Van de redactie - Nederlands Bijbelgenootschap1 Met Andere Woorden (25) 1 Van de redactie Bij de...

1

Met Andere Woorden (25) 1

Van de redactie

Bij de vertaling van de eerste brief van Paulus aan de Tessalonicenzen zalmen, om aan de intenties van de auteur recht te doen, moeten kiezen vooreen enigszins ongedwongen stijl. De boodschap van Paulus moet in helderNederlands gepresenteerd worden aan lezers en toehoorders. Wie ditechter goed wil doen zal over een aantal vertaalkwesties beslissingenmoeten nemen. Rieuwerd Buitenwerf neemt twee vertaalkwesties onderde loep, waarbij hij een aantal oplossingen laat zien.Recent verscheen de nieuwe Van Dale en Ton den Boon, dehoofdredacteur van Van Dale, vraagt zich in zijn bijdrage onder meer af ofde NBV al sporen heeft achtergelaten in het woordenboek. De neerlandica Derjan Havinga-Heijs heeft onderzoek gedaan naar debegrijpelijkheid van bepaalde bijbelteksten voor zwakke lezers. Zij doet inhaar bijdrage verslag van dit onderzoek, waarbij ook aandacht wordtgegeven aan mogelijkheden om deze problematiek op te lossen.In Genesis 24 wordt beschreven dat Abraham na de dood van Sara aanzijn oudste knecht Eliëzer de opdracht geeft om voor zijn zoon Isaak eenvrouw te zoeken in zijn geboorteland. Als Eliëzer en Rebekka op deterugweg de tenten van Isaak naderen, zien zij hem buiten in het veld. Devraag wat hij daar doet is in bijbelvertalingen verschillend beantwoord. Inzijn rubriek over vertaalkwesties gaat Jaap van Dorp hierop nader in.Al eeuwenlang wordt er onderzoek gedaan naar de Hebreeuwse, Arameseen Griekse tekst van de Bijbel, en naar de vroege bijbelvertalingen uit deeerste eeuwen na Christus. Dat we de tekst onderzoeken is heel gewoon.Maar dat we ook op andere elementen van de tekst letten, zoals opmaak,alinea’s, witregels, kortom de lay-out, is hoogst ongebruikelijk. DeUtrechtse oudtestamenticus Marjo Korpel richt zich in haar artikel naderop de lay-out van bijbelhandschriften en de betekenis ervan voorvertalers.Namens de Werkgroep Zuid-Beveland beschrijft Jan de Jonge kort destand van zaken bij het bijbelvertalen in het Zeeuws en als illustratie geefthij de vertaling van de brief van Jakobus in het Zuid-Bevelands. In KortNieuws wordt onder meer aandacht geschonken aan de vertaling van dePsalmen in het Urks.

Binnen de redactie zijn enkele wijzigingen te melden. Wegens eenverschuiving in haar werkzaamheden is Mirjam Vermeij uit de redactieteruggetreden. Sinds 2000 heeft zij de eindredactie verzorgd; daarnaastheeft zij een aantal artikelen geschreven en vele bijdragen geleverd aan de

44860_Met Andere Woorden Binnen 16-03-2006 12:05 Pagina 1

2


rubriek Kort Nieuws. Wij danken haar van harte voor allewerkzaamheden die zij voor Met Andere Woorden heeft verricht. Zij isopgevolgd door Frans van Houwelingen. Ook Krijn van der Jagt,redactielid sinds 1996, heeft na tien jaar besloten zijn functie neer teleggen. Voor zijn bijdragen danken wij hem hartelijk.

Tot slot vragen wij ook nu weer uw aandacht voor de jaarlijks bijgevoegdeacceptgiro. U bent gewend het blad gratis thuisgestuurd te krijgen. Ditwillen wij graag blijven doen, maar om de kosten enigszins te dekkengeven wij u opnieuw de mogelijkheid daarin bij te dragen.Bij voorbaat willen wij de giftgevers hartelijk danken.


3


De eerste brief van Paulus aan de leden van de christelijke gemeente inTessalonica is het oudste christelijke document dat ons is overgeleverd. Debrief is rond het jaar 50 geschreven. Uit 1:9 blijkt dat de gemeentevoornamelijk bestond uit leden die van oorsprong een heidensegodsdienst aanhingen. De brief is vanuit literair oogpunt ongepolijst tenoemen. In de Oudheid bestond het begin van een brief meestal uit eendankwoord van de afzender aan de geadresseerde. In 1 Tessalonicenzenloopt dat dankwoord door van 1:2 tot 3:13. Het is daarmee niet alleen hetlangste dankwoord dat van Paulus bewaard gebleven is, ook is hetdankwoord langer dan het hoofdgedeelte van de brief, een serievermaningen (4:1-5:24).Het grootste gedeelte van de vermaningen gaat in op problemen die in degemeente speelden. Men vroeg zich af of degenen uit de gemeente diegestorven waren voordat Christus vanuit de hemel Gods rijk definitiefzou stichten, wel gered zouden worden zoals de gemeenteleden die dannog wel zouden leven. Paulus koppelt hieraan de vraag wanneer die ‘dagvan de Heer’ zal plaatsvinden.Wie 1 Tessalonicenzen vertaalt en Paulus’ intenties enigszins recht wildoen, zal moeten kiezen voor een relatief ongedwongen stijl. Devoornamelijk pastorale boodschap van de apostel moet in helderNederlands gepresenteerd worden aan de lezers en hoorders. Daarbij zalde vertaler tegen een aantal vertaalkwesties aanlopen en beslissingenmoeten nemen. In dit artikel zal ik twee vertaalkwesties die in hethoofdgedeelte van de brief spelen bespreken, alsmede de oplossingen diein bijbelvertalingen gekozen worden.

Vertaalkwesties in 1 Tessalonicenzen

Rieuwerd Buitenwerf


4


Vat, vrouw of lichaamEen beroemd vertaalprobleem uit 1 Tessalonicenzen is te vinden in 4:4. DeNBG-vertaling uit 1951 leest daar: ‘dat ieder uwer in heiliging eneerbaarheid zijn vat wete te verwerven’. Het gaat mij hier om decombinatie van ‘vat’ (skeuos) en ‘verwerven’ (ktaomai). Voordat we zullenkijken naar de betekenismogelijkheden van deze combinatie, moeten wede context in ogenschouw nemen. In 4:1-2 opent Paulus het hoofdgedeelte van de brief met de aanmoedigingdat de Tessalonicenzen moeten leven zoals hij het hun heeft opgedragen,namelijk zo dat hun levenswijze God behaagt. In 4:3 wordt Paulus’vermaning allengs specifieker. Hij stelt (letterlijk vertaald): ‘Want dit is dewil van God: jullie heiliging, dat jullie je onthouden van ontucht’. In vers4 en 5 wordt het ‘zich onthouden van ontucht (porneia)’ aangevuld: ‘datjullie je eigen skeuos in heiligheid en eerbaarheid weten te verwerven(ktaomai), niet in hartstochtelijke begeerte, zoals de heidenen, die Godniet kennen’. Uit andere brieven van Paulus blijkt dat hij onder porneiaalle seksuele omgang buiten het huwelijk verstaat (zie bijv. 1 Korintiërs5:1; 6:18; 7:1-2). Het niet in heiligheid en eerbaarheid verwerven van deskeuos valt er klaarblijkelijk ook onder.De Statenvertaling, de NBG-vertaling uit 1951 en de HerzieneStatenvertaling vertalen skeuos (letterlijk ‘vat’ of ‘werktuig’) alle met ‘vat’.Ook in die vertalingen is evident dat skeuos figuurlijk bedoeld is, maar delezer wordt niet verder geholpen bij het begrijpen van het vers. Al sinds deOudheid voeren twee interpretaties de boventoon: skeuos betekent‘lichaam’ of skeuos betekent ‘vrouw’ 1.De belangrijkste reden om met ‘lichaam’ te vertalen is dat er een aantalplaatsen te noemen is waarin skeuos (of het Latijnse equivalent vas) op hetmenselijk lichaam en zijn beperkingen duidt. In 2 Korintiërs 4:7 duidtPaulus het menselijk bestaan bijvoorbeeld aan als een aarden vat, eenomhulsel 2. Maar tegen de interpretatie van skeuos als ‘lichaam’ in 1 Tessalonicenzen 4:4 zijn ook enige bezwaren in te brengen. Het praesensvan het werkwoord ktaomai heeft in principe een ingressieve betekenis:‘verwerven’, ‘in bezit nemen’. Het ‘in bezit nemen van het lichaam’ isinhoudelijk onwaarschijnlijk. Op grond van een aantal papyri wordtechter door sommigen betoogd dat in enkele gevallen het praesensdezelfde betekenis kan hebben als het perfectum, namelijk ‘hebben’,‘bezitten’. Tegenover een grote hoeveelheid gevallen waarin ktaomai eeningressieve betekenis heeft, is dit bewijs echter tamelijk mager. Een tweede bezwaar is de aanwezigheid van het voornaamwoord heautou(‘van zichzelf’) in to heautou skeuos. Als skeuos ‘lichaam’ zou betekenen,is het moeilijk om betekenis te geven aan deze woordcombinatie.De interpretatie van skeuos als ‘vrouw’ heeft ook een aantal voors en


5


tegens. Er kan een aantal passages genoemd worden waarin ktaomaigebruikt wordt voor het verwerven of bezitten van een vrouw. Zo lezenwe in Sirach 36:24 (NBV vs. 26): ‘Wie een vrouw verwerft (ho ktômenosgunaika) legt een basis voor zijn bezit.’ Xenophon, Symposium II 10 luidt:‘En omdat ik met alle mensen om wil gaan en contact wil hebben, bezit ikhaar/heb ik haar tot vrouw genomen (tautên kektêmai), in de wetenschapdat als ik haar kan verdragen, ik alle mensen gemakkelijk aankan.’ Hetwoord heautou past in deze verklaring tamelijk goed: ‘ieder van julliemoet een vrouw van zichzelf/een eigen vrouw weten te verwerven’ 3. Datidee sluit ook aan bij 1 Korintiërs 7:2-5, waar Paulus betoogt dat – tervoorkoming van porneia – degenen die een leven zonder seksuele omgangniet aankunnen, maar moeten gaan trouwen.Een probleem bij deze interpretatie is dat er, afgezien van enkele latererabbijns-joodse passages, geen parallellen bekend zijn waarin skeuos (ofhet Hebreeuwse keli) gebruikt wordt om een vrouw mee aan te duiden.De parallel uit 1 Petrus 3:7, ‘u, mannen, moet verstandig omgaan met uwvrouwen, als met een brozer vat’, helpt niet veel omdat de tekstmogelijkerwijs afhankelijk is van 1 Tessalonicenzen 4:4 en omdat het in 1 Petrus om een metafoor gaat, waarbij de vrouw vergeleken wordt meteen skeuos. Een ander probleem is de context: hoe kun je een vrouw inheiligheid en eerbaarheid verwerven? Vaak lossen vertalers dit op doorook hier uit te wijken naar de duratieve betekenis: ‘een vrouwbezitten/met een vrouw leven’. Op grond van de hier genoemde argumenten ben ik zelf van mening datktaomai in 1 Tessalonicenzen 4:4 ingressief begrepen moet worden(‘verwerven’), en dat met skeuos ‘vrouw’ wordt bedoeld. Paulus stelt danin de verzen 3-6 slechts één probleem aan de orde: je moet er als man voorzorgen dat je op eerbare wijze een eigen vrouw krijgt, en dus geen ontuchtplegen met de vrouw van je buurman of van je geloofsgenoot, zoalsvolgens Paulus in heidense kring gebruikelijk is. Deze boodschap isverwant met die in 1 Korintiërs 7 (zie bijv. 7:2), al besteedt Paulus er daarveel meer ruimte aan en bekijkt hij de zaak ook vanuit de positie van devrouw. Hoe het ook zij, een bijbelvertaler die van 1 Tessalonicenzen een goedleesbare tekst wil maken, moet in dit vers lastige keuzen maken, zowelvoor to heautou skeuos als voor ktaomai. In elk geval is het onmogelijkom skeuos met ‘vat’ te vertalen: de moeilijkheden worden dan namelijkvan de vertaler verplaatst naar de lezer.De Leidse vertaling kiest als volgt: ‘Ieder uwer moet weten zich een eigenvrouw te verwerven in heiligheid en eerbaarheid’. De Willibrordvertaling1995 heeft hier: ‘Ieder van u moet met zijn vrouw weten te leven inheiligheid en eerbaarheid’. Het werkwoord ktaomai krijgt dus niet de


6


gebruikelijke ingressieve betekenis ‘verwerven’. Iets soortgelijks doet deGroot Nieuws Bijbel 1996: ‘Ieder van u moet met zijn eigen vrouwomgaan met toewijding en respect’. De NBV kiest in de hoofdtekst ‘datieder van u zijn lichaam heiligt en in eerbaarheid weet te beheersen’. Hetprobleem van de vertaling van ktaomai wordt hier door herschikking vande gegevens in de zin omzeild. In een voetnoot wordt een alternatievevertaling gegeven: ‘dat ieder van u heilig en eerbaar met zijn vrouw leeft’.Ook hier is sprake van een duratieve vertaling van ktaomai in plaats vaneen ingressieve.

