Veilige toekomst factsheet€¦ · activiteiten als sport- en buitenspel. Bovendien is gezond eten...

veiligetoekomst

Het belang van natuur en contact met dieren voor kinderen in de opvang

Auteur: Marjon Donkers

Inleiding Over de doelgroep: kinderen in de opvang.

Natuur is goed voor iedereen Over de invloed van contact met natuur en dieren op de gezondheid van mensen

Natuur en contact met dieren extra belangrijk voor kinderen Over de impact van natuur en dieren op de ontwikkeling van kinderen

Natuur en buitenspelen verhoogt de leerprestaties Over de invloed van natuur op het leervermogen van kinderen

Natuur houdt je aandacht erbij Over het belang van natuur voor kinderen met een aandachtstekortstoornis (ADD / ADHD)

Natuur kalmeert en werkt als buffer tegen stress Over de rustgevende werking van natuur en het ‘buffer-effect’

Een (huis)dier: je beste vriend Over de betekenis van een huisdier in het sociaal functioneren van kinderen

Inhoud van deze factsheet

doen wat nodig is voor kinderen in de opvang


Het belang van natuur en contact met dieren voor kinderen in de opvang

Wat is er voor een kind fijner dan spelen in een bos of park? Lekker bezig zijn met zand, modder, bomen, struiken en gras… in de stralende zon, stromende regen of met harde wind. Nog plezieriger is het als er ook dieren in de buurt zijn voor wie je kunt zorgen, met wie je kunt spelen en knuffelen en met wie je kunt lachen. Dit is voor ieder kind fijn. En dat niet alleen: het is ook bewezen gezond en goed voor de ontwikkeling.

In de afgelopen jaren is de positieve invloed van contact met natuur en dieren op de gezondheid en het welzijn van mensen in diverse studies onderzocht en bewezen*. Deze factsheet laat zien waarom een groene, natuurlijke omgeving en contact met dieren belangrijk zijn voor kinderen die in de Vrouwenopvang of Maatschappelijke opvang verblijven.

Natuur is goed voor iedereenWonen, leven en spelen in een natuurrijke omgeving is gezond. Zowel voor de lichamelijke als de mentale gezondheid van mensen. Verschillende onderzoeken laten zien dat mensen die in buurten wonen met meer natuur zich mentaal gezonder voelen, een hogere levensverwachting hebben en

natuuren dieren dragen bij aan gezonde ontwikkeling van kinderen.

Kinderen in de Vrouwenopvang en Maatschappelijke opvang in Nederland

Jaarlijks komen zo’n 7.000 tot 8.000 kinderen (0 t/m 17 jaar) terecht in de Vrouwenopvang of de Maatschappelijke opvang. Zij komen daar met één of beide ouders en verblijven gemiddeld 2 á 3 maanden in de crisisopvang. Daarna verblijven zij gemiddeld negen maanden in een opvanglocatie voor beschermd of begeleid wonen. Na deze periode komen kinderen vaak – met hun ouder(s) –in een sociale huurwoning te wonen, die voor deze doelgroep via de gemeente of woningbouwcorporatie wordt aangeboden.

Kinderen die in de Vrouwenopvang of Maatschappelijke opvang verblijven hebben vaak te kampen met de negatieve gevolgen van stressvolle leefomstandigheden. Zij hebben baat bij een omgeving die rust en ontspanning biedt, stress reduceert, zelfvertrouwen vergroot, sociale contacten stimuleert, herstel en groei bevordert, en in het algemeen positieve effecten heeft op het welbevinden van een kind. Speciaal voor kinderen die een extra steuntje in de rug kunnen gebruiken geldt dat contact met natuur en dieren een belangrijke bijdrage kan leveren aan herstel en een gezonde ontwikkeling.

*In de onderzoeken die in deze factsheet aangehaald worden, waarbij sprake is van een aangetoonde relatie tussen natuur en de impact op gezondheid of ontwikkeling van mensen, is gecorrigeerd voor sociaaleconomische verschillen, opleidingsniveau en andere factoren die de uitkomsten zouden kunnen vertroebelen.

Onderweg naar een Veilige Toekomst 2017-2020



dat de sterftecijfers lager zijn in wijken met meer groen, óók na correctie voor inkomen en opleiding1. Daarnaast gaan mensen die in een natuurrijke omgeving wonen 20 tot 25% minder vaak naar de huisarts met klachten als coronaire hartziekten, diabetes, angststoornissen en depressie dan mensen die wonen in een omgeving met weinig groen2.

Er zijn in de loop der jaren verschillende verklaringen gegeven voor de positieve effecten van natuur op gezondheid. Zo werkt natuur rustgevend; het zorgt voor herstel van stress; een natuurrijke woonomgeving bevordert sociale contacten tussen mensen; natuur zet mensen aan tot bewegen; het heeft een positief effect op de ontwikkeling van kinderen; natuur verbetert het microklimaat en het stimuleert gezonde voeding. Een recente studie geeft aan dat het versterken van het immuunsysteem de meest centrale verklaring biedt voor de positieve effecten van natuur op gezondheid3. Planten produceren stoffen die het autonome zenuwstelsel activeren en daarmee zorgen voor een verlaging van de bloeddruk. Dat geeft een boost aan het immuunsysteem. Bovendien zorgt blootstelling aan natuur voor een afname van bepaalde ontstekingsbevorderende stofjes in onze lichaamscellen die vaak aanwezig zijn bij chronische ziekten zoals diabetes, hart- en vaatziekten en depressie.

Naast contact met natuur, blijkt ook het contact met (huis)dieren bij te dragen aan de psychische en fysieke gezondheid van zowel volwassenen als kinderen. Mensen met huisdieren bezoeken minder vaak een arts4, hebben minder risicofactoren voor hartziekten5 en lijken minder vaak last te hebben van psychische klachten6, zoals angst en depressie7. Onderzoek toont aan dat het aaien en aanraken van een dier al rustgevend werkt: het brengt de bloeddruk en hartslag omlaag en reduceert stressreacties van het lichaam8. Een huisdier geeft gevoelens van zekerheid, kameraadschap, intimiteit en continuïteit.

gezondermensen die in een natuurrijke omgeving wonen gaan minder vaak naar de huisarts.



Dieren trekken de aandacht en zorgen voor afleiding, waardoor zij mensen in een toestand van ontspanning brengen. Daarnaast brengt een huisdier vaak een dagelijkse portie gezonde lichaamsbeweging met zich mee: met een hond ga je buiten wandelen, maar ook andere dieren zetten aan tot interactie en verzorging.

