Verdieping, Visie, Verbinding

de Katholieke Sociale Leer als blijvende bron van inspiratie voor niet-christenen en christenen tegelijk

Inleiding aan boord van het KSCC Schipperscentrum Nijmegen bij gelegenheid van het 40-jarig bestaan van het Katholiek Sociaal-Cultureel Centrum en het 10-jarig bestaan van de Landelijke Parochie voor Binnenvaart, Circus en Kermis

6 oktober 2016 mr. Jos J.A.M. van Gennip, voorzitter Socires, Platform voor Cultuur en Samenleving

- 2 -

INHOUDSOPGAVE 1. Inleiding 3 2. De verrassende herontdekking 4 3. En toch 8 4. Een alternatief 11 5. In het eerste kwart van onze eeuw 14 6. Slot 19

- 3 -

1. Inleiding Eind augustus/begin september van dit jaar is een groot congres gehouden over de betekenis van de christelijk sociale leer. De belangstelling was ongemeen groot voor dit jubileumcongres ter gelegenheid van het feit dat 125 jaar geleden de eerste Pauselijk Encycliek over de sociale kwestie uitkwam, Rerum Novarum, over "nieuwe aangelegenheden", en in hetzelfde jaar het Christelijk-Sociaal Congres in Amsterdam gehouden werd onder leiding van Abraham Kuyper over "de sociale quaestie". Het congres was uitzonderlijk: met een grotere belangstelling dan de capaciteit, met vele jongeren, een boodschap van de Paus en een openingsrede van Kardinaal Turkson, die in Rome verantwoordelijk is voor het sociale beleid van de kerk, en bijdrages van de meest prominente denkers. En met bijzonder veel enthousiaste reacties na afloop. Medio april werd in Tubbergen een nieuwe Schaepmandag gehouden, over de betekenis van de laatste Pauselijke Encycliek, met bijdragen van onder andere Gouverneur Bovens van Limburg en Bisschop De Korte. Twaalf jaar geleden leek die jaarlijkse traditie van Schaepmandagen een stille dood te zijn gestorven en nu was er een hele zaterdag lang een volle zaal, en een volle kerk. Bij de voorbereidingen kreeg ik nog het verwijt dat in een perifeer plaatsje bij de Duitse grens niemand zou komen opdagen en zelfs mijn reactie dat Onze Lieve Vrouw ook in een perifeer plaatsje en wel in de buurt van de Spaanse grens verschenen was en niet in Parijs, mocht de twijfel en kritiek niet doen verstommen; dat deed alleen het feitelijk bewijs van het tegendeel….. In februari werd in Doorn een groot Europees congres gehouden over de betekenis van de christelijke sociale leer in onze dagen, met bijvoorbeeld de topadviseur van de Labour Party, Lord Maurice Glasman, een boodschap van President Juncker van de Europese Commissie en een aantal verrassende bijdragen van zowel vooraanstaande maatschappijwetenschappers als van daadwerkelijke jongere ondernemers. Belangstelling niet in ons land alleen: in Antwerpen wordt een grote conferentie over Laudato Si voorbereid; in Wenen staat deze maand de uitreiking van de Leopold Kunschak Price in het teken van "the Rediscovery of Catholic Social Thinking". In Duitsland werd een serie van studiedagen en conferenties over de actualiteit van het christelijk sociaal denken gehouden, Katholikentage 2016 te Leipzig. Het voorbereidend document daarvan is eigenlijk verplichte literatuur voor iedereen die worstelt met de vraag in welke richting de oplossingen gevonden worden voor de grote nationale en internationale maatschappelijke uitdagingen van onze tijd. En dan heb ik het nog niet over die voor sommige van U vertrouwde bijeenkomst in Monaco waar een aandachtig gehoor onder leiding van Pater Van Welzenes luisterde naar een inleiding van mij over dit thema en waarin de problematiek van de groeiende ongelijkheid centraal stond. En dat in een zaal die uitkeek op de baai en waar de helikopters van de miljardairs die op hun jacht wilden landen mijn betoog met hun lawaai overstemden! En in november komen 500 ondernemers vanuit de hele wereld bij elkaar voor een driedaags congres in Rome om te spreken over jawel "de roeping van de ondernemer" tegenover de grote uitdagingen van de 21e eeuw. In diezelfde serie en atmosfeer past deze volle zaal en ik ben de initiatiefnemers en organisatoren bijzonder dankbaar dat zij op deze jubileumbijeenkomst dit thema centraal hebben willen stellen.

- 4 -

2. De verrassende herontdekking Wat is er toch aan de hand, dat verouderd gewaande denkbeelden en een verbleekt gezag van kerkelijke autoriteiten die daar achter staan, opeens kennelijk een bijzondere zeggingskracht krijgen naar juist niet-christenen, jongeren en beroepsgroepen waarvan we het niet zonder meer verwachten. Duidelijk is dat er iets broeit..… Sommigen spreken over het Franciscuseffect. Inderdaad: twee miljoen jongeren gingen er naar de Wereldjongerendagen in Krakau. Honderdduizenden, ja miljoenen waren betrokken bij zijn recent bezoek aan de Verenigde Staten. En inderdaad: in het eigen land neemt de belangstelling voor theologische opleidingen weer toe en er zijn ordes, die verrast zijn dat opeens jonge mensen zich aanbieden om een leven lang de regels en de gemeenschap van bijvoorbeeld Dominicus is te volgen, terwijl de vergrijsde Nederlandse medebroeders eigenlijk alleen nog maar plannen hadden voor afbouw en sluiting. Dat alles heeft waarschijnlijk te maken met een elan dat onder deze Paus weer lijkt op de bloeien. Maar intussen gaan de kerksluitingen wel gewoon door en neemt het kerkbezoek af. Dat verklaart dus niet waarom er juist voor dat denken over menselijke waardigheid en algemeen welzijn zo’n belangstelling is. En dat Franciscuseffect geldt zeker niet die vernieuwde belangstelling van niet-gelovigen en niet-katholieken. André Glücksmann, de Franse filosoof en inspirator van de Mei-revolutie van 1968, heeft enkele jaren voor zijn dood nog als agnost een bezoek gebracht aan de vorige Paus om hem te vertellen, dat alleen als de kracht van de christelijk sociale leer de Europese cultuur weer zou gaan doordrenken er een barrière zou worden opgeworpen tegen het nihilisme. En Maurice Glasman kwam in de confrontatie met de sociale problematiek in het Verenigd Koninkrijk en zijn ontdekking van de leidende beginselen van die katholieke leer tot de diepe overtuiging dat die match een nieuw perspectief voor de samenleving daar en in Europa kon betekenen. Er broeit iets of beter gezegd in het verlengde van die beeldspraak, er zijn twee hooiblokken die op het punt staan vuur te gaan vatten. De eerste is het besef, dat het voortmodderen met de huidige trends in de wereld volstrekt onhoudbaar is: het milieu, de vluchtelingenstroom, het terrorisme, de ongelijkheid, de eenzaamheid, de gezinsontwrichting. En het tweede hooiblok betekent dat de "klassieke" oplossingen onwerkbaar zijn gebleken. Het communisme was in 1989 afgeschreven maar ook mildere vooruitzichten van de maakbaarheid en het scheppen van een paradijs hier zijn onhoudbaar en ongeloofwaardig geworden en hebben bijgedragen aan de vervreemding van de massa's van de politiek. En tot slot is het alternatief van onbeperkt kapitalisme of de totale vrije markt gesneuveld met de financiële crisis in 2008. Tegen die achtergrond zijn er eigenlijk twee tegengestelde bewegingen: – mensen van onze dagen luisteren niet graag naar preken, vermaningen, zeker niet van zichzelf presenterende morele autoriteiten, kerkelijke inbegrepen; - en op de tweede plaats is er een vlucht, in afstand nemen van de grote problemen, in onverschilligheid, in onmacht, in nostalgie, in conservatisme. Maar er is ook bij een andere groep een groeiend besef dat het zo niet langer kan en dat we in ieder geval op individueel niveau iets moeten doen, in vertwijfeling soms over de onmacht van de politiek, van de overheid en we zien die toevlucht - ik zou het zeker geen vlucht willen noemen - tot een andere leefstijl, een eigen keuze, van de omarming van het vegetarisme tot dat eigen ontwikkelingsproject, persoonlijke betrokkenheid bij het vluchtelingenprobleem, door bijvoorbeeld het geven van taallessen. Er broeit iets in ons land: duizenden individuen steken de handen uit de mouwen, los van de overheid en los ook meestal van gevestigde instellingen als diaconieën. Sociale