Slapen, waken, sterven en levenIn de hoofdstukken 4 en 5 gebruikt Paulus regelmatig woorden die ineerste instantie op slapen en wakker zijn duiden. In 4:13 en 14 gebruikt hijvormen van het werkwoord koimaô, ‘slapen’. Dit werkwoord wordt inhet Grieks ook gebruikt voor ‘sterven’ of ‘gestorven zijn’. Dat dezebetekenis hier bedoeld is, blijkt uit het gebruik van zôntes, ‘levenden’, ennekroi, ‘doden’, in het directe vervolg. De passage 4:13-18 behandelt hethoofdprobleem van de brief: wat zal er ten tijde van het oordeel gebeurenmet de gelovigen die al voor die tijd gestorven zijn? Paulus stelt deTessalonicenzen gerust: de gestorven gelovigen zullen ten tijde van dekomst van Jezus en het oordeel opstaan en deel krijgen aan Gods heil. Omdat koimaô een tamelijk gebruikelijk woord is voor ‘gestorven zijn’ of‘sterven’, kiezen veel bijbelvertalingen voor ‘overledenen’ of ‘doden’ alsvertaling van koimômenoi in 4:13. Met deze keuze gaat echter, zoals wenog zullen zien, een verband op woordniveau met de volgende perikoop,5:1-11, verloren. Andere bijbelvertalingen kiezen daarom voor ‘degenendie ontslapen zijn’. Die vertaling is op haar beurt enigszins oubollig – eenstijl die Paulus hier zeker niet op het oog had.De volgende perikoop, 5:1-11, gaat over een verwant probleem, namelijk:wanneer zal het oordeel plaatsvinden? Paulus speelt in deze perikoop metde begrippen licht en donker, dag en nacht, en slapen en wakker zijn. Hetgrote probleem van deze passage voor een bijbelvertaler is dat de hiergebruikte woorden nu eens een concrete betekenis hebben, dan weer eenmetaforische. In 5:2 stelt Paulus dat de dag van het oordeel onverwachts komt, net alseen dief in de nacht. Hier wordt ‘nacht’ concreet gebruikt. Volgens hemleven de gelovigen niet in het duister – metaforisch – zodat de dag van hetoordeel hun niet zal overvallen als een dief (die immers ’s nachts komt –wederom concreet). In vers 6-8 stapt hij over op de werkwoorden die de activiteiten van de dagen van de nacht aangeven: ‘Laten wij dus niet slapen, zoals de anderen,maar wakker zijn en nuchter. Want degenen die slapen, slapen ’s nachts, en


7


degenen die dronken zijn, zijn ’s nachts dronken. Laten wij, die bij de daghoren, nuchter zijn …’ (letterlijke vertaling RB). Het ‘slapen’ (katheudô)van de anderen, de heidenen in 5:6, is metaforisch bedoeld: zij maken nietde goede keuzen en hebben geen hoop op redding (vergelijk 4:8). Eenandere nieuwtestamentische plaats waar het woord katheudô zo gebruiktwordt, is Efeziërs 5:14: ‘Word wakker, u die slaapt, en sta op uit de dood’.Wakker worden uit de slaap en opstaan uit de dood zijn metaforen voorhet aannemen van het ware geloof 4.Bijna alle bijbelvertalingen kiezen in 1 Tessalonicenzen 5:6 voor ‘slapen’als vertaling van katheudô, in de veronderstelling dat de lezer hetmetaforische karakter zal begrijpen. Het feit dat een onoplettende leerlingdirect begrijpt wat de docent bedoelt als hem ‘zit niet zo te slapen’ wordttoegeroepen, laat zien dat ‘slapen’ in het Nederlands inderdaad ook dehier bedoelde connotatie kan hebben. Voor het ‘waken’ of ‘wakker zijn’(grêgoreô) van de gelovigen in 5:6 geldt iets dergelijks, al wordt op andereplaatsen ook vaak gekozen voor de vertaling ‘waakzaam zijn’. Ziebijvoorbeeld de NBV in Matteüs 24:42: ‘Wees dus waakzaam (grêgoreô),want jullie weten niet op welke dag jullie Heer komt’ 5. In die passagestaat grêgoreô niet naast ‘slapen’ en kan dus voor de duidelijker betekenisgekozen worden.Alle keren dat nêfô (‘nuchter zijn’) in het Nieuwe Testament gebruiktwordt, heeft het een figuurlijke betekenis. In 1 Korintiërs 15:34 staat (in deWillibrordvertaling 1995): ‘Word weer nuchter en bezonnen, en zondigniet meer.’ In 1 Tessalonicenzen staat nêfô naast grêgoreô. Het nuchterzijn houdt hier in dat men oplettend moet blijven, dat wil zeggen, gelovenen elkaar liefhebben (5:8), in de wetenschap dat Jezus elk moment kankomen.In 5:7 probeert Paulus uit te leggen waarom ‘nuchter zijn’ bij de gelovigenhoort en waarom ‘slapen’ en ‘dronken zijn’ bij de niet-gelovigen.Gelovigen zijn ‘kinderen van het licht’ en ‘van de dag’. Slapen hoort bij denacht, evenals dronken zijn. Bij deze uitleg stapt Paulus weer over vanmetaforisch naar concreet taalgebruik, om in 5:8 de metafoor te hernemen:‘Laten wij, die bij de dag horen, nuchter zijn’.Paulus maakt in deze verzen gebruik van het bredere betekenisveld van deGriekse woorden voor ‘licht’, ‘dag’, ‘slapen’, ‘waken’ en ‘nuchter zijn’. Deredenering is daardoor enigszins lastig te volgen. Het stelt de vertaler ookvoor moeilijke vragen, zeker bij termen die in het Nederlands mindergemakkelijk metaforisch te begrijpen zijn, zoals ‘nuchter zijn’ – dat wordtin onze taal immers eerder met een realistische kijk op het levengeassocieerd dan met waakzaamheid. Wordt het beeld echtergeconcretiseerd, bijvoorbeeld door het met ‘oplettend zijn’ te vertalen,


8


dan is Paulus’ uitleg in 5:7 over het verband tussen dronkenschap en denacht onnavolgbaar voor de lezer van de vertaling.Het vertaalprobleem wordt nog groter als we ook 5:10 erbij betrekken.Daar grijpt Paulus terug op de hoofdthematiek, namelijk de positie van dedoden bij het komende oordeel. Hij schrijft dat het niet Gods bedoeling isdat we in het oordeel ten onder gaan, maar dat we gered worden, ‘opdatwij met hem zullen leven, of we nu wakker zijn (grêgoreô) of slapen(katheudô)’. Hier is niet, zoals in 4:13 en 14, koimaô maar katheudôgebruikt voor ‘dood zijn’. Dit gebruik van katheudô is ook bekend uitPsalm 87:6 en Daniël 12:2 in de Septuaginta. Omdat grêgoreô tegenover‘dood zijn’ staat, kunnen we vaststellen dat het hier ‘leven’ betekent. Als we dit vers letterlijk vertalen (‘of we nu wakker zijn of slapen’),construeren we een inconsistentie in Paulus’ betoog. Immers, volgens 5:5-9 worden degenen die wakker en nuchter zijn, gered en degenen dieslapen en bij de duisternis horen, niet. Maar als we kiezen voor ‘dood zijn’en ‘leven’, dan is Paulus’ woordspel niet meer zichtbaar voor de lezer vande vertaling.Paulus heeft in 1 Tessalonicenzen 5:1-11 geprobeerd een aantalwoordspelingen te gebruiken. Het woord katheudô komt zelfs in drieverschillende betekenissen voor. Hierdoor ontbeert de passage een literairheldere opbouw. Voor de bijbelvertaler betekent deze passage keuzenmaken: moeten de woordspelingen bewaard blijven of niet? Hieronderstaat de weergave van een gedeelte uit de perikoop in drie moderneNederlandse vertalingen. De belangrijkste verschillen zijn gecursiveerd.

Willibrordvertaling 19954 Maar u, broeders en zusters, u leeft niet in de duisternis, zodat de dag uals een dief zou verrassen. 5 U bent allemaal kinderen van het licht,kinderen van de dag. Wij behoren niet aan nacht en duisternis. 6 Laten wijdan ook niet slapen als de anderen, maar wakker blijven en nuchter zijn.7 Zij die slapen, slapen ’s nachts; en die zich bedrinken, bedrinken zich ’s nachts. 8 Laten wij, die behoren aan de dag, nuchter zijn, (…). 9 WantGod heeft ons niet bestemd om zijn toorn te ondergaan, maar om deel tekrijgen aan de redding (…) 10 opdat wij, of we nu wakker zijn of slapen,samen met Hem zouden leven.

Groot Nieuws Bijbel 19964 Maar u, broeders en zusters, leeft niet in het donker, zodat die dag u zouovervallen als een dief. 5 Want u behoort allen tot het licht van de dag. Wehebben niets van doen met het duister van de nacht. 6 We moeten dan ookniet slapen zoals de rest van de mensen, maar waken en nuchter blijven. 7

Want wie slaapt doet dat ’s nachts, en wie zich bedrinkt evenzo. 8 Maar


9


laten wij, die behoren tot de dag, nuchter zijn. (…) 9 We zijn door Godniet bestemd om veroordeeld te worden, maar om deel te krijgen aan deredding (…) 10 opdat wij samen met hem zullen leven, ongeacht of we nogin deze wereld verkeren of al gestorven zijn.

De Nieuwe Bijbelvertaling (NBV)4 Maar u, broeders en zusters, u leeft niet in de duisternis, zodat de dagvan de Heer u zou kunnen overvallen als een dief, 5 want u bent allenkinderen van het licht en van de dag. Wij behoren niet toe aan de nacht ende duisternis, 6 dus laten we niet slapen, zoals anderen, maar waken en oponze hoede zijn. 7 Wie slaapt, slaapt ’s nachts, en wie zich bedrinkt, is ’s nachts dronken; 8 maar laten wij, die toebehoren aan de dag, op onzehoede zijn (…). 9 Want Gods bedoeling met ons is niet dat wij veroordeeldworden, maar dat wij gered worden (…) 10 opdat wij, of we nu op aardezijn of gestorven zijn, samen met hem zullen leven.

