Samenplaatsing van broers en zussen bij uithuisplaatsing ...
Uithuisplaatsing als juridisch instrument in de aanpak van … › doc › pdf ›...
Transcript of Uithuisplaatsing als juridisch instrument in de aanpak van … › doc › pdf ›...
- 1 - SSSSeeeerrrrvvvviiiicccceeeeddddeeee llllaaaaPPPPoooolllliiiitttt iiiiqqqquuuueeeeccccrrrriiiimmmmiiiinnnneeeelllllllleeee
DDDDiiiieeeennnnsssstttt vvvvoooooooorrrr hhhheeeettttSSSSttttrrrraaaaffffrrrreeeecccchhhhtttteeeelllliiiijjjjkkkk bbbbeeeelllleeeeiiiidddd
Uithuisplaatsing als juridisch instrument
in de aanpak van partnergeweld
L’éloignement du domicile en tant
qu’instrument juridique dans la politique
vis-à-vis des violences entre partenaires
Vergelijkende beleidstudie
Etude de politique comparée
Isabelle LECLERCQ
Karel BERTELOOT
Salih SIVRI
Marie-Eve DEFOUR
Janvier/januari 2012
- 2 -
- 3 -
Table des matières
INLEIDING ........................................................................................................... 6
1 BESTAANDE KADER IN BELGIË....................................................................... 8
1.1 STRAFRECHT .................................................................................................... 9 1.1.1 POLITIE .......................................................................................................................... 9 1.1.2 OPENBAAR MINISTERIE............................................................................................... 10 1.1.3 RECHTER ..................................................................................................................... 12 1.2 BURGERLIJK RECHT ......................................................................................... 13 1.3 MULTIDISCIPLINAIRE AANPAK............................................................................ 14 1.4 CONCLUSIES .................................................................................................. 16
2 LE CADRE INTERNATIONAL.......................................................................... 17
2.1 LE NIVEAU EUROPEEN – CONSEIL DE L'EUROPE........................................................ 17 2.2 NIVEAU INTERNATIONAL – NATIONS UNIES .......................................................... 18
3 DISPOSITIONS LEGISLATIVES A L’ÉTRANGER ............................................. 23
3.1 ENGELAND EN WALES ................................................................................ 23 3.1.1 STRAFRECHT ............................................................................................................... 24 3.1.1.1 Politie ....................................................................................................................... 24 3.1.1.2 Openbaar Ministerie................................................................................................. 24 3.1.1.3 Rechter ..................................................................................................................... 26 3.1.2 BURGERLIJK WETBOEK............................................................................................... 26 3.1.3 SAMENVATTING .......................................................................................................... 28 3.2 OOSTENRIJK.............................................................................................. 30 3.2.1 STRAFRECHT ............................................................................................................... 30 3.2.2 ADMINISTRATIEVE PROCEDURE .................................................................................. 31 3.2.3 BURGERLIJKE PROCEDURE .......................................................................................... 33 3.2.4 HULPVERLENINGSMAATREGELEN............................................................................... 34 3.2.5 BESLUIT....................................................................................................................... 35 3.3 LE CANADA................................................................................................. 36 3.3.1 INTRODUCTION............................................................................................................ 36 3.3.2 NIVEAU PÉNAL ............................................................................................................ 36 3.3.2.1 La police................................................................................................................... 36 3.3.2.2 Le procureur ............................................................................................................. 38 3.3.2.3 Le juge...................................................................................................................... 39 3.3.3 DROIT CIVIL................................................................................................................. 39 3.3.3.1 Les ordonnances d'urgence ...................................................................................... 40 3.3.3.2 . Les ordonnances d'aide à la victime....................................................................... 41 3.3.3.3 Les mandats spéciaux............................................................................................... 42 3.3.3.4 Les dispositions additionnelles visant la protection de la victime ........................... 42 3.3.4 CONCLUSIONS ET ÉVALUATIONS:................................................................................ 42 3.3.4.1 Pénal......................................................................................................................... 42 3.3.4.2 Civil.......................................................................................................................... 43 3.4 L'ESPAGNE................................................................................................. 45 3.4.1 INTRODUCTION............................................................................................................ 45 3.4.2 DISPOSITIONS DE DROIT PÉNAL ................................................................................... 45 3.4.2.1 La police................................................................................................................... 46
- 4 -
3.4.2.2 Le ministère public................................................................................................... 48 3.4.2.3 Les magistrats du siège ............................................................................................ 48 3.4.3 L’ORDONNANCE DE PROTECTION ................................................................................ 49 3.4.3.1 La procédure............................................................................................................. 49 3.4.3.2 La protection établie par l’ordonnance..................................................................... 50 3.4.4 CONCLUSIONS ............................................................................................................. 51 3.5 LA FRANCE ................................................................................................. 53 3.5.1 INTRODUCTION............................................................................................................ 53 3.5.2 DISPOSITIONS PÉNALES ............................................................................................... 53 3.5.2.1 Le rôle de la police................................................................................................... 54 3.5.2.2 Le rôle du Ministère public ...................................................................................... 56 3.5.2.3 Le rôle des magistrats du siège ................................................................................ 59 3.5.3 L’ORDONNANCE DE PROTECTION ................................................................................ 60 3.5.3.1 Le champ d’application............................................................................................ 61 3.5.3.2 Les mesures contenues dans l’ordonnance de protection......................................... 62 3.5.3.3 La procédure applicable ........................................................................................... 63 3.5.3.4 Les conséquences attachées au prononcé de l’ordonnance de protection ................ 66 3.5.4 CONCLUSIONS ............................................................................................................. 67 3.6 LE LUXEMBOURG........................................................................................ 69 3.6.1 INTRODUCTION............................................................................................................ 69 3.6.2 NIVEAU PÉNAL ............................................................................................................ 69 3.6.2.1 Mesures policières.................................................................................................... 69 3.6.2.2 Le procureur ............................................................................................................. 70 3.6.2.3 Le juge...................................................................................................................... 70 3.6.3 NIVEAU CIVIL .............................................................................................................. 71 3.6.3.1 Interdiction de retour au domicile consécutive à l'expulsion ................................... 71 3.6.3.2 Injonction de quitter le domicile .............................................................................. 72 3.6.3.3 Injonctions et interdictions applicables lorsque le simple contact auteur/victime est rendu intolérable de par le comportement de l'auteur............................................................. 73 3.6.4 CONCLUSIONS ET EVALUATION DE LA LOI DE 2003 ET DU PROJET DE LOI DU 21 SEPTEMBRE 2010 N° 6181........................................................................................................ 73 3.7 NOORWEGEN ............................................................................................. 75 3.7.1 STRAFRECHT ............................................................................................................... 75 3.7.1.1 Politie ....................................................................................................................... 75 3.7.1.2 Openbaar Ministerie................................................................................................. 76 3.7.1.3 Rechter ..................................................................................................................... 76 3.7.2 BURGERLIJK WETBOEK............................................................................................... 77 3.7.3 SAMENVATTING .......................................................................................................... 77 3.8 NEDERLAND............................................................................................... 78 3.8.1 STRAFRECHT ............................................................................................................... 78 3.8.1.1 Politie ....................................................................................................................... 78 3.8.1.2 Openbaar Ministerie................................................................................................. 79 3.8.1.3 Rechter ..................................................................................................................... 82 3.8.2 BURGERLIJK WETBOEK............................................................................................... 83 3.8.3 WET TIJDELIJK HUISVERBOD ....................................................................................... 83 3.8.3.1 Aanzet tot de WTH .................................................................................................. 83 3.8.3.2 Analyse van de WTH............................................................................................... 85 3.8.3.3 Eerste ervaringen met de WTH................................................................................ 89 3.8.4 SAMENVATTING .......................................................................................................... 91 3.9 ZWEDEN..................................................................................................... 92 3.9.1 STRAFRECHT ............................................................................................................... 92 3.9.1.1 Politie ....................................................................................................................... 92 3.9.1.2 Openbaar Ministerie................................................................................................. 93 3.9.1.3 Rechter ..................................................................................................................... 94
- 5 -
3.9.2 BURGERLIJK WETBOEK............................................................................................... 95 3.9.3 SAMENVATTING .......................................................................................................... 95
4 CONCLUSIONS ............................................................................................. 97
5 BESLUITEN .................................................................................................102
6 RECOMMANDATIONS ..................................................................................107
6.1 L’ELOIGNEMENT DE DOMICILE : UNE REACTION A UNE SITUATION DE CRISE. ................. 107 6.2 INTEGRATION DES MESURES DANS UN PROCESSUS GLOBAL. ...................................... 114 6.2.1 UNIFORMISATION, CENTRALISATION ET TRANSPARENCE DE LA MESURE. ................. 114 6.2.2 VERSANT PSYCHO-SOCIAL ........................................................................................ 117 6.3 ASSURER L’EFFECTIVITÉ DE LA MESURE ............................................................... 118
7 AANBEVELINGEN ........................................................................................120
7.1 UITHUISPLAATSING: EEN REACTIE OP EEN CRISISSITUATIE ...................................... 120 7.2 INTEGRATIE VAN DE MAATREGELEN IN EEN GLOBAAL PROCES. ................................... 127 7.2.1 UNIFORMERING, CENTRALISATIE EN TRANSPARANTIE VAN DE MAATREGEL. ............ 127 7.2.2 PSYCHO-SOCIALE LUIK.............................................................................................. 130 7.3 DE DOELTREFFENDHEID VAN DE MAATREGEL VERZEKEREN ........................................ 131
BIBLIOGRAFIE...................................................................................................133
- 6 -
INLEIDING
De aanpak van partnergeweld vereist een multidisciplinaire benadering waarbij
verschillende actoren uit justitie, politie en de medische, psychologische en sociale
middens hun krachten dienen te bundelen in de strijd tegen dit maatschappelijk fenomeen.