- 5 -

pioniers die met jeugdgroepen, met restaurants voor daklozen en zwervers, met Voedselbanken niet willen wachten op oplossingen van boven, maar zelf aanpakken. Sociale pioniers worden ze genoemd in de studie van Gabriël van de Brink en mijn eigen platform, "het hogere in de lage landen". Maar in die verwarring zien we ook een aantal onverwachte stemmen opkomen van filosofen, economen en soms politici die zeggen: luister, er is wél een gezamenlijk antwoord dat relevant is voor onze maatschappij, voor onze instituties en ook voor onze politiek. En de bouwstenen vind je niet in nieuwe utopieën die een paradijs op aarde beloven of niet in de illusie dat een terugkeer naar oude tijden (en grenzen) nog mogelijk zou zijn, noch in een laissez faire houding van laat de automatismen maar zelf hun corrigerende werking doen. We bespeuren een zoektocht, een ontdekkingsreis naar houvast in deze maatschappij, naar een culturele en politieke heroriëntering. Een noodzakelijke heroriëntering nadat we "onze ideologische veren hadden afgeschud". Sommigen vinden in die zoektocht de schatkist - de verborgen schatkist zoals ze ook wel genoemd wordt - van de katholieke sociale leer. Ik noemde al topmensen zonder katholieke achtergrond die ontdekt hebben hoe richtinggevend, hoe oplossingsgericht juist ten aanzien van de grote uitdagingen die inspiratie kan zijn. Het begon al met de herontdekking van het begrip subsidiariteit in het Europese debat. De rijkdom van die centrale notitie uit ons denken werd duidelijk toen men in de eerste golven van anti-Europeanisme in Brussel inzag, dat dit concept veel scherper was dan de slordige slogan van terug naar het nationale niveau. Ja, sommige zaken wel, maar sommige andere moesten juist wel op Europees niveau blijven of daarheen opgetild worden. Subsidiariteit is een tweerichtingsverkeer naar onder en naar boven en daar waar het algemeen welzijn een gezamenlijke boven de afzonderlijke belangen of naties staande regel vraagt moet die ook op dat hogere niveau tot gelding worden gebracht. En het was veel meer dan een verkiezingsstunt dat Bernie Sanders dezer dagen naar de conferentie van Justitia et Pax in Rome bracht om die confrontatie van binnenlandse en globale maatschappelijke vraagstukken met richtinggevende principes op zich te laten inwerken, zoals die gestalte krijgt in de perspectieven van het katholiek sociaal denken. Een ander voorbeeld: nu vijftig jaar na zijn dood de archieven van Robert Schuman, de stichter van de Europese Gemeenschappen, geopend zijn, blijkt dat deze moderne heilige, want minder dan dat is hij eigenlijk niet, zijn inspiratie dag na dag, in reflectie en retraites – overigens net zoals Herman van Rompuy - ontleende aan ons denken, onze inspiratie, ons geloof. In zijn afscheidsrede als hoogleraar vorige week aan de Utrechtse Universiteit kwam ook iemand als Herman Wijffels, die in eerdere uitspraken zich soms kritisch opstelde ten opzichte van de uitspraken van de katholieke kerk, tot de conclusie, dat bijvoorbeeld een encycliek als Laudato Si wel eens hét richtinggevende document zou kunnen zijn voor de 21e eeuw. Inderdaad mensen willen niet meer naar preken luisteren en naar vermaningen. Maar velen willen ook niet de ogen sluiten voor de gigantische maatschappelijke, ecologische en economische vragen die op ons afkomen. Wat is er echt aan de hand? Wat zijn bijvoorbeeld de echte achtergronden van de vluchtelingenproblematiek, van dat terrorisme, van de vervolging en mensenrechtenschendingen of van de globalisering, of van de groeiende ongelijkheid. En nadat je dat op je hebt laten inwerken komt de vraag willen we dit, en wat zijn eigenlijk de waarden, de beginselen die voor ons belangrijk zijn en waar botsen die trends en de ontwikkelingen met deze waarden en deze visie op wat menselijk geluk en welzijn betekent. Ook wie niet naar preken luistert, kan het niet natuurlijk vinden dat bijvoorbeeld in een stad als Berlijn op dit moment al één op de drie terminale patiënten in eenzaamheid sterft en dat hun begrafenis door niemand betaald wordt en de gemeente Berlijn zich daarmee opgezadeld weet. Of is het normaal dat wij met al onze macht en onze welvaart geen oplossing weten te vinden voor die zeventig miljoen vluchtelingen die op dit moment over de aardbol rondzwerven. Is het normaal, om met Paus Franciscus spreken, bij het zien van de aangespoelde lichamen op een Grieks eiland, dat niemand, niemand, om deze meest jonge mensen huilt?