We stellen vast dat er in de Willibrordvertaling voor gekozen is dewoordspelingen alle te bewaren. Dat komt de verstaanbaarheid niet tengoede, met name in vers 10. In de Groot Nieuws Bijbel 1996 wordt hetmetaforisch taalgebruik in vers 10 vervangen door concrete woorden:katheudô wordt met ‘al gestorven zijn’ vertaald en grêgoreô met ‘nog indeze wereld verkeren’. ‘Nuchter zijn’ in vers 6 en 8 wordt nietgetransformeerd. In de NBV wordt van beide metaforen de concretebetekenis weergegeven. In vers 6 en 8 wordt nêfô vertaald met ‘op onzehoede zijn’. Hierboven werd al genoemd dat deze vertaling de lezerenerzijds ten goede komt, omdat duidelijk is wat er door Paulus bedoeldis; anderzijds bemoeilijkt deze weergave het begrip omdat niet langerduidelijk is waarom Paulus in vers 7 over dronkenschap spreekt. In vers10 wordt katheudô vertaald met ‘gestorven zijn’ en grêgoreô met ‘op aardezijn’. Onduidelijk is waarom zowel in de NBV als in de Groot NieuwsBijbel grêgoreô enigszins mystificerend is weergegeven, en niet, zoalsbijvoorbeeld in de Engelse Good News Bible, gewoon met ‘leven’, of ‘inleven zijn’. Wellicht is de achterliggende gedachte dat het verschil tussengrêgoreô en het ‘samenleven met hem’ (zô hama sun autôi) zichtbaarmoest blijven.

ConclusieIn dit artikel heb ik willen illustreren dat vertaalprincipes soms met elkaarbotsen. Wie de tamelijk ongedwongen stijl van Paulus in 1 Tessaloni-cenzen wil weergeven, moet bijvoorbeeld concessies doen bij het vertalenvan woordspelingen. Ook moeten er keuzen gemaakt worden bij evidentecruces zoals de betekenis van skeuos en ktaomai in 1 Tessalonicenzen 4:4.


10


De Groot Nieuws Bijbel 1996 en de NBV benaderen in de behandeldepassages de ongedwongen stijl het beste. Vertalingen als de NBG-vertaling uit 1951 en de Willibrordvertaling 1995 zijn minder soepelleesbaar, maar bieden de lezer wel meer mogelijkheden de microstructuurte reconstrueren die de perikopen in de Griekse tekst hebben.

Dr. R. Buitenwerf is hoofd van de afdeling Vertalen en Uitgeven bij

het NBG.

Voetnoten

1 Ik laat hier de door de meeste exegeten verworpen interpretatie ‘mannelijk lid’

buiten beschouwing.

2 Zie bijv. Cicero, Tusculanae disputationes I 52.22, nam corpus quidem quasi vas est aut

aliquod animi receptaculum, ‘want het lichaam is slechts een soort vat of opslagplaats

van de ziel’. Vgl. ook 4 Ezra 7:88.

3 Het zou nog logischer zijn geweest als er een dativus had gestaan: ‘een vrouw voor

zichzelf verwerven’ (vgl. Ruth 4:10 in de Septuaginta).

4 Zie ook Romeinen 13:11.

5 Vgl. Matteüs 25:13.

Gebruikte literatuur:

E. Best, The First and Second Epistles to the Thessalonians, BNTC, Londen 1972.

P. Ellingworth/E.A. Nida, A Translator’s Handbook on Paul’s Letters to the

Thessalonians, Stuttgart 1975.

T. Holtz, Der erste Brief an die Thessalonicher, EKK XIII, Zürich 19983.

A.J. Malherbe, The Letters to the Thessalonians. A New Translation and Commentary,

The Anchor Bible 32B, New York 2004.

C. Maurer, ‘skeuos’, in: G. Friedrich (ed.), Theologisches Wörterbuch zum Neuen

Testament VII, Stuttgart 1964, 359-368.


11


In 2004 verscheen De Nieuwe Bijbelvertaling (NBV).Nauwelijks een jaar later kwam de veertiende editie van deGrote Van Dale uit. Heeft de NBV al sporen nagelaten in hetwoordenboek? En meer in het algemeen: welkegodsdienstige zaken hebben het afgelopen decennium detaal zodanig beïnvloed dat het woordenboek erdoorveranderd is?

Godsdienst in ontwikkelingWat religie betreft, is de popularisering van niet-christelijke godsdienstende afgelopen vijf à tien jaar beeldbepalend geweest in onze taal. Vooral deislam heeft het laatste decennium tot heel wat taalvernieuwing in hetNederlands geleid. Woorden als halal en haram, dawa en moslima zijninmiddels zo algemeen, dat ze een plaatsje in het woordenboek hebbengekregen, en naast het aloude woord kerstfeest prijkt sinds 2005 ookSuikerfeest in de Grote Van Dale. Ook andere godsdiensten, zoals het jodendom en het hindoeïsme, zijn deafgelopen jaren ruimer vertegenwoordigd geraakt in onze woordenschat.Naast de traditionele christelijke feestdagen zijn daarom nu ook Divali(hindoefeest) en Simchat Thora (joodse feestdag) in de Grote Van Dale tevinden. De multireligieuze samenleving manifesteert zich ook op een andere wijzein onze taal. Zo zijn het afgelopen decennium nogal wat benamingen voormin of meer religieuze parafernalia uit niet-christelijke godsdiensten inonze taal ingeburgerd geraakt, bijvoorbeeld de namen van traditioneel-islamistische kledingstukken als abaya en jilbab. Het betreft overigenslang niet altijd leenwoorden. Denk maar aan oer-Nederlandsesamenstellingen als gebedsmatje, gezichtssluier en vrijdaggebed.

De NBV in Van Dale

Ton den Boon


12


KerkfusieBinnen het christendom heeft vooral de kerkfusie van de NederlandsHervormde Kerk, de Gereformeerde Kerken in Nederland en deEvangelisch-Lutherse Kerk de laatste jaren tot taalverandering geleid.Deze ontwikkeling heeft onze taal niet alleen uitgebreid met woorden alsfusiekerk, kerkfusie en triosynode, maar ook met afkortingen als PKN enHNHK. Taalscheppende vernieuwingen gaan gewoonlijk gepaard met verouderingvan de oude vertrouwde begrippen. Op dit moment is het nog nietzichtbaar, maar de komst van de PKN heeft op termijn waarschijnlijkconsequenties voor adjectieven als hervormd, gereformeerd en luthers.Onder de gelovigen kunnen deze namen van geloofsrichtingen hunfunctie (grotendeels) gaan verliezen, waardoor ze geleidelijk verouderen.De fusiekerk heeft tevens gevolgen voor de namen van bepaaldekerkgenootschappen: uitdrukkingen als ‘Evangelisch-Lutherse Kerk’ of‘gemeente’ worden allicht historische begrippen. Dat wil trouwens nogniet zeggen dat zulke namen ook meteen uit het woordenboek geschraptworden. Zo’n vaart loopt het niet: woordenboeken zoals de Grote VanDale schrappen taalvormen gewoonlijk pas als de laatste van een generatiedie het woord passief beheerste al lang en breed dood en begraven is.

De invloed van de bijbel op de woordenschat (en het woordenboek)

Van oudsher heeft de bijbel een grote invloed op onze taal gehad. Veelalgemeen idioom, variërend van uitdrukkingen als addergebroed tot eenarbeider in de wijngaard des Heren en de tale Kanaäns, houdt verbandmet enige vertaling van de Bijbel. In de tijd dat het christelijk geloof velenbezighield en de bijbel nog dagelijks aan veler tafel gelezen werd, werd debijbeltaal gemeengoed. Gods woord bepaalde mede onze woordenschat.Vaak zelfs in die mate dat woorden en woordverbindingen die in decontext van de Bijbel een bepaalde betekenis hadden, diezelfde betekenisgeleidelijk aan ook buiten de bijbel kregen. Zo kreeg zondares naast dealgemene betekenis ‘vrouw die zonden begaat of begaan heeft’ in dealgemene taal ook de specifieke betekenis ‘overspelige vrouw’ naaraanleiding van een interpretatie van het verhaal in Lucas 7.Sommige woorden hebben een specifiek bijbelse betekenis in de algemenetaal behouden, zoals addergebroed en hoereren, maar de meeste vandergelijke woorden staan inmiddels bekend als typisch bijbeltaal. Oudebijbeltaal welteverstaan, want woorden als beweegoffer, ongeheveld,spijsoffer en wederpartijder zijn woorden die niet (of in het geval vanspijsoffer, nauwelijks) meer voorkomen in de hedendaagsebijbelvertalingen. Omdat de context waarin zulke woorden worden


13


aangetroffen beperkt is, vermeldt het woordenboek bij de behandelingvan deze woorden dat het om bijbeltaal gaat. Dat label geeft aan dat hetgebruik ervan beperkt is. Naarmate de oudere bijbelvertalingen mindergelezen worden – wat onder meer te wijten is aan een afnemendeorthodoxie maar bijvoorbeeld ook aan de publicatie van de NBV – zaldergelijke oude bijbeltaal in onbruik raken en op den duur geheelverdwijnen – niet alleen uit onze taal, maar ook uit het woordenboek. Devraag is natuurlijk: komt daar iets voor in de plaats?

De Nieuwe BijbelvertalingDe NBV die in 2004 verscheen, zal op termijn ongetwijfeld enige invloedop onze taal hebben. In de meest recente editie van de Grote Van Dale isdie invloed echter nog nauwelijks zichtbaar. Dat komt doordat de nieuwebijbeltaal nog te recent is om op grote schaal sporen te hebben getrokkenin de algemene taal, waarop de Grote Van Dale zich in zijntaalbeschrijving richt. De invloed van de NBV bestaat uit taalvernieuwing op bescheiden schaal.Het woord huidvraat – het NBV-alternatief voor het vertrouwde woordmelaatsheid – is daar een goed voorbeeld van. Zoals gezegd leidt denieuwe bijbelvertaling vooralsnog vooral tot taalveroudering enverdwijning van woorden en uitdrukkingen. Uitdrukkingen als vanaangezicht tot aangezicht (Exodus 33:11; ‘persoonlijk’) en in het zweetuws aanschijns (Genesis 3:19) verliezen met de verschijning van de NBVhun verankering in de bijbel en de gelovigen zullen daardoor steedsminder vaak met zulke uitdrukkingen geconfronteerd worden. Alswoorden en uitdrukkingen uit de preek en de schriftlezing verdwijnen enals ze niet elders voortleven, bijvoorbeeld in gecanoniseerd literair werk,leidt dit op langere termijn tot volstrekte veroudering van zulketaalvormen, die vaak al wat archaïsch aandeden. Het zal vast nog wel eenmensenleven duren voordat zulke uitdrukkingen helemaal uit dewoordenschat – en dus ook uit het woordenboek – verdwenen zijn, maardat ze zullen verdwijnen is in de meeste gevallen zeker. In de meestegevallen, want het is op dit moment nog nauwelijks voorstelbaar datdankzij hun zeggingskracht in onze taal en cultuur welhaast ingevretenwaarheden als ‘ijdelheid der ijdelheden, het is al ijdelheid’ (Prediker) ooitgeheel zullen verdwijnen. De kans dat er voor zulke pregnante uitdrukkingen hedendaagseequivalenten in het woordenboek zullen komen, lijkt vooralsnog vrijklein, al was het maar omdat de hedendaagse equivalenten veelal letterlijkzijn en daardoor de dwingende kracht die eigen is aan het vertrouwdefiguurlijke taalgebruik uit oudere bijbelvertalingen ontberen. Bovendienzullen NBV-idiomen ingeburgerd moeten raken, willen ze oude idiomen


14


kunnen vervangen. En vooralsnog klinkt ‘ijdelheid der ijdelheden, het is alijdelheid’ veel taalgebruikers nog vertrouwder dan de NBV-pendant‘lucht en leegte, alles is leegte’.