“Ik mis heel erg de tijd en de rust en een plek voor jezelf. Ik heb weinig rust aan mijn hoofd. Je kunt je niet echt ergens terugtrekken. Ik ga liever gewoon naar buiten hier.” (jongen in de maatschappelijke opvang, 16 jaar)


natuurgeeft een boost aan het immuunsysteem.

Natuur en contact met dieren extra belangrijk voor kinderen

Kinderen in de Vrouwenopvang en Maatschappelijke opvang behoren tot de meest kwetsbare kinderen in Nederland9. Zij komen uit instabiele, overbelaste, ontregelde, door stress en problemen geplaagde gezinnen. Vrijwel alle kinderen hebben ingrijpende en potentieel traumatiserende gebeurtenissen meegemaakt.

Kinderen in de opvang zijn blootgesteld aan gemiddeld 11 risicofactoren voor kindermishandeling10.

- 89% maakt relationeel geweld mee tussen de ouders.- 77% groeit op in een gezin dat financieel nauwelijks kan rondkomen.- 50% heeft (ten minste) één ouder met een ernstige psychische stoornis.- 33% heeft een ouder met suïcidale of moorddadige gedachten.- 23% heeft een ouder met verslavingsproblematiek.

Kinderen in de opvang hebben gemiddeld 7 á 8 ingrijpende, stressvolle en (potentieel) traumatische gebeurtenissen meegemaakt11.

- 100% van de kinderen heeft geen eigen huis meer, is dakloos.- 77% heeft ouders met financiële problemen (schulden / huisuitzettingen /

armoede).- 53% van de kinderen kampt met een zeer lage zelfwaardering.- 49% heeft ernstige gedragsproblemen.- 44% heeft psychische problemen, 40% lijdt aan depressiviteit.- 31% heeft last van PTSS-klachten (post-traumatische stress klachten).- 25% wordt gepest of buitengesloten door leeftijdsgenoten.- 21% heeft problemen met de lichamelijke gezondheid.- 14% heeft een vorm van hyperactiviteit of aandachtsstoornis (o.a. ADD / ADHD).

Uit diverse wetenschappelijke publicaties blijkt dat mensen die onder stressvolle omstandigheden leven – zoals kinderen die opgroeien in kwetsbare gezinnen – het meest profiteren van contact met natuur en dieren.



Kinderen blijken ten opzichte van volwassenen extra gezondheids winst te halen uit een natuurrijke omgeving. Zo tonen verschillende studies aan dat kinderen zich cognitief beter ontwikkelen en beter presteren als er meer natuur rondom hun school en in de directe woonomgeving aanwezig is12. Daarnaast zijn er sterke aanwijzingen dat regelmatig contact met de natuur de ontwikkeling van persoonlijke competenties zoals veerkracht, zelfstandigheid en het nemen van verantwoordelijkheid ondersteunt, waardoor kinderen beter in staat zijn om problemen op te lossen en zich aan te passen aan veranderende omstandigheden.13 14 Door regelmatige interacties met de natuurrijke omgeving leren kinderen over zichzelf en over de wereld waarin ze leven. De natuur verandert constant en vraagt elke keer om nieuwe oplossingen. Het bedenken van oplossingen, bijvoorbeeld voor hoe een hut heel kan blijven als het heel hard waait, geeft zelfvertrouwen.

Wonen en leven in een omgeving met veel natuur en groen is bovendien een belangrijke beschermende factor tegen stress, burn-out, angststoornissen en depressie. Uit onderzoek blijkt dat hoe natuurrijker de woonomgeving, hoe lager de kans is dat mensen last hebben van depressieve klachten en angststoornissen15. De relatie tussen natuur en een verminderde kans op depressie is met name sterk voor mensen met een lage sociaaleconomische status (laag opgeleid, weinig inkomen) en voor kinderen. Zo blijkt dat kinderen van nul tot dertien jaar, die in de minst groene buurten wonen, gemiddeld zes keer zo vaak bij de huisarts komen met depressieve klachten als kinderen uit de meest groene buurten16.

Ook huisdieren hebben een positief effect op de emotionele en sociale ontwikkeling van kinderen. Hier is steeds meer wetenschappelijk bewijs voor17. Kinderen die opgroeien in disfunctionele gezinnen of gezinnen waar sprake is van verwaarlozing of relationele problemen vinden vaker steun bij hun huisdieren18. Omdat huisdieren niet oordelen en geen eisen stellen, kunnen zij een kind helpen om zich competent en autonoom te voelen. Diverse studies

wonen en levenin een natuurrijke omgeving beschermt tegen stress en depressie.



bevestigen dat huisdieren een positieve invloed hebben op het gevoel van zelfvertrouwen en zelfwaardering van kinderen en jongeren. Ook voelen kinderen met een huisdier zich minder vaak eenzaam. Huisdieren zijn een bron van interactie en communicatie, met name voor kinderen en jongeren die niet zo gemakkelijk praten over wat zij voelen en meemaken (self-disclosure). Onderzoeken laten zien dat kinderen en jongeren in tijden van verdriet en teleurstelling eerder steun zoeken bij hun hond (als meest onderzochte huisdier) dan bij vrijwel alle andere vertrouwensfiguren in het leven van een kind19. Een hond staat hoog op het lijstje ‘emotionele steunpilaren’ voor kinderen.

“Vroeger had ik een kat en een hond. Mijn hond mis ik heel erg. Want als ik verdrietig was, dan kwam hij altijd naar me toe. Mijn hond is de enige bij wie ik kan huilen.” (meisje in de Vrouwenopvang, 8 jaar)

steun-pilaarkinderen vinden troost en steun bij een huisdier.

Natuur nodigt uit tot samen buitenspelen

Wat vrijwel iedereen uit eigen ervaring al weet, maar wat nu ook door onderzoekers wordt bevestigd is: natuur nodigt uit tot spelen, recreëren, sporten en bewegen. Met name op kinderen hebben bomen, planten en dieren een stimulerend en activerend effect. Voor kinderen is buitenspelen essentieel om hun energie kwijt te raken, anders worden ze te dik en zijn ze te druk.

Voor kinderen in de opvang geldt dat zij extra risico’s lopen op het ontwikkelen van een ongezonde levensstijl. Vanwege de beperkte financiële middelen in deze gezinnen hebben kinderen vaak onvoldoende toegang tot naschoolse activiteiten als sporten buitenspel. Bovendien is gezond eten en drinken vaak een probleem. Risicovol gezondheidsgedrag ligt op de loer: om stress tegen te gaan grijpt men eerder naar genotsmiddelen of – bij kinderen is dat vaak het geval – de verdovende werking van computergames en Tv-kijken.