- 6 -

Het is niet de eerste keer dat de christelijke en katholieke sociale leer richtinggevend werd en een antwoord bood in tijden van verwarring en grote maatschappelijke problemen. Ik sprak over de stichting van Europa op de puinhopen van de Tweede Wereldoorlog, maar dichterbij was er die klop op de schouder van Wim Kok door President Clinton op een conferentie van de Socialistische Internationale. Wat had dat, eind negentiger jaren, met onze inspiratiebronnen van doen? Wel, misschien een beetje kort door de bocht, maar het was de waardering van de Amerikaanse President maar ook van zoveel anderen wereldwijd voor ons poldermodel. Hoe kon het toch dat arbeidsconflicten kennelijk in dit land oplosbaar waren allereerst door overleg en pas in laatste instantie door stakingen en machtswoorden? Hoe kon het toch dat een relatief hoog niveau van sociale voorzieningen hand in hand ging met een hoge graad van werkgelegenheid en zelfs arbeidsmobiliteit? Hoe kon het toch dat wij door sparen en niet door jaarlijkse omslag het beste pensioensysteem ter wereld hadden opgebouwd? Hoe kon het toch, dat ons zorgstelsel door de vrouw van diezelfde Amerikaanse President ten voorbeeld werd gesteld voor de noodzakelijke hervormingen in haar eigen land? En hoe kon het toch dat niet grote agrobedrijven maar een 60.000 boeren en tuinders, met hun coöperaties, dit land op de tweede plaats van agrarische naties ter wereld had gebracht? Natuurlijk is het niet allemaal de exclusieve verdienste van een christelijk sociale leer, maar die was wel richtinggevend en inspirerend voor een aantal grote politieke en maatschappelijke hervormingen in de eerste helft van de 20e eeuw, en die werken door tot de dag van vandaag. Daar was die combinatie van eigen verantwoordelijkheid, niet het afschuiven puur op de overheid en ook niet het vertrouwen alleen maar op de markt. Die combinatie van eigen verantwoordelijkheid met een vangnetfunctie voor de overheid. Met vakbewegingen die meer waren dan alleen maar materiële belangenbehartigers, met een maatschappelijk middenveld op economisch en sociaal terrein dat een ongekend belangrijke vierde factor werd in dat samenspel overheid – individu – bedrijfsleven – civil society; een coöperatiewezen, dat kleine en middelgrote agrarische bedrijven in staat stelde de menselijke maat die in die bedrijfsvoering zo belangrijk is. te combineren met de schaalvoordelen van gezamenlijke inkoop, afzet en export. En hoe kan het toch, dat juist in ons land met zijn dichte bevolking urbanisatie niet gepaard ging met verkrotting en industrialisatie niet per se geconcentreerd werd in enkele grote stedelijke centra; nee woningbouwcoöperaties en het scheppen van industriële werkgelegenheid zo dicht mogelijk bij de bestaande leefomgeving en de bestaande sociale structuren was hier het alternatief. Dit denken heeft met name geleid tot een systematische en geïnstitutionaliseerde overlegstructuur tussen overheid, maatschappelijke organisaties en bedrijfsleven, die veel verder reikte dan het pure economische compromis. En vooral die erkenning van de waarde van de arbeider en werk, en van een arbeider of een kleine ondernemer, wiens prestatie niet alleen bepaald werd door vraag en aanbod, maar ook door een principe van rechtvaardigheid en de overtuiging dat het werk van iemands handen hem in staat moet stellen zichzelf en zijn gezin te onderhouden. Die balans dus ook tussen kapitaal en arbeid. Dat was en is de keuze van Nederland voor die sóciale markteconomie, voor dat Rijnlandse model. En het jaar 2008 met zijn bijna fatale financiële meltdown kwam misschien net op tijd om ons eraan te herinneren hoe kostbaar deze principes zijn in tegenstelling tot het totale laissez faire, en dat we die moeten koesteren in plaats van ondoordachte omarming van het Angelsaksisch kapitalisme. Natuurlijk is niet alles wat goed is in dit land te danken aan de inspiratie van mensen als Aalberse, Ds. Talma, Ariëns, Pater Van den Elzen, Mgr. Poels. Maar ze hebben wel in bondgenootschap met anderen en andersdenkenden hier een vertaling uitgerold van principes en gedachten die alles te maken hadden met de kernbegrippen als solidariteit, gerechtigheid en subsidiariteit.

- 7 -

Maar ja, stellen velen of denken het minstens: die christelijk sociale leer was van een andere tijd. Het was een antwoord op uitbuiting, proletarisering, op de vroege industrialisatie met haar massale armoede. Bovendien klonk het woord van dominees en pausen en bisschoppen door in een samenleving die voor negentig procent christelijk was. Maar dat is allemaal verleden tijd. Nú staan we voor de uitdaging om heel andersoortige problemen op te lossen, die van maatschappelijke desintegratie tot de grote globaliseringsvraagstukken, en tot de erkenning dat de sociale mobiliteit die driekwart eeuw kenmerk van onze samenleving is geweest, geen automatische voortzetting meer kent en dat tot 20% van onze bevolking het niet lukt om uit hun getto's te komen van verslechterende woonomstandigheden, stagnerend inkomen, slechte gezondheid en vooral de desillusie dat hun kinderen het toch niet beter zullen gaan krijgen. Die problemen zijn toch heel anders dan die van het einde van de 19e eeuw, en dan ook: waar halen kerkelijke sprekers nog hun autoriteit vandaan, en door wie worden zij nog gehoord, laat staan geloofd?

- 8 -

3. En toch Maar betekent dat dan dat we ten opzichte van die enorme problemen binnenslands, met misschien als kristallisatiepunt het feit dat er een nieuwe kloof komt tussen degenen die van dat globaliseringsproces profiteren en zij voor wie dat een bedreiging is, de zaken maar op hun beloop moeten laten? En die vraag geldt zeker dat kristallisatiepunt van klimaat en milieu waarbij alles tezamen lijkt te komen: het ontbreken van een kader van recht en gezag tegenover de harde realiteit van de globalisering, een consumptiecultuur die op "meer" en verspilling is gericht, en waarbij de rijkdom van de een vertaald wordt in een generatieoverstijgende belasting van levenskansen van de ander en waarbij nu al de lasten van de vervuiling en de uitputting neergelegd worden bij die grote groep van de wereldbevolking die daar eigenlijk part noch deel aan heeft. En dat bij een nieuwe inkleuring van de wereldkaart van de armoede en ongelijkheid, waarbij enkele honderdduizenden meer bezitten dan drie-vier miljard medeburgers. Er broeit iets, zei ik eerder. Dat besef, voorlopig nog met onmacht, dat het zo niet langer kan, economisch niet, ecologisch niet, maatschappelijk evenmin en ook niet in die geobsedeerdheid op meer bezit en meer consumptie. Maar hoe komen we uit dit moeras en hoe vinden we een vast pad naar een andere misschien betere wereld maar vooral naar die andere weg die níet naar afgronden leidt en onomkeerbaarheden? Laat ik het eens omdraaien: voor velen van ons is geloof iets wat alleen of vooral met het verhevene te maken heeft, met gebed, met spiritualiteit. Maar juist het christelijk geloof heeft altijd al een boodschap voor de wereld gehad. Met al die lessen uit het Oude Testament maar vooral met die aankondiging bij de Geboorte dat er vrede op aarde gebracht werd. Schuman was niet de eerste die een boodschap vanuit zijn geloof had voor Europa. Benedictus van Nursia had anderhalf millennium eerder al een beschavingsmissie voor ons continent, maar ook een uitweg uit de voedselcrisis. En het is niet alleen rond het eind van de 19e eeuw dat er handreikingen uit het Geloof kwamen voor een nieuw sociaal engagement. En een Sint Franciscus bracht een unieke dimensie aan ons geloof aan in de vorm van de erkenning van de eigenstandige waarde van de Schepping en zo kunnen we doorgaan, bij wijze van spreken bibliotheken vol. De kern van die boodschap en dat evenwicht van gebed en werken is veel belangrijker dan de fouten die het instituut en haar leden waaronder wijzelf soms maken. En het is belangrijker dan onze huidige kerkbetrokkenheid, want die boodschap klonk ook in tijden toen het christendom een marginale positie had. Zeker, preken helpt niet meer en van een kansel te horen te krijgen "je móet" en "je zúlt" miskent autonomie en vorming van de moderne mens. Het verhaal is omgekeerd. Het begint bij de lessen uit de wereld, de ervaringen, de observaties, niet met de Kerk. Wat is er echt aan de hand? In onze directe leefomgeving, in de verdere samenleving, in de hele wereld en met de Schepping, met natuur en milieu? De tekenen van de tijd verstaan, zei Augustinus en daarop je eigen verantwoordelijkheid nemen want wíj zijn de tijden. Ook dat is een kernboodschap vanuit het christendom. Vlucht niet naar een schuilplaats van afzondering, van wrok en verwijt aan anderen of structuren, zelfs niet in het relatieve comfort van gebed en meditatie. Maar er is ook nog iets anders, en dat is die herontdekking, zo scherp benoemd door iemand als wijlen President Havel, van het belang van de waarheid, de strijd om de waarheid door de nevelen van de verdraaiing, van de oppervlakkigheid, van het fact free kiezen, politiek bedrijven of economisch handelen. De tekenen van de tijd verstaan in de verduistering en onder het gebulder van reclame, sensaties, gewone leugens. Havel was in gevangenschap en verzet tot die conclusie gekomen van het allesoverheersend belang van de waarheid, misschien nog belangrijker dan de vrijheid. De leugen als de kern van het beleid van