OpnamecriteriaTaal ontwikkelt zich onder invloed van culturele, maatschappelijke,economische en technologische ontwikkelingen. Veranderingen in dewerkelijkheid leiden tot nieuwe woorden, betekenissen of uitdrukkingen,die kunnen inburgeren en dan uiteindelijk een plaatsje in hetwoordenboek krijgen. De Grote Van Dale hanteert als opnamecriteriumvoor nieuwe taalvormen en betekenissen dat ze een aantal jaren gangbaarmoeten zijn geweest in de beschrijvingsperiode van het woordenboek. Inhet algemeen gaat de redactie ervan uit dat taalvormen en betekenissenhun gangbaarheid hebben bewezen als ze circa drie jaren met enigeregelmaat in Nederlandstalige bronnen zijn aangetroffen, dat wil zeggenin (landelijke) kranten in Nederland (o.m. AD, NRC Handelsblad, Trouwen Volkskrant) en Vlaanderen (o.m. De Morgen en De Standaard), inopiniërende tijdschriften, op de radio of de televisie. De NBV heeft in de jongste editie van de Grote Van Dale nauwelijkssporen kunnen achterlaten, want deze bijbelvertaling verscheen kort voorde publicatie van de 14e druk van het woordenboek. Typische NBV-woorden hebben daardoor nog nauwelijks de kans gehad om in dealgemene taal door te dringen, laat staan om die duurzaam te beïnvloeden.Dientengevolge is de 14e editie van de Grote Van Dale nog sterk gerichtop oudere bijbelvertalingen, variërend van de Statenvertaling tot de NBG-vertaling uit 1951. De NBV wordt in de Grote Van Dale in feite slechtsdoor enkele woorden (cistushars, klanktaal) vertegenwoordigd, waarvande meest spraakmakende het woord huidvraat is. Dit woord, simpelwegomdat dat woord nogal uitvoerig in kranten en andere niet-specialistischemedia is besproken. Daardoor is het min of meer tot de algemene taal gaanbehoren. Eventuele andere invloeden van de NBV – afgezien vanconventies met betrekking tot spelling – zullen pas in toekomstige editiesvan het woordenboek zichtbaar worden.

Ton den Boon is hoofdredacteur van de Grote Van Dale.


15


‘Ik heb er wel eens van gehoord, maar ik weet niet echt wat het betekent.’

De Nieuwe Bijbelvertaling (NBV) is een vertaling voor de geoefendelezer. Beter te begrijpen dan de vertaling uit 1951, maar voor sommigennog steeds te hoog gegrepen. Ook de Groot Nieuws Bijbel is voorsommige bijbellezers nog te moeilijk. Voor deze mensen zou deStartbijbel uitkomst kunnen bieden, ware het niet dat deze vertaling vande Bijbel uit de grondtekst niet compleet is; ze bevat voornamelijkverhalende teksten, weinig poëzie en slechts een enkel profetisch ofepistolair fragment. Deze laatste twee genres zijn onderwerp vanonderzoek geweest onder een groep lezers die moeite hebben met hetbegrijpen van teksten 1.

Onderzoek naar moeilijke bijbeltekstenIn overleg met het Nederlands Bijbelgenootschap (NBG) is onderzocht oflastige bijbelgedeelten als een profetische tekst of eennieuwtestamentische brief in de vertaling van de Startbijbel, voor zwakkelezers te begrijpen zijn. Ook werd onderzocht welke oplossingen gebodenkunnen worden voor eventuele begripsproblemen. Voor dit onderzoekzijn 20 proefpersonen geselecteerd van het VMBO (met leerweg-ondersteuning: LWOO) van een gereformeerde scholengemeenschap diegrote moeite hebben met begrijpend lezen. Het gaat om jongeren met eenkerkelijke achtergrond die veelal gewend zijn dat er gelezen wordt uit deNBG-vertaling uit 1951. Aan deze leerlingen werden twee teksten uit deStartbijbel voorgelegd. De profetische tekst die werd gekozen, is Jeremia 7:1-15 (ook wel bekendals de tempelrede) en de brieftekst werd genomen uit Galaten 2:15-21(waarboven in de NBV staat ‘Rechtvaardig voor God door het geloof inJezus Christus’). Van deze teksten werden ook eenvoudiger versies

De Bijbel in eenvoudige taal

Derjan Havinga-Heijs


16


voorgelegd, waarin wijzigingen aangebracht waren op het niveau vantekststructuur, stijl, zins- en inhoudsstructuur.De leerlingen werd gevraagd commentaar te geven op woorden, zinnen oftekstdelen die ze niet begrepen, terwijl ze de tekst hardop voorlazen.Vervolgens werd er doorgevraagd op de opmerkingen die gemaakt waren,waarna de leerlingen ook schriftelijk tekstbegripvragen moestenbeantwoorden. Om een indruk te geven van de verscheidenheid vancommentaren volgen hier een passage uit het Galatenfragment in deStartbijbel (Galaten 2:15) en een aantal commentaren daarop.

Wij zijn Joden van geboorte, en geen heidenen die zonder wet leven. Maardit weten we heel goed: als je doet wat de wet van je vraagt, spreekt God jeniet vrij van wat je verkeerd hebt gedaan.

(1) Dit is een lastige tekst. Het wordt op een moeilijke manierverteld;

(2) Het is soms een beetje vaag waar het over gaat;(3) Heidenen vind ik een moeilijk woord;(4) Dit vind ik een lastige zin, heidenen zijn toch ook geboren?(5) Dit zijn te lange zinnen, die heel lastig zijn;(6) Dit is een lange zin, maar hij is wel makkelijk;(7) Je kan hier beter zeggen: vanaf dat wij geboren zijn, zijn wij

Joden en wij zijn geen heidenen die zonder de wet leven;(8) Ik vind het lastig dat er geen lege stukjes bij de zinnen staan, alles

staat vlak achter elkaar.

We zien hier commentaren over de leesbaarheid van tekst in het algemeen(1 en 2), over een specifieke woordbetekenis (3), de betekenis vantekstdelen (4), de structuur van zinnen (5 en 6), de stijl (7) en de lay-out(8). De commentaren zijn heel verschillend en spreken elkaar soms tegen.Door de commentaren van 20 verschillende leerlingen naast elkaar teleggen, met elkaar te vergelijken en te analyseren is het toch mogelijk hierconclusies uit te trekken.

Van de gebruikte teksten uit de Startbijbel zijn nog drie versiesontworpen, waarin de tekst op verschillende niveaus gemanipuleerd werd.Bij een van de versies werd een inleiding toegevoegd waarin de contextvan het geschrevene toegelicht en een korte samenvatting van de inhoudgegeven werd (manipulaties in tekststructuur). Uit onderzoek is namelijkgebleken dat vooraf gegeven informatie over de organisatie van de teksthet begrip positief kan beïnvloeden 2. In een andere versie werden zinnenkorter gemaakt, woorden vereenvoudigd en verbanden tussen zinnen


17


explicieter gemaakt (manipulaties in stijl en zinsstructuur) door hettoevoegen van signaalwoorden als ‘dus’ en ‘toch’. Voorwaarde voor eengoed begrip van de tekst is immers dat de lezer samenhang ziet tussenverschillende onderdelen van de tekst, 3 en dergelijkestructuurmarkeringen kunnen het tekstbegrip bevorderen 4. In een derdeversie werden, naast manipulaties in stijl en zinsstructuur, ookmanipulaties in de inhoudsstructuur aangebracht. Daarbij werdinformatie gedetailleerder weergegeven (of juist niet) envooronderstellingen werden geëxpliciteerd 5. Door de leerlingen verschillende tekstversies voor te leggen, kononderzocht worden welke specifieke tekstkenmerken voor problemenzorgen. Liggen de problemen en de oplossingen in de algeheletekststructuur, de stijl en zinsstructuur of in de inhoudsstructuur van detekst? Hieronder volgen de meest in het oog springende resultaten van hetonderzoek naar de epistolaire versies. Daarna komen kort, tervergelijking, de profetische versies aan bod.

Epistolaire tekstenDe epistolaire tekst uit de Startbijbel bestaat uit lange zinnen (gemiddeld12.24 woorden per zin), soms met bijzinnen en bijstellingen. Een grootaantal leerlingen blijkt het lastig te vinden om veel informatie achter elkaarte lezen zonder dat er natuurlijke momenten zijn om even te stoppen metlezen en eventueel terug te lezen. Vooral samengestelde zinnen metkomma’s (die duiden op bijzinnen en bijstellingen) vinden ze moeilijk; zedenken dan dat ze door moeten lezen zonder dat ze de tekst begrijpen. Deleerlingen geven aan dat ze het beste zien hoe ze de tekst moeten lezen, alsde zinnen kort zijn. Ze vinden het ook lastig als een zin onderbrokenwordt en verdergaat op een nieuwe regel. Zij zouden het liefst elke zin opeen nieuwe regel zien beginnen. Over het algemeen lezen ze het liefstkleine stukjes tekst, wat pleit voor korte zinnen en korte alinea’s. In twee van de bewerkte versies is de zinslengte gemanipuleerd; zinnenzijn korter gemaakt en verbanden tussen zinnen en inhouden zijnverduidelijkt. In de laatste versie werd bovendien gemanipuleerd op hetgebied van inhoudsstructuur.Hierna volgt een gedeelte van twee tekstversies om dat te verduidelijken.


18


In de bewerkte versie is o.a. ‘Wij’ geëxpliciteerd tot ‘Jullie en ik’. Met dezin ‘Wij wilden ons vroeger aan alle regels van de wet houden’, isverduidelijkt dat Paulus doelt op een verschil tussen vroeger en nu. Ookde vooronderstelling: ‘Ik kan de wet dus niet het belangrijkste vinden’ isgeëxpliciteerd. Het woord ‘vrijspreken’ komt in de gemanipuleerde versienog wel voor, maar wordt gevolgd door het synoniem ‘vergeven’. Zinnenzijn korter gemaakt en kernwoorden zijn gecursiveerd.

Deze versimpelingen en expliciteringen blijken echter nauwelijks tot geeninvloed te hebben op het commentaar dat de leerlingen geven op dezinnen en de verbanden daartussen. Ze geven in beide versies te lange enonbegrijpelijke zinnen aan en tekstdelen die onduidelijk zijn. De

Oorspronkelijke versie(Startbijbel)Wij zijn Joden van geboorte, en geen

heidenen die zonder wet leven. Maar dit

weten we heel goed: als je doet wat de wet

van je vraagt, spreekt God je niet vrij van wat

je verkeerd hebt gedaan. Alleen als je in Jezus

Christus gelooft, spreekt hij je vrij. Daarom

zijn ook wij in Christus Jezus gaan geloven.

We willen door God worden vrijgesproken,

niet omdat we ons aan de wet houden, maar

omdat we in Christus geloven. Want geen

mens zal worden vrijgesproken omdat hij

zich aan de wet houdt.

[...]

Maar ik ga in tegen de wil van God, als ik

eerst vrijgesproken wil worden door mijn

geloof, maar later de wet weer het

belangrijkste vind. Eerst had de wet nog wel

macht over mij, maar nu niet meer. Ik leef nu

alleen nog maar voor God. Samen met

Christus ben ik aan het kruis gestorven.

Versie met manipulaties op stijl, zinsstructuur eninhoudsstructuurJullie en ik zijn Joden van geboorte, en geen

heidenen die zonder wet leven. Wij wilden

ons vroeger aan alle regels van de wet

houden. Maar de wet is niet het belangrijkste.

Als je doet wat de wet van je vraagt, spreekt

God je niet vrij van wat je verkeerd hebt

gedaan. Maar alleen als je in Jezus Christus

gelooft, spreekt hij je vrij en vergeeft hij je

dus. Daarom zijn wij ook in Christus Jezus

gaan geloven.

[...]

Maar als ik eerst vrijgesproken wil worden

door mijn geloof, moet ik niet later de wet

weer belangrijker vinden. Dan doe ik niet wat

God wil. Ik kan de wet dus niet het

belangrijkste vinden. Vroeger had de wet dus

nog wel macht over mij, maar nu niet meer.

Ik leef nu alleen nog maar voor God. En

waarom vind ik dat het belangrijkste?

Hierom: samen met Christus ben ik aan het

kruis gestorven.


