VAKBLAD VOOR INSTALLATEURS: VERWARMING - SANITAIR - … · 2020-02-14 · TVVL neemt AcademyNL over...

VAKBLAD VOOR INSTALLATEURS: VERWARMING - SANITAIR - KLIMAAT

www.gawalo.nl

Historische stadswarmte p. 20 Groei hybride warmtepompen p. 23 NEN 1087 p. 26 LTV steeds vaker toegepast p. 31 Loden leidingen p. 40 Uniforme ObjectenBibliotheek p. 42 Hybride warmtepomp werkt samen met alle merken gasketells p. 45

MARKTKansen voor de elektrische cv-ketel?p. 18

N° 01-02Jaargang 32Januari-Februari 2020

TRENDVSK-innovaties belichtp. 13

PROJECTAll-Electric Sorteercentrum p. 34

TECHNIEKHinder door corrosiep. 37

p. 18

JJ

TVbp

PASp

THp

€ 30,-Nu tot

voordeel!

Hello EasyControl!

Probeer EasyControl nu met een tijdelijk voordeel tot € 30,- bij registratie in het Nefit Bosch Partner Programma.

Combineer het beste van Nefit met het beste van Bosch

Na zes succesvolle jaren maakt Nefit Easy plaats voor EasyControl. De nieuwe slimme thermostaat is ontwikkeld bij Nefit Bosch in Deventer en nóg slimmer dan zijn voorganger.

Meer weten? Kijk op nefit-bosch.nl/easycontrol-actie

Goodbye Easy...

DucoBox Energy ComfortDe SLIMSTE WTW-unit van Europa!

NIEUW

COMPACT & LICHTKg Slechts 21 kg

100% UITWISSELBAARLinks Rechts

AUTO INREGELINGsave time = save money

0404 GawaloJanuari-Februari 2020

Tieneke Wilms [email protected] @TienekeWilms

“Ik wil stress bij bouwvakkers en installateurs bespreekbaar maken” Hans Andriessen,

oprichter van coaching praktijk BouwMind

REDACTIONEEL / INHOUD

Kansen voor de elektrische cv-ketel?

Fabrikanten van cv-ketels hebben doorgaans ook een elektrische cv-

ketel in het assortiment. Het rendement laat nog wel wat te wensen over.

Historische stadswarmte

De Arnhemse Eusebiuskerk is de afgelopen tien jaar gerestaureerd,

en daarmee is meteen de warmtevoorziening verduurzaamd.

VSK-innovaties belicht

Op de immer drukke VSK werd een keur aan nieuwe innovaties getoond.

Gawalo laat een selectie zien uit het aanbod van warmtepompen- en

ketelfabrikanten.

18

20

13

10

VSK 2020 De VSK is weer achter de rug. Waren er fundamenteel nieuwe dingen te

zien? Nee, dat niet. Maar je kunt wel merken dat de uitdaging van een aardgasloze gebouwde

omgeving steeds concreter wordt. Zo voerde tijdens de vorige VSK in 2018 de open

vraag de boventoon: wordt het waterstof of een warmtenet of een

warmtepomp? VSK 2020 kenmerkt zich echter door veel minder

vrijblijvendheid en veel meer richting. En de leveranciers sluiten

daar in toenemende mate op aan. Lees vanaf p. 13 hoe. En lees

vanaf p. 18 of de elektrische ketel nog een kans maakt.

PODIUM GAWALO

omgeving steeds concreter wordt. Zo voe

vraag de boventoo

warmtepomp?

vrijblijvendh

daar in toene

vanaf p. 18 of

0505GawaloJanuari-Februari 2020

INHOUD

31Vloerverwarming, infraroodverwarming en elektrische radiatoren steeds populairder

Uniforme Objecten Bibliotheek: minder werk, minder faalkosten

De installatiebranche werkt al veel met 3D-CAD, maar dat is nog geen

BIM. Partijen in de keten schotelen elkaar vaak onbruikbare data voor.

De Uniforme Objecten Bibliotheek moet daar verandering in brengen.

42

VERDER IN DIT NUMMER06 Nieuws49 Vakbase W-installatie

52 Productberichten58 Servicepagina/colofon

Groei hybride warmtepompen

Hoewel exacte cijfers ontbreken, lijkt de hybride warmtepomp in de lift te

zitten. In Nederland worden elk jaar om en nabij twintigduizend van deze

warmtepompen geïnstalleerd, voornamelijk bij particuliere klanten.

Nieuwe methode voor bepaling ventilatieprestatie

In de nieuwe NEN 1087 voor ventilatie van gebouwen de ‘Indicatieve

Beoordelingsmethode voor Ventilatie Prestatie’ opgenomen. Het is een

methode om te bepalen in hoeverre een ventilatiesysteem van een

woning in de praktijk functioneert.

Het gevaar van loden drinkwaterleidingen

Nog steeds zijn niet alle loden binnenleidingen in Nederlandse huizen

vervangen. Hoe groot zijn deze risico’s nu precies, en wat kunnen

installateurs betekenen voor de sanering van deze leidingen?

“Infraroodverwarming is geweldig voor appartementen”

In appartementen en tussenwoningen die redelijk tot goed geïsoleerd

zijn, kan met infraroodverwarming veel bespaard worden op de energie-

rekening, zo blijkt uit onderzoek van Thuisbaas.

23

26

40

28

TREND


NIEUWS

Aardgas dominante brandstof warmteproductie

Techniek Nederland verhuist naar WoerdenOndernemersorganisatie Techniek Nederland vertrekt uit Zoetermeer. In au-

gustus 2020 neemt het verenigingsbureau zijn intrek in het Intechnium-ge-

bouw in Woerden.

Algemeen directeur Erik van Engelen is enthousiast over de nieuwe huisvesting:

“Het Intechnium-gebouw biedt geweldige faciliteiten, ligt centraal in Nederland

en is goed bereikbaar met zowel de auto als met het openbaar vervoer. Met een

combinatie van werken ontmoetingsplekken in alle soorten en maten verwacht

ik dat het gebouw dé netwerk- en vergaderlocatie van de technieksector wordt.”

Intechnium is gevestigd aan de Korenmolenlaan 4 in Woerden. Het gebouw vol-

doet met een A-label aan de hoogste eisen voor energiezuinigheid.

Techniek Nederland verwacht dat de verhuizing naar Woerden zal bijdragen

aan de samenwerking binnen het verenigingsbureau en met partnerorganisa-

ties in de keten. Van Engelen: “Onze manier van werken verandert. We worden

steeds flexibeler, we werken projectmatig en samen met onze leden en willen

snel inspelen op de dynamiek in de sector. De nieuwe locatie maakt dat alle-

maal mogelijk.” Behalve het verenigingsbureau van Techniek Nederland nemen

ook Techniek Nederland Verzekeringen, kwaliteitsorganisatie InstallQ en Stich-

ting Centraal Register Techniek hun intrek in het Intechnium-gebouw.

Alle huidige medewerkers verhuizen naar Woerden. Het gaat in totaal om ruim

zeventig voltijdsbanen.

Energie-Nederland heeft uit haar cijfers over het Klimaatakkoord feiten en cijfers over de energietransitie bij elkaar gebracht. Volgens dit overzicht blijft aardgas de domi-nante brandstof voor de Nederlandse warmteproductie.

In verschillende grafieken van Energie-Neder-

land worden de verwachte effecten van het kli-

maatakkoord getoond. Het overzicht bestaat

uit de volgende vier hoofstukken: de energie-

markt, de energietransitie, emissies en ver-

bruik en de energieconsument.

Energie-Nederland concludeert op de pagina

over de warmtevoorziening dat aardgas de

dominante brandstof voor Nederlandse warm-

teproductie is en blijft. Van de geproduceerde

warmte in Nederland komt 79% van het ver-

branden van aardgas. Dat gaat in de toekomst

nog niet zo snel veranderen, verwacht de ver-

eniging. “Het aandeel aardgasgebruik voor

warmtevoorziening van de gebouwde omge-

ving daalt naar 67% in 2030.”

Vooralsnog verwacht Energie-Nederland dat de

meeste gebouwen in 2030 nog altijd verwarmd

zullen worden met aardgas. “De transitie in de

gebouwde omgeving gaat daarmee minder snel

dan die van de productie van elektriciteit. Door

betere isolatie en een hoger rendement van

cv-ketels daalt de vraag naar warmte wel.”

Het marktaandeel van alternatieve warmte-

bronnen als geothermie, restwarmte uit de

industrie en warmtepompen groeit gestaag,

zegt Energie-Nederland, maar zal op korte ter-

mijn naar verwachting niet veel veranderen aan

het huidige beeld.

Vooral het aantal warmtepompen is de afgelo-

pen jaren flink toegenomen. Zowel in de

gebouwde omgeving, als in kassen is het aantal

warmtepompen exponentieel aan het groeien.

In 2018 telde de vereniging 283.840 warmte-

pompen in woningen en 268.777 warmtepom-

pen in utiliteitsgebouwen, kassen en stallen. In

2009 waren dat nog 42.701 en 14.457 warmte-

pompen. In Nederland zijn er in totaal ca.

10.000 warmtenetten. Bij 19 warmtenetten

gaat het om een levering van meer dan 150 PJ.

In 2023 heeft ook Dordrecht een warmtenet

met deze grootte. De grootste warmtenetten

bevinden zich in Rotterdam, Utrecht en Almere

die gezamenlijk meer dan 50.000 aansluitin-

gen voorzien. Deze 19 warmtenetten hebben in

2018 gezamenlijk ca. 328.000 aansluitingen.


NIEUWS

Overgangsregeling ISDE voor particulieren

Wasco breidt WasCollege opleidingsaanbod uit

Groothandel Wasco gaat

voor installateurs een

opleiding aanbieden om

CO-gecertificeerd te

worden. Wasco is offici-

eel geaccrediteerd is

voor de opleiding en het

examen Vakmanschap

CO-certificering.

In het Wasco Energie

Centrum kunnen instal-

lateurs de opleidingen

‘Vakmanschap CO-certi-

ficering’, ‘Gestructureerd Storing Zoeken in Ketels’ en ‘Airco-installatie in de Praktijk’ volgen.

Ook kunnen installateurs het F-gassen certificaat categorie 2/Warmtepompen halen.

Ruim vijfhonderd deelnemers hebben de opleiding met succes afgerond en dus hun diploma gehaald.

Wasco is daarnaast erkend opleider voor ISSO 72 en ISSO 98. Installateurs kunnen via Wasco het lande-

lijk erkende ISSO-certificaat halen. Meer informatie via: www.wasco.nl/wascollege

Minister Wiebes liet in november 2019 weten dat de ISDE-subsidie voortaan niet meer geldt voor de in-stallatie van een warmtepomp of een zonneboiler in een nieuwbouwwo-ning. Na protest van diverse partijen komt hij toch met een overgangsre-geling voor particulieren.

In november 2019 kondigde Minister Eric Wie-

bes van Economische Zaken en Klimaat een

versobering aan van de ISDE-regeling in 2020.

Na onderzoek leek het de onderzoekers en de

minister niet langer nodig om subsidie te ver-

strekken voor het plaatsen van warmtepompen

en zonneboilers in nieuwbouwwoningen.

Met de wijziging van de Gaswet zijn netbeheer-

ders sinds 1 juli 2018 in principe niet langer ver-

plicht om een nieuwe woning of nieuw gebouw

aan te sluiten op het aardgasnet. Voor deze

gebouwen zijn alternatieven voor het verwar-

men op aardgas dus al verplicht, zo was de

redenering. Daarom kondigde de minister aan

dat er per 1 januari 2020 alleen nog subsidie

kon worden aangevraagd voor warmtepompen

en zonneboilers in bestaande bouw.

Op deze aankondiging kwam protest van onder

meer Lente-Akkoord, een platform van Aedes,

Bouwend Nederland, Neprom en NVB-bouw.

Het grootste bezwaar was dat de tijd tussen de

bekendmaking en invoering van de ISDE-stop

(zes weken) ‘veel te kort’ was. “Het wegvallen

van deze subsidie per 1 januari 2020 zorgt voor

onvoorziene meerkosten in vrijwel alle nu in

ontwikkeling zijnde nieuwbouw-woningbouw-

plannen met warmtepompen”, aldus Lente-

Akkoord in de betreffende brief.

Volgens de minister gaat dit bezwaar alleen op

voor particulieren. Zij mogen namelijk pas

subsidie aanvragen na het moment van instal-

latie. De kosten die ze hebben gemaakt voor

de indiening van de aanvraag, komen wel

degelijk voor subsidie in aanmerking, geeft de

minister toe. Zij hebben dus mogelijk een

investeringsbeslissing genomen op basis van

de oude regeling.

De minister heeft eind december daarom een

overgangsregeling in het leven geroepen voor

particulieren. Als ze voor 1 januari 2020 een

subsidiabele warmtepomp of zonneboiler heb-

ben aangeschaft en die voor 1 juli 2020 hebben

laten installeren, kunnen ze nog tot uiterlijk

1 januari 2012 subsidie aanvragen.

TVVL neemt

AcademyNL over

Het bestuur van AcademyNL heeft besloten al haar activiteiten aan TVVL over te dragen. Sinds sep-tember 2019 verzorgde TVVL al de uitvoering van de opleidingen en het secretariaat van AcademyNL.

De opleidingen van AcademyNL zijn opgedeeld

in vijf vakgebieden, met ieder een eigen ‘aca-

demy’. Deze vakgebieden zijn: de LTV Acade-

my, de Passief Bouwen Academy, de Ventilatie

Academy, de Warmtepomp Academy en de

Zonne-Energie Academy. Naast opleidingen

binnen de specifieke vakgebieden worden ook

geïntegreerde opleidingen aangeboden, met

aandacht voor de samenhang van de vakgebie-

den. TVVL blijft deze opleidingen vooralsnog

onder de respectievelijke Academy titels orga-

niseren.


NIEUWS

Van Dorp neemt Gebr. Van der Steen Bedrijven over

BENG-eisen uitgesteld

Van Dorp heeft neemt de aandelen over van Gebr. Van der Steen Bedrij-ven, gespecialiseerd in de aanleg, het beheer en onderhoud van onder- en bovengrondse infrastructuur.

Bij Gebr. Van der Steen Bedrijven werken

momenteel circa 180 medewerkers en de

omzet is circa 28 miljoen euro. Het bedrijf uit

Berlicum blijft de werkzaamheden onder de

huidige bedrijfsnaam uitvoeren.

Het besluit om toe te treden tot de Van Dorp

Groep is genomen omdat er binnen de familie

geen sprake was van bedrijfsopvolging. Ook

Niet 1 juli 2020, maar 1 januari 2021 wordt de nieuwe datum waarop de nieuwbouweisen voor Bijna Energie Neutrale Gebouwen (BENG) in gaan.

De eisen voor Bijna Energie Neutrale Gebou-

wen (BENG) worden nu per 1 januari 2021 inge-

voerd. Dit komt door de vertraagde oplevering

van de benodigde rekensoftware. Dat de

rekensoftware eind 2019 nog niet gereed was,

heeft alles te maken met de recent uitgebreide,

Airconair in nieuw pand

Airconair is op 1 december 2019 verhuisd naar een nieuw groter pand in Fijnaart.

Airconair is exclusief distributeur van Galletti

warmtepompen, koelmachines, ventilator-

convectoren en luchtbehandeling in Neder-

land. Het bedrijf is de laatste jaren explosief

gegroeid en dat heeft de verhuizing noodza-

kelijk gemaakt. Vanuit het pand aan de Eer-

ste Kruisweg 20 kan de expansie van het

bedrijf nu voorlopig verder vorm krijgen.

Van Dorp is een familiebedrijf en was boven-

dien op zoek naar een verbreding van het dien-

stenpakket. Tot op heden is het bedrijf bezig

met techniek in gebouwen áchter de meter.

Maar duurzame oplossingen zijn steeds meer

wijkgebonden en vinden dan ook vóór de meter

plaats. Gebr. Van der Steen Bedrijven is als spe-

cialist op het gebied van de onder- en boven-

grondse infrastructuur bij uitstek geschikt om

deze ambitie te vervullen, aldus Van Dorp.

genuanceerde bepalingsmethode voor de ener-

gieprestatie van gebouwen, de NTA 8800. De

uitstelling van de BENG-eisen gebeurde op ver-

zoek van de NEPROM, NVB-Bouw, Bouwend

Nederland, Aedes, IVBN en BNA.

BENG moet zorgen voor betere energiepresta-

ties van alle nieuwe gebouwen. Dat levert een

belangrijke bijdrage aan de klimaatdoelen van

Parijs en de afspraken in het Energieakkoord.

BENG stelt drie soorten eisen aan nieuwe

gebouwen om het energiegebruik te verlagen.

De drie eisen die worden gesteld aan nieuwe

gebouwen zijn:

– de energiebehoefte;

– het primaire fossiel energiegebruik;

– het aandeel hernieuwbare energie.

Fossiele brandstoffen zijn eindig én milieubelas-

tend. De Europese Unie stimuleert daarom naast

energiebesparing ook het investeren in hernieuw-

bare energiebronnen. Denk hierbij aan zonne- en

windenergie. Door zelf energie op te wekken

moet energie schoner en goedkoper worden.


PODIUM GAWALO

WIE?

Hans Andriessen, oprichter van coaching

praktijk BouwMind.

WAAROM?

Wil stress bij bouwvakkers en installa-

teurs uit de taboesfeer halen.

MOTTO?

Jij ziet. Jij voelt. Gewoon: jij bent.


PODIUM GAWALO

Hans AndriessenTekst Marion de Graaff Beeld NFP Photograpy

Je kreeg een burn-out. Hoe uitte zich dat?

Ik heb ruim 25 jaar als loodgieter gewerkt, maar het werk was routine

geworden, het plezier was weg. Ik kon dat zelf niet doorbreken omdat ik

niet wist wat er aan de hand was. Ik voelde alleen maar: ik kan niet

meer. Ik liep vast en kreeg een paar weken rust voorgeschreven. Uitein-

delijk heb ik een jaar thuis gezeten en werd behandeld voor burn-out en

een zware depressie. Ik ben nog terug gegaan naar de bouw, maar

besloot al snel om een switch te maken. Ik werd burn-out coach en

mindfulness-trainer.

Mindfulness en de wereld van de techniek lijken mijlenver uit

elkaar te liggen. Hoe verbind je die twee?

Mindfulness gaat over bewustzijn. Ik kan wel aan techneuten vertellen

dat het belangrijk is om te voelen en te ervaren, maar dat slaat niet aan.

Als ik over mijn eigen ervaringen vertel, dan raakt het ze wel. Mindful-

ness was voor mij ook niet onmiddellijk de oplossing, het duurde even

voordat ik de kracht ervan ervoer.

Wat wil je met BouwMind bereiken?

Ik wil stress bij bouwvakkers en installateurs bespreekbaar maken. Als

je voortijdig bij kunt sturen, dan voorkom je een hele hoop ellende. Het

begint allemaal bij bewustzijn: met een open blik de wereld inkijken.

Wat zie je, denk je en voel je? Dat inzicht helpt je verder, en dat gun ik

iedereen.

Waarom richt je je speciaal op bouwvakkers en installateurs?

Omdat ik de bouwwereld van binnenuit ken. Het is een omgeving waar

vooral mannen werken. Over het algemeen stoppen zij hun problemen

weg, want het is niet stoer om je emoties te tonen. Laat staan om

erover te praten. Maar als je steeds maar doordendert, dan krijg je een

keer de rekening gepresenteerd. Deze doelgroep is gebaat bij meer

bewustzijn.

Hoe bereik je deze doelgroep?

Bouwvakkers en installateurs bereik je niet door reclame te maken

voor mindfulness, dat is veel te zweverig. Het moet concreet, praktisch

en no-nonsense. Als gecertificeerd coach doe ik op de bouwplaats en in

de bouwkeet mijn verhaal. Wie daarna verder wil bouwen aan bewust-

zijn is welkom in mijn praktijk.

Wat kunnen bouwvakkers en installateurs zelf doen om bewus-

ter te worden?

De bouw is vaak actie reactie, daar tussen zit meestal niets. Mijn tip:

sta eens even stil voordat je reageert en vraag jezelf af: wat gebeurt er

nu, wat voel ik, wat wil ik gaan doen of zeggen? Door dat te doen, kom

je in het moment, en dat helpt om grip te krijgen op de situatie. Je gaat

dan bewust zijn en niet (on)bewust doen.

Mannen stoppen hun problemen weg, want het is niet stoer om je emoties te tonen

Wie verdient een plek in ‘Podium Gawalo’?

In deze rubriek komen installatieprofessionals aan het woord die een

bijzondere prestatie hebben geleverd. Bent u of kent u zo iemand?

Tip dan de redactie via [email protected]. Geef daarbij aan wie

onze aandacht verdient en waarom.

BLAUWE LIJN Eurolyzer STx

InruilactieUw oude rookgasanalyser is tot 300 waard!

Meer info:euro-index.nl/stx-inruilactie

Fonkelnieuwe BLAUWE LIJN innovatie!