- 9 -

de Sovjets voor samenleving, voor politiek en voor het individu. Pas nu komen de studies naar voren wat zeventig jaar aan verduistering van de waarheid voor impact heeft gehad op levens, op karakters, op instituties tot en met voor de Kerk zelfs. Maar het communistische regime heeft geen monopolie op leugens. De mythes van alledag, de stereotypen, de glamour en de zg. waarde van peer reviews, ook tussen die adolescenten van 13-14 jaar, botsen dikwijls met zowel de waarheid als de vrijheid. En zoals de privacy van de eigen woning in het Oostblok niet meer zeker was, zo zijn nog veel meer de beschermingswallen rondom waardeoverdracht, opvoeding, objectieve informatie in onze eigen levens volledig poreus geworden, al was het alleen maar door de nieuwe media. Of het nu gaat om ontkenning van de menselijke invloed op het klimaat, of wat het leven waardevol maakt en ook wanneer het in onze ogen niet meer zinvol is. De tekenen van de tijd verstaan is een opdracht, van de opvoeding tot de eigen soms serieuze inspanning. "Ende der Spassgesellschaft" is de titel van een Duits boek: het wordt tijd voor serieuze waarnemingen en bezinning tegenover de dominantie van amusement en vertier. Het eerste wat ons te doen staat is daarom de tekenen van de tijd te leren verstaan, de echte tekenen van de tijd. Wat zijn de trends en wat gebeurt er als die trends ongecorrigeerd en ongehinderd zich kunnen doorzetten? Dus de waarheid ontdekken en herontdekken door middel van een nieuwe noodzakelijke inspanning om feiten te kennen, om zich in te spannen om de tekenen van de tijd te verstaan, inspannen. Maar zelfs dat is niet voldoende, het gaat niet om pure kennisvergaring. Het gaat om kennis in combinatie met iets anders, namelijk een andere instelling, een ommekeer, belangstelling voorbij de hopeloosheid, voorbij de vlucht ook in de moeheid, consumptie, voorbij de onverschilligheid. Naast zijn oproep tot barmhartigheid is dit misschien het belangrijkste appel dat de huidige Paus op ons doet. Verander die cultuur van onverschilligheid, van oppervlakkigheid, van zichzelf afsluiten. Hij heeft het gezegd in de confrontatie met de vluchtelingencrisis, maar veel scherper nog in zijn twee grote redes over Europa, die in Straatsburg en die in het Vaticaan bij de acceptering van de Europese Karlspreis. Doorbreek die cultuur van onverschilligheid, en Europa vooral: we zijn te moe geworden hier, te weinig ook op de toekomst gericht, in meerdere opzichten onvruchtbaar geworden. Wat ze daar tegenover moeten stellen is die houding van verantwoordelijkheid, van engagement, van inzet en van vitaliteit en wakker zijn, van het willen vervullen van taken. Maar ook van soberheid, van de instelling op de ander, van hoop, ja ook van compassie. De bereidheid om echt iets met die kennis te doen en het theoretisch niveau te overstijgen in een houding van verantwoordelijkheid en compassie. En dan gaat het om ons individuen, maar het gaat ook om instellingen die eveneens goed geïnformeerd moeten zijn en de openheid hebben tot het nemen van verantwoordelijkheid, en het gaat om de politiek. Johannes-Paulus II sprak al bij het begin van het derde millennium over "de roeping van de politicus", een pleidooi voor een andere politiek, die juist wel allereerst op feiten is gebaseerd, op kennis, op de wil om te weten wat er echt aan de hand is en dan ook die openheid om meer dan de stembus te laten tellen de reële oplossingen voor de uitdagingen, toekomstgericht en hoop. Die andere mentaliteit, beter gezegd die andere cultuur, die tegencultuur van geïnformeerdheid, verantwoordelijkheid en compassie. Dat bepaalt de kwaliteit van leven en samenleven in de komende jaren. Maar dan gaat het dus om een houding, een mentaliteit. Met de ogen open om te zien wat er op ons afkomt en ons de vraag te stellen, willen we dat dit gebeurt zoals de desintegratie en de eenzaamheid, de ontwrichting in hyperindividualisering en autonomie van onze sámenleving. Ik verwees naar het voorland Berlijn. Is dat wat we willen in een maatschappij waar sterven in eenzaamheid en verlatenheid geen uitzondering meer is. Is dat wat we willen: die groeiende verschillen en die ongelijkheid en die opsluiting in kokers van sociale achterstand en zelfs armoede?

- 10 -

Die steeds aanzwellende stroom van vluchtelingen, ook al is hij tijdelijk hier afgezwenkt maar in nabije landen, of verre landen neergestreken, maar in aantallen niet verminderd? Is dat wat we willen, die milieu-uitputting en verstikking en dat dreigend watertekort of ook voedsel? Die kennis, die cultuur van kennis en waarheid, en dan van verantwoordelijkheid nemen en compassie betonen en gemeenschapszin bevorderen, de onverschilligheid voorbij, dat is de bekering, die van ons gevraagd wordt.

- 11 -

4. Een alternatief Bij mensen, bij instituten in de politiek, als daar die andere houding van geïnformeerdheid én verantwoordelijkheid nemen aanwezig is, en als dat leidt tot die prangende vraag van willen we dit allemaal wel wat zich nu aan ons presenteert, dan wordt de herontdekking van de katholieke sociale leer echt betekenisvol. Dit biedt namelijk die andere weg, die uitweg. Met een visie en een perspectief, maar niet als een blauwdruk of een spoorboekje. Wel als een vorm van inspiratie van een op waarden en mensbeeld gebaseerde richting en van een bepaalde opstelling. Nee, we zijn niet machteloos, we kunnen onze vermoeidheid overwinnen en we moeten op weg gaan. We zijn immers "de mensen van de weg". Op reis met die bagage van die inspiratie en die leer. En dan gaat het om die visie, die als basis heeft dat iedere mens telt; het gaat om de waardigheid van iedereen, om menselijke waardigheid, én we zijn met iedere mens verbonden. Ik ben wel mijn broeders hoeder, jawel. En dat is dan ook de basis van die sociale inspiratie: ik met de ander, de ander met mij. Niet het ontkennen van mijn eigen verantwoordelijkheid en eigen kracht in een zelfverkozen afhankelijkheid van de ander, maar omgekeerd het besef dat verantwoordelijkheid en zelfs zelfontplooiing alleen mogelijk zijn in samenwerking en nauwe verbondenheid met de ander. Dat is de basis. Dat impliceert ten principale ook de gelijkwaardigheid van alle mensen, en dat óngelijkwaardigheid tussen mensen inacceptabel is. En vanuit die basis moeten we naar een perspectief, een einder, een horizon. En dat is het algemeen welzijn; de mogelijkheid dat alle mensen tot wasdom komen, hun capaciteiten ontwikkelen, hun leven leiden in waardigheid, "elk zijn naam in vrede draagt". Algemeen welzijn is dus meer dan de optelsom van ieders afzonderlijk belang, want mijn belang kan makkelijk gaan ten koste van de ander, van volgende generaties, van de Schepping. Algemeen belang, in het Angelsaksisch "the common good", in het Latijn het bonum commune, dat wenkend perspectief van de goede, vrije, rechtvaardige samenleving. De vraag naar het eigen belang is legitiem daarbij, maar valt nooit samen met de balans van de belangen van al degenen die moeten leven en letterlijk soms naar adem happen. Visie, basis dus en perspectief. Maar, en dat is het derde, bepalende element uit deze benadering, hoe komen we vanuit die basisvisie bij dat perspectief. In de loop van de tijden, in talloze studieconferenties, in reflecties en research tekenen zich dan wegwijzers af, bakens die vertellen hoe we van die basis naar dat eindperspectief komen. – Er is gerechtigheid in plaats van de macht, het recht van de sterkste. Een arbeider zijn fatsoenlijk loon geven is geen kwestie van medelijden of solidariteit alleen. Het is op de allereerste plaats een kwestie van gerechtigheid, recht op een inkomen waarmee men kan leven, recht van de vluchteling op opvang, recht van het kind op vorming, van de natuur en de Schepping op ruimte en adem. – Dat begrip van solidariteit als een ander baken. Solidariteit tegenover egoïsme en onverschilligheid en het idee dat mijn autonomie de laatste norm is. Het besef ook dat niet alleen de ander mij nodig heeft maar ik ook de ander om mijn bestemming te bereiken en die van het algemeen welzijn. – En dan is er dat beginsel van de subsidiariteit, altijd al in het denken aanwezig geweest maar geprononceerd naar voren gekomen een jaar of tachtig geleden, toen van links en rechts het idee van de totaalstaat, de verantwoordelijkheid afnemende overheid of de afwezigheid van eigen instellingen de dwaalleren van de dag waren. Afwijzing van het dumpen van zorg en eigen verantwoordelijkheden bij de overheid; afwijzing aan de andere kant ook van de mythe van het alles