19


moeilijkheid van deze tekst heeft dan ook niet alleen te maken met dewoorden en de verbanden tussen de zinnen, maar ook met de abstracteinhoud van de tekst. Bij de zinsnede: ‘eerst had de wet nog wel macht overmij, maar nu niet meer’, wordt bijvoorbeeld door een leerling opgemerktdat ze wel weet wat ‘wet’ betekent en ook wel wat ‘macht’ betekent, maardat ze niet begrijpt wat er met de uitdrukking wordt bedoeld dat ‘de wetmacht over iemand heeft’. De woorden worden moeilijk gevonden doorhet verband waarin ze staan. De leerlingen hebben voornamelijk moeite met het retorische karaktervan de tekst. Tijdens het lezen moeten overal verbanden worden gelegdom de redenering van Paulus te kunnen volgen en veel leerlingen ziendeze verbanden niet. Wanneer de verbanden worden geëxpliciteerd doorhet toevoegen van signaalwoorden als ‘toch’ en ‘dus’ merkt een leerlingzelfs op dat ze de zinnen moeilijker vindt door het woordje ‘dus’. Dezeleerling ziet nu dat er een verband moet zijn, maar begrijpt niet welkverband! Het juist interpreteren van signaalwoorden vergemakkelijktnormaliter het lezen van de tekst als geheel en de afzonderlijke zinnenervan, maar dat blijkt in deze situatie, met deze tekst en deze leerlingen,niet het geval te zijn. Deze leerlingen letten bij zo’n moeilijke tekstnamelijk niet op de relaties tussen zinnen en tekstdelen (lezen opmesoniveau), maar hebben er hun handen al vol aan om elke zin, metdaarin de woorden, afzonderlijk te begrijpen. Ze lezen op lokaal ofmicroniveau. Daarbij verliezen ze soms de eigenlijke betekenis van eenzinsdeel uit het oog. 6 Een treffend voorbeeld daarvan is het volgendecommentaar (vgl. ook voorbeeld 4):

(9) Geen heidenen, dat zijn dus christenen. Deze leerling denkt dat het woordje ‘geen’ voor heidenen ervoor zorgt datde betekenis omdraait.

Toch blijkt uit de tekstbegriptoetsen dat deze gemanipuleerde versie vande tekst nog het best van alle versies begrepen wordt als het gaat om hetbegrip op macroniveau. In de toets werd zowel naar begrip opmicroniveau als op macroniveau gevraagd. Een voorbeeld van een vraagop het eerste niveau is: ‘Wat betekent ‘vrijgesproken worden’ in regel 6 en9?’ Om macrobegrip te meten werd bijvoorbeeld gevraagd welk kopje hetbest boven dit bijbelgedeelte zou kunnen staan. Vooral dit globaletekstbegrip bleek door het expliciteren van vooronderstellingen enverbanden bevorderd te worden.

In een van de versies die de leerlingen voorgelegd kregen, was eeninleiding aan de tekst toegevoegd. In die inleiding werd een kader


20


geschetst van de situatie en een korte samenvatting gegeven van de inhoudvan de te lezen tekst. De inleiding op de passage uit Galaten ziet er als volgt uit:

InleidingHet stukje dat je nu gaat lezen komt uit een brief van Paulus. Paulus is eenJood die christen geworden is. Hij schrijft deze brief aan de kerk inGalatië. Ook dat zijn Joodse mensen die nu christen zijn. De kerk inGalatië bestaat nog niet zo lang. Daarom wil Paulus ze dingen leren. Demensen weten bijvoorbeeld niet of ze zich nu nog aan de Joodse regelsmoeten houden. Paulus legt hen uit dat dat niet hoeft, omdat Joden nietbeter zijn dan niet-Joden. Alleen het geloof in Christus maakt de mensenrechtvaardig. Daarom is het voor God niet belangrijk dat ze zich preciesaan de Joodse wet houden.

Leerlingen geven in het commentaar bij het lezen aan dat ze het prettigvinden al te weten waar de tekst over gaat. Zonder inleidende informatie iser bijvoorbeeld onduidelijkheid over waarnaar ‘jullie’ en ‘ik’ verwijzen inhet tekstgedeelte. Uit de tekstbegriptoets die de leerlingen vervolgensmaakten, bleek inderdaad dat ook een inleiding het begrip in lichte matebevordert. Het Galatenfragment blijft echter, ook met een inleiding of metgeëxpliciteerde verbanden en vooronderstellingen, een erg moeilijke tekst.De manipulaties in de verschillende tekstversies deden niets of weinig afaan het retorische karakter en de inhoud van de tekst. De moeilijkheid vande tekst blijkt in dit geval niet alleen bepaald te worden door de lengte vande zinnen, de abstractie van de woorden of een verduidelijktreferentiekader, maar vooral door de inhoud en het retorische karakterervan. Dit heeft als consequentie dat dergelijke epistolaire teksten perdefinitie moeilijk te begrijpen zijn en zonder ingrijpende (inhoudelijke)bewerkingen dat ook blijven voor deze groep zwakke lezers.

Profetische tekstenOok bij de profetische tekst werd er in verschillende versies opverschillende manieren gemanipuleerd. Net als bij het Galatenfragmentwerden ook hier woorden en zinnen vereenvoudigd en verbanden tussenzinnen verduidelijkt. In tegenstelling tot de resultaten van de begripstoetsbij de Galatentekst, bleek bij de Jeremiatekst dat de manipulaties welzorgen voor een duidelijk hogere score op de vragen van de verschillendeniveaus. Deze tekst heeft dan ook een heel ander karakter; hij bevat vooralminder lange redeneringen en abstracties. De tekst uit Jeremia 7 werd, zobleek ook uit het begripscommentaar, over het algemeen als minder


21


moeilijk beoordeeld. Opvallend, want anders dan bij het Galatenfragmenten anders dan uit onderzoek op dit terrein is gebleken, is dat hettoevoegen van een inleiding alleen het begrip op microniveau bevorderde.De leerlingen geven overigens in hun commentaar wel aan dat het hunglobale begrip van de tekst bevordert.Ook bij de profetische tekst wordt commentaar geleverd op lange zinnenen moeilijke woorden, zoals ‘misdaden’, ‘voorouders’ en ‘wezen’. Hetcommentaar bij het laatste woord was:

(10) Wezen: die vat ik niet, zijn dat mensen langs de straat of zo?Ook figuurlijk taalgebruik, zoals ‘tot mijn heiligdom uitroepen’, werdniet begrepen.

Het profetische fragment roept nog een aantal aanvullende commentarenop, o.a. op het gebied van herhalingen in de tekst. In deze tekst wordt eenaantal keren een zin of een zinsdeel herhaald. Zo luidt Jeremia 7:4 in deStartbijbel:Jullie roepen wel: We hebben de tempel! De tempel van de Heer! Detempel van de Heer, die staat toch hier!Een leerling geeft hierop het volgende commentaar:

(11) Je denkt dat je het verkeerd leest omdat je het twee keer leest endan moet je het nog een keer lezen. Dat is verwarrend.

Uit verschillende commentaren blijkt dat deze lezers geen oog hebbenvoor de functie van een dergelijke herhaling, namelijk dat de Judeeërs ditals een soort spreekkoor uitroepen. Ze zijn vooral gericht op hetrepresenteren van begrip op microniveau. De leerlingen hebben ook moeite met het interpreteren van interpunctie.Jeremia 7:14 begint in de Startbijbel als volgt:

Daarom: zoals ik Silo heb verwoest, zo zal ik ook deze tempelverwoesten.Een leerling zegt hierbij:

(12) Dit is een aparte zinsbouw, daar moest ik even heel goed naarkijken.

Eerder zagen we al dat veel komma’s in een zin het begrip kunnenbelemmeren. Ook deze zin werd door veel lezers bijzonder lastiggevonden. Vaak wordt er gelezen: ‘Daarom zal zoals ik Silo heb verwoest’en dan komen ze erachter dat er iets niet klopt. De dubbele punt wordtveelal genegeerd; deze lezers zien duidelijk de functie van deze vorm vaninterpunctie niet.


22


Conclusie Een aantal tekstkenmerken is nu besproken in het kader vanbegrijpelijkheid voor zwakke lezers. We hebben gezien dat deze lezerskorte stukjes tekst het best begrijpen. Lange zinnen met bijstellingen enbijzinnen, herhalingen, onbekende woorden, figuurlijk taalgebruik en eenabstracte inhoud worden moeilijk gevonden. Ook is gebleken dat hettoevoegen van een inleiding en formulering in hedendaags taalgebruik hetbegrip kunnen bevorderen. Voor het toevoegen van expliciteringen is ditniet voldoende bewezen.Om een vertaling van de complete Bijbel in eenvoudig Nederlands temaken, zijn op verschillende niveaus aanpassingen in structuur en stijlnodig om de tekst leesbaarder te maken. Maar ook met eenvereenvoudiging van het taalniveau blijven sommige bijbelgedeeltenmoeilijk. Ingewikkelde redeneringen zullen verduidelijkt moeten wordenen het toevoegen van inleidingen en toelichting bij of samenvatting van deinhoud van de tekst is het overwegen waard. Dan zal de Bijbel meertoegankelijk zijn voor hen die deze teksten anders niet kunnen begrijpen.

Derjan Havinga-Heijs is afgestudeerd met bovenstaand onderzoek aan de

Rijksuniversiteit Groningen, opleiding Nederlandse taal & cultuur. Ze is

nu opleidingsdocent Nederlands aan de Pabo van de Christelijke

Hogeschool Ede.

Noten

1. Een compleet verslag van het onderzoek is te lezen in: Derjan Heijs, Begrijp je de

Bijbel? Een onderzoek naar de vereenvoudiging van profetische en epistolaire teksten,

(masterscriptie Nederlandse taal en cultuur), Groningen 2005.

2. Joke Bos-Aanen, Ted Sanders en Leo Lentz, Tekst, begrip en waardering: wat vertelt

onderzoek ons over het effect van tekstkenmerken op begrip en waardering van

informerende teksten bij kinderen en tieners, Amsterdam 2002.

3. Ted Sanders, ‘Tekststructuur als criterium voor tekstkwaliteit’ in: C.J. van Rees en

P. Mooren, Makkelijk lezen. Bijdragen aan het gelijknamige symposium georganiseerd

door het werkverband Marketing en Sociologie van het Boek van de Katholieke

Universiteit Brabant- in samenwerking met de werkgroep Makkelijk Lezen van het NBLC-

op 14 december 1988, Tilburg 1990, 71-87; Leo Noordman en Wietske Vonk, ‘Het

leesproces vanuit psycholinguïstisch perspectief’ in: P. Mooren en H. Verdaasdonk,

Speerpunt Lezen: bijdragen aan het gelijknamige symposium, Tilburg 1987, 31-43.


23


4. Jentine Land e.a., ‘Coherentie en identificatie in studieboeken. Een empirisch

onderzoek naar tekstbegrip en tekstwaardering op het vmbo’ in: Tijdschrift voor

Taalbeheersing 24 (2002), 281-302.

5. Sjakkelien Tilma, Het schrijven van teksten voor kinderen. Kinderspel? Een onderzoek

naar de wijze waarop verschillende soorten teksten toegankelijk worden gemaakt voor

kinderen, (doctoraalscriptie Nederlandse Taal- en Letterkunde), Groningen 2001

laat zien dat deze technieken toegepast worden in teksten die voor kinderen

geschreven zijn, maar het effect ervan op het tekstbegrip is niet onderzocht.

6. Het onderscheid tussen micro-, meso- en macrobegrip is ontleend aan: Jan

Berenst, ‘Literacy in Dutch of poorly schooled adult immigrants from the

Netherlands Antilles’ in: Marcel Bax en Jan-Wouter Zwart (eds.), Reflections on

Language and Language Learning. In honour of Arthur van Essen,

Amsterdam/Philadelphia 2001, 171-184.