Scan de QR-code voor GRATIS E-Tickets


Warmtepompen - CV-ketel - Innovaties

Vaillant: Warmtepomp met fluisterfunctie

Ronald Mazurel, manager Product Management

bij Vaillant: “Op de VSK hebben we onze nieuwe

warmtepomp, de aroTHERM plus, getoond. De

warmtepomp is stiller dan zijn voorganger en

maakt gebruik van een natuurlijk koudemiddel.

De aroTHERM-serie bestaat uit twee type warm-

tepompen. De eerste is een split unit waar een

deel van de warmtepomp in de buitenunit is

geplaatst en een deel in de binnenunit waarbij

de verbindingsleidingen met koudemiddelleidin-

gen zijn uitgevoerd. De andere is een monobloc.

Deze lucht-water warmtepomp staat buiten en

is met cv-leidingen aangesloten op de cv-instal-

latie. Vaillant komt begin april met een vervan-

ger voor de monoblocuitvoering.

Koudemiddel

Er zijn twee features die anders zijn dan zijn

voorganger, vertelt Ronald Mazurel. “Allereerst

is deze warmtepomp stiller en het toestel heeft

een ander natuurlijk koudemiddel. Er wordt

R290 als koudemiddel gebruikt en dat heeft

twee grote voordelen. Het heeft een geringe

GWP (Global Warming Potential) van 3. Ter ver-

gelijking: het veelgebruikte koudemiddel R410A

heeft een GWP van 2.088. Des te hoger die

waarde, des te schadelijker het is voor de ozon-

laag mocht het ooit vrij komen.”

Van alle koudemiddelen heeft de R290 een

minimale bijdrage aan het broeikaseffect en

VSK-innovaties belicht

Op de immer drukke VSK werd een keur aan nieuwe innovaties getoond. Gawalo

laat een selectie uit het aanbod van warmtepompen- en ketelfabrikanten zien.

Tekst Gerard Vos

het voldoet aan de meest recente wetgeving.

De inhoud van het koudemiddel is gering, en

het toestel is zo gedesigned dat het veilig is.

Mazurel: met gevoel voor understatement:

“Daar kan dus niet zoveel mee gebeuren.”

Hoge aanvoertemperatuur

De grootste winst zit hem volgens Mazurel in

de gewenste aanvoertemperatuur. De maxima-

le aanvoertemperatuur is nu gemiddeld 55 tot

60 graden. Met de R290 kan je veel hoger gaan

en kun je een cv-watertemperatuur halen van

75 graden, zonder dat er een elektrisch ele-

ment bij komt.”

Een mooie feature voor de bestaande bouw.

“Als je kijkt bij vervanging van cv-ketels in de

bestaande bouw door een warmtepomp dan ga

je eerst isolerende maatregelen toepassen.

Vervolgens ga je kijken of je het afgiftesysteem

moet gaan aanpassen. Des te hoger de aan-

voertemperatuur, des te minder noodzaak voor

vervanging. Natuurlijk draait het toestel in het

voor- en naseizoen op een veel lagere tempera-

tuur, net als bij een cv-ketel het geval is, maar

als het nodig is kan het toestel de hogere tem-

peratuur halen.”

Geluiddemping

Een f-gassen certificaat voor de monobloc is

niet nodig, vertelt Mazurel. “Het buitendeel is

de complete warmtepomp. De aansluiting gaat

met cv-water naar de binneninstallatie. Hij is

De AroTHERM-serie van Vaillant.

TREND


TREND

Inventum biedt met de Ecolution Modul-Air

ventilatiewarmtepomp een totaaloplossing voor

woningcorporaties.

feitelijk net zo makkelijk te installeren als de

huidige aroTHERM. Het gedeelte met het R290

is afgezonderd van de elektrische delen. De

unit is iets zwaarder om dat er extra maatrege-

len zijn genomen voor de geluiddemping.”

Fluisterstil

Is het de stilste in de markt? Mazurel: “Je zal

me nooit horen zeggen dat we de stilste warm-

tepomp hebben. Want morgen kan er wel weer

iemand opstaan die één decibelletje minder

heeft. Maar het is wel een van de stilste warm-

tepompen in de markt. Het geluidsvermogen

van de kleinste unit is 54 dB(A). Let wel, we

praten over geluidsvermogen en niet over

geluidsdruk. Van een buitendeel van een lucht-

waterpomp wordt altijd het geluidsvermogen

opgegeven op het ErP-label. Dit geluidsvermo-

gen wordt in de omgevingslucht omgezet in een

geluidsdruk. Een geluidsvermogen kun je niet

horen, een geluidsdruk wel. Je kunt berekenen

wat de geluidsdruk op enige afstand van de

unit is. Op enkele meters afstand is de geluids-

druk ongeveer 40 dB(A). Daarnaast heeft de

warmtepomp een stille modus. ’s Nachts heeft

de pomp dan 48 dB(A) vermogen.”

Mazurel vertelt dat ze daarmee waarschijnlijk

in veel gevallen voldoen aan de nieuwe geluids-

eisen voor warmtepompen in 2020. “Binnen-

kort komt het ministerie van BzK met een uit-

gewerkt voorstel met betrekking tot de nieuwe

wettelijke eisen. We zijn erg blij dat er regelge-

ving voor komt. Er is vaak oneigenlijke verslag-

geving over, waarbij de meest extreme situatie

naar voren wordt gehaald, waarbij de warmte-

pomp niet juist is geïnstalleerd en mensen heb-

ben er dan last van. Maar in de praktijk ervaren

we dat mensen eigenlijk nooit last hebben van

dit soort systemen.”

Nefit Bosch: ‘Recycle-bonus en recycle-

service’ wegens succes verlengd

De door Nefit Bosch ingestelde recycle-bonus en

de recycle-service raakten afgelopen maanden

een gevoelige snaar bij consument en installa-

teur. Reden dat de fabrikant de actie heeft ver-

lengd en er op de VSK aandacht aan besteedde.

Wie zijn oude cv-ketel inruilt voor een duurza-

mere oplossing, ontvangt een recycle-bonus

die kan oplopen tot 375 euro. Des te duurzamer

de oplossing, des te hoger de bonus, vertelt

Jan Bosch van Nefit Bosch. Bij aanschaf van

een Nefit warmtepomp of zonneboiler kan de

consument een voordeel tegemoet zien van 75

euro of meer bij een cv-ketel. Dit kan oplopen

tot 375 euro bij een duurzame installatie.

Keuzestress

De consument heeft vandaag de dag een beetje

last van keuzestress, vertelt Bosch. “Er is zoveel

aandacht in de media voor van gas los geweest,

dat ze niet precies weten wat ze moeten kiezen

bij een vervangingsmoment. Wij hebben het een

beetje platgeslagen en communiceren dat er

drie keuzes zijn. Volledig elektrisch; dan kom je

uit bij warmtepomp. Dat is dan een lucht-water,

grondgebonden of een ventilatiewarmtepomp.

Of je komt uit bij een hybride oplossing met

zowel een warmtepomp als een cv-ketel. Of je

kiest voor gas. Het feit blijft dat een groot deel

van de woningmarkt op dit moment niet

geschikt is voor een gasloze oplossing, maakt

dat de HR-ketel nog steeds gangbaar is.”

Bosch: “De recylce-bonus is een extra stimu-

lans om voor een duurzame oplossing te gaan.

En dat pakte goed uit, want inmiddels zijn er

meer dan tweeduizend toestellen ingenomen.

We kunnen niet precies zien of de financiële

prikkel dé motivatie voor de consument is of

dat ze meer gaan voor het feit dat de oude ketel

optimaal wordt gerecycled. Dat is iets wat we in

een volgende fase willen peilen.”

Recycle-service

Nefit Bosch heeft daarnaast een recycle-ser-

vice voor installateurs. Jaarlijks worden in

Nederland zo’n vierhonderdduizend cv-ketels

afgedankt. Toestellen worden met deze service

bij de installateur opgehaald en die krijgt per

ketel 30 euro aan spaarpunten of handje con-

tantje een vergoeding van 25 euro.

Het was vooraf lastig in te schatten hoe groot het

animo bij installateurs zou zijn voor deze recycle-

service, erkent Jan Bosch. ‘’Want veel installa-

teurs hebben al afspraken met lokale oudijzer-

handelaren. De manier waarop het werd

opgepakt, verraste ons positief. Blijkbaar

spreekt het feit dat je wordt ontzorgd veel instal-

lateurs aan.’’ vertelt Bosch. “Daarnaast is de

installateur ervan verzekerd dat er een gecertifi-

ceerd recyclingbedrijf achter zit. En dat is een

goed verhaal richting zijn klanten. Je merkt dat

daar toch steeds meer de nadruk op ligt.”

Eerder bedacht

Het roept de vraag waarom dit niet eerder is

bedacht. Bosch: “Niet in deze vorm. Dat heeft

deels met logistiek te maken. Het recyclebe-

drijf werkte in het verleden met een paar man

en toen werden er vijf ketels per dag gerecy-

cled. Tegenwoordig gaat alles machinaal en

wordt er een capaciteit gehaald van driehon-

derd toestellen per dag of meer.”

Er wordt een hoog kwaliteitsniveau verzekerd

voor inzameling, opslag, transport, recycling

en hergebruik. Bosch: “Dit wordt gewaarborgd

door het label Waste Electric and Electronic

Equipment Label of Excellence (WEEElabex,

red.). Vijfennegentig procent van de ketel wordt

teruggewonnen en hergebruikt.”

De metalen komen uiteindelijk terecht in de

meest uiteenlopende nieuwe producten. De

kunststoffen worden gesorteerd. Het bruikbare

deel wordt als tweedehands grondstof ingezet

bij de productie van kunststof producten, zoals

auto-onderdelen en straatmeubilair.

CO2-neutraal in 2020

De service past in de filosofie van de fabrikant

richting een duurzame toekomst. Veel bedrijven

zien de noodzaak om hier mee aan de slag te

gaan, vertelt Bosch. “Begin dit jaar is er door

Bosch aangekondigd om stappen te nemen, deels

door groene stroom in te kopen en deels door grij-

ze stroom te compenseren. We zijn nu bezig met

processen anders in te richten en de energievoor-

ziening steeds meer te verduurzamen.”

Nederland is een van de landen waar ze vanuit

het hoofdkantoor van Bosch Thermotechniek

in Stuttgart met belangstelling naar kijken hoe


De recycle-bonus en recycle-service van Nefit Bosch is wegens succes verlengd.

TREND

de energietransitie zich ontwikkeld. Bosch: ‘’In

de ons omringende landen worden consumen-

ten volop aangemoedigd om over te stappen op

‘schoon’ aardgas. Daar vragen ze zich waar-

schijnlijk af of we in Nederland visionair bezig

zijn, of gek zijn geworden.’’

Het concern wil vanaf volgend jaar volledig kli-

maatneutraal zijn. De recycle-bonus en recy-

cle-service acties lopen door tot april 2020.

Nefit Bosch bekijkt de mogelijkheden om

installateurs ook daarna de recycle-service te

kunnen blijven bieden.

Inventum: Het Ei van Columbus

voor de woningbouwcorporaties

Op de VSK toonde Inventum de gehele produc-

trange van warmtepompen. Maar het is de Eco-

lution Modul-Air ventilatiewarmtepomp waar-

mee de fabrikant voor zowel de

woningcorporatie als de installateur een totaal-

oplossing biedt. Karin Husmann is ervan over-

tuigd dat ventilatiewarmtepompen een belang-

rijke rol spelen in de energietransitie.

Karin Husmann is Manager Duurzame Energie-

systemen en in deze rol was ze nauw betrokken

bij de ontwikkeling van de Ecolution Modul-Air

ventilatiewarmtepomp. Dit is de doorontwikke-

ling van de Ecolution Solo en de Combi 50. De

Modul-Air heeft onder andere een betere aan-

sturing, vertelt Husmann. Deze ventilatiewarm-

tepomp ziet ze als een ideale stap voor woning-

bouwcorporaties om met de verduurzaming

van woonwijken te beginnen.

Stapsgewijs

Veel woningbouwcorporaties zijn bezig met het

vraagstuk hoe ze woningen moeten verduurza-

men en dat kun je het beste stapsgewijs doen,

vertelt Husmann. “De meeste woningen zijn nu

niet geschikt om meteen van het gas af te gaan.

Ik raad aan om voor een hybride oplossing te

gaan, neem naast de cv-ketel een warmte-

pomp. Je gaat al direct op gas besparen zonder

de woning heel rigoureus te renoveren.”

De warmtepomp kan dan in het grootste deel

van je warmtebehoefte voorzien. Als het heel

koud wordt, springt de cv-ketel bij. “Dat is nu

voor heel veel woningen de efficiëntste en kos-

teneffectiefste oplossing. Het is belangrijk om

de woning te isoleren, triple glas te nemen en

de kieren te dichten. De bewoner merkt na een

paar jaar dat er nauwelijks gas wordt verbruikt

en dan kan de woningbouwcorporatie ervoor

kiezen om de wijk gasloos te maken.”

Upgrade kit

Van het gas los kan met de ventilatiewarmte-

pomp die geschikt is voor woningen met venti-

latietype C of D. De ventilatielucht die met een

mechanische ventilatiebox de woning wordt

uitgeblazen is twintig graden en dat is geld

weggooien. Het is nergens voor nodig, weet

Husmann. “Die lucht kan je voor een warmte-

pomp gebruiken en daarmee kan een boiler of

het water voor de centrale verwarming worden

opgewarmd.”

De ventilatiewarmtepomp komt in een huishou-

den in de plaats van de mechanische ventilatie-

box. De Modul-Air fungeert als ventilatiesys-

teem en warmtepomp en die wordt gekoppeld

aan de cv-ketel. Nog een voordeel van de venti-

latiewarmtepomp, je hebt geen buitenunit

nodig, dus ook geen geluidsoverlast voor de

buren. De pomp heeft vier varianten. Vanwege

de modulaire structuur is deze toekomstbe-

stendige ventilatiewarmtepomp eenvoudig uit

te breiden en kun je een woning stap voor stap

verduurzamen. Er kan bijvoorbeeld een boiler

bij worden aangeschaft en dan gebruik je de


TREND

De S1255-6 PC warmtepomp van NIBE heeft een

aantal nieuwe features waaronder nieuwe hard- en

software.

warmtepomp voor het opwarmen van de boiler.

Husmann: “En als je definitief van het gas los

wil dan kun je door de installateur een upgrade

kit laten plaatsen naar all-electric.”

Die upgrade kit is dan ook het meest slimme

aan de ventilatiewarmtepomp, zegt Husmann.

“De bewoner went na aanschaf langzaam aan

de warmtepomp en kent na drie, vier jaar alle

ins en outs. De volgende fase voor de woning-

bouwcorporatie is dan de overstap naar de

Modul-Air all-electric. Hierbij wordt een elektri-

sche doorstromer geplaatst en desgewenst

een driewegklep. Het is feitelijk een no regret-

apparaat. De gebruiker kan verder doorbouwen

zonder dat hij een desinvestering heeft.”

Energietransitie

En dat maakt dit apparaat het Ei van Columbus

als het om de energietransitie gaat. “Veel

woningbouwcorporaties zijn bezig met het

vraagstuk als het gaat om verduurzamen van

woningen gaat. Met dit toestel kun je een start

maken en daarna isoleren, natuurlijk kan dat

ook andersom, maar als je veel gas wil bespa-

ren moet je aan de warmtepomp. Voor woning-

bouwcorporaties is het een efficiënte oplos-

sing. De prijs is marktconform en er zit subsidie

op.”

De warmtepomp is lekker compact (50x50x70

cm), vertelt Husmann. “Dit maakt dat hij in de

technische ruimte naast de cv-ketel kan wor-

den gehangen.” Voor de installateur is het rela-

tief eenvoudig, alle elementen zitten overzich-

telijk in de kast van de Modul-Air. “Je moet wel

goed en netjes kunnen installeren, maar het is

overzichtelijk. Daarnaast heb je als installateur

niet te maken met een buitenunit, en je hoeft

niet te werken met een F-gassencertificaat. En

voor de eindgebruiker is het grote voordeel dat

het een fijn, compact toestel is zonder buiten-

unit.”

NIBE: Nieuw connectief jasje

voor water-water warmtepompen

Tijdens de VSK liet NIBE Energietechniek een

nieuwe lijn warmtepompen zien die een techno-

logische upgrade hebben gekregen. Daarnaast

is het design van de warmtepompen opgefrist.

Op het gebied van connectiviteit en interne

communicatie in de warmtepomp heeft NIBE

een nieuwe stap gezet richting de toekomst.

Alex Bout is Product Manager bij de warmte-

pompfabrikant en vertelt dat de water-water

warmtepompen uit de s-serie als eerste lever-

baar zullen zijn, daarna volgen de andere series

warmtepompen. Een van de warmtepompen

die op de VSK in het zonnetje werd gezet is de

S1255-6 PC.

Deze water/water warmtepomp maakt gebruik

van inverter-technologie. Dat maakt dat de

compressor van de warmtepomp kan module-

ren. Dit betekent dat de warmtepomp zijn ver-

mogen traploos aan de warmtebehoefte van je

huis kan aanpassen. Dit type kan moduleren

van 1,5 kW tot 6 kW, maar als je bron passend

maakt, is het op te hogen naar 8 kW.

Niet voor niets kwam de F1255-6 PC water-

water warmtepomp als eerste in aanmerking

om te worden geüpgrade naar de S-serie, ver-

telt Bout. “Deze warmtepomp is een van onze

best verkochte toestellen. Hij maakt gebruik

van passieve koeling. De warmtepomp is zeer

stil met een geluidsdruk op 1 meter van 21 tot

28 dB(A). Er zit een rvs-boiler in van 180 liter en

dat is voor huishoudens in principe voldoende.

Het is een plug-and-play-unit en dit type ver-

koopt vooral zo goed omdat deze qua formaat

goed past in de meeste woningen.

Features

De S1255-6 PC warmtepomp heeft een aantal

nieuwe features. Bout: “De pomp heeft nieuwe

hard- en software. Het toestel maakt gebruik

van meerdere antennes: een voor rf-communi-

catie met sensoren en componenten in de cv-

installatie en een wifi-antenne voor de draadlo-

ze communicatie met een smartphone of

router. Dit maakt dat de nieuwe toestellen

bovenin een zwarte kunststof rand hebben

gekregen. Ook is de aluminium deur aangepast

die het design weer net wat eigentijdser maakt.

De warmtepomp heeft nu ook een touchs-

creen; het kleurendisplay met toetsen is ver-

vangen. Voor alle extra features zijn de proces-

sorsnelheid en het geheugen flink

opgeschroefd. Daarnaast heeft de warmte-

pomp ook standaard een (waterzijdige) ener-

giemeter ingebouwd. Het is allemaal net een

tandje beter en klaar voor de komende tien

jaar.”

Voor de professionals is er de app myUplink

Pro. Bout: “De installateur kan, als het nodig is,

op afstand in de warmtepomp kijken en heeft

met het nieuwe platform nog meer inzage het

juist functioneren van het toestel. De monito-

ring en beheer op afstand is verbeterd. Stel dat

de installateur een telefoontje krijgt dat er door

de klant minder comfort wordt ervaren, dan

kan hij heel snel op afstand beoordelen of de

warmtepomp naar behoren functioneert. Hij

krijgt veel meer informatie dan voorheen en

kan makkelijker een analyse maken.”

Ook de consument kan gebruik maken van de

myUplink app, zodat hij inzicht krijgt in het

energieverbruik en de warmtepomp kan bedie-

nen. Dit kan met zowel een smartphone als een

tablet, maar kan ook op Google Alexa worden

aangesloten.”

Lucht-water warmtepompen

Op de VSK introduceerde NIBE ook de s-serie

voor lucht/water warmtepompen. Eyecatcher

hierbij is de S2125, welke leverbaar wordt in Q3

2020. Dit toestel beschikt naast de nieuwe

regeling, die ook voorziet in alle features m.b.t.

connectiviteit, ook over een hogere cv-aan-

voertemperatuur (tot 73°C). In dit toestel

wordt propaan als koudemiddel (R290)

gebruikt. Door deze aspecten en de zeer stille

werking is dit toestel goed geschikt voor de

bestaande bouw.

R32 NEW REFRIGERANT GAS R32

NEW REFRIGERANT GAS


MARKT

Energietransitie - BENG - Energiekosten

“Wij zijn er klaar voor”, zegt Tjerk Christenhusz,

hoofd productmanagement bij Bosch, “dus als

de rekensom goed uitvalt, kunnen we snel leve-

ren. De ketels die Bosch voor de internationale

markt heeft ontwikkeld, gaan tot een vermogen

van 24 kW. Daarmee kun je een huis prima ver-

warmen. In de nieuwe BENG-eisen die volgend

jaar gaan gelden is het opwekkingsrendement

verhoogd, en dus komt de elektrische ketel daar

gunstiger uit dan in de oude epc-regelgeving.”