De COL 4/06 betreffende het strafrechtelijk beleid inzake partnergeweld1 heeft een grote
stap in die richting gezet. Uit de evaluatie van de COL 4/06 uitgevoerd door een werkgroep
bij het College van Procureurs-generaal, met de steun van de Dienst voor het
Strafrechtelijk beleid (DSB), zijn er heel veel positieve ontwikkelingen naar voor gekomen
zoals een mentaliteitswijziging bij de politie, aandacht voor het slachtoffer, inschakeling
van de hulpverlening enzovoort. Echter, uit de evaluatie is gebleken dat er weinig tot geen
juridische mogelijkheden zijn voor politie en parket om daders van partnergeweld snel en
onder dwang/drang, de toegang tot de gezinswoning te ontzeggen wat als een groot
knelpunt wordt beschouwd in België.2 Als gevolg van deze conclusie heeft de DSB, in
overleg met de werkgroep bij het College van Procureurs-generaal en het Instituut voor de
Gelijkheid van Vrouwen en Mannen, het initiatief genomen om een vergelijkende studie op
te starten teneinde de buitenlandse rechtssystemen inzake de toepassing van
uithuisplaatsing ter bescherming van slachtoffers van partnergeweld te analyseren en te
vergelijken. Op basis van een bevraging van de landen van de EU via het Europees
Netwerk voor Criminaliteitspreventie (EUCPN)3 omtrent huisverbod en op basis van
buitenlandse literatuur werden er een aantal te bestuderen landen geselecteerd die een
voortrekkersrol hebben of interessante initiatieven hebben genomen op het vlak van
uithuisplaatsing in geval van partnergeweld, met name Canada, Engeland/Wales,
Frankrijk, Luxemburg, Nederland, Noorwegen, Oostenrijk, Spanje, Zweden en Zwitserland.
Het dient opgemerkt te worden dat de vergelijkende studie zich enkel heeft gebaseerd op
de aanpak van partnergeweld in verschillende landen. Andere soorten geweld binnen het
gezin zoals kindermishandeling/-misbruik of ouderenmishandeling werden buiten
beschouwing gelaten in dit onderzoek. Daarnaast valt de bijzondere problematiek van
geweld in het kader van migratie en de getroffen regelingen in sommige bestudeerde
landen m.b.t. de aanpak van daders of opvang van slachtoffers zonder geldige
verblijfsvergunning buiten de marge van deze studie.
Deze vergelijkende studie heeft als doelstelling de bestaande beste praktijken in de
verschillende landen inzake de toepassing van uithuisplaatsing in geval van partnergeweld
1 Gemeenschappelijke omzendbrief nr. COL 4/2006 van de Minister van Justitie en het College van Procureurs-generaal betreffende het strafrechtelijk beleid inzake partnergeweld, Brussel, 1 maart 2006. 2 K. BERTELOOT, S. SIVRI, M-R. BROUCKER, D. REYNDERS en F. GAZAN, Syntheseverslag: evaluatie van de gemeenschappelijke omzendbrief COL 4/06 van de minister van Justitie en het het College van Procureurs-generaal betreffende het strafrechtelijk beleid inzake partnergeweld, Dienst voor het Strafrechtelijk beleid, Brussel, december 2009, 52 p. 3 European Crime Prevention Network: www.eucpn.org.
- 7 -
te analyseren en rapporteren. Op basis van deze analyse kunnen er lessen getrokken
worden en zal er onderzocht worden hoe in België daders van partnergeweld snel en onder
dwang/drang uit de gezinswoning kunnen gezet worden zodat de veiligheid van de
slachtoffers kan gegarandeerd worden. Ongeacht het feit dat er al een wetsvoorstel inzake
preventieve uithuisplaatsing in geval van partnergeweld4 in België werd goedgekeurd,
heeft de DSB zijn studie voortgezet teneinde de beste praktijken in het buitenland in kaart
te brengen en concrete aanbevelingen te formuleren die een bijdrage kunnen leveren aan
de vereiste integrale en geïntegreerde aanpak van partnergeweld.
In eerste instantie worden er in deze studie een aantal internationale en Europese
aanbevelingen en verplichtingen voor België besproken die niet zo maar genegeerd kunnen
worden. Het gaat met name over de Conventie bij de Raad van Europa betreffende het
voorkomen en bestrijden van geweld tegen vrouwen en van huiselijk geweld en een aantal
initiatieven bij de Verenigde Naties. Daarna worden de wettelijke regelingen in de
hierboven genoemde landen onder de loep genomen en bestudeerd. Vervolgens worden er
conclusies getrokken en aanbevelingen geformuleerd die kunnen bijdragen tot het creëren
van een waardevolle en doordachte regeling van uithuisplaatsing in het Belgisch
rechtssysteem.
4 SENAAT, wetsvoorstel van 29 november 2010 tot wijziging van de artikelen 223, 1447 en 1479 van het Burgerlijk Wetboek en van de artikelen 587, 594 en 1280 van het Gerechtelijk Wetboek, inzake preventieve uithuisplaatsing en houdende andere maatregelen ter opvolging en beteugeling van het partnergeweld (opschrift gewijzigd naar ‘Wetsvoorstel betreffende de tijdelijke uithuisplaatsing ingeval van huiselijk geweld’), Parl. St. Senaat 2010-11, nr. 5-539/5. Dit wetsvoorstel zal vervolgens, overeenkomstig art. 77 GW, behandeld worden in de Kamer. Een gelijkaardig voorstel werd overigens eerder genomen in de Kamer: Wetsvoorstel van 26 april 2011 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek en van het Gerechtelijk Wetboek wat de preventieve uithuisplaatsing en andere maatregelen ter opvolging en beteugeling van het partnergeweld betreft, doc 53 1394/001. ,.