24


Illustratie bij Genesis 24:62-67 uit:

Crispijn de Passe, Liber Genesis, Arnhem 1612

Foto: NBG/Sandra Haverman


25


De Bijbel wordt steeds opnieuw vertaald, en daar zijnverschillende redenen voor te geven: nieuwe ontwikkelingenin de Nederlandse taal, in de bijbelwetenschap, in de taal- envertaalwetenschap en in de archeologie. In de rubriek Wat

stond er eigenlijk? worden voorbeelden gegeven van eerdergemaakte bijbelvertalingen en de invloed van nieuweontwikkelingen op meer recente vertalingen zoals De

Nieuwe Bijbelvertaling. Deze keer komt een vertaalprobleemin Genesis 24:63a aan de orde. Dit vers wordt in de diverseNederlandse bijbelvertalingen steeds weer verschillendweergegeven.

In het veldNa de dood van Sara geeft Abraham aan zijn oudste knecht Eliëzer deopdracht voor zijn zoon Isaak een vrouw te zoeken in zijn geboorteland.Als Eliëzer met Rebekka op de terugweg is en zij in de Negev de tentenvan Isaak naderen, zien zij hem buiten in het veld. Wat doet Isaak daar?Met een paar citaten uit een aantal vertalingen van de Hebreeuwse tekstvan Genesis 24:63a wordt voldoende duidelijk dat op die vraag heelverschillende antwoorden kunnen worden gegeven. Statenvertaling: ‘En Izaäk was uitgegaan om te bidden in het veld, tegenhet naken van den avond.’Leidse vertaling: ‘Toen Izaäk eens bij het vallen van de avond wasuitgegaan om op het veld rond te lopen.’Canisius-vertaling: ‘Eens was Izaäk bij het vallen van de avond het veldingegaan, om zich wat te verzetten.’NBG-vertaling van 1951: ‘Isaak ging tegen het vallen van de avond uit omte peinzen in het veld.’Friese vertaling 1978: ‘Tsjin ’e jûn wie Izaäk it fjild yngien om him wat tefertrêdzjen.’

De NBV vergeleken met vroegere vertalingen (9)

Wat stond er eigenlijk?

Jaap van Dorp


26


Willibrordvertaling 1995: ‘Bij het vallen van de avond ging hij buiten watafleiding zoeken.’Groot Nieuws Bijbel 1996: ‘Eens liep hij tegen het vallen van de avond ingedachten verzonken over het land.’ Bijbel in het Gronings: ‘Tegen oavend was Isaak t veld ingoan om wat noate denken.’Naardense Bijbel: ‘Isaak trekt tegen de avondwende zijn tent uit / om temijmeren in het veld.’De Nieuwe Bijbelvertaling: ‘Tegen het vallen van de avond ging hij hetveld in om daar te treuren.’

Crux interpretumDe interpretatie van Genesis 24:63a is een van de vele vraagstukken waarbijbelvertalers zich het hoofd over breken. De kwestie betreft een moeilijkte vertalen Hebreeuwse vorm, de infinitivus lasoeach. Het problematischevan deze vorm is dat niet met zekerheid valt vast te stellen van welkwerkwoord de infinitivus moet worden afgeleid: van sieach of van soeach.En daar komt nog bij dat over de precieze betekenis van die werkwoordenonduidelijkheid bestaat. Voor soeach neemt men als betekenis aan:‘rondtrekken’, ‘dwalen’, ‘zich vertreden’, ‘een ommetje maken’, ‘op reiszijn’. Het werkwoord sieach wordt weergegeven met: ‘spreken’,‘mediteren’, ‘nadenken’, ‘bezig zijn met’, ‘klagen’, ‘overdenken’,‘vertellen’, ‘beschrijven’, ‘onderwijzen’. Deze vertaaloplossingen zijnvoorgesteld vooral op basis van overeenkomsten met werkwoorden inmet het Hebreeuws verwante talen. Uit een vergelijking met oude vertalingen kan men concluderen dat debetekenis van lasoeach al heel lang moeilijk is te bepalen. Volgens deGriekse Septuaginta is Isaak in het veld aan het praten, maar niet wordtonthuld met wie hij in gesprek is. In de Aramese Targoems wordt datspreken van Isaak gespecificeerd tot bidden. In het modern lexicografischeonderzoek is die specifieke betekenis voor lasoeach ‘bidden’ niet meer aande orde. De Latijnse Vulgata geeft de Hebreeuwse vorm weer met ‘mediteren,overdenken’. Deze betekenis is tegenwoordig in sommige Engelstaligebijbels te vinden zoals de New International Version. Voor velecommentatoren is die interpretatie niet evident. Want als het werkwoordsieach in het Hebreeuws die betekenis heeft, is er altijd een object,gesignaleerd door het voorzetsel be. Maar het object ontbreekt in Genesis24:63.Een heel andere betekenis van lasoeach is voorgesteld op grond van eenpassage in een Qumran-tekst. Het werkwoord zou ‘een gat graven’betekenen, en in Genesis 24:63a zou het eufemistisch zijn gebruikt: Isaak


27


zocht in het veld een plek waar hij zijn behoefte kon doen. Dezeinterpretatie van lasoeach heeft weinig aanhang gevonden. Ooit stond ineen voetnoot bij deze tekst in de New English Bible (1970) een opmerkingin die richting (‘to relieve himself’), maar die is later in de Revised EnglishBible geschrapt.

Contextueel vertalenTwee elementen in de context van Genesis 24:63 kunnen de exegeet op hetspoor zetten van de betekenis van lasoeach. De eerste aanwijzing biedtGenesis 24:65. In dat vers is expliciet vermeld dat Isaak in het veld aan hetwandelen was (haholeech) toen Rebekka hem op haar kameeltegemoetkwam. Als dat in de episode Genesis 24:62-67 niet bedoeld is alseen op zichzelf staande mededeling, dan kan haholeech alleen maarbetrekking hebben op lasoeach in Genesis 24:63a. De suggestie dat daarwordt gesteld dat Isaak tegen het vallen van de avond een wandeling gingmaken, is in dat verband niet zo vreemd. Deze betekenis is te vinden in deLeidse vertaling (‘rond te lopen’) en de Friese vertaling van 1978(‘fertrêdzjen’). Diverse commentatoren zoals Sarna hebben die betekenisvoor lasoeach overgenomen: Isaak maakte een ommetje toen hij Rebekkaontmoette.Een andere aanwijzing voor de betekenis van lasoeach is in 24:67 tevinden. Daar staat dat door de komst van Rebekka Isaak troost vindt(wajjinnacheem) in zijn verdriet om de dood van zijn moeder Sara. Uit datgegeven leidt men af dat Isaak zich diepongelukkig voelde, en de lezerwordt met lasoeach in Genesis 24:63a op die stemming van Isaak gewezen.Isaak wordt hier voorgesteld als een man die treurt om de dood van zijnmoeder Sara (Genesis 23:1-2). Maar de komst van Rebekka luidt het eindevan zijn rouwperiode in. Behalve hier is ook op twee andere plaatsen inhet Oude Testament (Psalm 77:3-4; Job 7: 11-13) een relatie aanwijsbaartussen ‘troost vinden’ (nacham nif‘al)’ en het werkwoord sieach.

Keuze in De Nieuwe Bijbelvertaling In de NBV is gekozen voor de betekenis ‘treuren’. De vertalers van hetboek Genesis hebben hun keuze in een toelichting verantwoord. Zijbrachten lasoeach in verband met het werkwoord sieach, en zijn binnen degegeven context uitgegaan van het betekenisaspect ‘klagen’. In plaats vanhet actieve werkwoord is de stemming die eraan ten grondslag ligt in devertaling benoemd. Zodoende biedt de terneergeslagen Isaak van Genesis24:63a een narratief contrast met de getrooste Isaak in Genesis 24:67.


28


Dr. J. van Dorp is als oudtestamenticus verbonden aan het Nederlands

Bijbelgenootschap

Geraadpleegde literatuur:

De toelichting op de vertaling van Genesis in het project De Nieuwe Bijbelvertaling

in het NBG-archief in Haarlem.

John Ellington, ‘What did Isaac go out to do (Genesis 24:63-65)’ in: The Bible

Translator 38 (1987), 446-447.

William D. Reyburn & Euan McG. Fry, A Handbook on Genesis (UBS Handbook

Series), New York 1997.

Nahum M. Sarna, Genesis: the traditional Hebrew text with new JPS translation (The JPS

Torah Commentary), Philadelphia 5749/1989.

Gregory Vall, ‘What was Isaac doing in the field (Genesis XXIV 63)?’ in: Vetus

Testamentum XLIV (1994), 513-523.


29


Al eeuwenlang wordt er onderzoek gedaan naar de Hebreeuwse, Arameseen Griekse tekst van de Bijbel, en naar de vroege bijbelvertalingen uit deeerste eeuwen na Christus. Dat we de tekst onderzoeken is heel gewoon.Maar dat we ook op de rest letten, dus bijv. op het wit tussen de tekst, datis hoogst ongebruikelijk.

Niettemin zijn we er in moderne teksten allemaal mee vertrouwd. Nietalleen het zwart van de letters is bepalend voor wat wij lezen, ook het witvoor en na alinea’s is van belang. Want daardoor weten wij waar eennieuwe gedachte begint. Een hele regel wit geeft aan dat er echt iets heelanders volgt. Met kleine stukjes wit scheiden we de woorden van elkaar.Een fraai gevormde hoofdletter of een plaatje markeert vaak het begin vaneen hoofdstuk en wij zijn gewend kopjes vetter af te drukken. We noemenal die elementen van een tekst tegenwoordig de lay-out. De schrijverstuurt daarmee als het ware het begrip van de lezer.

Alinea’s in Hebreeuwse en Griekse handschriftenHet merkwaardige is dat, hoewel ook in de oude bijbelhandschriftenzulke markeringen voorkomen, daar tot voor kort nooit aandacht aanwerd besteed. Door onderzoek is echter gebleken dat, bijvoorbeeld, veelvan de aanduidingen van het begin van een nieuwe alinea in Hebreeuwsehandschriften overeenkomen met soortgelijke tekens op dezelfde plaats inGriekse, Syrische en Latijnse vertalingen van het Oude Testament 1. In deHebreeuwse en Aramese teksten van het Oude Testament worden nieuwealinea’s aangegeven door een stukje wit middenin de tekst of door een heleof halve regel opzettelijk leeg te laten, net als bij onze alinea’s. (Afbeelding 1).

De lay-out van bijbelhandschriften en de

betekenis daarvan voor vertalers

Marjo Korpel


30


Afbeelding 1: De tekst van Jesaja 53 en 54 in het Hebreeuwse manuscript Codex

Leningradensis (uit 1009 n. Chr.), het handschrift waarop de Hebreeuwse studiebijbel

is gebaseerd die voor onderzoek wordt gebruikt.

In de Griekse teksten van het Nieuwe Testament en de Griekse vertalingvan het Oude Testament heeft men het systeem gebruikt van stukjes witgevolgd door een vaak wat grotere letter die voor de herkenbaarheidmocht uitspringen in de linker marge (Afbeelding 2).

Afbeelding 2: Codex Sinaiticus: uitspringende regel bij Efeziërs. 5:22 (ai gunaikes)

Een bekend voorbeeld van een tekst die nogal problematisch is wat deindeling betreft is Efeziërs 5. In veel vertalingen (o.a. NBG-vertaling uit1951; Fryske Bibel z.j.) begint een nieuw stuk bij vers 22, dat aanvangtmet: ‘Vrouwen, weest aan uwen man onderdanig als aan de Here!’ Waarheel wat vrouwen in onze tijd moeite mee hebben, vooral als dat bij het


31


voorlezen van oude trouwformulieren door (veelal mannelijke)voorgangers nog eens extra zwaar wordt aangezet. Echter, in vers 21 staatte lezen dat men aan elkaar onderdanig dient te zijn in de vreze vanChristus. Dat plaatst vers 22 wel in een ander daglicht. In nieuwerebijbelvertalingen (zoals de Groot Nieuws Bijbel en De NieuweBijbelvertaling) ziet men nu dan ook dat de witregel hier een vers naarboven is opgeschoven en nu boven vers 21 staat. Maar de vraag isnatuurlijk: Waarom heeft de ene vertaling de witregel voor vers 21 en deandere voor vers 22? Is de halve wereldbevolking soms op basis van éénregeltje wit achtergesteld?