Kinderen in de opvang voelen zich relatief vaak eenzaam of geïsoleerd van hun sociale omgeving. Ze zijn eerdere contacten met buurtgenoten, vriendjes en vriendinnetjes doorgaans kwijt geraakt. Bovendien gedragen deze kinderen zich vaak anders dan andere kinderen, waardoor zij een groot risico lopen om buitengesloten en gepest te worden door leeftijdgenoten. Meer dan 25% van de kinderen in de opvang is slachtoffer (geweest) van pesten.

Een groene woon-en leefomgeving, die uitnodigt tot samen buitenspelen, bewegen, sporten en recreëren is bij uitstek van belang voor kinderen en jongeren die in de opvang verblijven.



natuur-rijke omgevingleidt tot meer sociale contacten van ouders en kinderen.

Kinderen die opgroeien in een omgeving met natuur spelen vaker buiten20. Ook laat onderzoek zien dat in buurten met minimaal 5 hectare aan groene gebieden zoals parken, bossen en natuur gebieden, het percentage kinderen met overgewicht ongeveer 18% lager is dan in niet-groene buurten21.

Natuur nodigt bovendien ook uit tot samen buitenspelen. De meeste kinderen die buitenspelen doen dat met buurtgenootjes, vriendjes en vriendinnetjes. Diverse onderzoeken laten zien dat een natuurrijke woonomgeving leidt tot meer sociale contacten van ouders en kinderen, en meer interactie met buurtgenoten. Zo blijkt dat kinderen die in wijken wonen met veel buitenspeelruimte ruim twee keer zoveel vriendjes hebben als kinderen die op plekken wonen met beperkte toegang tot buitenruimtes22. Contacten, vriendschappen en onderdeel uitmaken van een sociale (buurt)gemeenschap zijn belangrijke beschermende factoren voor een gezonde ontwikkeling, juist ook voor de meer kwetsbare kinderen23.



Natuur en buitenspelen verhoogt de leerprestaties

Vrij spel is essentieel voor de ontwikkeling en cognitieve vaardigheden van kinderen24. Kinderen die in een natuurlijke en groene omgeving buitenspelen laten creatiever en gevarieerder speelgedrag zien dan kinderen die binnen spelen of die in een kunstmatige buitenruimte spelen (op een stalen klimrek, omgeven door stoeptegels en beton)25. Een natuurlijke speelruimte – dus daar waar kinderen zand, gras, bomen, struiken, takken en eventueel water tot hun beschikking hebben – stimuleert het gebruik van alle zintuigen. Kinderen worden aangezet tot verkennend spel, tot onderzoekend ontdekken en fantasierijk spelen26. Dit alles heeft een positief effect op de aandachts- en geheugenfuncties van de hersenen.

Zo lieten onderzoekers groepen kinderen (4 – 8 jaar) twintig minuten door een park wandelen en vergeleken daarna hun leerprestaties met die van kinderen die even lang hadden gelopen, maar dan door straten. De kinderen die in de natuur waren geweest hadden aanzienlijk meer aandacht en ook hun werkgeheugen werkte stabieler waardoor ze beter konden leren27. Buitenspelen fascineert en helpt het kinderbrein om te herstellen van een overdaad aan prikkels, wat maakt dat kinderen terug in de klas hun aandacht weer kunnen richten op de volgende les28. Ook toont onderzoek aan dat kinderen die buitenspelen zich ontwikkelen tot betere divergente denkers29. Zij zijn dus beter in staat om creatieve ideeën te ontwikkelen en om meerdere oplossingen te bedenken voor een vraagstuk of probleem. Daarnaast draagt buitenspelen ook bij aan goed gedrag in de klas, zoals leerhouding, concentratievermogen, sociaal gedrag en impulsbeheersing30.

“Het zou fijn zijn als er hier wat meer plek gemaakt wordt, zodat kinderen iets met de natuur kunnen doen. Bijvoorbeeld dat de opvang zaadjes koopt, en dat we zelf plantjes kunnen hebben.” (meisje in de Vrouwenopvang, 9 jaar)

Kinderen in de opvang hebben vaak te kampen met een onderbroken schoolloop baan. Als gevolg van de ingrijpende veranderingen in hun leven is het moeilijk om de aandacht bij het leren te houden. Bovendien hebben veel kinderen last van slaap- en concentratieproblemen.

Sommige kinderen hebben te kampen met de gevolgen van traumatisering. Vroegkinderlijk trauma heeft een negatief effect op de leerprestaties van een kind. Kinderen in de opvang functioneren daarom vaak niet op het leer- en schoolniveau waarop ze normaliter zouden kunnen functioneren.

Deze kinderen kunnen veel baat hebben bij buitenspelen en buitenactiviteiten ondernemen in een natuurrijke omgeving. Omdat bewezen is dat natuur een positief effect heeft op de cognitieve vaardigheden en het leervermogen van kinderen.

buiten spelendaagt kinderen uit tot creatief en verkennend speelgedrag.



Kinderen die chronische stress ervaren of te kampen hebben met trauma’s, hebben meer moeite om hun aandacht bij het leren te houden31. Daarnaast hebben zij relatief vaak te kampen met gedragsproblemen, waardoor zij voor onrust in de klas kunnen zorgen. Bovenstaande laat zien dat voor hen buitenspelen, liefst in contact met natuur, een belangrijke hulpbron kan zijn voor een gezonde cognitieve ontwikkeling.

Natuur houdt je aandacht erbij

Wetenschappers hebben ontdekt dat de aanwezigheid van natuur en groen een positieve impact heeft op het concentratievermogen van kinderen en jongeren34. Diverse studies bevestigen dat. Men heeft ook aangetoond dat kinderen die vanuit hun kamer35 of vanuit het klaslokaal36 uitzicht hebben op bomen en groen hoger scoren op impulsbeheersing, doorzettingsvermogen en zelfdiscipline dan kinderen die uitzicht hebben op muren en gebouwen.

Van alle kinderen in de opvang in Nederland heeft 14% een vorm van hyperactiviteit of aandachtsstoornis (ADHD of ADD)32. Dit percentage ligt aanmerkelijk hoger dan het landelijk gemiddelde (±4%). Daarnaast kampen ook veel kinderen in de opvang, die géén diagnose AD(H)D hebben, met problemen op het gebied van aandacht- en concentratievermogen. Dit zijn bekende PTSS-klachten, die soms ook gepaard gaan met slaapproblemen, angst- of paniekreacties en somberheid.