- 8 -
1 BESTAANDE KADER IN BELGIË
Vooraleer we de internationale richtlijnen of regelgevingen terzake analyseren, en we de
verschillende landen onder de loep nemen, is het aangewezen na te gaan wat het nu reeds
bestaande kader in België is. Hoe kan momenteel al de veiligheid gegarandeerd worden
door de verwijdering van een agressor uit een woning?
Ter inleiding maken we melding van enkele fundamentele rechten, die op elk niveau de
discussies omtrent huisverbod beïnvloeden. Ook in België dient hiermee steeds rekening
gehouden te worden. Zowel het slachtoffer als de geweldpleger genieten de fundamentele
rechten zoals o.a. voorzien in de Grondwet, het Europees Verdrag voor de Rechten van de
Mens (EVRM) of het Internationaal Verdrag inzake de Burgerlijke en Politieke Rechten
(IVBPR of BUPO). Zo mag volgens art. 3 EVRM niemand onderworden worden aan
foltering, onmenselijke of vernederende behandelingen of straffen. Deze bepaling heeft
rechtstreekse werking in België en verplicht de overheid tot een effectieve bescherming
van zijn burgers tegen mishandeling.5 De overheid moet tijdig ingrijpen indien zij kennis
krijgt van mogelijke mishandeling en heeft dus de plicht om het (potentiële) slachtoffer te
beschermen. Een gelijkaardige verplichting t.a.v. de overheid wordt voorzien in het VN
Vrouwenverdrag.6
Daarnaast garandeert art. 22 GW en art. 8 EVRM een ieder het recht op eerbiediging van
zijn privé- en gezinsleven. Dit geldt uiteraard voor beide partners. Daarenboven kan ook
het recht op ongestoord genot van eigendom relevant blijken, omdat een huisverbod
mogelijks een inperking van dit recht betreft (art. 1 van 1e protocol bij EVRM). Een ieder
heeft ook recht op persoonlijke vrijheid (art. 12 GW en art. 5 EVRM) en de
onschendbaarheid van de woning (art. 15 GW en art. 148 Sw.). De woning wordt door het
Hof van Cassatie gedefinieerd als de plaats die, samen met alle bijgebouwen die erbij
horen, door een persoon als reële woning of verblijfplaats wordt gebruikt, hetgeen hem het
recht verleent op naleving van zijn intimiteit, zijn rust en zijn privéleven.7
Al deze rechten zijn niet absoluut en kunnen van overheidswege ingeperkt worden. De
verschillende rechten dienen ook steeds ten opzichte van elkaar afgewogen te worden. In
het kader van een huisverbod kunnen mogelijks rechten van de geweldpleger ingeperkt
worden om te voorzien in adequate bescherming van het slachtoffer. Om fundamentele
rechten in te perken, moet aan bepaalde voorwaarden worden voldaan. Deze moeten
5 Cass. 1 februari 1995, Arr.Cass. 1995, 117; EHRM 10 mei 2001, Z. e.a. t. Verenigd Koninkrijk, §72; EHRM 4 december 2003, M.C. t. Bulgarije, §149; zie E. BREMS, “De specifieke Belgische wetgeving inzake partnergeweld”, in A. BOAS en J. LAMBERT, La violence conjugale – partnergeweld, 2004, Brussel, Bruylant, 196-197. 6 Verdrag van 18 december 1979 inzake de uitbanning van alle vormen van discriminatie van vrouwen, New York; zie VROUWENRAAD, Het VN-Vrouwenverdrag, 2011, URL: http://www.vrouwenraad.be/; E. BREMS, l.c., 195-196. 7 Cass. 20 december 2000, Bull. 2000, nr. 713, Rev.Dr.Pén. 2001, 584.
- 9 -
bijvoorbeeld bij wet worden voorzien (legaliteitsvoorwaarde); in het belang zijn van de
openbare orde of veiligheid, ter preventie van strafbare feiten, de bescherming van de
gezondheid of de goede zeden, of voor de bescherming van rechten en vrijheden van
anderen (legitimiteitsvoorwaarde); daarenboven noodzakelijk blijken in een democratische
samenleving; en tenslotte proportioneel zijn t.o.v. het beoogde doel.
1.1 Strafrecht
1.1.1 Politie
Overheidsoptreden bij partnergeweld start vaak met een politieoptreden. De
politiediensten beschikken daarbij over een aantal mogelijkheden om in te grijpen.8 Zo kan
de politie bijvoorbeeld bij betrapping op heterdaad van partnergeweld (indien het gaat om
het plegen van een wanbedrijf of misdaad) de persoon onmiddellijk aanhouden voor een
periode van maximaal 24 uur.9 Indien nodig kan men hiertoe de woning ter arrestatie
betreden, zonder echter over te kunnen gaan tot een huiszoeking. Buiten het geval van
heterdaad, kan de politie wel bewarende maatregelen nemen in afwachting dat de
procureur des Konings, door de snelste communicatiemiddelen onverwijld op de hoogte
gebracht, een beslissing neemt.10 De vrijheidsbeneming buiten heterdaad is dus een
exclusieve bevoegdheid van de procureur des Konings, of indien reeds een gerechtelijk
onderzoek hangende is, van de onderzoeksrechter. Indien de aanhouding het betreden van
de woning noodzakelijk maakt (of m.b.t. een opsporing ten huize), volstaat de
toestemming van één van de inwonende partners, in concreto waarschijnlijk het
slachtoffer.11 Indien het slachtoffer van partnergeweld verzoekt het misdrijf vast te stellen,
worden de bevoegdheden van de procureur des Konings en zijn hulpofficieren verruimd
alsof de feiten op heterdaad werden vastgesteld.12
In de aanpak van situaties van partnergeweld heeft de politie zich te houden aan een
aantal richtlijnen uit de omzendbrief COL 4/2006. Zo dient de politie o.a. het slachtoffer te
vragen of het hulp wenst van de dienst slachtofferhulp of van een gespecialiseerde dienst.
8 Zie Wet van 5 augustus 1992 op het politieambt, B.S. 22 december 1992; specifiek m.b.t. partnergeweld werden deze mogelijkheden op strafrechtelijk vlak opgelijst in Gemeenschappelijke Omzendbrief nr. COL 4/2006 van de Minister van Justitie en het College van Procureurs-generaal betreffende het strafrechtelijk beleid inzake partnergeweld, Brussel, 1 maart 2006. 9 Zie art. 1 wet van 20 juli 1990 betreffende de voorlopige hechtenis, B.S. 14 augustus 1990 (hierna: Voorlopige Hechteniswet); zie ook art. 41 Sv. 10 Art. 2, 2° Voorlopige Hechteniswet; zie R. VERSTRAETEN, Handboek strafvordering, Antwerpen, Maklu, 2007, 268-269, 335, en 1019-1020. 11 De wet 1997 heeft art. 46 Sv. doelbewust in die zin gewijzigd. Zie wet van 24 november 1997 strekkende om het geweld tussen de partners tegen te gaan, B.S. 6 februari 1998; Omzendbrief COL 4/2006, 13. 12 Zie C. VERSCHUEREN, “De wet van 24 november 1997 ertoe strekkende het geweld tussen partners tegen te gaan: een schoolvoorbeeld van hedendaagse wetgeving?”, R.W. 1998-99, nr. 29, 1064.