Warmtepomp of e-ketel

Voor een groep warmtepompspecialisten hield

Christenhusz een presentatie over ‘de zin en

onzin van elektrische verwarming’ in het kan-

toor in Deventer. “Binnen de branche is ieder-

een benieuwd welke kant het op gaat in ver-

band met de energietransitie. Gaan we

verwarmen met waterstof, groen gas, of gaat

elektriciteit een veel grotere rol spelen, en zo ja

hoe dan: wint de warmtepomp of krijgt de

e-ketel een kans? We merken dat er veel

belangstelling is voor de elektrische cv-ketel,

maar als we vertellen dat de COP 1 is, en dat

het, dan haken mensen af. Niet zo gek natuur-

lijk.”

Toch sluiten Christenhusz en zijn collega-

manager marketingcommunicatie Jan Bosch

niet uit dat de elektrische ketel in de toekomst

ook in Nederland belangrijker wordt. Jan

Bosch: “Bosch heeft al sinds de jaren negentig

Kansen voor de elektrische cv-ketel?

Fabrikanten van cv-ketels hebben doorgaans ook een elektrische cv-ketel in het

assortiment. Het toestel van Nefit Bosch wordt al in diverse landen verkocht.

Toch is de ketel nog niet op de Nederlandse markt geïntroduceerd. “We bepalen

ieder jaar op basis van een rekensom of het omslagmoment al bereikt is. Tot nu

toe is dat nog niet het geval.”

Tekst Marion de Graaff

Verwarmingstoestel Elektrische cv-ketel Gasketel Hybride warmtepomp All-Electric warmtepomp

Eenmalige aanschafkosten(in euro’s)

2.000 1.300 4.600 6.000

Totale lasten per jaar(in euro’s)

1.201 702 590 373

Kosten per maand(in euro’s)

100 58 49 31

CO2-uitstoot 2.130 kg 1.070 kg 668 kg 654 kg


MARKT

elektrische ketels in het programma, maar dan

in andere landen. We verkopen ze bijvoorbeeld

in Tsjechië waar niet zo’n uitgebreid en goed

gasnetwerk ligt. Dat is dan vaak als bijverwar-

ming, naast pellets - of oliegestookte kachels.”

E-ketel met zonnepanelen

“In Nederland wordt hier en daar wel verwarmd

met elektrische ketels, maar alleen in specifie-

ke situaties. Op boerderijen bijvoorbeeld waar

de stal vol ligt met zonnepanelen is het een

goed idee. Ook in een vakantiehuisje waar je

niet zo vaak bent en waar geen gasaansluiting

is, kan een elektrische ketel uitkomst bieden.

En is de gasketel in je koopappartementen aan

vervanging toe, en wil jij wel van het gas af

maar de VVE niet, dan kan een elektrische

ketel een oplossing zijn, want een warmte-

pomp is vaak niet haalbaar. De stroom zou je in

dat laatste geval duurzaam kunnen betrekken

door via de postcoderoos-regeling aan een

zonnepaneelproject mee te doen. In dit soort

individuele situaties kan de afweging in het

voordeel van de e-ketel uitpakken. Maar over

het algemeen is het vanuit energetisch oog-

punt beter om voor een andere oplossing te

gaan.”

In de presentatie van Christenhusz vergelijkt hij

vier verwarmingstoestellen met elkaar: de

elektrische ketel, de gasgestookte ketel, de

hybride warmtepomp en de all electric warmte-

pomp. Hij gaat uit van een voorbeeldapparte-

ment waarin twee personen wonen, met een

warmtebehoefte van 2kW en een jaarlijks ener-

gieverbruik van 5070 kWh. Hij zette de kosten

en de lasten (vast en variabel) op een rij en

komt tot de volgende cijfers:

CO2-uitstoot

Het aantal kilo’s CO2 is bij de elektrische ketel

opvallend (en schrikbarend) hoog, maar Chris-

tenhusz legt uit: “We hebben gerekend met de

prijs en de samenstelling van de energiemix

zoals we die nu in Nederland hebben. Daarbij

komt dat het rendement verschilt.

We hebben onder het aantal kilo’s CO2-uitstoot

aangegeven hoeveel zonnepanelen er nodig

zijn om die uitstoot door middel van groene

stroom te compenseren. Het gaat hier om een

benadering middels vereenvoudigde bereke-

ning waarbij met saldering is gerekend. Bij de

elektrische ketel is dat aantal het grootst,

namelijk twintig panelen. Dat past al lang niet

op alle grondgebonden woningen, laat staan op

gestapelde bouw. Ook een punt van aandacht

dus.”

Energieprijzen

Jan Bosch: “Deze cijfers zijn van begin dit jaar,

en geven de stand van zaken op dat moment

weer. Vorig jaar toen het Klimaatakkoord tot

stand kwam, leek het er nog sterk op dat de

gasprijs de komende jaren flink omhoog zou

gaan. Later werd dat plan bijgesteld. Maar gro-

tere prijsstijgingen zijn op termijn niet uit te

sluiten. Als dat inderdaad gebeurt, dan kom je

opeens heel anders uit. En als de stroom goed-

koper wordt, zoals voorzien, heb je ook een

ander plaatje.” Tjerk Christenhusz: “Als je puur

naar de energiekosten kijkt, dan is verwarmen

met een elektrische ketel op dit moment nog

2,7 keer zo duur als met een gasgestookte

ketel.”

Dat de elektrische cv-ketel een COP van 1

heeft, is een gegeven. Christenhusz: “Dat getal

kan niet omhoog, er gaat precies zoveel ener-

gie in als eruit gaat. De warmtepomp heeft

daarentegen een COP van 4 of hoger. De inves-

tering in de aanschaf van een warmtepomp is

hoog, maar als de energie vier keer zo efficiënt

wordt gebruikt, dan komt op een bepaald

moment een break-even punt, en dan wordt het

interessant. We kijken ieder jaar of het moment

al is aangebroken om de elektrische cv-ketel in

ons Nederlandse productportfolio op te

nemen.

Aansluitwaardes meterkast

“Wat hier ook meespeelt, is dat we in Neder-

land bepaalde aansluitwaardes in de meterkast

hebben. Een elektrische ketel betekent meer

vermogen, en daarvoor is het in veel gevallen

nodig om een zwaardere aansluiting te installe-

ren. Dat kost geld, en bij een aansluitwaarde

groter dan 3x25 Ampère gaat ook je maandbe-

drag met vijftig euro omhoog.”

Je kunt vanuit verschillende perspectieven

naar de elektrische cv-ketel kijken, zegt Chris-

tenhusz. “De netbeheerders vragen zich bij-

voorbeeld af of het elektriciteitsnet het wel

aankan. Als we in de nabije toekomst echt met

z’n allen van het gas af gaan, zijn efficiëntie en

rendement belangrijke vraagstukken en dan is

een elektrische cv-ketel klimaat-technisch

gezien geen ‘winner’. Ik denk dat de e-ketel niet

dé oplossing zal zijn, maar mogelijk wel één van

de oplossingen tussen alle andere. Hij zal zijn

plek in het geheel wel vinden - te beginnen in

specifieke situaties waar nu geen andere oplos-

singen zijn - maar hoe groot die plek wordt is

mede afhankelijk van de ontwikkelingen in de

prijs van gas en elektra.”

De elektrische cv-ketel is klimaat-technisch gezien geen ‘winner’

Er is weliswaar veel belangstelling voor de elektrische cv-ketel, maar het is nu nog duurder dan stoken op gas.


Monument - Verduurzamen - Stadswarmte

PROJECT

Wie in de afgelopen tien jaar in Arnhem is

geweest, heeft de toren van de Eusebiuskerk in

de steigers zien staan. De werkzaamheden aan

de toren waren onderdeel van een grootschali-

ge restauratie. Tijdens de Slag om Arnhem

werd een groot deel van de eeuwenoude kerk

- de bouw van de Eusebiuskerk startte in de

vijftiende eeuw - verwoest. De kerk werd na de

Historische stadswarmte

De Arnhemse Eusebiuskerk is de afgelopen tien jaar gerestaureerd, en daarmee

is meteen de warmtevoorziening verduurzaamd. Welke uitdagingen spelen er bij

de verduurzaming van de warmtevoorziening van zo’n groot en monumentaal

gebouw?

Tekst Nadine Huiskes

oorlog herbouwd en diverse keren gerestau-

reerd, en was in 2009 opnieuw toe aan een res-

tauratie.

Restaureren en verduurzamen

Om het restauratieproces in goede banen te

leiden, schakelde het bestuur van de Eusebius-

kerk Peter Koelewijn in, architect en bouwkun-

dige. Koelewijn werd gevraagd elementen toe

te passen die ervoor zorgen dat het gebouw de

komende twintig jaar kan inspelen op de maat-

schappelijke behoefte.

“We wilden dus niet alleen behouden wat er is,

maar de kerk ook klaarmaken voor de toe-

komst. Zo kwamen we op het idee van glazen

balkons rondom de toren, zodat mensen van

buitenaf de bijzondere architectuur van de kerk

kunnen bewonderen. Ook wilde de kerk stap-

pen zetten op het gebied van duurzaamheid.”

Zoeken naar duurzame warmte

De verduurzaming van de kerk begon met de

wens om een tijdelijk gebouw met installaties

aan de noordkant van de kerk te slopen. “Dat

gebouw stond er inmiddels al 25 jaar en was

een doorn in het oog van Arnhemmers”, legt

Koelewijn uit. “Ik was van mening dat we de cv-

ketels niet zomaar op een andere plek zouden

moeten hangen. Dit bood kansen, ook omdat er

altijd malheur was met de cv-ketels én ze op

dat moment aan vervanging toe waren.”

Hierop volgde een zoektocht naar manieren om

de kerk duurzamer te verwarmen. Koelewijn:

“Dan komt er van alles langs: van zonnepane-

len tot isolatie en stadswarmte. Ik ontdekte dat

er in de buurt van de kerk al leidingen voor het

warmtenet lagen. En omdat we in de planvor-

ming ervoor hadden gekozen om de vloerver-

warming in de kerk met zo’n duizend vierkante

meter uit te breiden, werd stadswarmte een

wel heel interessante optie.”

Het warmtenet kwam dus praktisch langs de

kerk en zou al worden uitgebreid. “Ook de

nieuwbouwwoningen die rondom de kerk wor-

den gebouwd en de nieuwe bioscoop worden

aangesloten op stadswarmte”, vertelt Annema-

rie Sent, accountmanager bij Vattenfall voor de

regio Arnhem-Nijmegen. “Het was logisch dat

ook de Eusebiuskerk daarvan kon profiteren.

Arnhem heeft hierdoor een primeur: dit is de

eerste historische kerk in Nederland die op

stadswarmte is aangesloten.”

Warme vloeren

De kerk beschikt over een uitgebalanceerd

verwarmingssysteem. Koelewijn legt uit: “De

vloerverwarming zorgt voor een comfortabele

Het warmtenet liep praktisch langs de kerk

Binnen zes jaar wil de Eusebiuskerk

onafhankelijk zijn van fossiele brandstoffen

(beeld: Stichting Eusebius Arnhem).


PROJECT

Tracéwerk door Aannemer A. Hak.

vloertemperatuur. We hebben voor een groter

oppervlakte vloerverwarming gekozen dan

waar normaal gesproken mensen zitten, zodat

de kou die via de ramen naar binnen komt, kan

worden opgevangen. De vloerverwarming is

goed voor veertig procent van het warmtever-

bruik van de kerk.”

Om aan de overige zestig procent van de warm-

tevraag te voldoen, maakt de Eusebiuskerk

gebruik van heaters. “Op dit moment zijn dat er

22, die op acht meter hoogte hangen. Heaters

zijn heel efficiënt, omdat ze gebruikmaken van

stralingswarmte. Dat houdt in dat ze niet de

lucht in de kerk verwarmen, maar direct de

bezoekers.” Koelewijn wijst erop dat de heaters

weliswaar nu nog op aardgas functioneren,

maar dat er serieuze plannen zijn om daar een

duurzaam alternatief voor te gaan gebruiken.

Unieke ondergrondse bak

Omdat de Eusebiuskerk in het historische cen-

trum van Arnhem ligt, kwamen bij de aanslui-

ting van de Eusebiuskerk de nodige uitdagin-

gen kijken. Sent: “In de binnenstad zijn veel

best

MOVES

events, waardoor de werkzaamheden moeten

worden stilgelegd. In Arnhem hebben dit jaar

bijvoorbeeld veel evenementen plaatsgevon-

den rond de herdenking van 75 jaar Slag om

Arnhem. Daarnaast was de binnenstad net vol-

ledig heringericht om de beken die er vroeger

doorstroomden weer zichtbaar te maken. Dat

bracht beperkingen mee voor de aanleg van de

ondergrondse warmteleidingen.”

Om de kelder uit te breiden voor toiletten en de

technische ruimte heeft de Stichting Eusebius

Arnhem een ondergrondse betonnen bak laten

aanleggen. Dit is uniek voor werkzaamheden

rondom een historische kerk. “De warmtelei-

dingen van Vattenfall gaan naar binnen via deze

betonnen wand in de kelder. Hierdoor hoefden

wij niet door de hele dikke muren van de kerk te

boren”, vertelt Sent.

Fossielvrij

De ambitie van de Eusebiuskerk is groot: binnen

circa zes jaar onafhankelijk zijn van fossiele

brandstoffen. De aansluiting op stadswarmte is

de eerste grote stap die daarmee is gezet. “In ver-

gelijking met een cv-ketel bespaart stadsverwar-

ming in Arnhem 79 procent CO2”, vertelt Sent.

Steeds meer kerken tonen interesse in ver-

duurzaming met stadsverwarming, merkt Koe-

lewijn. “Zeker als een kerk al convectoren of

vloerverwarming heeft, dan kan stadswarmte

heel aantrekkelijk zijn, mits er natuurlijk in de

buurt al een warmtenet ligt. Verder heeft iede-

re kerk zijn eigen uitdagingen, waardoor ver-

duurzaming van deze monumenten groten-

deels maatwerk is. Het is daarom goed om te

zien dat steeds meer kerken willen weten hoe

de Eusebiuskerk aan het verduurzamen is.”


Aanschaf - Kennis - Installateur

TREND

“Het aantal geïnstalleerde hybride warmte-

pompen zit in de lift, maar bij mijn weten zijn er

geen precieze cijfers over. In totaal zie je wel

dat warmtepompen nu ongeveer tien procent

van de verwarmingsmarkt beslaan. Dat is een

flinke versnelling.” Paul Friedel, consultant bij

BDH, ziet dat warmtepompen een steeds rele-

vanter onderdeel van de markt worden. Hij

schat in dat van de 35.000 tot 40.000 lucht-

warmtepompen die jaarlijks geïnstalleerd wor-

den, ongeveer 50 tot 67 procent hybride warm-

tepompen zijn. “De groei van de markt is mede

te danken aan de ISDE-regeling uit 2016 en de

invoering van de gaswet in 2018. Per 1 januari

komt daar de beprijzing van aardgas nog bij. Op

1 januari 2020 wordt het tarief van de eerste

schijf voor aardgas met 3,99 cent per m3 ver-

hoogd. In de zes jaren daarna komt hier nog 1

cent per m3 per jaar bij.”

Begeleiden van installateurs

Dat de verkoop van hybride systemen toe-

neemt, bevestigt ook productmanager warm-

tepompen Roy Janssen van Atag. “Wij zien dat

de aantallen groeien, maar ook dat installa-

teurs het lastig blijven vinden om dit concept

aan te bieden aan hun klanten.” Bij Atag krijgen

ze dan ook regelmatig vragen van installateurs

die worden begeleid bij de installatie van warm-

Groei hybride warmtepompen

Hoewel exacte cijfers ontbreken, lijkt de hybride warmtepomp in de lift te zitten.

In Nederland worden elk jaar om en nabij twintigduizend van deze warmtepom-

pen geïnstalleerd, voornamelijk bij particuliere klanten. Het is moeilijk om een

goede installateur te vinden die het aandurft om een warmtepomp te installeren.

Tekst Joop van Vlerken

tepompen. “Dat gaat vooral over de pakketkeu-

ze. Welke warmtepompsamenstelling past nu

het best bij de gegeven situatie en welke acces-

soires zijn daarbij het beste toe te passen?

Maar we krijgen ook vragen over de beste

opstellingsplek voor de buitenunit. Deze vragen

gelden zowel voor nieuwbouw als bestaande

bouw.”

De verkoop van hybride warmtepompen heeft

zicht volgens Friedel vooral geconcentreerd op

particulieren. “We merken wel dat woningcor-

poraties ook steeds meer geïnteresseerd zijn.

Het is een bewezen techniek en daarom voor

hen interessant. En het is bovendien een maat-

regel waarmee je snel labelstappen kunt

maken.” Maar het aantal hybride warmtepom-

pen dat bij woningcorporaties geïnstalleerd

wordt, is nog steeds relatief laag, zegt Friedel.

“Van alle hybride warmtepompen die vorig jaar

geïnstalleerd zijn, zijn er misschien maar vijf-

honderd in corporatiewoningen geplaatst. Je

kunt op dat vlak dus nog heel wat groei ver-

wachten.”

Makkelijke maatregel

Friedel ziet de hybride warmtepomp als een

makkelijke maatregel. “Het is ideaal als de cv-

ketel na vijftien jaar aan vervanging toe is. Je

hoeft ook niet per direct isolatie toe te passen.

Je kunt deze maatregel nemen, los van andere

maatregelen.”

Atag ziet maximale reductie van CO2 tegen

minimale kosten als het belangrijkste doel en

de hybride warmtepomp kan daarbij onder-

steunen, legt Janssen uit. “Aardgas zal de

komende jaren nog volop beschikbaar zijn.

Bovendien is er een goede infrastructuur; het

gasnet is in het algemeen in uitstekende staat

en nog jaren bruikbaar. Dat maakt het interes-

sant om op dit moment voor hybride systemen

te kiezen. Die verwarmen het grootste deel van

de tijd met warmtepomptechniek en schakelen

op de koudste dagen aardgas bij. Dat scheelt al

snel zeventig procent in het gasverbruik.”

Twijfel

Problemen met warmtepompen worden volgens

Friedel uitvergroot in de media. “Als je kijkt hoe-

veel warmtepompen er geïnstalleerd zijn, kun je

moeilijk zeggen dat het vaak mis gaat. Ik zie wei-

nig buitenissige ellende en geen heel grote pro-

blemen. Maar niemand belt op om te vertellen

hoe goed zijn warmtepomp het doet.”

Er is te weinig kennis en er zijn te weinig installateurs beschikbaar


TREND

De negatieve berichtgeving heeft ook bij instal-

lateurs twijfel veroorzaakt, meent Friedel. “Er

is te weinig kennis en er zijn te weinig installa-

teurs beschikbaar. Er zijn dus te weinig specia-

listen waardoor consumenten een te hoge prijs

betalen voor het installatiedeel van de hybride

warmtepomp. Dat komt doordat er te weinig

concurrentie is op deze markt. Daarnaast han-

teren installateurs een te grote risico-opslag

voor dit soort projecten, omdat ze te weinig

ervaring hebben.”

Dat gebrek aan vertrouwen speelt ook bij het

onderhoud een rol, weet Friedel. “Corporaties

willen graag onderhoudscontracten omdat ze

dan weten waar ze aan toe zijn. Je ziet dat die

nu nog anderhalf tot twee keer zo duur zijn als

eigenlijk nodig is. Dat komt doordat installa-

teurs een gebrek aan ervaring en nog te weinig

vertrouwen hebben met de warmtepomp. Dat

vertrouwen komt vanzelf als de komende jaren

blijkt dat de risico’s beperkt zijn.”

Te grote vermogens

Grote kwaliteitsverschillen tussen de gangbare

hybride warmtepompen in Nederland heeft

Friedel nog niet ontdekt. “Er zijn natuurlijk wel

verschillen in de techniek. En daarnaast zijn er

verschillen in grootte van het vermogen. 5kW is

meestal de kleinste warmtepomp. Dat is eigen-

lijk te groot voor Nederlandse woningen. Een

deel van het vermogen wordt niet aangespro-

ken en dat is ongunstig. Je ziet nu dat steeds

meer fabrikanten komen met kleinere warmte-

pompen van 2,5 tot 3 kW. Hierdoor verbeteren

de prestaties van de warmtepompen in Neder-

landse woningen.”

Een andere gunstige ontwikkeling is volgens

Friedel de ontwikkeling van de monoblock.

“Steeds meer fabrikanten komen met een

monoblock in plaats van een split-unit, waarbij

een gedeelte van de installatie buiten staat.

Ook dat is een goede ontwikkeling voor Neder-

landse woningen.” Friedel heeft ook nog wat

verbeterpunten voor leveranciers. “De thermo-

staten zijn nu vaak heel ingewikkeld, terwijl je

eigenlijk zo functioneel mogelijk wilt vertellen

wat je doet. Als je dat eenvoudig houdt, worden

de prestaties van de installatie beter.”

Monitoring

Monitoring van de installatie is daarnaast erg

belangrijk voor de prestaties. Het verbetert

bovendien de efficiëntie van de installateur,

vertelt Friedel “Je hoeft niet meer langs te gaan

voor zinloze service. Daar is echt veel winst te

behalen, ook voor de installateur.” Monitoring

geeft bovendien pas echt inzicht in het ver-

bruik, want dat is vooraf lastig in te schatten,

meent Friedel. “Warmtepompen zijn anders

dan cv-ketels. Het is bijna onmogelijk om te

voorspellen wat de exacte energiebesparing

gaat zijn, omdat er heel veel verschillende fac-

toren van invloed zijn, zoals de isolatie van een

woning, de warmtevraag en afgiftetempera-

tuur en of mensen bijvoorbeeld veel of weinig

thuis zijn.”