- 12 -

oplossend vermogen van de zelfverantwoordelijke eigen kleine kring, van het basisme; en in onze dagen zo actueel het noodzakelijke verzet tegen de instrumentalisering van het particulier initiatief voor overheidsdoelen en overheidscontrole of voor machts- en inkomenspositie van de eigen managers. Verzet ook tegen de afrekencultuur en de groot is beter-mentaliteit. – En dan is er dat principe van verzoening, dat in de Europese samenleving na 1945 zo belangrijk was, maar ook in Zuid-Afrika, in post-dictatoriale landen, in postconflictsituaties. De mens is geen gevangene van het eigen verleden, de eigen ervaringen, en er is telkens de mogelijkheid van een nieuw begin, van waarheidsvinding, vergeving, verzoening. – De waarde ook van vrijheid. Vrijheid en verantwoordelijkheid. Met name in het Duitse sociale denken neemt dit om begrijpelijke redenen een centrale plaats in. Wereldwijd komt er een nieuwe discussie op of dit principe nu juist ten grondslag ligt aan welvaartsontwikkeling of omgekeerd dat sturing van bovenaf en zelfs autocratie daar betere voorwaarden voor zijn. Maar wie de wegwijzer, het baken van de vrijheid overslaat komt zeker niet op wegen van gerechtigheid en solidariteit. – En dan die zorg voor de Schepping. Sommigen noemen dat rentmeesterschap maar anderen vinden dat dan te passief. Duidelijk is wel dat in de laatste halve eeuw zorgvuldig omgaan met Schepping, met de goederen van deze wereld en ook met de economie, dat is dus wat anders dan alleen op groei gericht laten zijn, een heel belangrijk principe aan het worden is in ons denken. Misschien zijn er nog andere bakens denkbaar of andere wegwijzers. De fout die we in het verleden wel eens gemaakt hebben is dat we dachten dat we die principes konden formuleren los van de menselijke geschiedenis. Maar het blijkt keer op keer dat juist die ervaringen in de geschiedenis bepaalde waarden doen oplichten, naar boven halen. Niet als iets relatiefs, van vandaag dit en morgen dat, maar als iets wat we misschien verwaarloosd hebben, of nog niet echt ontdekt. We spraken als voorbeeld over verzoening of over die zorg voor de Schepping. Het gaat dan niet om net uitgevonden of nieuwe zaken, maar om een herontdekking van waarden en leidraden die in het christelijk sociaal of ook breder humane denken aanwezig waren. Uit dat totale complex dus. Maar het belangrijkste is dat we die waarden, die richtingwijzers als het ware confronteren met, stellen tegenover wat we zien en wat er in de wereld aan de hand is. De vraag herhalen: willen we in onverschilligheid of in moedeloosheid of in letterlijke hopeloosheid al die hedendaagse trends, tendensen over ons heen laten gaan en zich nog laten versterken of zeggen we: het hoeft niet, het kan anders en dan gaan we die en die richting uit. Dat is de kern van het denken en handelen van mensen die geloven in de verlossing, op een of andere manier. Van Kerken, van Rome, maar ook van lokale kerkgemeenschappen en niet alleen van priesters maar ook bijvoorbeeld een Christelijk-Sociaal Congres van dit jaar en die andere evenementen die ik aan het begin noemde. Zij proberen zo een wake-up call te geven en een richting uit te stippelen: van deze inspiraties uit moeten we op weg naar die alternatieve betere samenleving. Dikwijls wordt dit soort denken en dit soort bijeenkomsten vertaald in eigen documenten van lokale kerken, gemeenschappen van gelovige of zoekende mensen of van de pausen. Het is niet zo dat Encyclieken bijvoorbeeld als een donderslag uit de heldere hemel komen, maar ze zijn, zoals de Leuvense hoogleraar Raats beschrijft in Leviathan, de vrucht van decennialang overleg, studie, druk ook. Paus, zeg nou dat er een derde weg is tussen kapitalisme en communisme en dat vond zijn weerslag in Rerum Novarum; en toen tussen de twee wereldoorlogen de verleiding van totalitaire oplossingen en de totalitaire staat bijna onhoudbaar werd, werd op talrijke congressen, in studies opgeroepen om zich te wapenen tegen die verleiding en de illusie, dat de totalitaire staat het algemeen welzijn zou borgen, en dat vond zijn neerslag weer in met name Quadragesimo Anno; en later was er die oproep of vermaning, dat vrede en ontwikkeling geen zaken zijn van een Europese of Noord-Amerikaanse samenleving alleen, maar een wereldwijde dimensie hebben en dat vond dankzij acties als die van Pax Christi en de missionaire beweging zijn neerslag in Pacem in Terris en Populorum Progressio. En als sómmige bevrijdingstheologen de sirenenzang van communisten en utopisten niet kunnen weerstaan dragen vooraanstaande wetenschappers, economen en vakbondsleiders en een Nederlandse bankier bij aan die monumentale encycliek

- 13 -

Centesimus Annus. En deze Paus heeft de boodschap van de grote conferentie over menselijke ontwikkeling en milieu in Rio de Janeiro van 1992, met ook bijdragen van weer andere bevrijdingstheologen en van de mensen rondom het Handvest van de Aarde, zoals Premier Lubbers, goed verstaan en dat vond zijn neerslag in de Encylcliek Laudato Si, die ultieme wake up call niet alleen voor onze economie, maar ook voor onze levensstijl en zelfs onze spiritualiteit. Het gaat om die visie op de mens als basis, dat algemeen welzijn als perspectief en de weg van de waarden als de verbinding tussen die twee.