Contact met natuur en groen werkt rustgevend en aandachts-herstellend. Het helpt het kinderbrein om zich beter te focussen en concentreren, waardoor de weg vrij gemaakt wordt voor leren en herstel. Kinderen met AD(H)D kunnen hun aandachtsfunctie versterken en hun klachten verminderen door meer tijd in groene omgevingen door te brengen. Onderzoekers bepleiten ‘een dagelijkse dosis natuur’ als vast onderdeel in de begeleiding van deze groep kinderen33.



Neurowetenschappers hebben sterke aanwijzingen dat contact met de natuur de hersenen in een andere ‘mindset’ lijken te zetten. Dit heeft te maken met hoe het aandachtsvermogen werkt in het menselijk brein. Er zijn twee aandachtssystemen die elkaar beconcurreren: het ene laat zich sturen door de prikkels van buiten, door geluiden, kleuren en bewegingen. Deze ‘onvrijwillige aandacht’ rent als een jonge hond aan achter wat we om ons heen horen en zien. Daar tegenover staat de ‘gerichte aandacht’ (executieve aandacht). Die gerichte aandacht speelt een belangrijke rol bij leren.

Mensen kunnen zich beter concentreren – hebben meer macht over hun aandacht – na een wandeling door het park of een kopje thee in de tuin, doordat hun hersenen even niet zijn blootgesteld aan het bombardement van aandachtsprikkels van de stedelijke omgeving. Er is sprake van een soort ‘natuureffect’ in de hersenen37. De aanblik van een groene omgeving maakt dat de hersenen niet langer in beslag genomen worden door een veelheid aan prikkels die onze ‘onvrijwillige aandacht’ opeisen, zoals het geval is in een stedelijke omgeving. Bomen en planten zijn niet alleen prikkelarm, ze roepen ook een milde fascinatie op. Fascinatie dimt de ‘onvrijwillige aandacht’38. Zo ontstaat er rust en komt er ruimte in het brein voor de ‘gerichte aandacht’.

Natuur vormt als het ware een vluchtheuvel voor de overbelaste geest. Het effect van natuur op het menselijk aandachtsvermogen is ook onderzocht onder kinderen met een aandachtstekortstoornis, zoals ADD (Attention Deficit Disorder) en ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder). In Nederland lijdt naar schatting ongeveer 3 tot 5% van de kinderen onder de 16 jaar aan ADHD. Dit zijn met name jongens. Volwassenen met een laag inkomen hebben in hun kindertijd meer dan acht keer zo vaak ADHD dan volwassenen met een hoog inkomen39. Omdat de meeste kinderen in de Vrouwenopvang en Maatschappelijke opvang uit gezinnen komen met een lage sociaal-economische status hebben deze kinderen statistisch gezien een hogere kans op een aandachtstekortstoornis.

natuuren groen zorgen voor meer focus en concentratie.



Kinderen met ADHD en ADD blijken extra gevoelig te zijn voor de grote hoeveelheid zintuiglijke prikkels die het brein in een stedelijke omgeving te verwerken krijgt. Diverse studies tonen aan dat kinderen met ADD en ADHD zich beter kunnen concentreren tijdens of na een verblijf in een natuurrijke, groene omgeving40. Zo toont een studie naar het effect van ‘groene speelruimte’ op kinderen met (ernstige vormen van) ADD aan dat contact met natuur een positief effect heeft op de aandachtsfunctie van kinderen die juist grote problemen ervaren met het richten, focussen en vasthouden van hun aandacht. In het onderzoek wordt gemeten hoe kinderen met ADD reageren op verschillende activiteiten: spelen of sporten in een natuurrijke omgeving, spelen in een stadse omgeving en spelen binnenshuis. De uitkomsten laten zien dat hoe natuurrijker de speel- en woonomgeving van een kind is, hoe minder ernstig de symptomen en klachten van kinderen met ADD zijn.41 Ook werd bij kinderen met ADHD een aanmerkelijk hogere ‘gerichte aandacht’ gemeten na een wandeling van twintig minuten door een park dan na een wandeling van twintig minuten door een woonbuurt of stadscentrum42.

Sommige wetenschappers suggereren zelfs dat een tekort aan buiten speeltijd in de natuur een risicofactor vormt in het ontstaan van ADHD. Dat is nog niet bewezen, maar dat ‘spelen in de natuur’ wordt gezien als veelbelovende therapie bij ADD / ADHD, daar zijn deskundigen het over eens43.

dagelijkse dosis natuurvan belang voor kinderen met AD(H)D



Natuur kalmeert en werkt als buffer tegen stress

Voor vrijwel alle kinderen die in de Vrouwenopvang en Maatschappelijke opvang verblijven geldt dat zij veel stress (hebben) ervaren. Uit onderzoek blijkt dat deze kinderen gemiddeld zeven á acht ingrijpende en potentieel traumatiserende gebeurtenissen hebben meegemaakt als zij in de opvang terechtkomen. Dat is – zeker gezien de gemiddelde leeftijd van acht jaar van kinderen in de opvang – zeer hoog te noemen44. Uit cijfers blijkt dat ongeveer een derde van de kinderen in de opvang last heeft van PTSS-klachten (in het klinisch spectrum). Bijna 90% van de kinderen heeft te maken gehad met relationeel geweld tussen de ouders en 77% groeit op in een gezin dat financieel nauwelijks kan rondkomen, met schuldenproblematiek en soms huisuitzettingen als gevolg. Vooral een opeenstapeling van stressvolle levensgebeurtenissen geeft problemen voor de ontwikkeling van een kind45.

Rust en stabiliteit zijn belangrijke voorwaarden voor kinderen in de opvang om ingrijpende gebeurtenissen te kunnen verwerken en om open te staan voor hulp en (trauma)behandeling. Alles wat stress-verlagend en rustgevend werkt draagt bij aan het herstel en de veerkracht van deze groep kinderen.

Natuur en contact met dieren hebben een stress-reducerend effect op kinderen. Bovendien werkt natuur bij kinderen als een ‘buffer’ tegen de negatieve gevolgen van stressvolle levensgebeurtenissen. Aangezien dit ‘buffereffect’ juist bij kinderen die veel ingrijpende levensgebeurtenissen meemaken het hoogst is, lijkt het van groot belang dat kinderen in de opvang dagelijks in contact zijn met natuur en (huis)dieren.