Om teleurstellingen te voorkomen, adviseert

Friedel om de aanvoertemperatuur van de cv-

ketel alvast te verlagen. “Als iemand nu met de

vraag om een warmtepomp komt, kun je hem

even laten proberen om de installatie op veer-

tig graden te zetten om te kijken hoe de instal-

latie dan functioneert. Dan kun je meer zeggen

over kostenbesparing en hoef je geen theoreti-

sche discussie met klanten te voeren.” Verla-

ging van de aanvoertemperatuur is sowieso

een uitstekende manier om energie te bespa-

ren, licht Janssen toe. “Het is een interessante

optie om de aanvoertemperatuur van de ketel

te beperken tot ongeveer 55 graden Celsius. In

veel situaties is dat voldoende om de woning

mee te verwarmen en het aardgas optimaal te

laten renderen en daarmee het verbruik en kos-

ten te beperken.”

Monitoring van de installatie is erg belangrijk voor de prestaties.


Luchtkwaliteit - IBVP - Probabiliteit

REGELGEVING

Installateurs, bouwbedrijven, ontwikkelaars,

maar ook organisaties als het RIVM en het

Longfonds dringen aan op een betrouwbare

prestatie van ventilatiesystemen in woningen.

In de afgelopen jaren is er immers veel aan-

dacht besteed aan de energieprestatie van

woningen, maar is er niets gebeurd met de

eisen op het gebied van binnenluchtkwaliteit.

Er moeten niet alleen nieuwe technische eisen

komen voor componenten van een ventilatie-

systeem. Die zijn noodzakelijk, maar niet vol-

doende, zo leert de praktijk. Er moet ook wor-

den beoordeeld wat een systeem in de praktijk

doet. In de markt bestaat veel behoefte aan

een methode die deze prestatie zichtbaar

maakt. In het nieuwe normontwerp NEN1087

hebben de betrokken NEN-commissies daarom

gewerkt aan normering van de ventilatiepresta-

tie in de praktijk.

Gedrag van gebruikers

Vooral het gedrag van bewoners is daarbij een

moeilijk te beheersen, maar zeer bepalende

factor. Mensen zijn immers van nature geneigd

precies het verkeerde te doen. Als je ergens zit,

en je voelt tocht, doe je snel het ventilatieroos-

ter dicht, terwijl dan juist luchtverversing nodig

is. En later vergeet je het rooster weer open te

Nieuwe methode voor bepaling ventilatieprestatie

“Doet ie het of doet ie het niet?” Dat is de vraag waar het bij ventilatiesystemen

uiteindelijk om draait. Met dat doel wordt in de nieuwe NEN 1087 voor ventilatie

van gebouwen de ‘Indicatieve Beoordelingsmethode voor Ventilatie Prestatie’

opgenomen. Het is een methode om te bepalen in hoeverre een ventilatie-

systeem van een woning in de praktijk functioneert.

Tekst Henk Bouwmeester*

zetten. Bij lawaai van het ventilatiesysteem zet-

ten sommige mensen de installatie lager, maar

vrijwel niemand denkt eraan de installatie later

weer op de normale stand te zetten. Sommige

mensen ‘benutten’ deurspleten om hoogpolig

tapijt onder de deur door te laten lopen. Ze

weten niet dat die nodig zijn voor goede lucht-

verversing.

Om in woningen de werking van een ventilatie-

systeem in de praktijk te kunnen toetsen, moet

ook naar dat soort factoren worden gekeken.

Daarvoor is de Indicatieve Beoordelingsmetho-

de voor Ventilatie Prestatie (IBVP) ontwikkeld.

De IBVP geeft een indicatie van de mate waarin

een systeem in staat is de gevraagde luchtuit-

wisseling te realiseren.

De methode maakt onderscheid in de beoorde-

ling bij de aan- en afwezigheid van personen en

de beoordeling van verblijfsruimten en natte

ruimten. De ventilatieprestatie (Air Exchange

Performance - AEP) wordt bepaald aan de hand

van de Air Exchange Rate (AER). Dat is de

‘waarschijnlijk optredende luchtuitwisseling’.

Cruciaal punt daarbij is, dat het niet alleen gaat

om de (technische) capaciteit van het systeem

en de componenten waaruit dat systeem

bestaat. In de IBVP wordt de AER bepaald door

het functioneren van die componenten in de

praktijk. Factoren die op de werking van invloed

zijn, zijn drijvende krachten (zoals winddruk en

thermiek), regelmogelijkheden en gebruikers-

gedrag.

Drijvende krachten

De drijvende krachten zijn bepalend voor de

prestatie van componenten van een ventilatie-

systeem (zoals ventilatieroosters). Natuurlijke

drijvende krachten als winddruk en thermiek

zijn niet permanent aanwezig en variëren

voortdurend. Hoe groter bijvoorbeeld de wind-

druk, hoe meer verse lucht er door een ventila-

tierooster binnenkomt. En andersom: bij wind-

stilte komt er minder verse lucht binnen. In de

IBVP wordt berekend hoe groot de kans is dat

de natuurlijke drijvende kracht toereikend is

om de geïnstalleerde capaciteit te realiseren.

Deze kans wordt uitgedrukt met de eenheid

Pqv;inst. Het is een getal tussen 1 en 0. Een

ventilatiesysteem met mechanische toe- en

afvoer van lucht heeft een hoge Pqv;inst. Een

Gedrag van bewoners is een moeilijk te beheersen, maar zeer bepalende factor


REGELGEVING

In de NEN1087 hebben de betrokken NEN-commissies gewerkt aan normering van de ventilatieprestatie in de praktijk.

systeem dat het voor een groot deel moet heb-

ben van natuurlijke componenten, heeft een

lagere Pqv;inst.

Invloed van gebruikersgedrag

Regelmogelijkheden en gebruikersgedrag zijn

ogenschijnlijk lastig in heldere normen te gie-

ten. Maar er is een groeiend corpus aan inzich-

ten en ervaringen. In de IBVP wordt de kans op

een goede bediening vastgelegd met een getal

voor de ‘probabiliteit correcte bediening’. De

zogenoemde PCO-waarden zijn gebaseerd op

een combinatie van literatuur-, praktijk- en

modelonderzoek en expert judgement en zijn

vastgesteld voor verschillende combinaties

van lucht toe- en afvoervoorzieningen en de

daarbij geselecteerde bedienings- of regelmo-

gelijkheden.

De PCO-waarde is dus een normatief vastge-

stelde indicatie van de kans dat het ventilatie-

systeem en de bijbehorende regelingen cor-

rect functioneren. Correct wil daarbij zeggen

dat de ontworpen capaciteit daadwerkelijk

wordt gerealiseerd. De PCO-waarde is net als

de Pqv;inst een getal tussen 0 en 1. Een

robuust systeem (zonder menselijke tussen-

komst) leidt tot een hoge PCO-score. Een sys-

teem waarbij de ventilatieprestatie sterk

afhankelijk is van het gedrag van de bewoner,

leidt tot een lage PCO-score. De PCO-waarde

is dus geen eigenschap van de regeling, maar

een kenmerk van een regeling bij toepassing in

de praktijk.

Probabiliteit

De twee getalswaarden, de Pqv;inst en de PCO,

bepalen voornamelijk de ‘probabiliteit’, ofwel

de kans dat de geïnstalleerde capaciteit van

een ventilatievoorziening in een vertrek (of een

groep van vertrekken) ook daadwerkelijk leidt

tot een luchtvolumestroom die ten minste

gelijk is aan de voor dat vertrek beoogde lucht-

volumestroom.

De nieuwe NEN 1087 wordt naar verwachting

vanaf begin 2021 verankerd in de wettelijke

bouwregelgeving. Verwacht wordt dat de IBVP

als een informatief deel daarin wordt meegeno-

men. In de bouwregelgeving wordt nog geen eis

verbonden aan de AEP en de probabiliteitsfac-

toren. De prestatiebeoordeling heeft voorlopig

dus alleen een privaatrechtelijk karakter.

Is het daarmee vrijblijvend? Nee, want het is

een praktisch hulpmiddel om systemen onder-

ling te vergelijken. Opdrachtgevers kunnen met

de IBVP een eis stellen aan de ventilatiepresta-

tie in hun Programma van Eisen. Daarnaast

geeft het de markt de kans er vast aan te wen-

nen. In een later stadium kan de IBVP mogelijk

wel als normatief onderdeel in de NEN 1087

worden opgenomen. In dat geval zullen in de

bouwregelgeving ook grenswaarden worden

vastgesteld.

* Dit artikel is geschreven in samenwerking met

Marco Hofman, voorzitter van de NEN-norm-

commissie ‘Ventilatie en luchtdoorlatendheid

gebouwen’. Dit is het derde artikel in een serie

over de veranderingen in de regelgeving over

ventilatiesystemen.


Stookseizoen - Energieverbruik - Hoofdverwarming

MARKT

“In 2013 zijn we al gestart met infraroodpane-

len. De premisse was dat het een minder effici-

ente manier van verwarmen zou zijn, maar we

wilden er toch mee experimenteren. Eerst heb-

ben we het als bijverwarming getest en vervol-

gens hebben we het bij één van mijn collega’s

toegepast als hoofdverwarming. Dat ging goed

en daarom zijn we er verder mee gegaan.”

Volgens Wigger Verschoor van Thuisbaas kwa-

men de voordelen van infraroodverwarming

“Infraroodverwarming is geweldig voor appartementen”

In appartementen en tussenwoningen die redelijk tot goed geïsoleerd zijn, kan

met infraroodverwarming veel bespaard worden op de energierekening, zo blijkt

uit onderzoek van Thuisbaas. Dat is mooi meegenomen omdat infraroodpanelen

weinig plaats innemen en minder duur zijn dan andere vormen van aardgasvrije

verwarming.

Tekst Joop van Vlerken

binnen zijn organisatie geleidelijk aan het licht.

“Bron en verwarming zijn één. Je hoeft dus

geen leidingen te trekken. Dat betekent dat

installatie makkelijk is. En het is een stuk goed-

koper dan bijvoorbeeld een warmtepomp.”

Energieneutrale woningen

Thuisbaas heeft als doel om huizen energie-

neutraal te maken en is om die reden vanuit

stichting Urgenda opgericht, vertelt Verschoor.

“Wij streven naar energieneutrale woningen,

niet naar winst. We werken voornamelijk voor

particuliere woningeigenaren die van het gas af

willen, maar er zijn inmiddels ook woningcor-

poraties bijgekomen, waaronder Parteon en De

Alliantie.”

De methode voor het energieneutraal maken

van woningen is bij Thuisbaas anders dan bij

andere partijen, legt Verschoor uit. “We zijn

niet van de passieve school. Natuurlijk vinden

we dat een woning goed geïsoleerd moet wor-

den, maar we willen geen theemuts om de

woning bouwen. Dat leidt tot onbetaalbare

voorstellen en het is niet nodig.”

Na een aantal jaren testen met infraroodpane-

len is er reden tot tevredenheid, vertelt Ver-

schoor. “Het kan niet overal, bij een oude boer-

derij met enkelsteens muren moet je het niet

toepassen. Maar in goed geïsoleerde woningen

zien wij dat het hout snijdt.”

Energieverbruik monitoren

Om de vermoedens en ervaringen te volgen,

heeft Thuisbaas veertien appartementen en

geïsoleerde tussenwoningen met alleen infra-

roodpanelen voor verwarming een heel stook-

seizoen gemonitord. Het ging om woningen die

van een cv-ketel overgingen op infraroodver-

warming. De organisatie ging ervan uit dat de

overgang van gas naar stroom zonder zonne-

panelen zou betekenen dat de totale energiere-

kening ongeveer hetzelfde zou blijven.

Van de veertien woningen is het energiever-

bruik voor en na het plaatsen van de infrarood-

panelen opgevraagd en gemeten. Het verbruik

van de panelen kon apart worden afgelezen en

werd gecorrigeerd voor weersinvloeden.

Het resultaat van dit onderzoek was verras-

send, ook voor het bedrijf zelf. Het energiever-

bruik voor verwarming was gemiddeld over de

woningen in de monitoringsperiode gedaald

met 55 procent.

Verschoor: “Het is geen wetenschappelijk

onderzoek en zo presenteren we het ook niet.

Maar het laat wel zien dat in deze context infra-

roodverwarming heel efficiënt kan werken. Dat

De stralingswarmte maakt het sneller comfortabel

De panelen zijn makkelijk aan en uit te zetten.


MARKT

Voor tienduizend euro kun je een appartement al aardgasvrij maken.

neemt niet weg dat er zeker meer onderzoek

gedaan moet worden.”

Qua bouwjaar en context zat er grote variatie

tussen de woningen. In een woonboot kwam de

nieuwe energierekening minder gunstig uit, ver-

telt Verschoor. “Deze woning ging weliswaar

minder energie verbruiken na de overstap, maar

onvoldoende om er ook voor te zorgen dat de

energierekening naar beneden ging. Hier wreekt

het zich dat gas bijna drie keer goedkoper is in

Nederland dan elektriciteit. Eigenlijk kun je stel-

len dat bij een grotere woning met minder goede

isolatie en een hoog gasverbruik de overstap

naar infraroodverwarming minder loont.”

Infrarood als hoofdverwarming

Het is volgens Verschoor goed mogelijk om

infraroodverwarming te gebruiken als hoofd-

verwarming, ook in bestaande woningen. “Alles

staat of valt met het geïnstalleerde vermogen

van de infraroodpanelen. Daarvoor moet je

rekening houden met de grootte van de woning

en of er warmtelekken zijn. We kijken naar de

context van elke ruimte.”

Met infraroodverwarming warmt de ruimte ook

echt op, benadrukt hij. “Infrarood straalt objec-

ten aan en daarnaast ook je lichaam. Die objec-

ten accumuleren de warmte en gaan die warm-

te afgeven aan de koudere lucht eromheen. Dit

is een continu proces en zorgt voor de ver-

spreiding van warmte in de ruimte, die daar-

mee prima verwarmd kan worden.”

Een positief bijeffect van infraroodverwarming

is dat veel mensen de thermostaat niet zo hoog

instellen, omdat de stralingswarmte het sneller

comfortabel maakt. “De gemiddelde luchttem-

peratuur is dan lager, maar mensen voelen zich

nog steeds comfortabel. Dat zou een rol kun-

nen spelen bij de effecten die we in ons onder-

zoek gevonden hebben.”

Een belangrijk voordeel tegenover warmtepom-

pen is dat je ruimtes snel kunt verwarmen, legt

Verschoor uit. “Je kunt de panelen makkelijk

aan- en uitzetten. Binnen tien minuten zit je op

het volledig potentieel. Wat dat betreft is infra-

roodverwarming eerder te vergelijken met een

cv-ketel dan een warmtepomp.”

Infraroodverwarming in appartement

Thuisbaas heeft de afgelopen jaren veel in

Amsterdam gewerkt, omdat daar een aardgas-

vrije subsidie beschikbaar was. “Infraroodver-

warming is geweldig voor appartementen. Die

zijn meestal niet groot. Daarom is het fijn dat

de infraroodpanelen geen extra ruimte in

beslag nemen.”

Daarnaast valt de prijs ook mee, rekent Ver-

schoor voor. “Voor gemiddeld tienduizend euro

kun je een appartement al aardgasvrij maken

door het plaatsen van infraroodpanelen, een

instant heater of elektrische boiler en een induc-

tiekookplaat. Dat is nog te doen, zeker als je het

vergelijkt met andere aardgasvrije concepten.”

Door zijn ervaring in de afgelopen jaren met

deze techniek is Verschoor overtuigd dat het

werkt. “En we kunnen het mensen ook goed

uitleggen. Met dezelfde energierekening kun-

nen mensen van het gas af. In ons onderzoek

gingen twaalf van de veertien mensen zelfs

minder betalen.”

Water elektrisch verwarmen

Het toegepaste energieconcept houdt in dat het

tapwater elektrisch verwarmd wordt, beaamt

Verschoor. “Met drie douchende tienerdochters

zou ik dit misschien niet adviseren, maar in een

gemiddeld appartement gaat ongeveer twintig

procent van het gasverbruik naar warm water.

Dat is gemiddeld 200 m3 gas, bij de huidige gas-

prijs is dat ongeveer 150 euro per jaar. Een effici-

enter alternatief, bijvoorbeeld een warmte-

pompboiler kost geïnstalleerd en al 2.500 euro,

dat haal je er dus nooit uit. Vandaar dat wij kie-

zen voor goedkopere varianten, zoals een

instant heater of een elektrische boiler.”

Dit pragmatisme kenmerkt de aanpak van

Thuisbaas, benadrukt Verschoor. “Wij zijn niet

getrouwd met een bepaalde techniek. We kij-

ken vooral goed naar prijs en haalbaarheid. Dus

ja een elektrische boiler is minder energiezui-

nig, maar als je het afzet tegen het jaarlijkse

energieverbruik voor warm water is dat te ver-

waarlozen.”

Natuurlijk wordt er ook naar naar energiebe-

sparing gekeken, vertelt Verschoor. “Maar de

focus ligt bij ons op het ontwikkelen van aard-

gasvrije en energieneutrale plannen waar men-

sen ook concreet ‘ja’ tegen zeggen.”

Isolatie op orde

Er zijn zoals eerder gezegd ook gevallen waar

infraroodverwarming minder loont. “Als je echt

een slecht geïsoleerde vrijstaande woning

hebt, zal het niet goed werken. Wij gaan nu niet

verder dan appartementen en tussenwoningen.

Voor ons is dit onderzoek vooral bedoeld om

een goede indicatie te kunnen krijgen. En dat

lijkt vooralsnog positief.”

Nu is in het onderzoek nog geen heel strenge

winter meegenomen, los van de correctie naar

graaddagen. Kan Verschoor ook op hele koude

dagen de werking van infraroodverwarming

garanderen? “In Texel hebben we ook woningen

uitgerust met infraroodpanelen en daar heb-

ben we wel al strenge winters meegemaakt.

Daar werkt het, omdat de berekening van het

vermogen en de isolatie van de woningen in

orde is.”

Maar slechte isolatie kan wel funest zijn voor

infraroodverwarming, denkt hij. “Het is een

‘dunnere’ warmte, die nu eenmaal meer last

lijkt te hebben van tocht of warmtelekken.”

10–13 MAART 2020

Benelux-Frankrijk-dag

10 maart 2020


Afgiftesystemen - Verwarming - Installatiebedrijven

TREND

“Wij zitten vooral in de utiliteitsbouw en daar

installeren we op dit moment voornamelijk

vloerverwarming en convectoren”, zegt Paul

van den Goorbergh, directeur van Installatiebe-

drijf Van den Goorbergh in Breda. “Beide syste-

men hebben als groot voordeel dat je ermee

kunt verwarmen en koelen. In bedrijfshallen

kiezen opdrachtgevers vaak nog wel voor tradi-

tionele oplossingen zoals gasgestookte hea-

ters. Over het algemeen kun je zeggen dat de

verkoop van radiatoren behoorlijk is afgeno-

men. Bij renovatieprojecten wordt de gasketel

niet meer één op één vervangen door een

nieuw exemplaar, maar zoekt men naar alter-

natieven met lagetemperatuurverwarming.”

Infraroodvloerverwarming

Coen Oostelbos, directeur van Oostelbos

Installatietechniek in Tilburg: “We doen veel in

de utiliteit en renovatie en installeren vooral

vloerverwarming en veel radiatoren, waaron-

der ook lagetemperatuur-radiatoren.

“We zijn onlangs gestart met een experiment

met infraroodvloerverwarming. Zeker in de

renovatie is dat een interessante optie, want er

is geen haken breekwerk én geen opwekker

voor nodig. Het is een kwestie van de stekker in

het stopcontact steken en de vloer wordt aan-

gewarmd. Binnenkort leggen we het bij een kin-

derdagverblijf, het is heel comfortabel voor de

Lagetemperatuurverwarming steeds vaker toegepast

Wat voor verwarmingssystemen installeren installateurs op dit moment het

meest? Dat vroegen we aan drie installatiebedrijven. Zij merken dat de lagetem-

peratuurverwarming meer en meer wordt toegepast. Vloerverwarming, infrarood-

panelen en elektrische radiatoren zijn de populairste afgiftesystemen.


jonge kinderen die daar op de grond zitten te

spelen. De radiatoren laten we wel hangen,

maar we kunnen de temperatuur van de ketel

een flink eind naar beneden brengen, dus dat

gaat energie besparen.”

Oostelbos: “Het verlagen van de temperatuur

komt vaker voor, want heel veel woningen en

gebouwen zijn in de afgelopen jaren van isolatie

voorzien. Er is dan minder vermogen nodig. De

verwarming is in bestaande bouw vaak nog

berekend op enkelglas en hoge temperaturen.”