Wie de nieuwste Griekse studiebijbel (Nestle-Aland, 26e druk) raadpleegt,zal tot haar verrassing constateren dat daarin de nieuwe alinea bij vers 21begint. Maar de uitgeefster, Barbara Aland, antwoordde mij eens, op eenvraag hiernaar, dat bij de uitgave van de Griekse tekst, ook de nieuwstedigitale uitgave, alleen naar de tekst wordt gekeken, niet naar detekstindeling in de handschriften. En dat blijkt inderdaad het geval.Belangrijke handschriften, zoals de Codex Sinaiticus en CodexAlexandrinus, laten namelijk een nieuwe alinea bij vers 22 beginnen(Afbeelding 2).Maar de vraag is of alle handschriften dat hebben. In elk geval zijn in hetoudste handschrift van deze tekst (Papyrus 46) geen aanduidingen van eennieuwe alinea te zien, noch bij vers 21, noch bij vers 22. Wel worden beideverzen voorafgegaan door een kleine spatie (Afbeelding 3). In dithandschrift worden alinea’s zo nu en dan aangegeven door hoge punten ineen spatie. Als er al een (hoge) punt zou staan, dan hoogstens voor vers 21.

Afbeelding 3: Papyrus 46: Efeziërs 5:20-21.

Het gaat er mij nu niet om of de indeling in de codex Sinaiticus (enAlexandrinus) terecht was dan wel dat het als een vroege vorm vanachterstelling van de vrouw moet worden gezien. Mijn punt is datvertalers dit soort informatie niet mogen verwaarlozen.

spatie voor Efeziërs 5:21

spatie voor Efeziërs 5:22


32


Hoofdstukindeling en versindelingHet wit in de tekst en de uitspringende letters zijn dikwijls al direct bij heteerste schrijven geplaatst. Spaties en uitspringende letters kun je niet laternog eens toevoegen. Dit in tegenstelling tot bijv. de klinkertekens(vocalisatie) in de Hebreeuwse tekst, die pas uit de Middeleeuwen dateren,en de versnummering en hoofdstukindeling die zelfs van nog latere datumzijn. De hoofdstukindeling is in de 13e eeuw door de Engelseaartsbisschop Langton aangebracht in diens kopie van de Vulgaat. En dezehoofdstukindeling is overgenomen in de eerste gedrukte Hebreeuwsebijbels van 1517 en 1525. Bij latere uitgaven van de Hebreeuwse bijbel isdoor de drukkers zelf de versnummering toegevoegd. Met die hoofdstuk-en versnummering moeten we dus voorzichtig zijn. Een tekst als Jesaja52:13-53:12 laat al zien, dat de bisschop daar kennelijk toch een vergissingheeft gemaakt. Toch was zijn hoofdstukindeling vermoedelijk welgebaseerd op een oude, zij het ongenummerde indeling in zijn handschriftvan de Vulgaat.

Jesaja 42:1-(7)9Een ander voorbeeld is Jesaja 42:1-9, of is het 42:1-7? In de NBG-vertaling van 1951 wordt 42:1-7 als een aparte eenheid gezien endaarboven staat het kopje ‘Eerste profetie aangaande de knecht desHeren’. In de NBV is men voorzichtiger met kopjes, en heeft men bijsommige bijbelboeken meer aandacht gehad voor de indeling in de oudehandschriften. Immers, zowel in de Hebreeuwse handschriften als in dievan de oude vertalingen is de eenheid 42:1-9. Echter, dit levert inhoudelijkeen probleem op. Want het lijkt of in 42:1 een enkele persoon wordtaangesproken, de knecht van God. Maar in vers 6 wordt de knechtkennelijk zelf aangesproken: ‘In gerechtigheid heb ik, de HEER, ugeroepen’, en de knecht heeft een taak ten opzichte van de wereld. Omdatde eenheid pas ophoudt aan het eind van vers 9 hoort ook dat slot nog bijde woorden die God tot de knecht richt: ‘Wat eertijds werd voorzegd, isnu vervuld en ik kondig nieuwe dingen aan, nog voor ze ontkiemen zal ikze u doen horen.’ Maar degene die hier wordt aangesproken is eenmeervoud, terecht vertaalt de NBV dan ook met ‘jullie’.

Omdat 42:1-9 een eenheid is, kan het niet zo zijn dat hier ineens zonderenige introductie iemand anders wordt aangesproken. De enigemogelijkheid is dat met de ‘knecht’ een groep wordt bedoeld en niet eenindividu. Dat dit ook zo is, blijkt uit diverse andere teksten in het boekJesaja. De knecht wordt meer dan eens met een naam aangeduid: Israël(Jesaja 41:8; 44:1; 45:4; 49:3), Jakob (Jesaja 41:8; 44:1, 2, 21; 45:4; 48:20) enJesurun (Jesaja 44:2, 21) – allemaal namen voor het volk Israël. Ook in


33


Jesaja 43:10 wordt de knecht zowel in het meervoud (jullie zijn mijngetuigen) als in het enkelvoud aangesproken (jullie zijn mijn knecht). Hetvolk Israël wordt in de ellende van de ballingschap opgeroepen zichzelf tebemoedigen, door de gestalte van een knecht des Heren aan te nemen, enzo voor anderen een getuige van de Heer te zijn.

Jesaja 53:10Een andere tekst waar de tekstindeling grote theologische gevolgen kanhebben, is Jesaja 53:10. In de meeste vertalingen begint een nieuw vers met‘Maar de HEER wilde hem breken, hij maakte hem ziek.’ In de groteJesajarol van Qumran is dit echter het slot van vers 9. En na een kleinespatie (Afbeelding 4) begint vervolgens een nieuw stuk met: ‘Als u zijnleven stelt tot een zoenoffer, dan zal hij nageslacht zien en een lang levenhebben.’ In de vertalingen heeft men in het algemeen nooit raad gewetenmet deze tweede persoon enkelvoud: ‘als u stelt’ en men heeft er een derdepersoon van gemaakt: ‘Hij maakte zijn leven tot een zoenoffer’, of zoalsde NBV vertaalt: ‘Hij offerde zijn leven voor hun schuld.’ Taalkundig zoudat (met veel moeite) verdedigbaar zijn.

Afbeelding 4: Jesajarol uit Qumran, Jesaja 53:9-10

Als de schrijvers van de Jesajarol uit Qumran echter nog een eerdere, meeroorspronkelijke indeling gekend hebben, dan zou hier een soort gebeddoor de profeet zijn uitgesproken. Het gaat dan niet om een stelligheid,maar om een wens. De profeet geeft een beschrijving van de knecht, endaarmee beschrijft hij eigenlijk het lijden van de Israëlieten in deballingschap. In het bijzonder heeft hij de jonge Israëlieten op het oog, dieimmers ten onrechte te lijden hadden terwijl hun vaders gezondigdhadden 2. En de profeet bidt dan, na een beschrijving van al het leed vande knecht(en) van de Heer: ‘Als u zijn leven stelt tot een zoenoffer, dan zalhij nakomelingschap zien en een lang leven hebben.’ Kortom: laat ditlijden van de collectieve knecht des Heren genoeg mogen zijn om een eindaan de ballingschap te maken. Daarmee komt echter het zogenaamde

spatie voor Jesaja 53:10b


34


zoenoffer in een ander licht te staan. Er is al geleden en nu wordt dusgevraagd of God dat lijden wil accepteren als een schuldoffer. In dat gevalzou het theologisch dus niet zo zijn dat de Here het lijden van de knechtheeft gewenst, maar het is er al en achteraf wordt gevraagd daar zin aan tegeven. Deze lezing die in Qumran gehanteerd is, is ook teruggevonden ineen bekend Grieks handschrift van het Oude Testament, de CodexAlexandrinus (uit de 5e eeuw na Chr.). Daaruit blijkt dat het blijkbaargeen onbekende lezing van de tekst was.

Het begin van het evangelie van MarcusEen ander voorbeeld komt uit het begin van het evangelie volgens Marcus.Het evangelie begint met ‘begin van het evangelie van Jezus Christus,zoals geschreven staat bij de profeet Jesaja.’ Maar de vraag is waar nu dat‘begin’ van het evangelie in het citaat van Jesaja werkelijk begint. Is datbegin ‘Let op, Ik zend mijn bode voor je uit, hij zal een weg voor jebanen’, of begint het begin pas bij vers 3: ‘Luid klinkt de stem van een dieroept in de woestijn, ...’ Dit laatste zou een duidelijke verwijzing naarJohannes de Doper zijn, die immers zowel in Matteüs 3:3, Lucas 2:4 alsook Johannes 1:23 als zodanig wordt aangeduid.

In de bijbelvertalingen suggereert men door de lay-out (zo bijv. NBG-vertaling van 1951; Groot Nieuws Bijbel, Fryske Bibel, NBV) echterveelal dat het ‘begin van het evangelie’ aanvangt met vers 2, ‘ik zend mijnbode voor je uit, hij zal een weg voor je banen.’ Nu is dit ten eerste al geencitaat van de profeet van Jesaja, maar van Maleachi. Maar bovendien latenook de Griekse handschriften zien dat men in de vroege tijd het begin vanhet evangelie pas bij vers 3 liet beginnen: daar immers heeft men een stukwit opengelaten, en met de regel die begint met ‘De stem van een die roeptin de woestijn’ begint een nieuwe alinea. Twee belangrijke handschriftenhebben in de marge een latere toevoeging waarmee de nieuwe alinea ooknog eens genummerd is 3. Hetzelfde geldt voor de Codex Bezae. In dezecodex lijkt de lay-out echter erop te wijzen dat de kopiist van mening was,dat het begin van het citaat al in vers 2 staat, het hele stuk van vers 2b toten met vers 3 springt in. Niettemin laat ook dit handschrift eengenummerde tweede paragraaf pas bij vers 3 beginnen.

Werken met kleurenIn diverse grote handschriften van de Griekse vertaling van het OudeTestament en de Griekse tekst van het Nieuwe Testament wordtbovendien met twee kleuren gewerkt: zwart voor de gewone tekst en roodvoor bijvoorbeeld het begin van bijbelboeken dan wel zeer belangrijkgeachte teksten. Het zou belangrijk zijn om uit te zoeken of er wellicht


35


handschriften van het Nieuwe Testament zijn die heel Marcus 1:1-2 inrood hebben, en dat op die manier aangeven als inleiding op hetwerkelijke begin van het evangelie in vers 3.

De twee kleuren in de tekst kunnen ook van belang zijn voor een tekst alshet Hooglied. In de NBV hebben de bijbelvertalers kwistig gestrooid metkopjes als ‘hij’, ‘zij’, ‘meisjes’ en ‘broers’. In de oude Griekse vertalingenheeft men ook al dergelijke kopjes aangebracht, in rood. De vraag isdaarbij of de oude kopiisten niet dichter bij de tekst stonden dan wijtegenwoordig.

Over Hooglied 8:6 zegt men in het algemeen dat dit door het meisje isuitgesproken, ‘Draag mij als een zegel op je hart, als een zegel op je arm.’Terecht heeft de NBV boven 8:5b-7 met rood ‘Zij’ gezet, immers desuffixen (je hart, je arm) zijn mannelijk, en dat zou erop wijzen dat juisthet meisje aan het woord is. En als extra argument voert men ook nog welaan dat alleen mannen een zegel zouden hebben gedragen. Dit laatste isechter niet juist. Vondsten van zegels hebben inmiddels laten zien dat ookvrouwen zegels droegen, en dat deze zegels bovendien op diversemanieren gedragen konden worden, aan de vinger (een zegelring), maarook als een hanger aan een koordje om de nek, of als een zegelring aan eenarmband.