- 14 -

5. In het eerste kwart van onze eeuw Als we nu willen wegen en observeren wat de bepalende trends van deze jaren zijn, de breuklijnen ook met vroeger, dan komen we tot een vier-vijftal grote uitdagingen op sociaal terrein. Ik ga dan voorbij aan de enorme verworvenheden bij zovelen in termen van welvaart, maar ook in niet direct in economische cijfers vertaalbare vooruitgang, zoals die in de afgelopen twee decennia is opgetreden dankzij internet en ICT. Hierdoor is, zoals het tweemaandenblad Foreign Affairs onderstreepte, een revolutionaire immateriële welvaartsontwikkeling tot stand gekomen, bijvoorbeeld alleen al in de vorm van brede toegang tot kennis en informatie, en tot wereldwijde communicatie. Maar daarnaast staan er natuurlijk ook in die confrontatie tussen onze waarden en wat er feitelijk aan de hand is enorme uitdagingen. 1. De Cultuur Abram Kuyper kon nog spreken over dé sociale kwestie als het centrale vraagstuk van zijn tijd. Ik denk dat we zeker in onze contreien nu vooral ook oog moeten hebben voor de culturele vragen van onze dagen. Individualisering en secularisering worden door de elites en door de dominante media als enorme verworvenheden en bevrijdingen beschouwd. En ten dele klopt dat. Mobiliteit, sociaal maar ook gewoon fysiek, multiculturaliteit als verrijking en correctie op provincialisme, en het opbloeien van honderdduizenden symptomen van nieuwe vrijwilligheid, zoals ik eerder indiceerde. Men kan niet zeggen dat gemeenschapszin dood is want wie met open ogen rondkijkt ziet enorm veel betrokkenheid en ook opbouw van sociaal kapitaal. Belangstelling voor mensenrechten dichtbij en veraf is nog nooit zo groot geweest; emancipatie geeft, tenminste in onze landen, de helft van onze mensen een betere kans op zelfverwerkelijking. Maar diezelfde fenomenen kunnen ook zorgen voor een vergaande disruptie van onze samenleving. Ik wees op Berlijn als schrikbeeld voor de toekomst, die wijdverbreide eenzaamheid als de nieuwe armoede van onze tijd. En dan is er het vraagstuk van zingeving en zinloosheid, waar mensen geen alternatief hebben gevonden op de secularisering. De roep om hulp bij beëindiging van een zogenaamd voltooid leven en de betiteling daarvan als normaal medisch handelen en vooral als rechtsaanspraak is een revolutionaire breuk met tradities en waarden. Maar vooral ook als prijs van vereenzaming en van een waardesysteem dat gericht is op vitaliteit, rijkdom, schoonheid, snelheid en dat niet zelden geplaatst in het kader van bijna totaal verval van sociale en familiale contacten. 2. De nieuwe sociale kwestie Maar daarmee vloeit als het ware de culturele problematiek over in een nieuw sociaal vraagstuk. – De verrassende en verbijsterende constatering, dat er duidelijke disruptietrends in onze eigen samenleving zijn, zoals die van het terugvallen in de zogenaamde allochtoniteit van de tweede generatie immigranten, en de gettoïsering van arme en rijke groepen. Dat ook dikwijls gecombineerd met slechte woonomstandigheden in verpauperende wijken, criminaliteit, drugsgebruik en vooral dat kennelijk onbeheersbare symptoom van gevangen raken in de eerste, tweede en derde generatie- werkeloosheid en disconnectie. Normaliter ook vertaald niet alleen in verschijnselen van het opkomen van een geheel informele schaduweconomie, maar ook in die van een traumatisch verschil in gezondheid en levensverwachting. – De Bertelsmann Stiftung ziet daarbij de verhypothekering van de Europese samenlevingen met tenminste 15 miljoen kinderen die momenteel opgroeien in die combinatie van gebroken gezinnen, armoede, leerachterstand, criminaliteit en vatbaarheid voor verslaving. De extrapolering van dit huidige fenomeen over 2-3 generaties laat zich natellen in een zeer zware sociale belasting. – Maar er is ook die andere kant van dit verschijnsel: het gemak waarmee de mobiliteit en de inkomensverschillen vertaald kunnen worden in getto’s van de rijken, van de gated communities, en in ieder geval in het kunnen vermijden van de confrontatie met de andere, kwetsbare realiteiten van

- 15 -

onze samenleving. Geen dienstplicht meer, geen gezamenlijke kerkgang, en, de facto segregatie in het onderwijs, in de gezondheidszorg, überhaupt in het maatschappelijk verkeer. Wie geblinddoekt het tramtraject van vier kilometer tussen veen en zand in Den Haag aflegt, kan met gesloten ogen aan de geuren en geluiden de diepe kloven aanduiden binnen een en dezelfde nog redelijk welvarende stad. En toch staan we met onze idealen van gemeenschap en vitale samenleving en solidariteit voor de opgave een vitale - voor iedereen wel te verstaan - leefbare maatschappij te bouwen in diezelfde stedelijke cultuur. En dat geldt tot op zekere hoogte ook voor de nieuwe breuklijnen tussen stad en dorp, nu toestroom en welvaart zich min of meer als verrassing zijn gaan verhouden tot krimp en gebrek aan toegang tot voorzieningen. 3. De economie En dan hebben we nog de economische uitdaging. Ook hier niet de ontkenning van de enorme verworvenheden in de afgelopen vijftig jaar. India, nu een exportland van agrarische producten en een halve eeuw geleden voorwerp van de massale hulpacties "Eten voor India". Gunnar Myrdal die de hongerdood van honderden miljoenen in Azië voorzag in veertig jaar tijd. Latijns Amerika, een continent dertig jaar geleden nog maar van onderdrukking en perspectiefloosheid, en zelfs in Afrika zien we dat de globalisering en de groeiende inclusie van dit continent in de wereldeconomie tot droomcijfers van groei leidt. Om niet te spreken van grote delen van Midden en Oost Europa die op weg zijn naar een welvaarts- en inkomensniveau dat in de nabijheid van het rijke Westen komt. Hulp, ontwikkelingshulp, handel met zijn steeds breder wordende kringen en technologische vooruitgang: het is een in de menselijke geschiedenis unieke combinatie geweest van succes op wereldschaal van bestrijding van dikwijls bittere armoede. Ook hier heeft de christelijk sociale inspiratie met waarden als solidariteit een belangrijke bijdrage kunnen leveren, niet de enige, maar dikwijls is er wel verschil door gemaakt. Maar ook hier de andere kant van die medaille: twee miljard mensen die nog wel in bittere armoede en zelfs levensbedreiging zijn blijven steken, meestal in gebieden van oorlog, instabiliteit en in toenemende mate ecologische verarming; en binnen rijke én opkomende landen groepen die permanent niet mee lijken te kunnen komen. In West-Europa zo'n 20%, en niet zelden onder de jongere generatie. Globalisering, zo ontdekken we nu, discrimineert in binnen- en buitenland. Bij ons zo'n 20%, of misschien meer die buiten al die voordelen blijft, en wereldwijd zie je die breuklijnen nog scherper; zo’n zelfde twintig procent van die wereldbevolking voor wie het buiten dat proces blijven een kwestie is van honger en nauwelijks overleven. – Wat misschien het meest markerend is, is dat voor het eerst in 125 jaar in ons eigen land en eigenlijk in heel West-Europa ouders denken, verwachten, dat hun kinderen het niet meer beter zullen krijgen dan zijzelf. En de menselijke natuur is nu eenmaal zo dat ook al heeft men het niet slecht, mensen gefixeerd raken op de groeiende inkomensverschillen, en die inkomensverschillen nemen absurde vormen aan, die ook de meest liberale economen op den duur voor onhoudbaar achten. De vertaling van die inkomensverschillen zien we in onvoorspelbaar kiezersgedrag, in dat ook economisch zo ongezonde gevoel geen deel meer uit te maken van en een belang te hebben bij het bestaande systeem.1 Maar hiermee komt er een nieuwe spanning bloot tussen het begrip gemeenschap/community en economie. Een economie moet inclusief zijn en de grote opgave in de komende jaren wordt op nationaal, op Europees en op globale schaal economische systemen te bevorderen die zo groot mogelijke gedeeltes van de bevolking erbij betrekken, er belang bij laten hebben, inclusief zijn.