- 10 -
Indien nodig dient de politie de doorverwijzing naar zulk een dienst te organiseren.13
Daarenboven dient de politie in de mate van het mogelijke te voorkomen dat het
slachtoffer zelf de echtelijke verblijfplaats moet verlaten met het oog op zijn/haar
veiligheid en, in voorkomend geval, die van de kinderen. In de praktijk zal de politie de
vermoedelijke pleger verzoeken om tijdelijk een andere verblijfplaats te zoeken. Indien
deze weigert de woning vrijwillig ter verlaten, en er geen mogelijkheden tot arrestatie
bestaan, kan de politie de persoon niet manu militari uit de woonst verwijderen.14
Ook wordt aanbevolen het verhoor van de partner die ervan verdacht wordt geweld te
hebben gepleegd, niet te laten doorgaan in de verblijfplaats van het koppel, maar op het
politiebureau. De geweldpleger meenemen of oproepen naar het politiebureau is immers
een belangrijke fase in het proces om hem aan de wet te herinneren (COL 4/06, p. 12). In
de praktijk gebeurt dit meestal, zeker in geval van ernstige incidenten. Omwille van
tijdsgebrek, beperkte capaciteit of praktische beperkingen is uitvoering van deze
maatregel niet steeds mogelijk. Indien het verhoor niet in het politiebureau kan doorgaan,
tracht men dit toch te doen in het politievoertuig om ongeveer een gelijkaardig effect te
verkrijgen.15
Naast deze werking van de politie in een strafrechtelijk kader, bestaan er een aantal
opdrachten van bestuurlijke politie. Ter uitvoering van deze opdrachten, kunnen de
politiediensten een aantal maatregelen treffen, waaronder een bestuurlijke aanhouding van
maximaal 12 uur (art. 31 Wet Politieambt). Daarnaast zijn er nog politiemaatregelen in het
kader van bestuurlijke opdrachten of bestuurlijke sancties waarbij er beroep wordt gedaan
op politie mogelijk, doch deze worden niet ingezet in de aanpak van partnergeweld.16
1.1.2 Openbaar Ministerie
De politie zal het openbaar ministerie in kennis stellen van de vastgestelde misdrijven. Het
is eveneens mogelijk dat het openbaar ministerie optreedt zonder voorafgaande
interventie door politie (bijvoorbeeld door rechtstreekse klacht van het slachtoffer of door
melding vanuit andere actoren). In bepaalde gevallen zal de kennisgeving door de politie
aan het parket onmiddellijk volgen na de interventie.17
13 Overeenkomstig Omzendbrief GPI 58 van 4 mei 2007 betreffende 14 K. BERTELOOT, S. SIVRI en M. BROUCKER, Syntheseverslag: evaluatie van de gemeenschappelijke omzendbrief COL 4/06 van de minister van Justitie en het het College van Procureurs-generaal betreffende het strafrechtelijk beleid inzake partnergeweld, Dienst voor het Strafrechtelijk beleid, Brussel, december 2009, 44. 15 K. BERTELOOT, S. SIVRI en M. BROUCKER, Analyse van de vragenlijsten met betrekking tot de gemeenschappelijke omzendbrief COL 4/2006 van de Minister van Justitie en het College van Procureurs-generaal betreffende het strafrechtelijk beleid inzake partnergeweld, Dienst voor het Strafrechtelijk beleid, Brussel, december 2009, 66-67. 16 Zie E. DE BOCK, Onderzoeksrapport bestuurlijke sanctioneringmechanismen, Universiteit Antwerpen, 2007, 247 p. 17 Mogelijks aan de parketmagistraat met dienst; zie omzendbrief COL 4/2006, 13-14.
- 11 -
De procureur des Konings (PK) kan een persoon van zijn vrijheid benemen voor een
periode van maximaal 24 uur, ook buiten het geval van heterdaad, indien er ernstige
aanwijzingen van schuld aan een misdaad of wanbedrijf bestaan.18 De PK beschikt
daarnaast over een aantal opties om het strafrechtelijk traject verder te zetten (oriëntatie
naar onderzoeksrechter of rechtbank) of op het niveau van het opsporingsonderzoek af te
ronden (bemiddeling in strafzaken en minnelijke schikking). Daarnaast kan de PK ook
seponeren, eventueel voorwaardelijk (praetoriaanse probatie).
De procedure van bemiddeling in strafzaken zoals voorzien in art. 216ter Sv. kan mogelijks
ingezet worden bij partnergeweld. De minnelijke schikking mogelijks ook (art. 216bis Sv.)
doch hierbij zijn geen opties in het kader van een huisverbod mogelijk. De bemiddeling in
strafzaken geeft de PK de mogelijkheid om bij eerder lichte misdrijven19 de dader op te
roepen en hem bepaalde voorwaarden voor te stellen. De vervulling van deze voorwaarden
heeft het verval van de strafvordering tot gevolg.
Zo kan de procureur des Konings aan de verdachte verzoeken om:
• de door het misdrijf veroorzaakte schade te vergoeden of te herstellen en hem
hiervan het bewijs te leveren, hij kan daartoe het slachtoffer oproepen en
bemiddelen over de schadevergoeding en de regeling ervan;
• een geneeskundige behandeling of iedere andere passende therapie te volgen,
gedurende een periode van maximum 6 maand, in het geval de dader van het
misdrijf zich voor het misdrijf op een ziekteverschijnsel of een drank- of
drugsverslaving beroept;
• een dienstverlening uit te voeren van maximaal 120 uur, binnen een door hem
bepaalde termijn (minstens 1 maand en maximum 6 maanden);
• een opleiding te volgen van maximaal 120 uur, binnen een door hem bepaalde
termijn (minstens 1 maand en maximum 6 maanden).
De toepassing van de bemiddeling in strafzaken in de verschillende gerechtelijke
arrondissementen werd geuniformiseerd via de gemeenschappelijke omzendbrief COL
8/99.20 In deze omzendbrief wordt het slachtoffer en een herstelgerichte logica voorop
gesteld, hoewel de bemiddeling ook ruimer wordt toegepast.21
Het openbaar ministerie kan slechts ageren indien er een misdrijf werd gepleegd. Dit
brengt met zich mee dat dit plegen van een misdrijf aantoonbaar dient te zijn. Er zijn dus
geen opties om preventief op te treden. Ook indien aangenomen wordt dat eens het
18 Art. 2 Voorlopige Hechteniswet. 19 Er zou op de feiten in concreto geen straf uitgesproken worden met een hoofdstraf van meer dan twee jaar gevangenis of een zwaardere straf. 20 Gemeenschappelijke omzendbrief nr. COL 8/99 van de Minister van Justitie en het College van Procureurs-generaal inzake de bemiddeling in strafzaken, Brussel, 7 mei 1999. 21 Zie T. GOOSEN, A. LE ROY, F. L'HEUREUX, E. SNEIDERS en A. WARRANT, Bemiddeling in strafzaken - Médiation pénale 2002, Brussel, FOD Justitie - Dienst Justitiehuizen, 2003, p. 1-2 gemeenschappelijke conclusies; zie K. BEYENS en A. RAES, “Bemiddeling bij meerderjarigen. Een overzicht van de initiatieven in België”, in L. KOOLS (ed.), Bemiddeling en herstel in de strafrechtsbedeling, Brugge, Die Keure, 2006, 27-67.
- 12 -
openbaar ministerie op de hoogte komt van vermoedelijke feiten van partnergeweld of een
dreiging tot partnergeweld, er waarschijnlijk al verschillende misdrijven werden gepleegd
in het gezin, kan het openbaar ministerie weinig ondernemen indien die misdrijven niet
aantoonbaar zijn. Omzendbrief COL 4/2006 schrijft wel voor dat van elke melding van
partnergeweld een “spoor van de tussenkomst” bewaard blijft.22 Op die manier kunnen er
wel lijvige dossiers23 ontstaan van verschillende meldingen zonder dat er ergens een
strafrechtelijk gevolg aan kan gekoppeld worden. Op basis van zulke meldingen zou de
politie of het openbaar ministerie moeten kunnen reageren.