Uit onderzoek blijkt dat natuur zorgt voor afname van- en herstel na stress. Dit geldt voor zowel volwassenen als kinderen. Natuur kalmeert. Een klein beetje natuur, en zelfs het kijken naar een afbeelding van natuur, blijkt al verrassend veel effect te hebben. Diverse onderzoeken tonen aan dat mensen die kijken naar natuurfoto’s sneller herstellen van stress dan mensen die kijken naar foto’s van stedelijke omgevingen46. Een bezoek aan- of het kijken naar de natuur leidt tot vermindering van pijn en negatieve emoties zoals boosheid, vermoeidheid en somberheid en tot een toename van positieve gevoelens en energie47. Zelfs het uitzicht op een enkele boomkruin vanuit je raam of de aanwezigheid van planten in huis levert al een stress verlagend en rustgevend effect op.

Deels wordt dit kalmerend effect verklaard door het ‘natuureffect’ in de hersenen (zie hierboven), waarbij de invloed van natuur op herstel van stress verloopt via de hersenen die herstellen van een soort aandachtsmoeheid: natuur als vluchtheuvel voor de overbelaste geest. Maar wetenschappers constateren ook dat een groene omgeving bij mensen tot een directe positieve fysiologische respons leidt, die gepaard gaat met reacties in het zenuwstelsel, een verandering van bloeddruk, hartslag en hormoonspiegels48. Dat verklaart hoe het kan dat mensen

natuur-rijkeomgeving vormt buffer tegen negatieve gevolgen van stress.



bij de waarneming van natuur (mits er geen sprake is van dreiging) reacties vertonen waardoor zij zowel mentaal als lichamelijk minder klachten ontwikkelen. Stedelijke omgevingen of kunstmatige materialen leiden niet of in veel mindere mate tot een directe positieve respons49. Wetenschappers denken dat de diepere oorzaak voor de stressherstellende werking van de natuur ligt in de evolutionaire ontstaansgeschiedenis van de mens. Moderne mensen reageren positief op (niet-bedreigende) natuur, en zijn er door gefascineerd, omdat deze natuurlijke omgevingen voor hun voorouders een grotere kans gaven tot overleving50.

“Als ik minister was zou ik bij iedere crisisopvang een huisdier doen en dat je ergens kunt voetballen.” (meisje in de vrouwenopvang, 8 jaar)

Kinderen blijken nog méér dan volwassenen profijt te hebben van het stress-verlagende effect van natuur en groen. Een onderzoek51 uit de Verenigde Staten laat zien dat natuur niet alleen een direct effect heeft op het welzijn van kinderen, het werkt ook als een ‘buffer’ tegen de negatieve impact van stressvolle levensgebeurtenissen, zoals vaak moeten verhuizen, gepest worden op school, vaak gestraft worden op school, of dingen ‘moeten’ doen van je vrienden die je eigenlijk niet wil. Zowel het psychologisch functioneren als het gevoel van eigenwaarde en zelfwaardering verbeteren bij kinderen naarmate zij vanuit hun woning meer uitzicht hebben op groen/natuur, naarmate er meer planten in huis aanwezig zijn en naarmate er meer natuur in de directe omgeving van het huis beschikbaar is. Belangrijke uitkomst van dit onderzoek is bovendien dat dit ‘buffereffect’ van natuur het grootst blijkt juist voor die kinderen die met de meeste stress te kampen hadden. Met andere woorden: de beschermende of buffer-effecten van natuur ‘werken’ het sterkst voor de meest kwetsbare kinderen, zij die het meest te maken hebben met stressvolle levensgebeurtenissen.



Kinderen in de opvang hebben een breuk meegemaakt met hun oude leven. Vaak hebben zij hals-over-kop hun huis, buurt, school en vriendjes moeten achterlaten en zijn met één of beide ouders in de opvang terecht gekomen. Soms ook hebben kinderen hun eigen huisdier moeten achterlaten, want dieren kunnen doorgaans niet mee naar de opvanglocatie. Kinderen missen hun huisdier en maken zich soms ook zorgen over hoe het gaat met het achtergebleven huisdier.

Daarnaast voelen kinderen in de opvang zich relatief vaak eenzaam of geïsoleerd van hun sociale omgeving. Veel kinderen hebben te maken met trauma- en hechtingsproblematiek. Dit kan zich o.a. uiten in een laag zelfbeeld, weinig zelfvertrouwen, een wantrouwende houding naar anderen en teruggetrokken, angstig of juist opstandig gedrag. Deze kinderen gedragen zich vaak anders dan andere kinderen, waardoor zij het risico lopen om buitengesloten en gepest te worden. Ongeveer 25% van de kinderen in de opvang is slachtoffer van pesten door leeftijdgenoten, op school of in de buurt.

Een huisdier kan voor kinderen en jongeren in de opvang veel betekenen. Misschien wel méér dan voor elk ander kind. Contact met (huis)dieren heeft niet alleen aantoonbaar positief effect op het zelfvertrouwen en de weerbaarheid van een kind, dieren kunnen ook fungeren als een vriend en speelkameraad, en ze stimuleren bovendien het (opnieuw) aangaan van contacten met anderen.

Ook het contact met (huis)dieren heeft een aantoonbaar stress-verlagend effect. Onderzoek toont aan dat de positieve effecten van contact met dieren het grootst zijn voor mensen die de hoogste stress-levels ervaren en voor mensen die het minste toegang hebben tot een sociaal steunend netwerk. Vandaar dat dieren ook steeds vaker onderdeel uitmaken van therapieën en begeleidingsmethodieken voor mensen met psychosociale problematiek. Zo is aangetoond dat de aanwezigheid van een huisdier (m.n. honden) stress-verlagend werkt bij kinderen die gespannen zijn, zoals bijvoorbeeld kinderen die een lichamelijk onderzoek moeten ondergaan of een bezoek brengen aan de tandarts. Met name voor tieners lijkt een goede band met een huisdier belangrijk te zijn; zij ervaren vaak zelfs meer steun aan hun huisdier (hond) en zijn minder in conflict met hun huisdier dan met hun eigen broertjes of zusjes52.