1 Een half jaar voor het verschijnen van het geruchtmakende boek van Piketty over Capitalism and Inequality

mocht ik tijdens de Europese Sociale Week in Oostende mijn essay onder dezelfde titel publiceren.

- 16 -

4. Politiek en Democratie Maar daarmee komen we als het ware automatisch bij de politieke en democratische uitdaging van onze jaren. Nog maar tien jaar geleden had niemand durven voorspellen, dat de onvrede, de non-participatie, de exclusiviteit zich zou vertalen in een zo massale en onvoorspelbare protestbeweging. In eerste instantie leek de financiële catastrofe van 2008 zich te vertalen in een hervormingsbeweging in wel de Verenigde Staten en in een brede passiviteit in Europa. Dat is veranderd. Er is een serie van oorzaken aan te wijzen over de onvrede, het populisme, het protest en vooral het niet meer willen meedoen. Maar geen van die oorzaken leidt gemakkelijk tot een nieuw perspectief, of beter gezegd - in Bijbelse termen - tot een visioen dat de verwildering van het volk tegen gaat en overwint. En toch zijn de politieke uitdagingen duidelijk: de realiteit van de globalisering moet zich eindelijk verbinden met de realiteit van een mondiale gerechtigheid en solidariteit. Er moet een nieuwe financiële en economische mondiale structuur gebouwd worden en dat kan alleen op basis van een politieke consensus, hoe ver die ook nog weg lijkt. Het gaat om humanisering van het globaliseringsproces, het overbruggen van de kloof tussen de realiteit van die globalisering en de ordening van het recht. Zoals ook al door Paus Benedictus XVI bepleit in Caritas in Veritate. Voor Europa is er de opgave politiek en economisch van het heruitvinden van het Rijnlands model. Participatie in de economie van álle belanghebbenden, niet alleen de aandeelhouders of het management. En wie denkt dat dat utopieën zijn, moet zich bewust zijn van het feit dat de verzoening van kapitaal en arbeid op basis van dezelfde principes tot stand kon komen 125 jaar geleden. Niet gemakkelijk, niet utopistisch maar wel een noodzaak. Dus een nieuwe verbinding tussen economie en politiek. Als vijftig jaar geleden door Johannes XXIII werd onderstreept dat ontwikkeling het nieuwe woord voor vrede was, dan mogen we nu zeggen dat in de geopolitieke verhoudingen van vandaag inclusiviteit, het erbij betrekken en het erin participeren, de absolute voorwaarde voor vrede is. Een vluchtelingenvraagstuk is alleen te beteugelen en menselijk op te lossen, als er ter plekke die combinatie komt van vredeshandhaving, garantie mensenrechten en perspectief op eigen werk. Dat geldt de fragiele staten in Afrika, maar dat geldt evenzeer de werkeloze jongeren in de door Israël bezette gebieden. Johannes Paulus II riep daarbij op tot herstel van het besef dat politiek een roeping is en dat was ook de centrale boodschap, beter het testament, van President Obama: burgers van Amerika en van de wereld verbindt jezelf, reconnect jezelf met de politiek en draag je verantwoordelijkheid. Dat is een roeping die alle burgers betreft, maar die speciaal geldt voor degenen die nodig zijn bij het politieke handwerk, en het geldt ook voor Europa als geheel. Willen wij iets kunnen doen aan de bevordering van een daadkrachtige en rechtvaardigheid brengende mondiale structuur, dan kan dat alleen maar in Europees verband. Dat geldt vredeshandhaving, dat geldt bevordering van gerechtigheid en mensenrechten, en dat geldt vooral die inzet op een krachtige multilateraliteit, wereldwijde samenwerking. En als er dan krachten zijn die bewust zich buiten die orde willen stellen – en we zien die backlash in onze dagen - dan is dat geen excuus om weg te zinken in passiviteit maar om met "een coalition of the willing" te trachten zones van vrede, participatie en welvaart te bevorderen. Het is niet alleen een roeping maar ook een perspectief waardoor mensen weer hoop kunnen krijgen en het weer de moeite waard kunnen gaan vinden om aan gezamenlijke idealen te werken. 5. De Ecologie En dan is er nog die alles overheersende ecologische uitdaging, zoals die in de laatste Encycliek Laudato Si in zijn diepere dimensies aan de orde werd gesteld. We hoeven hier niet te herhalen wat aan kennis dagelijks over ons wordt uitgestort ter zake de milieu- en klimaatproblematiek. De uitputting en het feit dat het productieve vermogen van de aarde genoeg is voor slechts anderhalve maand verbruik door de huidige generatie. Het voedselvraagstuk als een gigantische uitdaging voor de komende generatie, terwijl op dit moment obesitas en

- 17 -

verspilling die werkelijkheid totaal verduisteren. Verstikking en klimaatverandering zijn dagelijkse kost. Maar we zien ook fantastisch ontwikkelingen, van de beleidsveranderingen in China die juist vanwege de dikwijls letterlijke verstikking de kerende wal zijn geworden; de ongelooflijke doorbraken in duurzame energie waardoor in gedeeltes van Europa er een overschot in plaats van een tekort aan energie is ontstaan en zoveel scenario's achterhaald zijn geworden; de beweging in het bedrijfsleven naar een circulaire-economie en vooral naar maatschappelijk verantwoord ondernemen. Het bedrijfsleven daarbij niet zelden als de voorloper op politiek en consumenten. Laudato Si onderkent in haar genuanceerde aanpak deze trends en voegt daar stimulerende voorbeelden van juist de kracht van menselijke samenwerking en verbondenheid aan toe, zoals die vorm krijgen op zoveel plaatsen in bijvoorbeeld energiecoöperaties. Maar ondanks al deze tekenen van hoop, bevestigt de Encycliek de absolute onhoudbaarheid van de huidige productie- en consumptiepatronen, de prijs die daarvoor met name door de armsten en de meest kwetsbaren in de wereld betaald wordt. De waarde van de Encyliek ligt echter vooral in de haarscherpe analyse van onze huidige cultuur en ons huidig gedrag. A culture of waste, a throw-away culture, een antropocentrische en arrogante benadering van natuur en Schepping. Die als instrument, gebruiksgoed en niet in hun eigen waarde willen zien, zoals die bedelmonnik uit Assisi en naamgever aan deze Paus, als een intrinsiek geschenk, dat dankbaarheid en respect vraagt. En daarom dat pleidooi voor een integrale humane ecologie. De Schepping met al wat leeft en iedereen die leeft is ons gemeenschappelijk huis, en dat huis vraagt onderhoud én een open deur voor ieder en alles wat daarin een plaats moet hebben. Maar met deze vijf grote vraagstellingen is ook tevens het antwoord gegeven op die dwingende vraag in de aanloop naar het Christelijk-Sociaal Congres van dit jaar: wat is nu, anno 2016, dé sociale kwestie. Het teleurstellende antwoord dat we hebben moeten geven in het afgelopen anderhalf jaar was: er is niet zo iets als in 1891 als de ene, enige sociale kwestie; er is er zelfs niet een die de andere overheerst of in de schaduw stelt. Nee de centrale, dominante tegenstelling arbeid - kapitaal is vervangen door tenminste vijf sociale kwesties. Soms is het inderdaad nog steeds die tegenstelling maar soms is die achterhaald of minstens aangevuld met vele andere uitdagingen. Wel is er volgens dat visierapport van het CSC één gemeenschappelijke noemer, en die noemer dat is vervreemding. – Vervreemding van ons als individuen van onze naasten. – Vervreemding ook van onze eigen omgeving, vreemdeling geworden in eigen stad, in eigen wijk. – Vervreemding ook van onze instituties; in een wisselwerking van non-participatie van degenen voor wie ze bedoeld waren en op wier medewerking ze zijn aangewezen en de onteigening en invulling van die leegte door management, bureaucratieën of overheid. – Vervreemding ook van de politiek, opnieuw in wederzijdsheid: de geringe bereidheid van burgers om de moeite op te brengen het onvertrouwde te overwinnen en echt in partijkaders te gaan investeren, maar ook partijkaders die er niet meer in slagen om burgers en electoraat echt te boeien en te binden. Toen ik ruim een halve eeuw geleden werd uitgenodigd om politieke vormingscolleges te geven aan het Nederlandse officierskader, heb ik wel eens gewezen op het feit dat de democratie gevaar zou lopen als meer mensen in een land zich met de misdaad bezig zouden houden dan actief in democratische instellingen, zoals partijen, zouden participeren. Ik kon toen niet vermoeden dat enkele decennia later die realiteit in ons land zich zou gaan voordoen! – Maar in het verlengde daarvan treedt ook de vervreemding op juist van Europa. Niet helemaal onbegrijpelijk voor een generatie voor wie vrede normaal is geworden en de oorlogsgesel ondenkbaar. Maar waarom vertaalt zich het unieke oplossingsvermogen van de Europese samenwerking niet opnieuw in populariteit en een gevoel van onmisbaarheid van die bestuurslaag! Als we wegen welke uitdagingen Europa in de afgelopen dertig jaar met zoveel succes heeft