Het openbaar ministerie kan personen geen huisverbod opleggen, noch ze dwingen tot het
volgen van een bepaalde vorming. De verdachte moet steeds instemmen met de
maatregelen. Hij/zij zal dit doen om bijvoorbeeld een veroordeling te vermijden. Maar
indien er geen misdrijf werd gepleegd of deze niet bewijsbaar blijken te zijn, hoeft de
verdachte geen veroordeling te vrezen en zal deze minder geneigd zijn om mee te gaan in
een bemiddeling in strafzaken. De zogenaamde stok achter de deur van het openbaar
ministerie valt hier weg.
1.1.3 Rechter
Ook een onderzoeksrechter kan een persoon onmiddellijk van zijn vrijheid benemen indien
er ernstige aanwijzingen van schuld aan een misdaad of een wanbedrijf bestaan.24 Slechts
in geval van volstrekte noodzakelijkheid voor de openbare veiligheid en indien het feit voor
de verdachte een correctionele hoofdgevangenisstraf van een jaar of een zwaardere straf
tot gevolg kan hebben, kan de onderzoeksrechter een bevel tot aanhouding verlenen.25
Net om tegemoet te komen aan deze strafvereisten om de voorlopige hechtenis te kunnen
toepassen, werd doelbewust art. 410 Sw. aangepast en voorzien van een strafverzwaring
i.v.m. slagen en verwondingen toebrengen aan de partner.26
Binnen de vijf dagen na de voorlopige hechtenis dient de raadkamer te beslissen over de
handhaving ervan of de vrijlating.27 Deze vrijlating kan afhankelijk gemaakt worden van de
naleving van enkele voorwaarden. Ook de onderzoeksrechter kan de persoon eerder
vrijlaten onder voorwaarden. Een contactverbod met het slachtoffer – de facto een
22 Zie COL 4/2006, 10. 23 Bijvoorbeeld indien gebruik wordt gemaakt van het Ambtshalve Politioneel Onderzoek, zie omzendbrief nr. 8/2005 van het College van Procureurs-generaal betreffende het Ambtshalve Politioneel Onderzoek (A.P.O.) en het Vereenvoudigd Proces-Verbaal (V.P.V.), Brussel, 15 maart 2007, herzien 15 maart 2007. 24 Art. 3 en 10 Voorlopige Hechteniswet. 25 Art. 16 §1 Voorlopige Hechteniswet. 26 Zie wet 28 januari 2003 tot toewijzing van de gezinswoning aan de echtgenoot of aan de wettelijk samenwonende die het slachtoffer is van fysieke gewelddaden vanwege zijn partner en tot aanvulling van artikel 410 van het Strafwetboek, B.S. 12 februari 2003; KAMER, Verslag van 23 juli 2002 namens de commissi voor de justitie, Doc 50 1693/006. Zie ook H. VANBOCKRIJCK, “La loi du 28 janvier 2003 visant à l’attribution du logement familial et à l’aggravation des sanctions pénales en cas de violences conjugales”, Vigiles, nr. 4, 2004, 103-111. 27 Art. 21 en 35 Voorlopige Hechteniswet.
- 13 -
huisverbod – valt hierbij onder de mogelijkheden. Ook bijvoorbeeld het opstarten of volgen
van een bepaalde behandeling of vorming is mogelijk.
De opties voor de vonnisrechter zijn nog ruimer. Zo kan de veroordeelde voor
partnergeweld een effectieve gevangenisstraf worden opgelegd. Het is mogelijk dat de
rechter uitstel van de tenuitvoerlegging van de straf(fen) of opschorting van de uitspraak
toekent en daarbij (probatie)voorwaarden oplegt.28 Een huisverbod of contactverbod is
daarbij een mogelijke voorwaarde. Gelijkaardige maatregelen zijn mogelijk tijdens de
strafuitvoering (voorwaardelijke invrijheidstelling).29
1.2 Burgerlijk Recht
Door de wet van 28 januari 200330 kan het slachtoffer van partnergeweld de toewijzing
van het genot van de gemeenschappelijke gezinswoning vragen. Hij/zij doet dit in het
kader van dringende en voorlopige maatregelen, in voorkomend geval bij de vrederechter
of de voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg. Zulke dringende en voorlopige
maatregelen zijn mogelijk voor echtgenoten (art. 223 B.W.), voor wettelijk
samenwonenden (art. 1479 B.W.) of tijdens een echtscheidingsprocedure (art. 1280
Ger.W.). Voor feitelijk samenwonenden is geen gelijkaardige bescherming voorzien,
hoewel via een kort geding procedure gelijkaardige oplossingen verkregen kunnen
worden.31
De toewijzing is mogelijk in geval van fysiek partnergeweld; verkrachting; poging tot
verkrachting, doodslag, moord of vergiftiging; of indien er ernstige aanwijzingen tot zulke
gedragingen bestaan. Voor andere geweldsvormen of bedreigingen bijvoorbeeld is een
toewijzing niet mogelijk. Een preventieve toewijzing is aldus eveneens niet mogelijk,
hoewel de rechter het genot van de gezinswoning ook zonder partnergeweld kan
toewijzen. De toewijzing kan immers een “normale” dringende en voorlopige maatregel
zijn n.a.v. een verstoorde verstandhouding tussen de partners. Indien voldaan aan de
voorwaarden van de wet van 2003, is de rechter echter verplicht tot toewijzing. Het
slachtoffer moet de toewijzing wel steeds uitdrukkelijk vragen aan de rechter.32
28 Zie art. 1 wet van 29 juni 1964 betreffende de opschorting, het uitstel en de probatie, B.S. 17 juli 1964. 29 Het aspect van de strafuitvoering valt buiten het bestek van dit rapport; zie E. MAES, De voorwaardelijke invrijheidstelling in België. Wetgeving, beleid en praktijk, Nationaal Instituut voor Criminalistiek en Criminologie, 2004, URL: http://nicc.fgov.be/. 30 Wet 28 januari 2003 tot toewijzing van de gezinswoning aan de echtgenoot of aan de wettelijk samenwonende die het slachtoffer is van fysieke gewelddaden vanwege zijn partner en tot aanvulling van artikel 410 van het Strafwetboek, B.S. 12 februari 2003 31 R. HEPS en N. DE HONDT, l.c., 22; alwaar verwezen wordt naar F. SWENNEN en T. TOREMANS, “Kort geding en personen- en familierecht” in VLAAMSE CONFERENTIE VAN DE BALIE TE ANTWERPEN (ed.), Kort geding, Brussel, Larcier, 2009, (83) 110, nr. 75. 32 F. DHONT, “De Belgische wetgeving betreffende de bestrijding van partnergeweld”, in A. BOAS en J. LAMBERT, La violence conjugale – partnergeweld, 2004, Brussel, Bruylant, 178-184; H. VANBOCKRIJCK, l.c., 107.
- 14 -
Hoewel de procedure tot toewijzing van de gezinswoning redelijk vlot kan verlopen, blijft
wel enige tijd nodig zodat er niet gesproken kan worden van een onmiddellijke
uithuisplaatsing.33
Een gelijkaardige mogelijkheid werd gecreëerd bij de ontbinding van een
huwelijksvermogen volgens het wettelijk stelstel (art. 1447 B.W.). Het betreft hier echter
een definitieve verdeling, waartoe de dader veroordeeld dient te zijn voor verkrachting,
fysiek partnergeweld of poging tot verkrachting, doodslag, moord of vergiftiging.