Een (huis)dier: je beste vriend

Dieren kunnen een kind helpen om zich veilig te voelen. Een dier kan een actieve, energieke speelkameraad zijn, die een kind kan helpen zijn energie kwijt te raken, op ontdekking te gaan en zich veilig te voelen in onbekende situaties. Diverse onderzoeken hebben aangetoond dat kinderen en jonge adolescenten hechte banden ervaren met hun huisdieren53. Veel kinderen noemen spontaan hun huisdier wanneer hen gevraagd wordt wie zij zien als hun belangrijkste vrienden en steunbieders54; zij beschouwen hun huisdier vaak als speelkameraad en vertrouweling55. Ook laat onderzoek zien dat kinderen en jongeren troost, geruststelling en emotionele steun vinden bij hun huisdier(en) in tijden van boosheid, verdriet of juist blijdschap56.

huis-dierenverminderen eenzaamheid en vergroten zelfvertrouwen van kinderen en jongeren



Het hebben van een huisdier werkt beschermend tegen eenzaam heid en sociaal isolement, waardoor contact met dieren depressieve gevoelens bestrijdt57. Zo bleek uit onderzoek onder middelbare scholieren (13 – 19 jaar) dat jongeren die een huisdier hebben beduidend minder eenzaam zijn dan jongeren die geen huisdier hebben, waarbij de uitkomsten gecorrigeerd zijn voor sociaal-economische factoren, gender, etniciteit en gezinssamenstelling58. Een huisdier maakt minder eenzaam, niet alleen vanwege de band met het huisdier zelf, maar ook omdat huisdieren bijdragen aan sociaal gedrag en de sociale interacties met anderen. Van belang daarbij is dat het kind gehecht is aan het huisdier, dat er sprake is van een ‘bonding’ tussen kind en huisdier59. Verschillende onderzoeken laten zien dat kinderen met een huisdier beschikken over een uitgebreider steunend sociaal netwerk dan kinderen zonder huisdier60.

Het feit dat de relatie met huisdier effect heeft op de mate van sociale interactie en vergroting van het sociale netwerk van kinderen is hoopgevend en kan met name voor kinderen die opgroeien in moeilijke omstandigheden van belang zijn. Temeer omdat een goed sociaal netwerk een belangrijke beschermende factor is tegen de negatieve gevolgen psychosociale stress61. De meeste onderzoeken naar de effecten van huisdieren op de ontwikkeling van kinderen betreffen de relatie tussen honden en kinderen. Wetenschappers concluderen dat het contact met een hond kan voorkómen dat emotionele problemen van een kind uitgroeien tot ernstige en chronische psychi(atri)sche problemen in de adolescentie of volwassenheid62. Deze effecten zijn met name aangetoond voor kwetsbare kinderen, waaronder dakloze jongeren63. Diverse studies concluderen dat wanneer een kind een hechte band voelt met een huisdier dit een positief effect heeft op het zelfbeeld, zelfvertrouwen en zelfwaardering van het kind64. De relatie met een huisdier geeft het kind het gevoel belangrijk en waardevol te zijn voor een ander levend wezen wat maakt dat het kind zich gezien en gewaardeerd voelt. Dieren kunnen met name voor kinderen met hechtingsproblematiek een belangrijke rol vervullen; soms fungeren dieren zelfs in zekere mate als substituut voor een menselijke hechtingsfiguur, waardoor kinderen die opgroeien in onveilige situaties toch een vorm van veilige hechting kunnen ontwikkelen65.



Wat kinderen in de opvang nodig hebbenKinderen in de opvang hebben doorgaans veel stress en spanning meegemaakt of zitten daar nog middenin. Tijdens de periode in de opvang is het van groot belang dat kinderen toekomen aan herstel van hetgeen zij hebben meegemaakt en het verminderen van de gevolgen daarvan. Daarvoor hebben deze kinderen nodig66:

Zes pijlers voor hulp1) veiligheid: het kind in de opvang is veilig en voelt zich veilig2) stabiliteit & continuïteit: het dagelijks leven van het kind is zo georganiseerd dat

het kind rust, regelmaat en structuur ervaart3) Hechting: het kind heeft een betrouwbare en stabiele hechtingsfiguur4) Psycho-educatie: het kind leer om zijn of haar emoties te reguleren en het raakt

gemotiveerd voor hulp en traumaverwerking5) Traumaverwerking & herstel: het kind krijgt hulp bij traumaverwerking en

hechtingsstoornissen6) Toekomst: het kind ontvangt hulp gericht op het minimaliseren van risico’s op

herhaling van geweld of verwaarlozing in de toekomst

Om dit te kunnen realiseren is van belang dat de opvang kindvriendelijk en ontwikkelingsgericht is. Dit geldt voor alle belangrijke leefgebieden van een kind: wonen, gezin & opvoeding, sociaal netwerk, onderwijs, ontwikkeling, ontspanning en participatie.

Belang van contact met natuur en dierenKinderen in de opvang hebben – meer dan wie ook – baat bij een leefomgeving die rijk is aan natuur en groen. Ook profiteren deze kinderen het meest van contact met dieren: zowel dieren met wie zij een hechte band hebben (eigen huisdier) als dieren die ingezet worden in een educatieve of therapeutische setting. Dit draagt bij aan het realiseren van bovengenoemde pijlers en randvoorwaarden die voor kinderen in de opvang essentieel zijn voor herstel van hetgeen zij meegemaakt hebben en het verminderen van de gevolgen daarvan, zodat zij zich op een positieve manier kunnen ontwikkelen.

“Speelruimte en dieren vind ik het belangrijkste.” (meisje in de maatschappelijke opvang, 8 jaar)



Voor de realisatie van deze factsheet is dankbaar gebruik gemaakt van informatie uit eerdere publicaties:

- Mark Janssen en Floor Bakker, De therapeutische werking van huisdieren bij psychiatrische problemen; een literatuurstudie, AdSearch Amsterdam, 2007.

http://www.contacthond.nl/uploads/5/8/1/0/58108971/onderzoek_01.pdf

- Agnes van den Berg, Jeugd, natuur en gezondheid, 2012. https://www.ivn.nl/feiten-en-cijfers

- Agnes van den Berg, Waarom wij natuur nodig hebben, 2013. http://www.agnesvandenberg.nl/IVN_factsheetNenG_web.pdf

- Marjon Donkers, Veilige Toekomst; Doen wat nodig is voor kinderen in de opvang, 2015.

http://www.veiligetoekomst.nl/downloads/nederlandse-versie/

- Jolanda Maas, Gezonder door groen, 2016. https://www.ivn.nl/feiten-en-cijfers-0

- Mark Mieras, Beetje natuur, grote invloed, 2014. https://www.ivn.nl/feiten-en-cijfers

- Mark Mieras, Buitentijd = Leertijd, 2016. http://www.mieras.nl/schrijven/buitentijd-leertijd/

- Landelijk Informatiecentrum Gezelschapsdieren, De invloed van huisdieren op de ontwikkeling van kinderen, 2017.

https://www.licg.nl/invloed-van-dieren-op-kinderen/

ColofonDeze publicatie is vervaardigd in opdracht van Stichting Kinderpostzegels Nederland.

