de bezoe-

kende toerist.

IJsselacademie

ISBN 978-90-6697-208-7

9 789066 972087