Daarenboven moet de gezinswoning tot het gemeenschappelijk vermogen behoren.34
Uit een evaluatie uitgevoerd door het Instituut voor de Gelijkheid van Vrouwen en Mannen
blijkt dat er weinig gebruik gemaakt wordt van de mogelijkheden uit de wet van 2003.
Daarenboven bevat de procedure nog een aantal tekorten.35 Om tegemoet te komen aan
de lacunes in de wet van 2003 voorziet het Nationaal Actieplan Partnergeweld 2010-2014
(NAP) in de oprichting van een werkgroep rond de thematiek van de huisvesting.36 Het
NAP vermeldt volgende lacunes waaraan een oplossing dient gevonden te worden:
slachtoffers denken vaak onterecht dat het gaat om een onmiddellijke uitzetting; situaties
van partnergeweld worden algemeen nog te veel miskend door de wereld van het gerecht
en advocaten; en tal van gevallen ontsnappen eraan gezien het toepassingsgebied van de
wet beperkt is tot het huwelijk en wettelijk samenwonenden.
1.3 Multidisciplinaire aanpak
Partnergeweld is een complex fenomeen en vergt een integrale aanpak. Noch de
strafrechtelijke, noch de burgerlijke weg alleen kunnen de (achterliggende) problematieken
van partnergeweld oplossen. Zowel het NAP als omzendbrief COL 4/06 vertrekken dan ook
vanuit een noodzaak tot multidisciplinaire samenwerking. Het NAP beschrijft daartoe een
gemeenschappelijke strategie voor de federale overheid, de Gemeenschappen en de
Gewesten. Omzendbrief COL 4/2006 voorziet in richtlijnen voor het openbaar ministerie
die deze multidisciplinaire aanpak moeten versterken. Zo is elke procureur des Konings
verantwoordelijk voor de opmaak van een arrondissementeel actieplan met het oog op de
bestrijding van partnergeweld in zijn arrondissement, waarbij er de nodige
samenwerkingsprotocollen worden afgesloten met de aanwezige psycho-medico-sociale
diensten.
33 R. HEPS en N. DE HONDT, l.c., 22. 34 H. VANBOCKRIJCK, l.c., 109; R. HEPS en N DE HONDT, l.c., 23. 35 F. GOFFINET, Evaluatie van de wet 28 januari 2003 tot toewijzing van de gezinswoning aan de echtgenoot of aan de wettelijk samenwonende die het slachtoffer is van fysieke gewelddaden vanwege zijn partner, IGVM, 2006. 36 Nationaal actieplan ter bestrijding van partnergeweld en andere vormen van intrafamiliaal geweld 2010-2014, goedgekeurd door de Interministeriële Conferentie Integratie in de maatschappij op 23 november 2010, 19.
- 15 -
Echter, deze multidisciplinaire aanpak kent nog een aantal knelpunten: bijvoorbeeld het
gebrek aan informatiedeling; de onbeperktheid van de hulpverlening, niet in het minst
t.a.v. dadertherapie; het gebrek aan ketenaanpak, casusmanagement en multidisciplinair
gezinsgericht aanbod.37 Het vormt een opdracht voor elke betrokken overheid om deze
knelpunten te verhelpen.
In verschillende regio’s in België wordt gewerkt aan een multidisciplinair samenwerken,
hetgeen zich uit in samenwerkingverbanden, protocols, netwerken, vormingen en
deskundigheidsbevordering.38 Het blijft echter een moeilijke discussie omtrent de preciese
rolverdeling tussen justitiële actoren en actoren met een taak tot hulpverlening. Enerzijds
moeten deze verschillende actoren samenwerken in de aanpak van partnergeweld, en
anderzijds heeft ieders wel zijn specifieke taak te vervullen. Specifiek omtrent het
huisverbod en de achterliggende inschatting van de aanwezige risico’s of gevaren in een
gezin, zal deze rolverdeling verder uitgeklaard dienen te worden.39 Bij een invoering van
een Belgisch huisverbod zal dit vraagstuk verder uitgeklaard moeten worden.
Immers, ook in België wordt er al geruime tijd nagedacht over een mogelijke invoering van
een huisverbod naar buitenlandse voorbeelden. De discussie wordt voornamelijk gevoerd
in het (federaal) parlement en enkele geschriften.40 Recentelijk werd er een tekst door de
37 P. FRANCK, “Multidisciplinaire aanpak van familiaal geweld”, in H. BLOW (red.), o.c., 2011; M. WEEWAUTERS, “Partnergeweld stopt niet vanzelf”, in SENSOA, jaarboek 2004, 53-63; A. SLOCK, “Familiaal geweld: iedereen verantwoordelijk”, in K. DE GROOF en T. DE GENDT (red.), Kans op slagen, Lannoo, Leuven, 2007, 87-98. 38 P. FRANCK, l.c. 39 Zie M. WEEWAUTERS en A. GROENEN, “Detectie en risicotaxatie inzake partnergeweld in België. Enkele aanbevelingen”, in H. BLOW (red.), o.c., 2011; L. PAS, “Een werkmodel voor huisartsen bij de aanpak van partnergeweld”, in A. GROENEN, E. JASPAERT en G. VERVAEKE (red.), Partnergeweld, als liefde een gevecht wordt, Acco, Leuven, 2011, 85-100; K. DE GROOF en W. VAN CAMPENHOUT, “Een risicotaxatie van partnergeweld in de context van een Centrum Algemeen Welzijnswerk”, in A. GROENEN, E. JASPAERT en G. VERVAEKE (red.), o.c., 101-114. 40 Zie KAMER, Voorstel van resolutie van 20 december 2002 betreffende de nood aan een wettelijk kader inzake de uithuisplaatsing van daders van intrafamiliaal geweld, doc 50 2209/001; SENAAT, Wetsvoorstel van 14 mei 2004 tot wijziging van de artikelen 223, 1447 en 1479 van het Burgerlijk Wetboek en van de artikelen 587, 594 en 1280 van het Gerechtelijk Wetboek, inzake preventieve uithuisplaatsing en houdende andere maatregelen ter opvolging en beteugeling van het partnergeweld, 3-701/1; dit wetsvoorstel werd opnieuw ingediend op 9 april 2008 (4-684/1) en op 29 november 2010 (5-539/1); Een kopie van dit wetsvoorstel werd eveneens in de Kamer ingediend, zie KAMER, Wetsvoorstel van 26 april 2011 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek en van het Gerechtelijk Wetboek wat de preventieve uithuisplaatsing en andere maatregelen ter opvolging en beteugeling van het partnergeweld betreft, doc 53 1394/001; N. NEUTELEERS, “Uithuisplaatsing van geweldplegers”, in SENSOA, jaarboek 2004, 64-73; L. STEVENS, Uithuisplaatsing van daders van familiaal geweld, 25 jaar VK Antwerpen, jong geleerd, ooit gedaan?, september 2004; R. HEPS en N. DE HONDT, l.c., 20-38; F. DHONT, l.c., 161-184; T. MOREAU, “Un regard juridique sur les violences conjugales”, in N FROGNEUX en P. DE NEUTER, Violences et agressivités au sein du couple, Brussel, Bruylant, 2009, 79-107; P. KELLENS en S. DEMET, Intramuraal geweld, hervorming en modernisering van het strafwetboek, Katholieke Universiteit Leuven, onderzoeksrapport in opdracht van Miet Smet, 1996; I. STALS, Huiselijk geweld, Politie praktijk boeken, Maklu, Antwerpen, 2005, 270 p.; C. BUCKENS, “Partnergeweld en de afhandeling door het parket”, in A. GROENEN, E. JASPAERT en G. VERVAEKE (red.), Partnergeweld, als liefde een gevecht wordt, Acco, Leuven, 2011, 193-207; Advies 89 van 1 oktober 2004 van de raad van de gelijke kansen voor mannen en vrouwen betreffende de huisplaatsing in het kader van geweld op vrouwen;
- 16 -
Senaat aangenomen.41 De mogelijkheid tot huisverbod zou eerder voorzien worden in een
ruimer kader dan enkel voor partnergeweld.42
In een multidisciplinaire aanpak zouden de hierboven besproken mogelijkheden aangaande
strafrecht en burgerlijk recht gecombineerd dienen te worden, waarbij er in de toekomst
de lacunes hierbij (bijvoorbeeld inzake crisisinterventie) opgevuld kunnen worden.