Auteur: Marjon Donkers (www.marjondonkers.nl)

Redacteuren: Jolanda Maas (Vrije Universiteit), Dieuwke Hovinga (Hoge School

Leiden), Karin Matthijsse (Stichting Kinderpostzegels), Rianne Haaijema (Stichting

IFAW).

Fotografie: Allard de Witte, Marieke van der Velden

Vormgeving: Studio Veer, www.studioveer.nl

Contact & Download: www.veiligetoekomst.nl

Contactpersoon Kinderpostzegels: Karin Matthijsse,

[email protected]



1 Berg, M. M. van den, Wendel-Vos, W., Poppel, M.N.M. van, Kemper, H.,Mechelen, W. van, Maas, J. (2015). Health benefits of green spaces in the livingenvironment: a systematic review of epidemiological studies. Urban Forestry and Urban Greening, 14, 806-816. http://dx.doi.org/doi:10.1016/j.ufug.2015.07.008

2 Maas, J., Verheij, R. A., Vries, S. de, Spreeuwenberg, P., Schellevis, F. G., Groenewegen, P.P. (2009). Morbidity is related to a green living environment. Journal of Epidemiology and Community Health, 63, 967–973.

3 Kuo, M. How might contact with nature promote human health? Promising mechanisms and a possible central pathway. Uit: Frontiers Psychology, 25 August 2015.

4 Heady, B., Grabka, M. Kelley, J., et al, Pet ownership is good for your health and saves public expenditure too; Australian and German longitudinal evidence., Australian Social Monitor, 4, 93-99, 2002. En ook: Heady, B., Grabka, M.M., Pets and human health in Germany and Australia. National longitudinal reports. Social Indicators Research, 80, 297-311, 2007.

5 Anderson, W., Reid, C., Jennings, G, Pet ownership and risk factors for cardiovascular disease. Med J Australia, 157, 298-301, 1992.

6 Janssen, Mark; Bakker, Floor, De therapeutische werking van huisdieren bij psychiatrische problemen; een literatuurstudie, AdSearch, Amsterdam, 2007.

7 Tower, R.B., Nokota, M., Pet companionship and depression. Anthrozoös, 19(1), 50-64, 2006.

8 Johnson, R.A., Odendaal, S.J.S., Meadows, R.L., Animal-assisted interventions research: issues and answers. Western J. of Nursing Research, 24, 422-440. 2002.

9 Marjon Donkers / Werkgroep Veilige Toekomst, Veilige Toekomst; Doen wat nodig is voor kinderen in de opvang, Stichting Kinderpostzegels & Federatie Opvang, 2015.

10 Brilleslijper-Kater, S. Beijersbergen, M., Asmoredjo, C., Jansen, W., Meer dan Bed, bad, broodje pindakaas: Profiel, gezondheid, welzijn en begeleiding van kinderen in de vrouwenopvang en de maatschappelijke opvang, Amsterdam/Nijmegen: SWP/UMC Radboud, 2010.


12 Chawla, L. (2015). Benefits of nature contact for children. Journal of Planning Literature, 30(4), 433–52.

13 Lester, S. & Maudsley, M. (2006). Play, naturally. A review of children’s natural play. London: Children’s Play Council.

14 Kellert, S.R. (2002). Experiencing Nature: Affective,

cognitive and evaluative development in children. In: P. H. Kahn & S. R. Kellert. Children and nature. Psychological, sociocultural and evolutionary investigations (pp. 117-151). London: The Mit Press.

15 Maas, Jolanda, Gezonder door groen; Factsheet voor artsen over het effect van natuur op onze gezondheid, IVN, 2016

16 Maas, J., Verheij, R. A., Vries, S. de, Spreeuwenberg, P., Schellevis, F. G., Groenewegen, P.P. (2009). Morbidity is related to a green living environment. Journal of Epidemiology and Community Health, 63, 967–973.

17 Purewal, R., Christley R., Kordas, K., Joinson C., Meints, K., Gee, N., Westgarth, C., Companion Animals and Child/Adolescent Development: A Systematic Review of Evidence, International Journal of Environmental Research and Public Health, 14, 234, 2017.

18 Rynearson, E.K., Humans and pets and attachment, The British Journal of Psychiatry, 133, 550-555, 1978.

19 Mc Nicholas, J., Collis, G.M., Children’s representations of pets in their social networks. Child Care Health Dev. 27, 279-294, 2001.

20 Vries, S. de, Winsum-Westra, M. Vreke. J. & Langers, F., Jeugd, overgewicht en groen, Alterra, 2008.

21 Vreke, Donders, Langers, Salverda, Veeneklaas, Potenties van groen! De invloed van groen in en om de stad op overgewicht bij kinderen en op het binden van huishoudens met midden- en hoge inkomens aan de stad, Rapport 1356, Wageningen Alterra, 2006.

Voetnoten



22 Hüttenmoser, M., Children and their living surroundings: empirical investigations into the significance of living surroundings for the everyday life and development of children, Children’s Environments, 12, 403-413, 1995.

23 Wills, T.A., Blechman, E., & McNamara, G., Family support, coping, and competence. In: E.M. Hetherington & E. Blechman (Eds), Stress, coping and resilience in children and the family (pp 107-133). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum, 1996.

24 Burdette, H. L.; Whitaker, R. C., Resurrecting free play in young children: looking beyond fitness and fatness to attention, affiliation and affect. Arch. Pediatr. Adolesc. Med. 2005, 159, 46–50.

25 Faber Taylor, A., Wiley, A., Kuo, F. E., & Sullivan, W.C., Growing up in the inner city: Green spaces as places to grow. Environment and Behavior, 30 (1), 3-27, 1998.

26 Pellegrini. A.D., Recess: Its Role in Education and Development, L. Erlbaum Associates, 2005.

27 Schutte, A.R., Torquati, J.C., & Beattie, H.L., Impact of Urban Nature on Executive Funcionting in Early and Middle Childhood. Environment and Behavior, 2015.

28 Barros, R.M., Silver, E.J., & Stein, R.E.K., School Recess and Group Classroom Behavior, Pediatrics 123, 431-436, 2009.

29 Russ, S.W., Robins, A.L. & Christiano, B.A., Pretend Play: Longitudinal Prediction of Creativity and Affect in Fantasy in Children, Creativity Research Journal 12, 129-139, 1999.

30 Barros, R.M., Silver, E.J., & Stein, R.E.K., School Recess and Group Classroom Behavior, Pediatrics 123, 431-436, 2009.

31 Delaney-Black V., Covington, C., Ondersma S.J., Nordstrom-Klee B., Templin T., Ager J., Janisse J., Sokol R.J., Violence exposure, trauma, and IQ and/or reading deficits among urban children, Pediatrics & Adolescent Medicine, 2002 Mar; 156 (3), 280-5.