Verwarming in utiliteitsbouw

Edwin Bosman, hoofd techniek bij Installatiebe-

drijf Klein Poelhuis in Winterswijk: “Wij doen

projecten in de woningbouw en de utiliteit,

zowel nieuwbouw als revitalisering en renova-

tie.” Utiliteit is een ruim begrip, vertelt Bosman.

“Er vallen heel verschillende soorten gebouwen

onder, met verschillende specificaties en eisen.

Zo vraagt een ziekenhuis een andere benade-

ring dan een kantoorpand, en een sporthal is

weer heel anders: radiatoren zijn in verband

met de veiligheid daar niet praktisch. Vloerkoe-

ling is er niet gewenst omdat vocht gaat con-

denseren als je koelt, waardoor de vloer glad

wordt. Het plafond is in een sporthal dus de

aangewezen plek voor de klimaatinstallaties.

In de utiliteit worden verschillende systemen

toegepast, ziet Bosman. “Denk daarbij aan

luchtverwarming met een verwarmingsbatterij

in de luchtbehandelingskast, naverwarmers en

inductieunits. Bij elektrische en watergevoerde

systemen zien we vloeren wandverwarming,

eventueel in combinatie met koeling, radiatoren,

convectoren, infraroodverwarming, stralings-

en klimaatplafonds. Het ligt helemaal aan het

type gebouw, het gebruik, de mogelijkheden.”

Nieuwbouw en vloerverwarming

“Woningen lijken wat dat betreft veel meer op

elkaar. We installeren daar in de nieuwbouw

veel vloerverwarming, eventueel gecombi-

neerd met vloerkoeling.”

Dat vooral het aandeel van vloerverwarming

stijgt, heeft volgens Coen Oostelbos voorna-

melijk met de prijs te maken. “Vloerverwar-

ming was vroeger een behoorlijke investering,

tegenwoordig zijn de kosten daarvoor lager dan

voor radiatoren. Het mooie is dat je met vloer-

verwarming, mits gekoppeld aan een warmte-

pomp, in de zomer ook kunt koelen. Een pro-

bleem dat ik in nieuwbouw wel signaleer, is dat

woningen zo goed zijn geïsoleerd dat de warm-

Woningen zijn zo goed geïsoleerd dat de warmte er in de zomer maar moeilijk uit gaat


Vloerverwarming was vroeger een behoorlijke investering, tegenwoordig zijn de kosten daarvoor lager dan voor radiatoren.

te er in de zomer maar moeilijk uit gaat. Alle

warmte wordt vastgehouden. De combinatie

warmtepomp en vloerverwarming is dan de

beste oplossing omdat je er ook mee kunt koe-

len, en er geen airconditioner nodig is. Dat is

maar goed ook, want dat zijn lelijke dingen die

stroom verbruiken.”

Gasloos als standaard

“Door in gesprek te gaan met de opdrachtge-

ver, kun je als installateur vaak wel sturen,”

zegt Edwin Bosman. “CO2-reductie en energie-

besparing zijn argumenten waar iedereen wat

in ziet. Bij de keuze voor bepaalde systemen

spelen meerdere factoren mee. Natuurlijk

heeft de kreet ‘van gas los’ een grote impact op

onze branche, net als de roep om duurzaam-

heid en CO2-reductie.”

In nieuwbouw is gasloos nu standaard. In de

renovatie is bij verduurzaming altijd de vraag,

hoe ver ga je? Ziet een opdrachtgever/klant

duurzaamheid niet als zijn missie, dan wordt

eerst het laaghangend fruit geplukt. Bij

bestaande utiliteit blijft de gasaansluiting vaak

intact en wordt de koelmachine vervangen

door een luchtwarmtepomp. Dat voldoet in het

voor- en najaar, en als er pieken zijn gaat de

ketel aan. Het is een makkelijk te realiseren tus-

senvorm. De meerkosten zijn relatief laag, ter-

wijl er toch flink minder CO2 wordt uitgestoten.”

Subsidie voor particulieren

De ervaring van Coen Oostelbos is dat er in de

utiliteitsbouw vaak meer ruimte is door stimu-

leringsregelingen zoals de VAMIL, de EIA en de

MIA. Hij zou graag zien dat er dergelijke regelin-

gen voor particulieren kwamen. “Zo kun je

vaart achter de transitie zetten”, zegt hij. “Voor

een warmtepomp is er al een subsidie van

1.700 euro, maar dan blijft er nog een flink

bedrag over. En eigenlijk zou het interessant

moeten zijn zonder subsidie. Ik houd de ontwik-

kelingen op het gebied van zonnepanelen maar

als voorbeeld: die waren ook ontzettend duur in

de beginjaren. Nu zijn ze zonder subsidie prima

aan te schaffen. Ik verwacht dat warmtepom-

pen in de toekomst goedkoper, compacter en

handzamer worden. Helaas hebben wij daar

geen invloed op, dat is aan de fabrikanten.”

Accent op energieverbruik

Bosman: “Normeringen spelen ook mee. In de

afgelopen jaren is het accent steeds meer op

energieverbruik komen te liggen. De EPG,

BENG, BREEAM, NOM: allemaal gaan ze uit van

de Trias Energetica. Het begint dan met de

beperking van de energievraag, onder andere

door te isoleren. De resterende energiebehoef-

te wordt zoveel mogelijk duurzaam ingevuld.”

Naast de focus op energie is er steeds meer

aandacht voor de gezondheid in gebouwen,

signaleert Bosman. “Convectiesystemen blij-

ven een belangrijke rol spelen, maar wij zien

dat de keuze steeds vaker op stralingsverwar-

ming valt. Vloerverwarming, infraroodverwar-

ming en elektrische radiatoren nemen toe in

TREND


populariteit. Stralingsverwarming voldoet aan

de hedendaagse comforteisen en past bij

gezonde gebouwen omdat het minder stof-

transport veroorzaakt. Die groei zal nog toene-

men als gevolg van nieuwe normen, en doordat

er in de toekomst hopelijk manieren worden

ontwikkeld om duurzaam opgewekte energie

op te slaan.”

Advies aan klanten

De veranderingen vragen het nodige van de

installateur, zegt Paul van den Goorbergh.

“Het is heel belangrijk om up-to-date te blijven

en om de benodigde certificeringen te halen.

Een flink aantal van onze monteur heeft al een

cursus F-gassen gedaan. Nou zijn we altijd wel

bezig met bijscholen en opleiden, maar door

de energietransitie zijn er wel extra inspannin-

gen nodig. We krijgen heel veel vragen van

klanten over duurzame oplossingen en moge-

lijkheden. Er is veel onwetendheid. Het

gebeurt steeds vaker dat we in het voortraject

een stukje advies inbouwen, betaald dus, want

daar gaat nu veel meer tijd in zitten dan vroe-

ger met de traditionele systemen. Ook dat is

een verschuiving; we moeten in die informatie-

behoefte voorzien, want we willen graag blij-

ven installeren.”

Voor Oostelbos en zijn collega’s verandert er

door de energietransitie het nodige. “Voor

infraroodverwarming hebben we met andere

leveranciers te maken en zitten we opeens

meer aan de kant van de elektrotechniek. Het

leggen doen we vaak samen met de leveran-

cier, we leren het dus in de praktijk. Traditione-

le vloerverwarming besteden we vaak uit: als

het meer is dan 50 m2 dan laten we dat aan een

andere partij over.”

Cv-ketel eruit?

Vanuit de markt krijgen met name particulieren

verschillende adviezen op het gebied van ver-

warming en afgiftesystemen. Oostelbos: “Ze

zien soms door de bomen het bos niet meer, ze

zijn zoekend. Mensen zijn bang dat de cv-ketel

eruit moet. Wij proberen ze gerust te stellen door

te zeggen dat het allemaal zo’n vaart niet zal

lopen. In de renovatie is dat ook niet zo gemak-

kelijk, want waar laat je de buitenunit voor de

warmtepomp, en hoe regel je het qua capaciteit?

Dat zijn uitdagingen voor onze branche. Aan de

ene kant is er meer keuze, maar dat iedere situa-

tie anders is, maakt het ingewikkeld.”

Mensen schrikken ook vaak van het kosten-

plaatje, ziet Oostelbos. “Aanpassingen brengen

extra kosten met zich mee. Een warmtepomp

weegt 130 kilo, dus die kan niet via een vlizo-

trap naar de zolder. Dat moet je er allemaal bij

bedenken. Ik bel tegenwoordig vaak even ach-

ter een offerteaanvraag aan: wilt u echt oplos-

sing X of Y en bent u bereid om daarvoor te

betalen?”

Rationele maatwerkadviezen

Bosman: “Het is voor een installateur echt een

uitdaging om alle facetten erbij te betrekken en

een goed advies neer te leggen. Zoiets als

infraroodverwarming bestaat op zich al heel

lang, maar nu het op grote schaal wordt toege-

past moet je als installateur goed weten wat je

doet.

Je hebt meer technische kennis nodig, moet

goed kunnen luisteren naar de wensen van de

klant én rationele maatwerkadviezen kunnen

geven. Mensen zijn altijd geneigd om voor de

goedkoopste oplossing te kiezen, tenzij je aan-

nemelijk kan maken dat een duurder systeem

beter is. Onze taak verandert. Wij leggen de

mogelijkheden voor aan de klant, met medene-

ming van technische mogelijkheden, comfort-

wensen, normeringen op het gebied van ener-

gieverbruik, en uitgaand van de situatie bij de

klant thuis of op de werkplek. Het is behoorlijk

complex.”

TREND

De keuze valt steeds vaker op stralingsverwarming. Vloerverwarming, infraroodverwarming en elektrische radiatoren nemen toe in populariteit.


Gasloos - All-Electric - VRF

PROJECT

De wens van opdrachtgever Leger des Heils

was heel duidelijk: hun nieuwe sorteercentrum

moest een duurzaam gebouw worden met een

duurzame installatie. Dat past helemaal bij het

doel van het gebouw: gebruikte kleding een

tweede leven geven.

Het nieuwe sorteercentrum in Deventer staat

op een strategische plek op een bedrijventer-

rein langs de A1. Vanaf die plek gaan de ver-

schillende ReShare kledingwinkels in Neder-

land bevoorraad worden. Ook het transport van

en naar het centrum gebeurt milieubewust met

vrachtwagens die op elektriciteit of op gas rij-

den.

Locaties

Leger des Heils maakt gebruik van zo’n 250

locaties in heel Nederland. Wilbert Vedder, spe-

cialist installatietechniek van het Leger des

Heils: “Dat zijn centra voor dag-nachtopvang,

kantoorpanden voor de bedrijfsbureaus, ReS-

hare-winkels, zorgcentra voor drugsverslaaf-

den en noem maar op. We hebben het land ver-

deeld in twaalf regio’s en per regio is een

facilitair team verantwoordelijk voor het dage-

lijks onderhoud van de locaties aldaar. Nieuw-

bouw, verbouw en renovatie verloopt via een

centrale vastgoedafdeling en wordt van daaruit

als project begeleid.”

Bij nieuwbouw neemt het Leger des Heils zelf

een aannemer in de arm, vertelt Vedder. In het

geval van het sorteercentrum in Deventer

kreeg Dijkham Bouw de opdracht voor de

bouw. “We hebben afgesproken dat zij het

gebouw op een bepaalde datum turnkey zou-

den opleveren. Vervolgens hebben ze zelf ver-

schillende partijen ingeschakeld, waaronder

vanPanhuis Hoogeveen, onderdeel van Top

Installatiegroep, voor de installaties. VanPan-

huis Hoogeveen heeft zowel de elektrotechni-

sche als de werktuigbouwkundige installaties

gerealiseerd. Als Leger des Heils willen we

graag betrokken zijn bij het ontwerp en de uit-

voering. Ik zit dus bij alle bouwvergaderingen

en heb ook tijdens de bouw regelmatig even

meegekeken.”

VRF-unit

Het Bouwbesluit geeft wat kaders voor duur-

zaamheid, maar al gauw werd besloten om een

stap verder te gaan. Wilbert Vedder: “Het is een

enorm complex van vijfduizend vierkante

meter, dus er is nogal wat vermogen nodig. Het

gebouw is gasloos en all-electric. Op het dak

staan twee warmtepompen. In de sorteerhal is

vloerverwarming gelegd met een totale slang-

lengte van bijna elf kilometer met een Western

warmtepomp met een vermogen van 116 kW als

opwekker.”

In de kantoorruimte met kantine en kleedruim-

tes is een VRF-unit opgehangen, vertelt Vedder.

“Die is aangesloten op een LG-warmtepomp

van 18 kW. Zo’n variable refrigerant flow (VRF-)

systeem, ook wel satelliet-unit genoemd, kan

All-electric sorteercentrum voor Leger des Heils

In Deventer is in opdracht van het Leger des Heils een nieuw, landelijk en energie-

neutraal sorteercentrum gebouwd. Het gebouw, waarin gebruikte kleding een

tweede leven krijgt, is gasloos en all-electric. Installatiebedrijf vanPanhuis Hoog-

eveen heeft zowel de elektrotechnische als de werktuigbouwkundige installaties

gerealiseerd.


In de sorteerhal is vloerverwarming gelegd met een

totale slanglengte van bijna elf kilometer.


prima als verwarming dienen. Het is een soort

ventilator-convector gekoppeld aan een lucht-

behandelingskast. Het was mogelijk geweest

om met dat systeem zowel te verwarmen als te

koelen, maar dan was er veel meer vermogen

nodig geweest. Het is toch een kwestie van pri-

oriteiten.”

Zonnepanelen

“Dat geldt ook voor zonnepanelen, daar zien we

in verband met de kosten voorlopig nog even

van af, maar ze gaan er in de nabije toekomst

zeker komen.”

Projectleider Jan Jager van vanPanhuis Hoog-

eveen geeft aan: “Met het berekenen van de

dakconstructie is er al rekening mee gehouden,

die is verzwaard en dus direct geschikt voor

plaatsing. In de hoofdverdeelkast hebben we

alvast een aansluiting gemaakt.”

Wilbert Vedder: “We moesten keuzes maken.

Het was voor de regelgeving niet nodig om

direct pv-panelen te laten plaatsen, maar dat

zijn we in de toekomst zeker van plan. Er pas-

sen heel wat panelen op het dak. De grote hal

bestaat uit twee gedeelten: aan de ene kant

komt de kleding binnen en wordt gesorteerd,

aan de andere kant wordt de kleding opgesla-

gen en klaar gemaakt voor het transport naar

de ReShare winkels, waarvan er op dit moment

elf in heel Nederland zijn.”

Warmtepomp en vloerverwarming

Er zijn meerdere manieren om zo’n grote hal te

verwarmen. Vedder: “De combinatie warmte-

pomp en vloerverwarming is gekozen omdat

het voor de mensen die in de hal werken heel

comfortabel is. Convectoren laten lucht circu-

leren en dat is in een omgeving met veel stof-

deeltjes - er wordt straks jaarlijks vijf miljoen

kilo gebruikte kleding gesorteerd - niet aan te

raden. Infraroodpanelen aan het plafond had

gekund, maar dan is alleen het bovenste deel

van de hal warm. Vloerverwarming is hier de

beste oplossing.”

Naast de installaties voor de warmtevoorzie-

ning heeft vanPanhuis Hoogeveen in de grote

hal een wtw-kast geïnstalleerd voor de ventila-

tie. Jan Jager: “Verder is het hele pand in het

kader van de duurzaamheid voorzien van ruim

250 armaturen voor ledverlichting. Er is een

eigen zwakstroominstallatie voor de camera-

beveiliging gerealiseerd, alsmede een ontrui-

mingsinstallatie en een gebouwbeheersys-

teem.”

PROJECT

De bouw verliep razendsnel. “We zijn begonnen

in mei”, vertelt Jager, “en we waren klaar in

oktober. Er was een strakke planning en als

iedereen die nakomt, kan het snel gaan. De

vloer is gestort voorafgaand aan de bouwvak

zodat het rustig kon drogen. Voor ons was dit

geen uitzonderlijke klus, maar het pand is wel

indrukwekkend vanwege het formaat.”

Pelletkachels en aggregaat

Het was wel nog spannend of het ReShare-sor-

teercentrum bij opening direct van alle all-elec-

tric voorzieningen gebruik zou kunnen maken.

Wilbert Vedder: “We hadden een eigen trafo-

huis nodig en dat had nogal wat voeten in de

aarde. Toen we de aanvraag deden, kregen we

te horen dat er ruim een half jaar levertijd was.

Dat was even schrikken en we zijn onmiddellijk

aan de slag gegaan met een noodscenario. De

tijdelijke oplossing moest bestaan uit pelletka-

chels en een aggregaat. Uiteindelijk bleek dat

niet nodig en werden we een maand na opening

aangesloten.

Nutsvoorzieningen

“Die ene maand hebben we kunnen overbrug-

gen met bouwstroom. Zes maanden, met de

wintermaanden daarin, was wel lastig gewor-

den. De druk op nutsbedrijven is groot omdat

er veel all-electric gebouwd wordt, en het ook

voor hen moeilijk is om goed personeel te vin-

den. Dat is best een probleem. Ze gaan met dit

soort aanvragen aan de veilige kant zitten. Als

ze zes maanden zeggen, maar het lukt uitein-

delijk veel sneller, dan ben je als klant natuurlijk

reuzeblij.”

Het Variable refrigerant flow (VRF-)systeem, ook wel satelliet-unit genoemd, is een soort ventilator-convector

gekoppeld aan een luchtbehandelingskast.

Het Leger des Heils maakt gebruik van zo’n 250 locaties in heel Nederland.

ONZE BELOFTE AAN JOUEXCELLENTE LUCHT VOOR IEDEREEN

Onze visie op wat excellente lucht hoort te zijn,

heeft er voor gezorgd dat we voor veel mensen

hun thuis al een stukje gezonder en prettiger

hebben kunnen maken. Onze belofte is deze

excellente lucht bereikbaar maken voor iedereen.

Onze recente innovatie de Multi Air Supply is

daar een goed voorbeeld van. Met dit innovatieve

ventilatiesysteem bieden we balansventilatie met

WTW zonder toevoerkanalen.

Brink, Air for life

Nieuwbouw DroogbouwOnze vloerverwarmingssystemen zijn tevens

geschikt voor nieuwbouwprojecten en

kunnen rechtstreeks in de cementdekvloer

worden geïnstalleerd.

Ook voor parket, laminaat en houten

vloeren leveren wij speciale systemen. Onze

geavanceerde thermostaten zorgen voor de

juiste temperatuur.

HELDER.

IN KWALITEIT

EN SERVICE.

VLOERVERWARMING. VOOR IEDERE SITUATIE.

magnumheating.nl

RenovatieMAGNUM systemen zijn uitermate geschikt

voor renovatieprojecten en kunnen zelfs in

de muur worden verwerkt zodat er geen

radiatoren in de ruimte nodig zijn.

Kunststofleidingen - Drukbehoud - Messing

TECHNIEK

Het ISSO vond het de hoogste tijd om een

update te maken van de publicatie over het

voorkomen van corrosie en vervuiling in geslo-

ten gekoeld- en warmwatersystemen. Irene van

Veelen van ISSO: “Er is heel wat veranderd

sinds 1983, toen de eerste richtlijn werd opge-

steld. Het ging toen nog met name over stalen

leidingen, nu wordt veel met kunststofleidingen

gewerkt. En ook de afgiftesystemen zijn

anders. Vroeger gebruikte men radiatoren op

hoge temperatuur, tegenwoordig worden vaak

vloerverwarming of klimaatplafonds toegepast

op lage temperaturen. Dat heeft ook effect op

corrosie in leidingen.” Genoeg redenen dus om

de publicatie ‘Aanbevelingen ter voorkoming

van corrosie en ketelsteenvorming in watervoe-

rende installaties’ te updaten.

Corrosie nieuwe installaties

De uitgave was door de veranderingen in de

Meer hinder door corrosie in gesloten watervoerende systemen

In gesloten watervoerende systemen komen regelmatig problemen met corrosie

voor. Verlaging van de temperatuur in de warmwatersystemen, verhoging van

de temperatuur in gekoeldwatersystemen, andere materiaalkeuze en kleinere

inregelventielen zijn enkele oorzaken die ervoor hebben gezorgd dat er meer

hinder door corrosie optreedt.

Tekst : Joop van Vlerken

installatiesector niet meer actueel. ISSO ging

vervolgens om tafel met verschillende bedrij-

ven uit de installatiesector om een aanvulling

te maken voor de publicatie, vertelt Van Veel-

en. “We kregen vragen vanuit het veld over cor-

rosieproblemen in relatief nieuwe installaties in

grote gebouwen. Daarover hebben we in ken-

nissessies met verschillende bedrijven gespro-

ken. Zij herkenden dit probleem. Dat was eigen-

lijk de aanleiding om de oude uitgave te

actualiseren.” De nieuwe uitgave die in septem-

ber gepresenteerd is, sluit weer aan bij de hui-

dige praktijk.

Drukbehoud

Het drukbehoud in de installaties is vaak niet in

orde, waardoor er meer zuurstof in de installa-

ties kan komen, legt Van Veelen uit. “De kern

van het probleem is eigenlijk dat steeds meer

systemen zuurstof bevatten waardoor corrosie

ontstaat. Die zuurstof moet eruit bij het inrege-

len van het systeem. Maar vaak komt er door

een foutief drukbehoud, gecombineerd met

niet-zuurstofdichte materialen, toch weer zuur-

stof in het systeem. In de praktijk worden vaak

te kleine expansievaten toegepast, met een

verkeerde voordruk. Hierdoor kan ‘s nachts bij-

voorbeeld bij temperatuurdaling, het watervo-

Hardheidsafzetting.