- 18 -

beantwoord, dan zou men dat toch mogen verwachten. Zelfs de drie demonen van de afgelopen tien jaren hebben dat aangetoond: de Eurocrisis is uit het diepstee dal gekomen, met zelfs een reële reddingskans voor een land als Griekenland, na het herstel van Portugal en Ierland en Spanje en misschien Italië; en verder de aanpak van de jeugdwerkloosheid in de ergste crisislanden; en meest recent de beteugeling van de vluchtelingenstromen…… En dan heb ik het nog niet over de grote verworvenheden van verzoening, welvaart en de verdieping van de rechtsstaat. Vervreemding daarmee ook van het hele globaliseringsproces en omarming van de utopie van het kunnen buiten houden van die grote boze buitenwereld. De kans ook om wat volgens Von Dohnanyi2 de enige oplossing is, de brug te slaan tussen krachtige vitale lokale gemeenschappen en de grotere mondialiteit, dat te bevorderen, te koesteren, misschien zelfs te forceren. – Vervreemding ook van de Schepping. Te beginnen bij onkunde en afstand van de levende natuur en de wijze waarop de aarde vruchten voortbrengt, levende wezens met al hun biologische diversiteit elkaar in een kringloop moeten kunnen vasthouden, en uitmondend in een gedrag dat vergeleken is met de bewoners van de Paaseilanden die hun laatste bomen kapten en in feestelijke optochten bijeen brachten om er gesneden beelden van te maken. Zo hekelt de Paus ook de ongebreidelde bouw van bijvoorbeeld steden in gebieden die er absoluut niet voor geschikt zijn en alleen met een enorme energiebelasting van airconditioning toch kunstmatig en uitputtend bewoonbaar gemaakt worden – en tenslotte de vervreemding van de mens van de Schepper. Het mysterie dat sneller nog dan de Islam in het midden van het eerste millennium het Christendom uit grote delen rond de Midenlandse Zee weg zwiepte , de secularisatie nu mensen losmaakt, onafhankelijk van, behoefteloos aan de Schepper, de mens zichzelf genoeg. Ondanks zoveel inspanning om geloof over te dragen aan volgende generaties. Waarom zouden we? Het gaat zonder Hem toch ook goed, of bij alle geweld, misbruik en repressie en het vergeten van de weldaden van religie in de publieke opinie, misschien nog wel beter. Tegenover deze meervoudige vervreemding zet het eerder genoemde visiedocument van het Christelijk-Sociaal Congres van dit jaar de kracht van verbondenheid. Dé opgave van deze generatie is de herontdekking van de bevrijdende kracht als mensen wel de relationaliteit koesteren met naasten, met hun omgeving, met hun instelling en met al die andere voorzieningen en domeinen die alleen kunnen floreren in een oplossingskracht als zij van en voor mensen zijn. En daarom ook in ons document een pleidooi voor het teruggeven van de instellingen aan de burgers voor wie ze ooit bedoeld zijn. Denk aan de woningbouwcorporaties. Maar ook een pleidooi voor een economie van verbondenheid, nu herontdekt door de meest vooraanstaande economen. Een brug ook naar een politiek van echte verantwoordelijkheid nemen en, zoals eerder gezegd, via een commitment voor Europa voor het meedragen van een humaan globaliseringsproces naar een volgende generatie. Ik sprak over het belang van lokale gemeenschappen maar ook die helemaal niet zo utopistische inzet voor een versterking en effectiever maken van de Verenigde Naties en andere multilaterale instituties. En voor de opbouw en verdieping - zeg maar rustig bekering - tot een nieuwe houding tegenover de Schepping. Hier zit een fantastisch persoonlijk, maatschappelijk, economisch, politiek en ecologisch programma in. Niet alleen als een zwarige opdracht maar ook als een bevrijdend perspectief van hoop en zoals dat in het gelovig denken van het Vaticaans Concilie zo duidelijk naar voren is gebracht, van onze medewerking aan de Scheppingsopdracht zelf.

2 vrm. burgemeester van Hamburg en prominent lid van de Wereldraad van Kerken

- 19 -

6. Slot En dan tot slot het Katholiek Sociaal Cultureel Centrum hier en vandaag. U hebt veertig jaar lang speciale beroepscategorieën begeleid, geholpen en vertegenwoordigd. Juist categorieën die een bijzondere behoefte hadden aan, maar ook een capaciteit tot met name verbinding en verbondenheid. En Uw werk is sinds tien jaar ook versterkt door deze bijzondere parochie die spiritualiteit verbindt met mobiliteit en daarbij juist verbondenheid probeert te behouden en verdiepen. Groepen, die - laten we het maar zeggen - soms ook in de marge worden gezet, ondergewaardeerd. Bij het Internationaal Circus Festival in januari in Monaco werd ik diep getroffen door dat vasthouden aan een vorm van artisticiteit, door het zorgvuldige, het respectvolle, het vakmanschap; niet zelden in contrast en als een contrapunt met het hedendaagse amusement van geweld, overseksualisering en overschreeuwen. De waardering en niet de verachting van de mogelijkheden van het menselijk lichaam en zo weinig begrepen nog in onze dagen, dat creatieve en respectvolle, ja creatief tonen waar een relatie tussen mens en dier toe in staat is, tegen de mythes in. Het werk van circusartiesten en dompteurs als duidelijk contrapunt door juist de sublimering van de krachten van de mens en het dier. Ik zie ook de afhankelijkheid van de schippers van zowel het klimaat en de natuur als van de onbestemde en onvoorspelbare marktkrachten. En bij U allen dat diepe besef en de doorleefde praktijk wél van verbondenheid, van het behoud van allereerst sterke familiebanden, dikwijls door de generaties heen en nog verder strekkend dan het eigen gezin. En niet zelden van de solidariteit van de beroepsgroep als geheel. Dit werk verdient gelukwensen en aanmoediging. Want als ergens de noodzaak en de kracht van verbondenheid blijkt, dan is het wel in deze sectoren. En daarom ben ik dankbaar dat ik bij jullie tweevoudig jubileum vandaag heb mogen spreken.