Immers, indien een strafrechtelijk optreden niet mogelijk is aangezien politie of parket
geen misdrijf kan vaststellen, en indien een slachtoffer geen burgerlijke maatregelen
vraagt, is een optreden van de overheid in situaties waar geweld vermoed wordt, bijzonder
moeilijk. De rol van andere professionelen zoals huisartsen, sociaal werkers, leraars, … die
een vermoeden krijgen van een (potentiële) geweldsituatie in een gezin wordt vervolgens
belangrijker, doch blijft bijzonder moeilijk.43
In het nieuwe wetsvoorstel betreffende de tijdelijke uithuisplaatsing ingeval van huiselijk
geweld wordt voorzien in een mogelijkheid voor de procureur des Konings om de
procedure voor de burgerlijke rechter te vorderen.
1.4 Conclusies
Zowel het Belgische strafrecht als het burgerlijk recht voorzien reeds in bepaalde vormen
van uithuisplaatsing. Deze maatregelen bevatten echter nog verschillende beperkingen,
aangezien deze louter mogelijk zijn als reactie op effectief gepleegd geweld, en deze
onvoldoende mogelijkheden bieden om onmiddellijk in crisissituaties in te grijpen. Ook de
multidisciplinaire aanpak van partnergeweld, waarin een huisverbod zich dient te profileren
(zie infra: aanbevelingen), kent een aantal probleempunten.
De meest relevante methoden om te kunnen voorzien in een snelle reactie op
partnergeweld lijken enerzijds de bemiddeling in strafzaken en anderzijds de procedures
van dringende en voorlopige maatregelen. Verschillende studies hebben echter reeds
aangetoond dat deze opties ontoereikend zijn om terdege te kunnen voorzien in de
bescherming van de burgers. Terecht leeft er hedendaags een discussie omtrent de
mogelijke invoering van een ‘huisverbod’ of een ‘tijdelijke uithuisplaatsing’, waar
onderhavig rapport een bijdrage in wenst te zijn.
41 SENAAT, Wetsvoorstel betreffende de tijdelijke uithuisplaatsing ingeval van huiselijk geweld, 18 oktober 2011, 5-539/5. 42 Zie ook SENAAT, Wetsontwerp van 23 augustus 2011 houdende instemming met het Verdrag van de Raad van Europa inzake de bescherming van kinderen tegen seksuele uitbuiting en seksueel misbruik, gedaan te Lanzarote op 25 oktober 2007, 5-1204/1; en SENAAT, Wetsontwerp van 19 juli 2011 tot wijziging en aanvulling van het Strafwetboek teneinde het misbruik van de zwakke toestand van personen strafbaar te stellen, en de strafrechtelijke bescherming van kwetsbare personen tegen mishandeling uit te breiden, 5-1095/3. 43 Zie P. LAMBERT, “Violence conjugale, secret professionnel et non-assistance à personne en danger”, in A. BOAS en J. LAMBERT, o.c., 185-189 ; A. SLOCK, l.c., 93-96.
- 17 -
2 LE CADRE INTERNATIONAL
Après avoir défini la situation en Belgique, nous devons établir la cadre international dans
lequel doit se placer toute évolution future. D’une part, le Conseil de l’Europe vient
d’adopter une convention juridiquement contraignante que le nouvel accord de
gouvernement a prévu de ratifier (3.1)44. D’autre part, les Nations Unies ont établi
diverses recommandations aux Etats en la matière qui restent des références (3.2.)
2.1 Le niveau européen – conseil de l'europe
La convention du Conseil de l’Europe sur la prévention et la lutte contre la violence à
l’égard des femmes et la violence domestique constitue le premier instrument européen
juridiquement contraignant en la matière. Ouvert à la ratification des Etats membres, elle
n’a pas encore été adoptée par la Belgique.
Cette convention règle notamment la question des ordonnances d’urgence et de protection
que les Etats membres doivent adopter afin de lutter de façon effective contre la violence à
l’égard des femmes.
Tout d’abord, l’ordonnance d’urgence, telle que développée dans la convention, a pour
objectif de garantir le départ de l’auteur en cas de danger immédiat. Considérant
qu’instaurer une distance physique entre les protagonistes est la façon la plus efficace de
protéger la victime, elle veut néanmoins éviter la mise à l’abri précipitée de la victime et
ses conséquences néfastes.
Pour se faire, les parties devront doter les autorités compétentes - à l’appréciation des
Etats membres - du pouvoir d’ordonner à l’auteur des violences de quitter le domicile de la
victime et de l’empêcher d’y revenir ou de contacter celle-ci après qu’un acteur pertinent ai
évalué le danger immédiat inhérent à la situation.45
Concernant la durée de la mesure, celle-ci sera à déterminer au niveau national. Elle devra
assurer la sécurité de la victime sans compromettre les droits fondamentaux de l’auteur.46
La convention édicte un deuxième outil à développer au sein des Etats membres :
l’ordonnance d’injonction ou de protection. Celle-ci doit garantir la protection de la
victime contre les actes de violence en interdisant, restreignant ou prescrivant une
certaine conduite à l’auteur de ceux-ci47.
44 Projet de Déclaration de politique générale, Décembre 2011, p.159. 45 Convention du Conseil de l’Europe sur la prévention et la lutte contre la violence à l’égard des femmes et la violence domestique, art 52 46 Idem 47 Ibidem, art 53
- 18 -
Afin que les modalités pratiques des ordonnances de protection ne dissuadent pas les
victimes d’émettre toute demande de protection, elles devront offrir une protection
immédiate et ne pourront constituer une charge financière ou administrative excessive.
Leur décernement provisoire « ex parte » (à la demande d’une seule partie) devra être
envisageable tout en prévoyant les modalités de recours nécessaires au respect des droits
de la défense et aux conditions d’un procès équitable et impartial. Enfin, ces ordonnances
devront être mentionnées dans le cadre de toute autre procédure et leur violation devra
être passible de sanctions dissuasives, effectives et proportionnées48.
Par ailleurs, les Etats parties ont le choix du/des régime(s) juridique(s) dans le cadre
du(des)quel(s) ces ordonnances sont rendues (droit pénal, civil ou administratif) et doivent
s’assurer du respect du principe de sécurité juridique (durée d’une mesure déterminée).49
Les différentes ordonnances (d’urgence et d’injonction/protection) doivent pouvoir être
complémentaires afin d’apporter une solution juridique rapide permettant la protection
effective de la victime et la prévention de la violence à son égard. En outre, l’engagement
de poursuites pénales ou d’une procédure de divorce ne peut constituer une condition
préalable au décernement de ces ordonnances.50
2.2 Niveau international – Nations Unies
Le contexte international n’impose aucune modalité juridiquement contraignante en
matière d’ordonnance de protection et d’urgence. Cependant, les Nations Unies se sont
penchées sur la question et ont mis en exergue des points d’attention pour une politique
cohérente et effective en la matière. En effet, le Conseil économique et social des Nations-
Unies (ci-après le Conseil des Nations Unies) a établi, dans un texte resté une référence,
les conditions préalables à une application effective de dispositions législatives.