�

�

�

�


TECHNIEK

lume afnemen en onderdruk in het systeem

ontstaan, waardoor zuurstof het systeem kan

binnentreden.”

Een ander punt is dat door corrosie in het sys-

teem de corrosieproducten voor vervuiling van

het systeem zorgen. Met name warmtewisse-

laars en regelventielen zijn hier gevoelig voor,

vertelt Van Veelen. “Naast vervuiling ten gevol-

ge van zuurstofcorrosie, kan bij lagere tempe-

ratuur ook microbiologische groei ontstaan,

een ander probleem dat specifieke corrosievor-

men kan bevorderen.”

Kunststofleidingen

Hoewel tegenwoordig steeds meer leidingsys-

temen van kunststof zijn, kan ook in deze sys-

temen corrosie worden gevormd, vertelt Van

Veelen. “Zuurstof zorgt voor corrosie als het

reageert met metaal. In kunststofleidingen

Beginstadium van ontzinking in een kogelkraan

TOP VIJF OORZAKEN VAN CORROSIE IN LEIDINGSYSTEMEN

Corrosie wordt veroorzaakt door zuurstof. Dit is de belangrijkste parameter. Het vermijden van zuurstof in

het systeem moet daarom bovenaan de prioriteitenlijst staan.

1. Zuurstof komt het systeem binnen via zuurstofdoorlatende bouwdelen, zoals rubbers of volkunststoflei-

dingen zonder zuurstofbarrière. Dit kan worden voorkomen door toepassing van materialen met vol-

doende zuurstofbarrière. Kunststoffen hebben een beschermlaag nodig en moeten minimaal voldoen

aan de eisen van DIN 4726.

2. Verder komt zuurstof het systeem binnen bij een onjuist drukbehoud in het systeem. Hierdoor kan op be-

paalde plaatsen en tijdstippen onderdruk ontstaan en kan lucht het systeem binnendringen. Dat kan bij-

voorbeeld gebeuren bij de toepassing van automatische ontluchters. Op het moment dat er onderdruk op-

treedt, kunnen deze omgekeerd gaan werken en juist lucht toelaten in de installatie. Dat is ongewenst.

3. Een andere belangrijke oorzaak voor het binnendringen van zuurstof zijn defecten van het expansiesys-

teem, zoals een gescheurd membraan in het vat. Het komt zelfs voor dat het expansiesysteem geheel

ontbreekt. Op het moment dat de druk stijgt door bijvoorbeeld opwarming, zal het water overstorten via

het ontlastventiel. Als vervolgens het water afkoelt, ontstaat onderdruk. Bij een defect of ontbrekend

expansiesysteem kan lucht het systeem binnendringen.

4. Dit kan ook leiden tot automatische watersuppletie. Het suppleren van water is altijd een teken dat er-

gens water verloren is gegaan. Als dit een gevolg is van lekkage of werkzaamheden is de suppletie goed

te verklaren. Wanneer veel suppleren niet een direct aanwijsbare oorzaak heeft, moet hier goed naar

gekeken worden, omdat suppletie zorgt voor aanvoer van zuurstof in het systeem.

5. Corrosie kan verder worden veroorzaakt doordat de samenstelling van de waterkwaliteit niet is afge-

stemd op de toegepaste materialen. Zo komt de pH-waarde voor aluminium heel nauw, terwijl deze voor

staal hoger mag zijn. Alleen een juiste waterkwaliteit, met voldoende aandacht voor zuurstof, pH-waarde

en geleidbaarheid kunnen problemen voorkomen.

Om corrosie problemen tegen te gaan is het dus van belang dat er geen zuurstof in het systeem kan bin-

nen komen. Problemen ten gevolge van corrosie kunnen worden gesignaleerd door juiste monitoring op

systemen. Hierdoor is het mogelijk om tijdig in te grijpen als er wat fout dreigt te gaan. Ook voldoende pre-

ventief beheer en onderhoud is nodig om problemen te voorkomen.

Bij monitoring kan gedacht worden aan:

- Meting van pH-waarde en geleidbaarheid (EGV).

- Controle van druk op essentiële punten in het systeem.

- Controle van de voordruk van het expansiesysteem.

- Meting van corrosiesnelheid.

speelt dat niet, maar daar ontstaan de proble-

men juist in metalen componenten zoals mes-

sing koppelingen. Het materiaal dat na staal

het zwakste is, wordt aangetast. Daarnaast zijn

cv-ketels ook van metaal en regelkleppen ook.

Juist op die plekken concentreren zich nu de

corrosieproblemen.”

Van Veelen legt uit hoe dat werkt. “Er wordt

meer kunststof toegepast en relatief weinig

staal. Hierdoor denkt men een corrosiebesten-

dige installatie te hebben gebouwd, maar in de

praktijk blijkt vaak dat de messing onderdelen

dan aan corrosie onderhevig zijn. Het probleem

verplaatst zich dus. Om problemen zoveel

mogelijk te voorkomen is het nodig intrede van

zuurstof tegen te gaan. Het gebruik van kunst-

stofleidingen die voldoen aan DIN 4726 kan

daaraan bijdragen.”

Aandeel installateurs

Volgens Van Veelen is het belangrijk dat instal-

lateurs zich realiseren dat ze zelf veel aan het

voorkomen van corrosieproblemen kunnen

doen. “In de richtlijn hebben we veel tijd

gestopt in uitleg en we geven ze een richting

waarmee ze aan slag kunnen. Het vullen van

installaties met drinkwater werd veel gedaan,

maar zeker in grotere systemen moet het water

echt onthard worden. En ook ontzouten raden

we aan, omdat door een lagere geleiding ook

minder corrosie ontstaat. Voor welke systemen

dit wel of niet wordt aanbevolen hebben we

handige stappenplannen en tabellen opgeno-

men.”


Gezondheidsrisico’s - Lekkages - Vervanging

De Gezondheidsraad stuurde op 6 november

2019 het advies ‘Loodinname via kraanwater’

naar de Minister van Infrastructuur en Water-

staat. Daarin drong de Raad aan op een snelle-

re sanering van loden drinkwaterleidingen. Nog

steeds zijn niet alle loden binnenleidingen in

Nederlandse huizen vervangen. Daardoor loopt

een groot deel van de Nederlandse bevolking

gezondheidsrisico’s, stelt de Gezondheidsraad.

Hoe groot zijn deze risico’s nu precies, en wat

kunnen installateurs betekenen voor de sane-

ring van deze leidingen?

Loodconcentraties in kraanwater

“De loodinname via kraanwater is in Nederland

gemiddeld erg laag. Ongeveer 1 microgram

(μg) per liter”, zegt Eric van der Blom, vakspe-

cialist Sanitaire Technieken bij Techniek Neder-

land. Dit is een bijzonder lage loodconcentratie

waardoor het veilig is om te drinken. Echter, in

een klein deel van de woningen in Nederland

- ongeveer 100.000 tot 200.000 woningen -

zijn er nog loden leidingen aanwezig. Aangezien

loden drinkwaterleidingen sinds 1960 niet

meer worden toegepast, zijn dit bovendien vrij

oude leidingen met een verhoogde kans op lek-

kages. De loodconcentraties in deze leidingen

liggen rond de 35 microgram per liter water. En

dat terwijl de toegestane hoeveelheid in Europa

10 μg bedraagt.”

Gezondheidsrisico’s

Een te hoge concentratie kan leiden tot gezond-

heidsrisico’s. “Blootstelling aan lood is veel

schadelijker dan vroeger werd gedacht. Bij zui-

gelingen die kraanwater uit loden leidingen

drinken is het lood per kilogram lichaamsge-

wicht het hoogst, zo heeft het RIVM aange-

toond. Het kan voor deze groep leiden tot een

afname van het IQ, tot vijf IQ-punten bij flesge-

voede zuigelingen. Het risico is bij zuigelingen

het hoogst aangezien hun darmen lood gemak-

kelijk kunnen opnemen en hun hersenen nog

sterk in ontwikkeling zijn.

Ook bij jonge kinderen tot zeven jaar kan een

afname van het IQ optreden. Zwangere vrou-

wen vormen eveneens een risicogroep aange-

zien zij via inname van lood met kraanwater de

gezondheid van hun ongeboren kinderen kun-

nen beïnvloeden.

Bij volwassenen leidt inname van te hoge lood-

concentraties volgens onderzoek dan weer tot

een verhoogde kans op hart- en vaataandoe-

ningen en is er een mogelijk oorzakelijk ver-

band tussen te hoge loodinname en chronische

nierziektes.”

Het gevaar van loden drinkwaterleidingen

Nog steeds zijn niet alle loden binnenleidingen in Nederlandse huizen vervangen.

Daardoor loopt een groot deel van de Nederlandse bevolking gezondheidsrisico’s,

stelt de Gezondheidsraad. Hoe groot zijn deze risico’s nu precies, en wat kunnen

installateurs betekenen voor de sanering van deze leidingen?

Tekst Evi Husson

MARKT

Leiding vervangen

Bijzonder is dat een klein stukje loden waterlei-

ding al kan zorgen voor een te hoge concentratie

lood in het drinkwater, zegt van der Blom. “Je zou

kunnen verwachten dat na twee minuten spoelen

de concentraties veel lager zijn en binnen de toe-

gestane hoeveelheid zouden vallen, maar na kor-

te tijd kan de loodconcentratie alweer boven de

grenswaarde liggen. Koken van het water heeft

geen effect op een afname van de loodconcentra-

tie. Kortom, wanneer in een bestaande woning

loden leidingen aanwezig zijn, zullen deze volledig

moeten worden vervangen om risico’s op te hoge

concentraties uit te sluiten. En tot die tijd kunnen

risicogroepen beter flessenwater gebruiken.”

Een installateur kan op verschillende manieren

voorkomen dat bewoners lood binnenkrijgen

via kraanwater. “Een eerste punt is het herken-

nen van een loden kraanwaterleiding. Lood is

een donkergrijs, zacht metaal. Je kunt met een

lepel op een waterleiding tikken. Hoor je een

dof geluid, dan impliceert dit dat je met een

loden leiding te maken hebt. Ook de kleur kan

een indicatie zijn. Loden leidingen zijn door-

gaans dof grijs van kleur. Ga je er met een

schuurpapiertje overheen, dan worden ze zil-

verkleurig. Uiteraard kunnen ook watertesters

lood in het water aantonen.”


MARKT

Bewoners voorlichten

Constateert een installateur dat er loden leidin-

gen aanwezig zijn, dan is aan te bevelen dat hij

de bewoners hiervan op de hoogte stelt.

“Installateurs kunnen bewoners niet verplich-

ten om loden leidingen te vervangen, de eige-

naar van de installatie is immers verantwoor-

delijk. Installateurs kunnen hen wel wijzen op

de negatieve gevolgen, zeker wanneer er risico-

groepen in de woning wonen. Een vervanging is

zeker aan te bevelen. Mocht het te duur zijn om

alles te vervangen, dan hebben leidingen vanaf

de watermeter naar de keukenkraan en wasta-

fel de hoogste prioriteit, aangezien hier het

vaakst water uit de kraan wordt gedronken.”

De loden leidingen worden sinds 1960 niet

meer toegepast en zijn dus vaak sowieso aan

vervanging toe. “Ze liggen vaak onder vloeren,

tussen het plafond en de vloer of in muren

waardoor het vaak complex is ze volledig te

verwijderen. Dit hoeft geen probleem te zijn.

Vaak is het veel eenvoudiger om de bestaande

loden leidingen af te koppelen en te laten liggen

en een nieuw leidingnetwerk aan te leggen. Op

die manier voorkom je ook dat er een stuk lei-

ding nog ergens blijft zitten.”

Leidingen met keurmerk

Bij het aanleggen van nieuwe leidingen is het

gebruik van de juiste materialen belangrijk. “In

de Ministeriële Regeling Materialen en chemicali-

en voor drinken wamtapwatervoorziening staan

eisen voor de maximaal toegestane concentra-

ties lood en andere metalen. Om zeker te zijn dat

je als installateur materiaal toepast waarmee de

waardes niet worden overschreden, is het ten

zeerste aan te raden om materialen te gebruiken

met het Kiwa Water Mark. Met dit keurmerk

wordt aangetoond dat het product functioneel is,

lange tijd meegaat en dat het materiaal in over-

eenstemming is met de Drinkwaterwetgeving.”

Maar ook bij het plaatsen van nieuwe leidingen

en kranen is enige alertheid geboden. “Een

kraan wordt gemaakt van messing, een legering

van koper, zink en andere metalen, waaronder

een kleine hoeveelheid lood. De eerste drie

maanden na oplevering is het daarom aan te

bevelen om de kraan twee minuten open te zet-

ten en pas daarna het water te drinken. In deze

beginperiode is het mogelijk dat er nog een klei-

ne concentratie aan metalen in het drinkwater

terechtkomt, waardoor het af te raden is het te

drinken. Het water kan natuurlijk wel worden

gebruikt voor de planten, de vaat of andere

doeleinden, om verspilling tegen te gaan.”

MELDINGSPLICHT

Aangezien in 100.000-200.000 woningen (deels) loden leidingen lopen, is het advies van Techniek Neder-

land en de Gezondheidsraad aan de overheid om een meldingsplicht in te stellen wanneer een woning met

loden leidingen van eigenaar verandert. Eric van der Blom, vakspecialist Sanitaire Technieken bij Techniek

Nederland: “Een meldingsplicht bij verkoop is een natuurlijk moment. Men zou bijvoorbeeld in de koop- of

huurovereenkomst een clausule kunnen opnemen waarin wordt verklaard of er al dan niet loden leidingen

in het pand aanwezig zijn. Nieuwe eigenaars of huurders denken vaak automatisch even na of er moet wor-

den verbouwd waardoor de leidingen eenvoudiger kunnen worden meegenomen in het verbouwingspro-

ject.” Daarnaast is overheidssubsidie geen overbodige luxe. “Tussen 1999 en 2005 was er een subsidiere-

geling ingesteld die het vervangen van loden binnenleidingen moest stimuleren. De subsidie bedroeg

slechts 25 procent van de kosten. Om mensen over de streep te trekken is een nieuwe overheidssubsidie

wenselijk waarbij een veel groter deel wordt vergoed.”


BIM - Modelleur - Productgeometrie

MARKT

Een modelleur kan in een gebouwontwerp in

3D-CAD eenvoudig een leidingtracé tekenen.

Maar bij productselectie van een geschikte

pomp gaat het vaak mis. Waarom? Omdat

objecten ofwel niet gestandaardiseerd en niet

nauwkeurig genoeg zijn of omdat de technische

parameters ontbreken. De modelleur moet dus

op zoek of maakt zelf een object met de nodige

Uniforme Objecten Bibliotheek: minder werk, minder faalkosten

De installatiebranche werkt al veel met 3D-CAD, maar dat is nog lang geen BIM.

Partijen in de keten schotelen elkaar nog vaak onbruikbare data voor. De

Uniforme Objecten Bibliotheek (UOB) moet daar verandering in brengen.

Productgeometrie wordt daarbij door de fabrikant zo aangeleverd dat een

modelleur ze direct kan importeren en toepassen.

Tekst Edo Beerda

aannames. “Gevolg is dat modellen niet uitwis-

selbaar zijn of dat het later op de bouwplaats

misgaat. Het komt voor dat de pomp door het

verschil tussen het 3D-model en de daadwer-

kelijke maatvoering uiteindelijk helemaal niet in

de ruimte past”, vertelt Martin Kreijenbroek

van 2BA. “Daar ligt het bestaansrecht voor de

UOB.”

Databedrijf 2BA is, samen met Techniek Neder-

land, FME en achterliggende brancheverenigin-

gen zoals Fedet, de drijvende kracht achter

UOB. BIM-experts van de grote technisch

dienstverleners mochten samen met experts

van fabrikanten bepalen aan welke de biblio-

theek en de toegepaste software moeten vol-

doen. Dat moet in mei 2020 resulteren in een

eerste operationele versie van de UOB. Wat we

dan precies hebben? In ieder geval kunnen

bedrijven met een UOB-abonnement dan

beschikken over uniforme en gestandaardi-

seerde objecten voor tachtig procent van de

door hen getekende objecten. Staat elk object

er op die datum al in? “Nee, het is dan nog niet

compleet. Maar het aantal producten in de

UOB daarna snel toenemen”, vertel Kreijen-

broek. “Modelleurs kunnen dus binnen afzien-

bare tijd 3D-ojecten uit de UOB importeren en

volwaardig BIM’men. Vanaf mei volgend jaar

vindt de modelleur onder zijn UOB-knop steeds

meer producten.”

Niet-merkgebonden standaardisatie

Het ETIM-model (Elektro Technisch Informatie

Model) is een voorloper van de ontwikkeling

van de UOB. Dit door Nederlandse installa-

teurs ontwikkelde model beschrijft op unifor-

me wijze voor elke productsoort de technische

kenmerken inclusief taaltabellen voor de

meeste Europese talen. Fabrikanten leveren

die kenmerken aan, waarmee hun productspe-

cificatie in deze talen beschikbaar is. Dat

bespaart veel tijd en het vermindert de kans

op fouten. Gebruikers kunnen eenvoudiger

producten vinden op basis van de standaard

specificatiewijze. Daarnaast zijn standaarden

vastgesteld om logistieke en prijsinformatie

uit te wisselen om te voorkomen dat er appels

met peren worden vergeleken. Geen prijs per

vier stuks dus bij de ene groothandel en per

meter bij een andere.

2BA

2BA is in 2004 opgericht als non-profit datapool

door diverse branchepartijen uit de installatie-

wereld. Zij ontvangt, controleert en distribueert

producten handelsgegevens van meer dan vier-

honderd fabrikanten naar bijna twehhonderd

groothandels en meer dan 2.100 installatiebe-

drijven. De Universele Objecten Bibliotheek is

voor 2BA een logische volgende stap, omdat het

bedrijf nu al gestandaardiseerde en gevalideer-

de productdata voor de installatiebranche le-

vert. De CAD kennis voor UOB wordt ingekocht

bij de Cadac Itannex Cooperation (CIC) - markt-

leider op het gebied van Revit voor de installa-

tiebranche.


MARKT

Standaardisering van data door ETIM werd een

succes op inkoop- en calculatieafdelingen.

Maar de modelleur bleek er in de praktijk veel

minder aan te hebben, omdat essentiële geo-

metrische informatie ontbrak. Daar moet de

UOB verandering in brengen.

Next steps

Het standaardiseringsproces gaat stapsgewijs.

Eerste stap was het maken van gestandaardi-

seerde ETIM MC (Modelling Class) maatschet-

sen voor de 357 meest getekende objecten. Hier-

mee kan de fabrikant de maatvoering van

producten gestructureerd vastleggen. De UOB

levert straks bij elke MC-maatschets een ‘tem-

plate-object’, oftewel een sjabloon voor een

stukje code. Wanneer de modelleur straks vanuit

zijn CAD-pakket een product zoekt, wordt hieruit

in zijn CAD-systeem een volwaardig CAD-object

opgebouwd, gevuld met technische en geometri-

sche productdata van de fabrikant. Daarmee

heeft de modelleur dus een product met precies

de juiste afmetingen, technische kenmerken en

identificerende parameters voor calculeren,

bestellen en uitvoeren van het project.

“Uiteindelijk wil je dat het softwarepakket zo

slim is, dat het uitsluitend zoekt naar afsluiters

met flensverbinding wanneer je een afsluiters

zoekt voor een leiding met flenzen. Je wilt dat

het systeem alles met draadverbindingen

negeert”, legt Kreijenbroek uit terwijl hij een

CAD-object tevoorschijn tovert. “De UOB is

een belangrijke stap om dat ideaal te berei-

ken.”

In een latere versie zal het ook mogelijk zijn dat

de inkoopafdeling per project een filter kan

instellen waarmee het CAD-systeem alleen

afsluiters van voorkeursfabrikanten selec-

teert. De modelleur krijgt dan de afsluiter in

zijn model met de juiste afmetingen, techni-

sche kwalificaties en aansluitingen en boven-

dien eentje die voldoet aan de eisen van de

inkoop.

Voor elektrotechnische installaties geldt uiter-

aard hetzelfde: de UOB moet direct de geome-

trie van kabelgoten, armaturen, elektromoto-

ren en regelkasten voorschotelen. Modelleurs

kunnen ze dan zonder lang nadenken in hun

elektrotechnisch ontwerp inpassen.

Starten met Revit

De ETIM-MC maatschetsen en de fabrikanten-

data zijn onafhankelijk van welke CAD-applica-

tie ook. Of je nou Revit, Arkey, Archicad, DDS of

Tekla gebruikt, de diameters van een afsluiter

of leiding veranderen er niet door. Toch zijn in

mei 2020 in de UOB versie 1.0 alleen template-

objecten voor Revit beschikbaar. “Waarom?