33 Berg, A.E. van den, Natuur als therapie bij ADHD: literatuurstudie, interviews met deskundigen, en empirisch onderzoek, Rapport 2112, Wageningen: Alterra, 2011.

34 Wells, N., At home with nature: effects of ‘greenness’ on children’s cognitive functioning. Environment and behavior 32 (6): 775-795, 2000.

35 Faber Taylor, A., Kuo, F. & Sullivan, W., Views of nature and self-discipline: evidence from inner city children, Journal of Environmental Psychology 22: 49-63, 2002.

36 Matsuoka, R., High school landscapes and student performance; Doctoral dissertation, University of Michigan, 2008.

37 Kaplan S., The restorative benefits of nature: Toward an integrative framework, Journal of Environmental Psychology 15, 169-182, 1995.

38 Kaplan, R., & Kaplan, S., Experience of nature: a psychological perspective. Cambridge: Cambridge University Press, 1989.

39 NEMESIS-2 onderzoek, Trimbos instituut, 2012.

40 Berg, A.E. van den, Natuur als therapie bij ADHD: Literatuurstudie, interviews met deskundigen, en empirisch onderzoek. Rapport 2112. Wageningen: Alterra, 2011.

41 Taylor, Adrea; Kuo, Frances, Sullivan, William, Coping with ADD; the surprising connection to green play settings, Environment and Behavior, vol 33 no1, jan 2001.

42 Faber Taylor, A. & Kuo, F., Children with attention

deficits concentrate better after walk in the park, Journal of Attention Disorders, 12, 402-409, 2009.

43 Berg, A.E. van den, Natuur als therapie bij ADHD: Literatuurstudie, interviews met deskundigen, en empirisch onderzoek. Rapport 2112. Wageningen: Alterra, 2011.




45 Felitti, V.J., Anda, R.F., The relationship of Adverse Childhood Experiences to Adult Health, Well-being, Social Function, and Healthcare; in: Lanius R., Vermetten, E. The Hidden Epidemic: The Impact of Early Life Trauma on Health and Disease, Chapter 8, Cambridge University Press, 2010.

46 Van den Berg, M.M.H.E., Maas, J., Muller, R. Braun, A., Kaandorp, van Lien, R., van den Berg, A.E., Autonomic Nervous System Responses to Viewing Green and Built Settings: Differentiating Between Sympathetic and Parasympathetic Activity, International Journal of Environmental Research and Public Health, 12 (12), 15860-15874, 2015.

47 Bowler, D., Buyung Ali,L., Knight, T., & Pullin, A., A systematic review of evidence for the added benefits to health of exposure to natural environments, Bmc Public Health, 10 (1), 456, 2010.

48 Ulrich, R.S., Aesthetic and affective response to natural environment. In: I. Altman & J.F.Wohlwill (Eds), Human behavior and environment: Advances in theory and research (Vol 6, pp 85-125), New York, NY Plenum Press, 1983.

49 Ulrich, R.S., Simons, R.F. Losito, B.D., Fiorito, E. Miles, M.A. & Zelson, M., Stress recovery during exposure to natural and urban environments, Journal of Environmental Psychology, 11 (3), 201-230, 1991.

50 Custers M.H.G., Berg A.E. van den, Natuur, stress en cortisol; Experimenteel onderzoek naar de invloed van tuinieren en activiteiten in een groenkamer op het fysiologisch, affectief en cognitief herstel van stress, Alterra-rapport 1629, Alterra Wageningen, 2007.

51 Wells, N. & Evans, G., Nearby nature: A buffer of life stress among rural children, Environment and Behavior 35 (3): 311-330, 2003.

52 Cassels, M.T., White, N., Gee, N., Hughes, C., One of the family? Measuring young adolescents’ relationships with pets and siblings, Journal of Applied Developmental Psychology 49, 12-20, 2017.

53 Melson, G.F., Availability of and involvement with pets by children: Determinants and correlates, Anthrozoös, 2, 45-52, 1988.

54 Bryant, B.K., The neighborhood walk: Sources of support in middle childhood. Monographs of the Society for Research in Child Development, 50, 1-122, 1985.

55 Mc Nicholas, J., Collis, G.M., Children’s representations of pets in their social networks, Child: Care, Health and Development, 27, 279-294, 2001.

56 Melson G.F., Schwarz, R., Pets as social supports for families of young children. In: Proceedings of the Annual Meeting of the Delta Society, New York, 1994.

57 Purewal R., Christley R., Kordas K., Joinson C., Meints K., Gee N., Westgarth C., Companion Animals and Child/Adolescent Development: A Systematic Review of the Evidence, International Journal of Environmental Research and Public Health, 14, 234, 2017.

58 Black K., The relationship between companion animals and loneliness among rural adolescents, J. Pediatr. Nurs. 27, 103-112, 2012.

59 Poretsky R.H., Hendrix C., Companion animal bonding, children’s home environments, and young children’s social development, In Proceedings of the 21st National Biennial Meeting of the Society for Research in Child Development, Kansas City, MO, USA, 27-30, 1989.

60 Endenburg, N., van Lith H.A., The influence of animals on the development of children, Vet. J. 190, 208-214, 2011.

61 Cohen S., Wills T.A., Stress, social support, and the buffering hypothesis, Psychol. Bull., 98, 310, 1985.

62 Gadomski A.M., Scribani M.B., Krupa N., Jenkins P. Nagykaldi Z., Olson A.L., Pet dogs and children’s health: Opportunities for chronic disease prevention?, Prev. Chronic Dis., 12, 1-10, 2015.

63 Rhoades H., Winetrobe H., Rice E., Pet ownership among homeless youth: Associations with mental health, service utilization and housing status, Child Psychiatry Hum. Dev., 46, 237-244, 2015.

64 Bryant B.K., The richness of the child-pet relationship: A consideration of both benefits and costs of pets children, Anthrozoös, 3, 253-261, 1990.

65 Wedl M., Kotrschal K., Julius H., Beetz A., Children with avoidant or disorganized attachment relate differently to a dog and to humans during a socially stressful situation, Anthrozoös, 28, 601-610, 2015.

66 Marjon Donkers, Veilige Toekomst; Doen wat nodig is voor kinderen in de opvang, 2015.

Veilige toekomst factsheet€¦ · activiteiten als sport- en buitenspel. Bovendien is gezond eten...

Documents

Transcript of Veilige toekomst factsheet€¦ · activiteiten als sport- en buitenspel. Bovendien is gezond eten...