Interessant is nu dat zowel de Codex Sinaiticus als de CodexAlexandrinus als de Codex Vaticanus boven Hooglied 8:5b in roodtoevoegt: ho numfios (de bruidegom). In sommige gevallen in zeeruitgebreide zin. Kortom: de Griekse handschriften suggereren juist datvers 5b-7 door de bruidegom wordt gezegd tegen het meisje. Eenzelfdeuitlegtraditie is te vinden in de oude Syrische vertaling. Daarnaast zegtook een aantal oude kerkvaders dat Hooglied 8:5b-7 door de bruidegomwordt uitgesproken.

We hebben hier met een moeilijk probleem te maken omdat grammaticaalgezien juist het meisje aan het woord is, volgens de gangbare Hebreeuwsetekst. Wat hier aan de orde kan zijn, is dat de woorden van 5b-7 doorzowel het meisje als de man uitgesproken konden worden, in dedialoogvorm die zo kenmerkend is voor het Hooglied. Waarbij ze elkaarde zegelring overhandigden, zoals tegenwoordig de trouwring. Het suffixkon dan wijzigen al naar gelang van de spreker, de bruidegom of de bruid.En beiden vragen elkaar in deze passage om eeuwige trouw. In deoverlevering zijn beide vormen in elk geval bewaard gebleven. In eenvertaling mag dat in een voetnoot niet ontbreken.


36


Het belang voor bijbelvertalersHet blijkt van belang te zijn dat bijbelvertalers zich realiseren dat nietalleen diverse handschriften zullen moeten worden bestudeerd om demeest aannemelijke tekst op het spoor te komen, maar dat ook diezelfdehandschriften zullen moeten worden bekeken voor wat de indeling betreft 4. Niet alleen de handschriften in de oorspronkelijke talen(Hebreeuws, Aramees en Grieks), maar ook manuscripten van de oudevertalingen (Grieks, Syrisch, Latijn) die in veel gevallen immers ouder zijndan de Hebreeuwse en Aramese handschriften waarover wij beschikken(deze laatste dateren voor het merendeel uit de Middeleeuwen). Zekerwanneer die indeling in alle bestudeerde handschriften overeenkomt, zaleen bijbelvertaler dit zeer serieus in overweging moeten nemen. Ook alsdat tegen de indeling in eerdere bijbelvertalingen en commentaren ingaat.

Marjo C.A. Korpel is universitair hoofddocent Oude Testament aan de

subfaculteit Godgeleerdheid van de Universiteit Utrecht. In 1999 is door

haar de internationale Pericope-groep opgericht die zich bezighoudt met

het onderzoek naar de tekstindeling in oude bijbelhandschriften.

Noten

1. Voor informatie hierover zij o.a. verwezen naar M.C.A. Korpel en J.M. Oesch

(eds.), Delimitation Criticism: A New Tool in Biblical Scholarship (Pericope, 1), Assen

2000 en M.C.A. Korpel en J.C. de Moor, The Structure of Classical Hebrew Poetry:

Isaiah 40-55, Leiden 1998. Zie voorts de internetsite van de Pericope-groep:

http://www.pericope.net.

2. Zie bijv. Klaagliederen 5:17, dezelfde bewoording in het Hebreeuws als Jesaja

53:11: ‘Onze vaders hebben gezondigd; zij zijn er niet meer, nu dragen wij hun

schuld’ (Hebr. saval awon).

3. Dit is in elk geval zo in de Codex Alexandrinus (5e eeuw): een grote spatie voor

het begin van vers 3. In de Codex Sinaiticus (4e eeuw) wordt Marcus 1:1-2

afgesloten door een grote spatie, en vers 3 voorafgegaan door een

paragraafaanduiding. Bij het begin van vers 2 is een kleine uitspringende letter te

zien die echter niet door een spatie wordt voorafgegaan. Ongeveer hetzelfde is te

zeggen voor de lay-out van Codex Bezae (6e eeuw).

4. In de Pericope-onderzoeksgroep die sinds 1999 bestaat en die jaarlijks een serie

lezingen organiseert op internationale congressen is de belangstelling van

bijbelvertalers groeiende. De lezingen zijn gebundeld verschenen in de serie

Pericope (uitgave Van Gorcum, Assen).


37


Ongeveer vier jaar geleden zijn leden van de Stichting ’t Kerkje van Ellesdiek (www.ellesdiek.nl) begonnen met hetmaken van een Zeeuwse bijbelvertaling.Ons doel is het maken van een vertaling van de Bijbel, vanuitde grondtekst, in hedendaags Zeeuws.

Vrij algemeen is men van mening dat ‘het’ Zeeuws niet bestaat, het omvateen aantal streektalen waarvan de verspreiding in grote lijnen samenvaltmet de voormalige Zeeuwse eilanden. We hebben daarom enkelewerkgroepen gevormd met mensen afkomstig uit de diverse regio’s. Opdit moment zijn dat Noord-Zeeland, Walcheren en Zuid-Beveland. Intotaal zijn er ongeveer twintig vertalers.Inmiddels zijn de eerste drie voltooide boeken in één band uitgegeven.Het betreft Ruth, Jona en het evangelie volgens Marcus. De titel van hetboek is: ‘k Za je dát vertelle ..., onze vertaling van de woorden: Voorwaar,ik zeg jullie.Niet alle bijbelboeken lenen zich evengoed voor een vertaling in hetZeeuws, dat toch vooral een spreektaal is. De Brief van Jakobus, hier inhet Zuid-Bevelands, is met zijn directe, levendige stijl wel zeer geschikt.Ook inhoudelijk is het een aansprekende tekst. Het gaat bij geloven nietzozeer om woorden, maar vooral om daden, zoals Jakobus 4:17 onsduidelijk maakt. Als voorbeeld van ons vertaalwerk is hieronder hetvierde hoofdstuk van de brief van Jakobus afgedrukt.

Jakobus 4

Onderwerp j’n eigen an God1 Oe kom t’t toch da julder niks doeë as vechte en ruzie maeke? Komt datnie deur de driften die a binnen in je vechte? 2 Je wille wat è, mae je kriege’t nie. Je bin jaloers en moordlustig, mae zò kom je nergest. Julder doe

Zeeuwse bijbelvertaling

Jakobus in Zuid-Beveland

Jan de Jonge


38


niks as bekvechte en je bin an’oudend mie mekare in de moeite. Je kriegeniks om a je nie bidde. 3 En a julder bidde dan kriege je nog niks, om a jeverkeêrd bidde: je wille alleênig mae j’n eigen driften bevredige. 4 Trouweloôs a julder bin! È je dan nie deur da je as vriend van de waereld,de vijand van God bin? Die a een vriend van de waereld wil weze, diemaèk z’n eigen toet een vijand van God. 5 Docht je soms da t’r voe niks inde Schrift staèt: ‘De Geêst die a t’n in ôns ebrocht ei, wil t’n ok glad voez’n eigen è. 6 Mae de genade die a t’n geeft, die is nog grotter.’ Daèromstaèt er: ‘God keêr z’n eigen tegen lui die a groôs bin, mae ie geef z’ngenade an ulder die a nederig bin.’ 7 Geef j’n eigen dus over an God. Envecht tegen den duvel, dan maèk t’n wè da t’n wigkomt. 8 Kom dichter bieGod, dan za um dichter bie joe komme. Zondaers, was j’n anden entwufelaers zuver j’n arte. 9 Klaeg en kerm mae, wees mae treurig enschreêuw mae. Laèt je lachen in droefenis verandere en je blieschap intreurig’eid. 10 Verneder j’n eigen voe den Eêr, dan za úm je verheffe.11 Je mò van mekare gin kwaed spreke, broers en zusters. Wan eên die akwaedspreekt van een aar of eên die a een aar veroôrdeêlt, die spreekkwaed van de wet en die veroôrdeêl de wet. En a je de wet veroôrdeêlt,dan óu je j’n eigen nie an de wet, mae dan speel je d’r rechter over. 12 End’r is mae eên wetgever en rechter: da ’s um die a de macht ei om je teredden of te vernietigen. Mae wien dienke julder wè da je bin om een aarte veroôrdêlen? 13 En dan nog wat voe julder die a zegge: ‘Vandaege of merrege gae me naèdie en die stad. Daè bluve me dan een jaer, me gaè agosie doeë en geldverdiene.’ 14 Je wete gin eêns oe a je leven d’r merrege uutziet. Je binommers niks as een vlaege mist die a even opkomt en zô wee oplost. 15 Jezou motte zegge: ‘A den Eêr ’t wil, en me bin nog in leven, dan zu me ditof dat doeë.’ 16 Mae noe è julder vee praats en je bin d’r nog groôs op ok.Aol die grôzig’eid deug van gin kant. 17 A je weet oe a ’t oôrt en je leef t’rnie naè, dan zondig je.

Jan de Jonge is lid van de werkgroep Zuid-Beveland


39


Psalmen uit UrkOnlangs verscheen in de serie ‘De Bijbel in streektalen’ het boek Psalmenin de Urreker taol, uitgegeven door het Nederlands Bijbelgenootschap ende Urker dialectkring (ISBN 90-6126-928-8). De vertaling is gemaaktdoor Gerrit Pasterkamp. Hij werkte er tien jaar aan, samen Wim Arntzendie de Hebreeuwse tekst voor hem analyseerde. Hij schrijft in het woordvooraf: ‘In je eigen taal komt de tekst heel dichtbij en daardoor kan detekst de lezer diep raken. De afstand valt weg en je wordt persoonlijkaangesproken. De oorspronkelijke psalmen zijn door hun dichtersbedoeld om gereciteerd en gezongen te worden; hetzelfde geldt voor devertaling. Deze Urker vertaling komt daarom het mooist tot zijn recht alsze hardop gereciteerd of gelezen wordt, zodat je dan kunt luisteren met jeoren en je hart.’

Samen actief met de BijbelAl sinds de oprichting van hetNederlands Bijbelgenootschap is er eenzeer hechte relatie tussen de plaatselijkekerken en gemeenten en het bijbelwerk.Het NBG hecht daarom aan een goederelatie met predikanten en voorgangers.Graag komen we in contact met u ommet u van gedachte te wisselen over wathet NBG te bieden heeft en wat u voorhet NBG kunt betekenen. Speciaal voordat doel geeft het NBG een boekje uit,waarin allerlei projecten en activiteitenoverzichtelijk bij elkaar staan. Eenhandig boekje voor wie een

gemeenteavond organiseert, een bijbelproject ontwikkelt of op anderewijze in de gemeente iets wil doen met de bijbel. Belangstellenden kunnenmailen naar [email protected], of bellen (023) 514 61 71.Onze regiocoördinator neemt dan zo spoedig mogelijk contact met u opom het boekje persoonlijk aan te bieden.

Kort nieuws


40


Bijbel10daagse 2006Na het succes van vorig jaar hebben het Nederlands Bijbelgenootschap(NBG) en de Katholieke Bijbel Stichting (KBS) besloten ook dit jaar weereen Bijbel10daagse te houden. Als thema is gekozen: Feesten in de Bijbel.Van 27 oktober tot en met 6 november zullen er tal van activiteitenplaatsvinden met als doel de Bijbel onder de aandacht te brengen en tehouden.Tijdens de Bijbel10daagse wordt in veel kerken de Nationale Bijbelzondaggevierd. Dit houdt in dat op die dag in de bijeenkomsten speciale aandachtwordt gegeven aan de Bijbel en het bijbelwerk.


Van de redactie - Nederlands Bijbelgenootschap1 Met Andere Woorden (25) 1 Van de redactie Bij de...

Documents

Transcript of Van de redactie - Nederlands Bijbelgenootschap1 Met Andere Woorden (25) 1 Van de redactie Bij de...