Omdat we met een kip-ei discussie zitten”, ver-

telt Kreijenbroek. “Je hebt voor deze applicatie

drie dingen tegelijk nodig: software, gebruikers

én data. Je moet ergens beginnen om gebrui-

kers en fabrikanten over de streep te trekken.

We willen UOB een schwung geven door te star-

ten met Revit, omdat Nederlandse modelleurs

dit 3D-CAD-pakket het meest gebruiken voor

BIM projecten. Omdat de objectenbibliotheek

een open standaard is, is het eenvoudig om er

ook in andere CAD-omgevingen gebruik van te

maken.”

Gezien de behoeften van installateurs twijfelt

Kreijenbroek er niet aan dat alle CAD-huizen

uiteindelijk met UOB aan de slag zullen gaan.

Ze krijgen daarvoor inzage in de UOB-systema-

tiek - de UOB is een ‘open’ platform.

Een soortgelijke situatie heeft hij gezien toen

hij vijftien jaar geleden met 2BA begon met

data voor calculatie en inkoop. Softwarehuizen

die 2BA toen als bedreiging zagen, verwijzen nu

hun klanten met data-problemen juist naar hen

door. Standaardisatie van productdata bleek

voor hun gebruikers enorme voordelen op te

leveren. Hetzelfde geldt straks voor de gestan-

daardiseerde aanlevering van geometrische

productdata, denkt hij. Wat dat betreft is het

veelzeggend dat de zestien grootste installatie-

bedrijven hebben duidelijk gemaakt dat ze een

UOB zien als oplossing om gebruik van BIM te

versnellen. Deze bedrijven hebben toegezegd

de UOB te gaan gebruiken. Samen hebben ze

30 procent van de investeringskosten op tafel

gelegd.

Dat maakt de UOB ook interessant voor fabri-

kanten. Voordeel voor hen is bovendien dat ze

straks niet langer specifieke productdata hoe-

ven te produceren en onderhouden voor indivi-

duele softwareleveranciers. Dat scheelt veel

tijd en geld. Een aantal fabrikanten is inmiddels

zelf begonnen hun producten volgens ETIM MC

uit te werken.

Van de 3,5 miljoen producten die bij 2BA zijn te

vinden, zijn er ruim 800.000 direct relevant

voor de UOB. Het is nog wel een enorm karwei

om die allemaal vast te leggen. Volgens

Kreijenbroek zal het aantal van 357 MC-klassen

snel verder uitbreiden. Hoewel daarmee al

tachtig procent van de meest getekende objec-

ten is gedekt, zal naar verwachting het totaal

aantal template-objecten uitkomen op onge-

veer tweeduizend.

De kosten van een UOB-abonnement zijn

afhankelijk van het aantal werknemers. Een

bedrijf met 25 man personeel betaalt bij 2BA

nu 215 euro op jaarbasis. Als het ook de UOB

wil gaan gebruiken, stijgt de prijs naar zo’n 650

euro. “Dat is het waard omdat je er tijd en geld

mee bespaart”, denkt Kreijenbroek. “De

modelleur hoeft zijn tijd niet meer te besteden

aan zoeken of zelf maken van een object.

Bovendien zullen de faalkosten dalen, omdat je

veel betrouwbaardere objecten en uitwisselba-

re modellen krijgt.”

‘We willen UOB een schwung geven door te starten met Revit’


Regelsysteem - Geluid - Opstelling

MARKT

‘Practice what you preach’, is het motto van

Ruud Verbraak, Category Manager Rene-

wables, van Itho Daalderop. Sinds 2006 is hij

bij dit bedrijf aanjager van de warmtepomp.

Verbraak heeft een huis vol met ledverlichting,

een warmtepomp en een hybride auto voor de

deur. Verbraak: “Als je een eerlijk verhaal wil

vertellen, dan moet je dat ook aan alle kanten

uitstralen. Je moet je steentje bijdragen en niet

alleen maar gericht zijn op geld verdienen.”

Goed binnenmilieu

Itho Daalderop zet al jaren in op de warmte-

pomp. Dit gebeurt vanuit de visie ‘Climate for

life’ waarin een goed binnenmilieu voor de con-

sument centraal staat. En dat hoeft niet - zoals

nog weleens wordt gedacht - ten koste te gaan

van het comfort, benadrukt Verbraak.

De hybride warmtepomp HP-M 25 i is de meest

recente loot aan de Itho Daalderop-tak. De

monobloc warmtepomp bestaat uit alleen een

Hybride warmtepomp werkt samen met alle merken gasketels

De hybride warmtepomp HP-M 25 i is bedoeld voor de renovatiemarkt.

Installeren is volgens Itho Daalderop een eitje voor de installateur en ook

prijstechnisch ziet de warmtepomp er goed uit.

Tekst Gerard Vos

binnendeel. Deze werkt samen met elk merk en

type cv-ketel. “Helemaal nieuw is de warmte-

pomp niet”, beaamt Verbraak. “Dit is een door-

ontwikkeling van de bestaande warmtepomp

HP Cube en die wordt al bijna tien jaar toege-

past in de nieuwbouw.”

Minder gasverbruik

Nu de nieuwbouw helemaal van het gas af moet,

is het zonde om niets te doen met dit product in

de bestaande bouw, was de gedachte bij Itho

Daalderop. “We hebben onze pijlen gericht op

de bestaande bouw en de warmtepomp compa-

tibel gemaakt met alle merken gasketels. Met de

hybride warmtepomp verbruik je in een gemid-

delde woning al snel zeshonderd kuub gas min-

der per jaar. De pieken in de winter worden door

de gasketel opgevangen.”

Een bijkomend voordeel van het systeem is dat

de cv-ketel hierdoor langer meegaat, want die

wordt vooral ingezet voor warm tapwater. De

warmtepomp levert de warmte in het voor- en

naseizoen.”

In de warmtepomp zit een regelsysteem dat

communiceert met de cv-ketel. De bewoner

kan dit instellen op een ecologische of econo-

mische prestatie. Als de warmtepomp merkt

dat er hulp nodig is, dan wordt de ketel ingezet

en wordt het koude retourwater naar een

bepaalde tussentemperatuur opgewarmd. De

gasketel zorgt dan voor de naverwarming naar

de gewenste temperatuur.

De warmtepomp maakt gebruik van buiten-

lucht. Verbraak: “Dat is in grote mate voorra-

dig. Daarnaast kun je de pomp aansluiten op

het ventilatiesysteem. Voor de buitenlucht

maken we gebruik van buizen van 200 mm

rond die naar een modulerende compressor

gaat. Er wordt tot zeshonderd kubieke meter

lucht binnengehaald en weer uitgeblazen en

daarmee kunnen we nominaal 2,5 kW aan de

woning toevoegen.”

Geen tochtklachten

“Als de pomp wordt aangesloten op het ventila-

tiesysteem wordt alleen de hoeveelheid lucht

SPECS WARMTEPOMP

Type: lucht/water-warmtepomp (monobloc,

binnendeel)

Mogelijkheden: Verwarmen

Koudemiddel: R410A

Geluidsdrukniveau dB(A) binnendeel: 38

Vermogen warmtepomp (7° – 35°C): 1,9kW

COP-waarde warmtepomp (verwarmen A7/

W35*): 3,8

Ruud Verbraak, Category Manager Renewables,

van Itho Daalderop.


Voor de buitenlucht wordt gebruikgemaakt van buizen van 200 mm rond die naar een modulerende

compressor gaan.

De hybride warmtepomp verbruikt in een gemiddelde woning al snel zeshonderd kuub gas minder per jaar.

MARKT

die de bewoner wenst te ventileren bijge-

mengd. Overventileren om aan de gewenste

capaciteit te komen is niet nodig, en dat voor-

komt tochtklachten.”

“Ter vergelijking: een luchtwaterwarmtepomp

met een buitendeel gebruikt meer dan driedui-

zend kuub lucht. “Maar zo’n grote capaciteit is

hier niet nodig omdat je de back up hebt van de

ketel.”

Een uitgebreide training voor de installateur is

voor dit product niet aan de orde. Het voordeel

van het monobloc is dat er geen koeltechnische

handelingen nodig zijn. “Een STEK-erkende mon-

teur is dus niet nodig voor de aansluiting thuis.”

Verbraak raadt gezien het geluidniveau wel aan

om de warmtepomp in een technische ruimte te

plaatsen. “Ook al heeft de pomp een fluisterni-

veau van 38 dB(A), je kunt ze beter achter een

deur plaatsen; eigenlijk net als bij mechanische

ventilatie.” De opstelling van de warmtepomp is

essentieel. “Deze warmtepomp heeft als voor-

deel dat ze uitsluitend uit een binnendeel bestaat.

Uiteraard moet je kijken waar je dit apparaat het

beste kan plaatsen, gezien de dakdoorvoer en de

mogelijke aansluiting op het ventilatiekanaal.”

Drukverschilregelaar

De module zelf is iets groter dan een cv-ketel. De

pomp werkt met een driewegklep waarbij een

deel van het water wordt gebruikt om een

mengtemperatuur te maken in de warmtepomp.

Op sommige momenten kan het zo zijn dat de

cv-ketel het water niet voldoende kwijt kan.

Daarom wordt er een drukverschilregelaar bij-

geleverd, zodat de ketel wel zijn water kan blij-

ven rondpompen en niet in een flowstoring gaat.

Qua onderhoud is er verder niet veel nodig, ver-

telt Verbraak. “Er worden een aantal visuele

controles geadviseerd en, indien noodzakelijk,

moet de filtermat in de luchtstroom gereinigd

worden, maar dat is ook alles. De pomp heeft

een gesloten systeem net als bij een koelkast.

Mocht er iets met het koudesysteem zijn, dan

kun je de ingebouwde warmtepompmodule

doorgaans het beste in een keer vervangen.”

Monitoring

De hybride warmtepomp is via het Spider-plat-

form te bedienen. “Via de interne Wifi en van

De warmtepomp heeft een fluisterniveau van 38 dB(A)

buiten de woning kan alles worden uitgelezen.

Je kunt hiermee niet in het apparaat kijken,

maar wel zien hoe het apparaat functioneert en

je kunt het vervolgens hiermee aansturen.”

Met de zachte winters van de afgelopen jaren

zijn de gebruikers van een hybride warmtepomp

de lachende derde, vertelt Verbraak. “Die warm-

tepomp kan dan met een prima rendement de

woning verwarmen, omdat de ketel amper hoeft

bij te stoken. En ook voor de prijs hoeft de con-

sument dit product niet te laten liggen, denkt

hij. “De warmtepomp kost 2.450 euro exclusief

btw, plus de kosten voor het installeren ervan.

En daar komt mogelijk een subsidie van de RVO

overheen van 1.500 euro. Daarmee is het voor

iedereen interessant en bereikbaar.”


Warmteafvoer

Warmtetoevoer

Thermische compressor

Generator 1

2

4

5

67

3Absorber

Smoorklep

Condensor

Verdamper

Koudemiddeldampvormig

SmoorklepPomp 230V

VAKBASE W-INSTALLATIE

Gasabsorptiewarmtepompen zijn te vergelijken

met elektrische warmtepompen. Een wezenlijk

verschil is dat gasgestookte warmtepompen

worden aangedreven met een gasvlam en niet

met elektriciteit. Bovendien is de traditionele

elektrische compressor vervangen door een

thermodynamische compressor, die door

warmtetoevoer in staat is om energie te ver-

pompen. Deze absorptie is een geoptimaliseerd

proces waarbij ammoniak (koudemiddel) oplost

in water (absorptiemiddel), zie afbeelding 1.

Koudemiddel

De ammoniak wordt gebruikt als koudemiddel

om warmte te onttrekken aan een warmtebron.

Wat is een gasabsorptiewarmtepomp

In de jaren 1970-1980 werden gasabsorptiewarmtepompen

vaak toegepast voor koeling, vooral in veel kantoorgebouwen.

Tegenwoordig krijgen ze een nieuwe toepassing door ze

te koppelen aan een centrale verwarmingsinstallatie met

HR-ketels.

Het mengsel wordt verwarmd door de gasbran-

der in de generator. Het koudemiddel verdampt

en wordt gescheiden van het water (1). Het

water gaat via een smoorklep (2) naar de

absorber (3). De ammoniakdamp gaat naar de

condensor (4) waar deze condenseert en de

condensatiewarmte aan het cv-water afgeeft.

Via een andere smoorklep (5) gaat de vloeistof

naar de verdamper (6) waar ze onder het opne-

men van warmte uit de buitenlucht verdampt.

De damp gaat daarna naar de absorber (3) en

komt daar in contact met het ammoniakarme

water. Hier vindt de absorptie van het koude-

middel in de oplossing plaats, waaraan het pro-

ces zijn naam dankt: de damp wordt door het

water geabsorbeerd, waardoor een ammoniak-

vrije oplossing ontstaat. De warmte die hierbij

vrijkomt wordt evenals de restwarmte van de

generator aan het cv-water overgedragen. Dit

verhoogt het rendement van de warmtepomp.

De rijke oplossing wordt door de vloeistofpomp

(7) naar de generator (1) gebracht en het pro-

ces begint van voren af aan.


Dit kennisartikel komt uit hoofdstuk 3 Warmte-

krachtkoppeling en gasabsorptie van de Vakbase

W-installatie, het digitale naslagwerk van gawalo.

nl over klimaattechniek.

De Vakbase W-installatie bestaat uit twee onder-

delen: Klimaatbeheersing 1 bevat informatie over

de theorie en praktijktoepassingen van warmte-

technieken en Klimaatbeheersing 2 behandelt

luchtbehandeling, ventilatie en koeling.

Abonnees van Gawalo kunnen gratis

gebruikmaken van de Vakbase W-installatie.

Abonnees van Gawalo kunnen gratis gebruik-

maken van de Vakbase W-installatie.

Afbeelding 1: Werking van de gasabsorptiewarmtepomp. Bron: Remeha



Remeha levert twee typen gasabsorptiewarm-

tepompen met een lage of hoge temperatuur,

afhankelijk van het betreffende verwarmings-

systeem (zie afbeelding 2). De warmtepompen

zijn verkrijgbaar met een capaciteit van 35 kW.

We kunnen meerdere apparaten koppelen om

grotere vermogens te verkrijgen. Vuistregel:

voor een optimaal rendement moeten er onge-

veer 25 procent van het totaal geïnstalleerde

vermogen uit worden gevoerd met gasabsorp-

tiewarmtepompen.

Afbeelding 2: Gasabsorptiewarmtepomp

GAS HP. Bron: Remeha

Dankzij gasabsorptiewarmtepompen verbetert

in de meeste gevallen het energielabel, vaak

een reden om tot aanschaf ervan over te gaan.

De CO2-uitstoot zal er behoorlijk door dalen,

wat de duurzaamheid van een ontwerp ten goe-

de komt. De terugverdientijd van de investering

in gasabsorptiewarmtepompen is ongeveer

vijftien tot twintig jaar.

Over de economische levensduur zijn er nog

geen gegevens, omdat deze nieuwe generatie

pompen nog maar sinds relatief korte tijd ver-

krijgbaar is en er nog maar een beperkt aantal

projecten mee is uitgevoerd. Wel kun je uitgaan

van een levensduur van minimaal vijftien jaar.

Toepassing

Gasabsorptiewarmtepompen kunnen worden

toegepast in nieuwe installaties van bijvoor-

beeld kantoorgebouwen en zwembaden en bij

renovaties. Ze zijn geschikt voor buitenopstel-

ling en vormen een goede aanvulling op

bestaande installaties of bij de renovatie van

een stookruimte. Er is geen krachtstroom nodig.

Door meerdere warmtepompen op een skid te

plaatsen, zoals in afbeelding 3, kan de installa-

tietijd aanzienlijk worden verminderd. Zo is het

kantoor van Sweco Nederland in Alkmaar voor-

zien van een cv-installatie gecombineerd met

een gasabsorptie-installatie, samengebouwd

op een skid met twee gasabsorptiewarmte-

pompen van Remeha. Hierdoor is het ener-

gielabel verbeterd van D naar B. In deze situatie

zijn de VR-ketels vervangen door HR-ketels plus

de gasabsorptiewarmtepompen.

Afbeelding 3 Gasabsorptiewarmtepompen

op een skid. Bron: Sweco.


PRODUCTBERICHTEN

Badkameraccessoires

Flexibele vuilwaterpomp

Na verscheidene moderne collectie komt Geesa nu met een klassiekere variant: Naxos. De chro-

men accessoires uit deze collectie onderscheiden zich door de gedistingeerde drietraps rozet.

Verder kenmerkt de collectie zich door vloeiende lijnen en een ronde vormentaal. De combinatie

van glanzend chroom met gematteerd glaswerk zorgt voor een extra luxe touch. Het Naxos

assortiment bestaat onder andere uit een glashouder, zeephouder, zeepdispenser, badgreep,

handdoekring, toiletrolhouder, reserverolhouder, wandhaak en een handdoekhouder van 45 en

60 centimeter.

GEESA www.geesa.nl

Met de Wilo-Padus UNI biedt pompenpro-

ducent Wilo een nieuwe generatie vuilwa-

terpompen aan. Het is de opvolger van de

vuilwater-dompelpomp Wilo-Drain TS

50/65. De Padus is een goede instapmodel

voor het verpompen van vuilwater. Door de

toepassing van composietmaterialen is het

pomphuis beschermd tegen corrosie. Dat

maakt de pomp

betrouwbaarder

en veel flexibeler

in toepassingen.

Door het toepas-

sen van een half

open waaier is

het hydraulische

systeem van de

vuilwaterpomp

verbeterd.

Bovendien zor-

gen gladde

oppervlakken

voor een hogere

bedrijfszeker-

heid. De geïntegreerde zuigkorf filtert de

grove vaste stoffen uit het medium voor

deze in het pomphuis komen. Op die manier

wordt de vuilwaterpomp beschermd tegen

verstoppingen.

WILO www.wilo.nl

Multi-split De MXZ multi-split warmtepomp inverter systemen

van Alklima zijn verder uitgebreid met een 8 kW-unit

die voorzien is van R32 koudemiddel. Multi-split

systemen bieden als voordeel dat op één buitenunit

twee of meer binnenunits zijn aan te sluiten. De

multi-split warmtepompsystemen van Mitsubishi

Electric onderscheiden zich door hun energiezuini-

ge werking. De MXZ-serie is uitgevoerd met Cle-

aning Free Technology waardoor bij vervangings-

projecten de bestaande R22-leidingen kunnen

worden hergebruikt. Tot de overige functionaliteiten

van de serie behoren de Auto Change-over-functie, uitgebreide zelfanalyse en storingsmeldingen

alsook een nachtverlagingsmodus. De MXZ-units kunnen worden gecombineerd met twee tot vier

verschillende binnenunits.

ALKLIMA www.alklima.nl

Lichtgewicht werksneaker De Vismo Extralight Reform werksneaker weegt

515 gram. De NRG 55 tussenzool werkt als een soort

springveer en geeft 55 procent energie terug tijdens

het lopen.

De Reform is uitermate geschikt voor de installatie-,

metaal- en transportsector en voor werkzaamheden

in magazijnen en de lichte bouw. De schoen is speciaal ontwikkeld om er lange dagen op te wer-

ken. De bovenkant is van waterafstotend en slijtvast Airmesh-textiel. De binnenvoering is zweet-

transporterend waardoor de voeten droog blijven. De veiligheidssneakers vallen in veiligheidsklas-

se S3 en zijn voorzien van een aluminium beschermneus en kevlar tussenzool. De neus en hak

hebben een beschermbumper.

VISMO NEDERLAND www.vismonederland.nl

Drukbehoud in verwarmings- en koelinstallatiesDe SpiroPress Multicontrol-apparaten van Spirotech zijn bedoeld om met drukbehoud in verwarmings- en koelin-

stallaties de prestaties te optimaliseren. De serie bestaat uit verschillende apparaten voor alle systeemvolumes

en drukken tot 16 bar. De Multicontrol maakt expansievaten met vaste gasvulling overbodig, omdat het volledige

expansievolume van het vat te gebruiken is voor de benodigde uitbreiding van de systeeminhoud. Daardoor is er

een kleiner model te monteren, wat ruimte bespaart. In de uitvoering Multicontrol Modular zijn meerdere vaten

aan elkaar te koppelen, waardoor er verschillende installatievarianten mogelijk zijn. Afhankelijk van de veilig-

heidseisen wordt daarbij een pompselectie gekozen met een of twee pompen.

SPIROTECH www.spirotech.nl


PRODUCTBERICHTEN

WastafelmeubelserieDe Folio-serie van Alape is uitgebreid met

een bijbehorende badkamerkast van gegla-

zuurd staal. De omlijsting van geglazuurd

staal is ook toegepast op de nieuwe Folio

badkamerkast. De exacte geometrie, de

minimale radiussen en de vlakke oppervlak-

ken zijn het resultaat van zeer nauwkeurig

handwerk. Geglazuurd staal van 3 mm dik

vouwt zich exact om het meubel en

ommantelt dit als een flinterdunne laag.

Met de hoge, rechthoekige Folio badka-

merkast wordt er extra opbergruimte gebo-

den in de sanitaire ruimte, passend bij het

Folio wastafelmeubel. De badkamerkast is

300 mm breed, 1246 mm hoog en 303 mm

diep en bevat vier glazen legplanken.

ALAPE www.alape.com

Compacte VRF-oplossing

Airconditioner

Multi V S is de eerste 4, 5 en 6 HP VRF-oplossing met R32-koudemiddel van LG Electronics. De

Multi is te gebruiken in woonhuizen, appartementen met een klein balkon en in middelgrote win-

kels en kantoren. Het is de kleinste en lichtste variant van alle VRF-oplossingen met koudemiddel

R32. De Multi V S is de eerste VRF-oplossing met één ventilator. De grootte is met zo’n veertig

procent verminderd ten opzichte van zijn voorganger en het gewicht met circa 23 procent. Hier-

mee kan hij in kleinere ruimtes worden toegepast en wordt de installatie minder tijdrovend. Een

ander voordeel is de reductie in de hoeveelheid koudemiddel dat nodig is: slechts 4,3 kg vergele-

ken met zijn voorloper die 5,6 kg nodig had.

LG ELECTRONICS www.lgklimaat.nl

Voor de zakelijke klant met een kleinere bedrijfsruimte heeft Toshiba een energiezuinige airconditioner als wand-

model ontwikkeld - de RAV-GM-KRTP. De bij Intercool te verkrijgen airconditioner maakt gebruik van koudemid-

del R32 en wordt gecombineerd met de energiezuinige Super Digital buitendelen. Deze zijn flexibel toepasbaar

waardoor een maximaal rendement behaald kan worden. 3-fase toepassing is eveneens mogelijk. De airconditio-

ner heeft een automatische louvre-modus die zorgt voor een gelijkmatige luchtverdeling. Het geluidsniveau is

maximaal 41 dBA, maar er kan ook gebruik worden gemaakt van de quiet modus voor extra geluidsreductie. De

airconditioner heeft een zelfreinigende functie die samen met gecoate, aluminium lamellen vocht verminderd en schimmelvorming op de warmte-

wisselaars voorkomt.

INTERCOOL TECHNICS www.intercool.nl

Radiator Ultra 8 is de nieuwe radiator van Wasco. Met acht aansluitingen is deze radiator toepasbaar in

nieuwbouw en renovatie. Er hoeft voortaan niet meer nagedacht te worden over welk type

radiator er besteld moet worden. Met acht aansluitingen is de radiator in iedere situatie toe te

passen. Deze radiator wordt met een robuust bovenrooster geleverd en elegante zijbekleding.

De onderzijde is standaard waterdicht afgedopt. De radiator wordt geleverd in een sterke ver-

pakking, waardoor schade tijdens het transport wordt voorkomen. Tijdens de klus wordt de

radiator ook beschermd, want Ultra 8 kan in de verpakking worden opgehangen.

WASCO www.wasco.nl


PRODUCTBERICHTEN

Afvoer van vuilwater uit bouwputten

Geurtjes reguleren

Vuilwater-dompelpompen zijn bij vuilwaterafvoer uit bouwputten blootgesteld aan zware belastingen door abrasieve

media. Hierdoor bestaat het gevaar, dat het pompvermogen voortdurend afneemt en het energieverbruik stijgt. Wilo

heeft de Wilo-Padus PRO afgestemd op de veeleisende toepassing in bouwputten. De pomp heeft een IE-3 motor, een

robuuste pompconstructie met een met rubber gecoat hydraulisch systeem en een van duplex-chroomstaal vervaardig-

de waaier. De actieve koeling staat garant voor een betrouwbaar continu bedrijf terwijl in slurpbedrijf de koeling passief

wordt. De speling tussen waaier en grondplaat kan worden bijgesteld en daarmee de effectiviteit van de pomp tussen-

tijds weer worden verhoogd.

WILO www.wilo.nl

Reguleer vieze geurtjes op het toilet met de

Geberit Home-app. Onlangs introduceerde

de fabrikant de DuoFresh Module. Deze

wordt achter de Geberit bedieningsplaat

aangebracht. Deze verwijdert onaangena-

me geuren direct uit de toiletpot; door de

stille ventilator in de module worden nare

luchtjes via de toiletpot en de wateraan-

voerleiding naar het koolfilter achter de

bedieningsplaat gevoerd. Hier wordt de

lucht gereinigd en terug de ruimte ingebla-

zen. Met de Home-app is deze module

geheel naar eigen wens in te stellen. Daar-

naast kan de sterkte van de bewegingssen-

sor worden ingesteld, de intensiteit van de

ventilator worden bepaald en de lichtsterk-

te van het oriëntatielicht aangepast.

GEBERIT www.hetstankvrijetoilet.nl

Warmtebeeldcamera Met de TiS60+ introduceert Fluke een warmte-

beeldcamera met een meetbereik tot 400 °C. De

warmtebeeldcamera is verkrijgbaar bij Euro-

Index. De camera heeft een resolutie van 320 x

240 pixels en maakt naast het IR beeld ook een

foto van het zichtbare spectrum. Met de IR-Fusi-

on technology kan het warmtebeeld en de foto

met elkaar worden geblend. Dit maakt het

gemakkelijker om objecten te herkennen en toch

nauwkeurig de temperatuur ervan af te lezen.

Met de software en de Fluke Connect app kun-

nen de meetresultaten worden gerapporteerd en

met collega’s worden gedeeld.

EURO-INDEX www.euro-index.nl

VentilatorschoepEen gloednieuw schoepenontwerp van de

Systemair ventilator zorgt voor een ver-

betering van het rendement tot zeven

procent en verminderd het geluidsniveau

aanzienlijk. Berekeningen tonen aan dat

de ventilator met het nieuwe schoepen-

ontwerp presteert als een EC-ventilator,

maar dan met een veel betere SFP-waar-

de. Dezelfde berekening toont aan dat het

geluidsniveau tot wel 5dB(A) verlaagd kan worden. Behalve een nieuwe ventilatorschoep, heeft

deze ventilator ook een nieuwe motor. Deze motor is geclassificeerd in de hoogste energieklasse,

IE5. Hierdoor levert de motor een enorme bijdrage aan een sterk verbeterd rendement.

SYSTEMAIR www.systemair.nl

Schoorsteen als lichtopvangSolatube komt met een oplossing om een schoorsteen om te bouwen van rookkanaal naar een

invalspunt voor daglicht. De Solatube daglichtbuis haalt daglicht van buiten naar binnen en

transporteert dit licht, ook door de schoorsteen, naar iedere gewenste ruimte. Wanneer het om

een nieuwe schoorsteen gaat, in het geval van renovatie of nieuwbouw, levert de fabrikant een

prefab schoorsteen met compleet voorgemonteerde daglichtvoorziening. De prefab schoor-

steen is verkrijgbaar met de gangbare maat van Ø 25 cm of Ø 35 cm, maar ook alle andere dia-

meters zijn uitvoerbaar, omdat een prefab schoorsteen altijd werk op maat betreft.

SOLATUBE www.solatube.nl


PRODUCTBERICHTEN

Push- en draaisysteem voor de keuken

Ventilatie-unit met platenwisselaar

Het intuïtieve push- en draaisysteem

SmartControl van Grohe is nu ook verkrijg-

baar voor in de keuken. In plaats van een

hendel te gebruiken start en stopt de

gebruiker het water met de intuïtieve

SmartControl-functie door simpelweg op

de knop op het uiteinde van de kraan te

drukken. De ProGrip knop kan rechts of

links gedraaid worden - van de voordelige

Eco tot de krachtige straal spray. Tempera-

tuur kan worden geregeld door het draaien

van een ring op de body van de kraan. Door

nogmaals op de knop te drukken, wordt de

waterstroom onderbroken.

GROHE www.grohe.nl

De CKL evo van Wolf is leverbaar met een tweede filtertrap voor optimale bescherming tegen fijn-

stof. De tegenstroomplatenwisselaar met negentig procent warmteterugwinning en Ice Protect

Technology, kan middels de modulerende bypass exact qua capaciteit op de gewenste inblaas-

temperatuur worden geregeld. Daarnaast kan gekozen worden voor een extra boost-klep voor ver-

snelde opwarming. De nieuwste EC-ventilatoren zijn geselecteerd op een laag geluidsniveau en

energieverbruik. De complete regeling van de CKL is eenvoudig aan te sluiten op een gebouwbe-

heersysteem. De CKL evo voldoet aan klasse TB2 (koudebrugfactor), T2 (thermische isolatie), D1

(stabiliteit) en L1 (luchtdichtheid).

WOLF ENERGYSYSTEMEN www.wolf.eu

Roestvast stalen buis De Industrial Pipe Inox van Viega is vervaardigd van roestvast staal AISI439 (1.4520) volgens NEN

EN 10088-2 en is leverbaar in de afmetingen 15 t/m 108 mm. De 1.4520-buis leent zich voor omge-

vingen met verhoogd risico op uitwendige corrosie en waarbij veiligheid van belang is. Het pro-

ductassortiment omvat in standaarduitvoering de afmetingen 15 tot 54 mm. Daarnaast is een XL-

uitvoering leverbaar in afmetingen tot en met 108 mm, inclusief de tussenmaat 64 mm. De buis

laat zich combineren met Profipress-, Sanpress-, Sanpress XL-, Sanpress Inox- en Sanpress Inox

XL-fittingen zodat de onderdelen op elkaar kunnen worden afgestemd.

VIEGA NEDERLAND www.viega.nl

Lucht-waterventilatiewarmtepompDe Ecolution Tower van Iventum is een lucht-waterventilatiewarmtepomp die ventilatielucht als energiebron

gebruikt. Er is alleen elektriciteit nodig voor de aandrijving van de ventilatiewarmtepomp. Het elektriciteitsver-

bruik is laag door het gebruik van een modulerende compressor die zijn afgegeven vermogen precies afstemt op

de warmtevraag in de woning. Daarnaast heeft deze monobock-ventilatiewarmtepomp geen buitenunit. De Eco-

lution Tower is geschikt voor woningen waar mechanisch wordt geventileerd. Via afzuigventielen in de keuken,

het toilet en de badkamer wordt vervuilde en vochtige lucht afgezogen door een mechanische ventilatiebox

(MV-box). De Ecolution Tower vervangt de MV-box en wint de warmte uit de vervuilde, afgezogen lucht terug.

INVENTUM https://inventum.com/

A.O. Smith introduceert warmtepomp range

w w w.aosmi t h .n l


GEZIEN OP DE VSK

Douche-wc

Ventilatie met WTW zonder toevoerkanalen

De technologie van de douche-wc TeceOne is minimaal. Dit is bewust gedaan voor een

betrouwbare werking en een eenvoudige en snelle installatie. De douche-wc werkt

intuïtief zonder een complexe afstandsbediening. De temperatuur van het water en de

hoeveelheid man met twee knoppen worden ingesteld. De douche-wc functioneert

zonder elektra, pomp of elektronica en is daardoor zeer betrouwbaar en minder sto-

ringsgevoelig.

TECE www.tece.nl

Brink Climate Systems introduceert het

Multi Air Supply systeem. Hiermee is venti-

latie met warmteterugwinning (WTW) in

elke woning mogelijk maakt doordat toe-

voerkanalen achterwege kunnen worden

gelaten. De lucht wordt vrij in de centrale

hal of overloop (trapkolom) ingeblazen, dus

zonder toevoerkanalen. Dankzij een com-

pacte en actief op CO2-gestuurde Indoor

Mixfan, die wordt geplaatst boven of naast

de deur van iedere verblijfsruimte, wordt

‘gebruikte’ lucht uit de ruimte weer naar de

trapkolom afgevoerd. Ondanks dat in elke

verblijfsruimte een kleine ventilator in de

vorm van de Indoor Mixfan is ingebouwd, is

het systeem stiller dan conventionele venti-

latiesystemen.

BRINK CLIMATE SYSTEMS

www.brinkclimatesystems.nl

Ventilatie-unitRenson introduceert Waves. Dit is een volautomati-

sche decentrale ventilatie-unit met vocht, VOC- én

CO2-meting. Vroeger werd de ventilatie gekoppeld aan

de lichtschakelaar of een vochtsensor met timer. Maar

zo ventileer je nooit op basis van de werkelijke lucht-

kwaliteit. Waves meet de hele dag de luchtkwaliteit en

schiet indien nodig in actie. Naast de variant met een

vocht- en VOC-sensor tegen geurtjes, is er ook een

variant met een CO2-sensor. Bij een totaalrenovatie

waar geen ruimte is voor ventilatiekanalen kan toch

volautomatisch worden geventileerd. Via de bijhoren-

de app, is de kwaliteit van de binnenlucht af te lezen.

De Waves is compatibel met alle (bestaande) ventila-

tiebuizen met een diameter van 100 en 125 mm.

RENSON www.renson.nl

DoucheprofielenTECE introduceert drie nieuwe kleuren

van de serie drainprofile doucheprofie-

len: Black Chrome, Gold Optic en Red

Gold. Elke kleur is leverbaar in een gepo-

lijste en geborstelde uitvoering. Om een

harmonieus en eenduidig ontwerp te

creëren zijn de nieuwe kleuren afge-

stemd op de armaturen van Hansgrohe

Axor. Maak het geheel visueel perfect

met de TeceSquare wc-bedieningsplaat

die in dezelfde drie accentkleuren lever-

baar is.

TECE www.tece.nl

BalansventilatieHet balansventilatietoestel DucoBox Energy Comfort is een, compacte WTW-unit en bevat alle

nieuwste software en is perfect links/rechts uitwisselbaar, zonder fysische ingrepen. De

links/rechts uitwisseling gebeurt honderd procent softwarematig dankzij een gepatenteerd

principe van dubbele by-pass. Deze ventilatiebox heeft een capaciteit tot 325 m3/h en handige

kopieerfunctie voor seriematige bouw. De dynamische luchtverdeelfilters zorgen, samen met

de slimme vraagsturing op basis van CO2 en vocht, voor een uitzonderlijk rendement binnen

dit toestel.

Duco www.duco.eu


COLOFON & SERVICE

Adverteerdersindex

A.O. Smith p. 56

Belimo Servomotoren p. 21

Bosch Thermotechniek Omslag 2

Brink Climate Systems p. 36

BWT Nederland p. 44

Duco Ventilation & Sun Control p. 3

Euro-Index p. 12

Geberit p. 8

Intergas Verwarming p. 24

Itho Daalderop Nederland Omslag 4

MAGNUM Heating p. 36

Messe Essen GmbH p. 30

Panasonic Netherlands p. 17

S&P Holland Omslag 3

Wasco Holding p. 22

Zehnder Group Nederland p. 30

1 Cv-ketel /nabeschouwing VSK2 Alternatieven voor aardgas3 Koeling van woningen4 Ventilatie5 Warmtepompen6 Warmtebronnen en opslag bij gebouwen7 Sanitair en leidingen8 Rekenen aan (verwarmings)installaties

Suggesties, ideeën? Mail naar [email protected]

Advertentie-exploitatieKey account managerRichard van Dijk: 06 - 33 03 14 74, e-mail: [email protected]

Thema’s 2020

Jaargang 32, nummer 1-2, januari-februari 2020Verschijnt 8x per jaarwww.gawalo.nl

RedactiePrinses Margrietlaan 32404 HA Alphen aan den [email protected]

Marjolein Eilander ([email protected])Maarten Legius ([email protected])Uko Reinders ([email protected])Tieneke Wilms ([email protected])Gerard Vos ([email protected])

MedewerkersHenk Bouwmeester, Evi Husson, Marion de Graaff, Katja van Roosmalen,Joop van Vlerken. UitgeverVakmedianet, Johan Schot ([email protected])www.vakmedianet.nl

Algemeen hoofdredacteurMaarten Legius ([email protected])T: 088-5840772

Vormgevingcolorscan bv, www.colorscan.nl

BasisontwerpMotif Concept & Design, Naarden

Abonnementen en administratieVakblad en online inclusief Vakbase W-installatie.nl: € 199,- Digimagazine en online: € 96,-Alle prijzen exclusief 6% btw. Prijswijzigingen voorbehouden.

Een abonnement kan op ieder gewenst tijdstip ingaan en geldt tot wederopzegging, tenzij anders overeengekomen. De minimumloop-tijd van een abonnement is één jaar. Partijen kunnen ieder schriftelijk opzeggen tegen het einde van de abonnementsperiode, met inachtneming van een opzegtermijn van twee maanden. Vanwege de aard van de uitgave, gaat Vakmedianet uit van een zakelijke overeenkomst; deze overeenkomst valt onder het algemene verbintenissenrecht.Abonnementen kunnen worden opgegeven en opgezegd bij:Vakmedianet Klantenservice, postbus 448, 2400 AK Alphen aan den

Rijn. Telefoon 088-5840888, [email protected]

Wij verwerken uw gegevens voor de uitvoering van de (abonne-ments)overeenkomst en om u van informatie te voorzien over Vak-medianet bv en zorgvuldig geselecteerde andere bedrijven. Als u geen prijs stelt op deze informatie, kunt u dit schriftelijk melden bij Vakmedianet bv, postbus 448, 2400 AK Alphen aan den Rijn. Voor informatie over onze leveringsvoorwaarden kunt u terecht op www.vakmedianet.nl.

DrukTen Brink, Meppel

ISSN 1385-3112 © 2019 Vakmedianet bv, Alphen aan den Rijn

Alle rechten voorbehouden.Behoudens de door de Auteurswet gestelde uitzonderingen, mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd (waaronder begrepen het opslaan in een geautomatiseerd gegevensbestand) en/of open-baar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toe-stemming van de uitgever. De bij toepassing van art. 16b en 17 Auteurswet wettelijk verschul-digde vergoedingen wegens fotokopiëren, dienen te worden vol-daan aan de Stichting Reprorecht, Postbus 3051, 2130 KB Hoofd-dorp, telefoon (023) 799 78 10. Voor het overnemen van een gedeelte van deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken op grond van art. 16 Auteurswet dient men zich te wenden tot de Stichting PRO, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, telefoon (023) 799 78 09. Voor het overnemen van een gedeelte van deze uitgave ten behoeve van commerciële doeleinden dient men zich te wenden tot de uitgever. Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave de uiterste zorg is besteed, kan voor de afwezigheid van eventuele (druk)fouten en onvolledigheden niet worden inge-staan en aanvaarden de auteur(s), redacteur(en) en uitgever des-wege geen aansprakelijkheid voor de gevolgen van eventueel voor-komende fouten en onvolledigheden.

MAAK KENNIS MET SILENT DUALDE INTELLIGENTE ALL-IN-ONE VENTILATOR VOOR DE BADKAMER, DIE ZICH AUTOMATISCH AANPAST AAN DE OMGEVINGSLUCHT, OM ZO EEN PERFECT KLIMAAT TE CREËREN.

AANWEZIGHEIDSDETECTORGeïntegreerde detector met een grote hoek.AAN/UIT INDICATOR

Geïntegreerde LED indicator voor weergave Aan/Uit modus.

SILENT-BLOCKMotor-waaier combinatie, opgehangen in een Silent-Block, om trillingen te verminderen en een laag geluidsniveau te garanderen.

ROOSTERAerodynamisch rooster voor optimale luchtstroom en prestatie.

TERUGSLAGKLEPVerwijderbare terugslagklep, met luchtgeleiders voor een betere aerodynamische prestatie.

BESCHERMKLASSE ELEKTRONICADubbellaags kunststof afdekplaat, garandeert IP45 klasse van de elektronica, sensoren en aansluitstrips.

• ALL-IN-ONE

• ZELFLERENDDE EERSTE ZELFLERENDE VOCHTSENSOR OP DE MARKT

• TWEE SENSORENAANWEZIGHEID EN RELATIEVE LUCHTVOCHTIGHEID (RV)

• EENVOUDIGE AANSLUITING MIDDELS 2 DRADENMAKKELIJKE, SNELLE EN FOUTLOZE INSTALLATIE

• DE STILSTE OP DE MARKTSLECHTS 26,5 dB(A) - 90 m³/h

www.solerpalau.nl

Met trots presenteren wij u onze nieuwe lucht/water

warmtepomp; de HP-M 25 i. Met deze hybride

warmtepomp kan bij woningen waar nog een goede

cv-ketel aanwezig is een forse besparing op het

gasverbruik worden gerealiseerd. Dat is dus makkelijk

energielabelstappen maken zonder veel gedoe!

Heel Nederland neemt makkelijk gas terug!

www.ithodaalderop.nl/geengedoe

19_0

120

| ID

201

9-29

-08

- Werkt met elk merk/type cv-ketel en

bestaande radiatoren samen

- Benut buitenlucht én ventilatielucht

- Inclusief de slimme Spider Klimaatthermostaat

- Eenvoudige installatie; geen buitendeel/

geen F-gas handelingen

- 7 jaar garantie

HP-M 25 i; de ‘geen-gedoe’ warmtepomp voor elk type woning

VAKBLAD VOOR INSTALLATEURS: VERWARMING - SANITAIR - … · 2020-02-14 · TVVL neemt AcademyNL over...

Documents

Transcript of VAKBLAD VOOR INSTALLATEURS: VERWARMING - SANITAIR - … · 2020-02-14 · TVVL neemt AcademyNL over...