D'après le Conseil économique et social des Nations Unies (ci-après, le Conseil des Nations
Unies), des mesures efficaces en matière de prévention visent à gérer les risques, garantir
la sécurité et l’autonomie des victimes et responsabiliser les auteurs de violence51. Ces
mesures doivent être mises en œuvre de façon globale, coordonnée, systématique et
durable et être sanctionnées par un système de contrôle et de suivi.
Ainsi, des formations doivent être dispensées aux agents de police et aux acteurs
judiciaires concernés pour leur permettre d'éviter tout phénomène de victimisation
48 Idem 49 Idem 50 Idem 51 NATIONS UNIES, Conseil économique et social, Rapport de la réunion du groupe intergouvernemental d’experts chargé d’examiner et d’actualiser les stratégies et mesures concrètes types relatives à l’élimination de la violence contre les femmes dans le domaine de la prévention du crime et de la justice pénale, Bangkok, 2009, p.16, ci-après dénommé « Stratégies et mesures concrètes types relatives à l’élimination de la violence contre les femmes »
- 19 -
secondaire, d'évaluer le degré d'insécurité de la victime, d'assurer la gestion des risques et
d'utiliser et de faire respecter les ordonnances de protection.52
Les agents de police devraient être au fait des éléments étiologiques, victimologiques et
législatifs principaux inhérents à la violence conjugale mais aussi avoir été formés aux
techniques d’intervention pertinente dans ce domaine. Les magistrats, quant à eux,
devraient être formés aux ordonnances de requête et de protection et à la détermination
des peines dans ce domaine, afin d’être capables d’informer les victimes des voies de
recours existantes dans le domaine de la violence intrafamiliale.53
C’est donc en responsabilisant les acteurs de la chaine judiciaire par la mise sur pied de
mécanismes appropriés de supervision54 et de sanctions55 qu’il sera possible de faire
respecter les prescrits législatifs. L'application de la loi doit être effective si elle veut lutter
contre le sentiment d'impunité de l'auteur des violences, le sentiment d'insécurité de la
victime et favoriser tout dépôt de plainte en la matière.
Par ailleurs, la crédibilité du système sera déterminée par le suivi et le contrôle réels des
ordonnances. La mise en place d'un système d'enregistrement permettant aux agents de
police ou aux fonctionnaires de la justice pénale d'être informés de l'existence préalable
d'une telle ordonnance - et donc d'un état de récidive ou de violation d'un ordre judiciaire
potentiel -56 est donc à envisager. En outre, la sanction de toute violation doit être
légalement prévue et appliquée57.
Enfin, en termes psychosociaux, la responsabilisation et l’accompagnement des victimes
et auteurs ne peuvent être négligés. Il est important de développer une approche
multisectorielle permettant une prise en charge des parties, notamment par la mise sur
pied de services d’interventions en cas de crise, des services de consultation d’urgence et
d’aiguillage vers les services compétents, de services de réadaptation à long terme…58
Le Conseil des Nations Unies a par ailleurs énoncé certaines recommandations concernant
chaque acteur :
• La police
Il est important que les lois régissant la question de la violence familiale responsabilisent
les policiers et déterminent des lignes directrices leur permettant d'assurer efficacement la
52 Ibidem, p. 24 53 NATIONS UNIES, Conseil économique et social, Plan de loi type sur la violence dans les relations familiales et interpersonnelles, 1996, articles 62-68. Ci-après dénommé « Plan de loi type sur la violence dans les relations familiales et interpersonnelles » 54 Stratégies et mesures concrètes types relatives à l’élimination de la violence contre les femmes, Op. cit., p.20 55 NATIONS UNIES, Département des affaires économiques et sociales, Manuel de législation sur la violence à l’égard des femmes, New York, 2010, p. 22. Ci-après dénommé « Manuel de législation sur la violence à l’égard des femmes » 56 Stratégies et mesures concrètes types relatives à l’élimination de la violence contre les femmes, Op. cit., p. 20 57 Ibidem, p. 10 58 Plan de loi type sur la violence dans les relations familiales et interpersonnelles, Op. cit., art. 60
- 20 -
protection des victimes, l'enregistrement et le suivi de ces situations. Ainsi, le Conseil des
Nations Unies propose d'imposer une réponse policière systématique à toute demande
d'aide et de protection même si celle-ci n'émane pas directement de la victime.
Une descente sur les lieux devrait donc être effective lorsque des actes de violence sont
imminents ou en train d'être commis, lorsqu'une ordonnance de protection est sur le
point d'être violée ou lorsque des actes de violence de même nature sont sur le point
d'être réitérés.59 Elle devra aboutir à une soustraction de l'auteur du foyer familial ou à
une arrestation de celui-ci si un état de danger est effectif et à une prise en charge de la
victime le cas échéant.
En outre, l'enregistrement de la plainte devrait être automatique et donner lieu à la
rédaction d'un procès verbal complet (relation entre les parties, profession des parties,
éléments constitutifs de l'infraction, rédaction d'une ordonnance de protection...)60 à
verser au dossier.
Enfin, les agents de police devraient informer la victime, dans une langue qu'elle
comprend, de l'ensemble des mesures existantes auxquelles elle peut faire appel afin de
garantir sa sécurité ou la sécurité de ses proches et la protection de ses biens ou des biens
communs.61
• Le parquet
Le Conseil des Nations Unies propose au Procureur général62 de déterminer, d’adopter et
de mettre en vigueur les lignes directrices en matière de poursuite des actes de violence
dans le cadre des relations familiales et interpersonnelles. Celles-ci devraient notamment
imposer la motivation (à verser au dossier) de toute abstention de poursuite dans les cas
de violence familiale, l'indication, dans son réquisitoire d'information, que l'auteur présumé
est incriminé pour des faits de violence familiale ou encore de considérer que le
témoignage de la victime suffit à l'ouverture des poursuites63.
• Le juge
Le Conseil des Nations Unies envisage deux types d’ordonnances : les ordonnances sur
requête de la victime - ou de ses proches - en vue de l’adoption de mesures conservatoires
(injonctions ou interdictions préliminaires) et les ordonnances de protection.
Celles-ci permettent de régler les questions relatives à la sécurité de la victime (expulsion
du domicile, d’injonction de ne plus commettre de violence à son égard, interdiction de
59 Ibidem, article 15 60 Ibidem, article 23 61 Ibidem pp. 1-5 62 Terme à adapter à la terminologie de chaque Etat membre. 63 Ibidem, pp. 9-10
- 21 -
communiquer avec elle…), à la garde des enfants, à la préservation des biens de la victime
ou des biens communs.
Elles devraient en outre contenir des éléments financiers permettant de réduire la
dépendance financière de la victime vis-à-vis de l’auteur en imposant à celui-ci de se
charger des factures médicales, du loyer ou de l’hypothèque contractée, ou encore de
verser une « pension » permettant à la victime d’assumer ses dépenses…64
Ces mesures sont indépendantes les unes des autres. Elles ne peuvent en aucun cas se
faire obstacle ou réduire les possibilités du dépôt d’une plainte au pénal ou de la mise en
branle d’une des voies de recours civil. Par ailleurs, elles ne peuvent être tributaires de
l’engagement de poursuites quelles qu’elles soient.65 Le juge doit être attentif à en
informer la victime de façon claire et précise.
La mesure de référé (ordonnance sur requête) devrait être prise dans les 24 h en cas de
risques graves pour la vie et demeure en vigueur jusqu’à ce que soit prise une ordonnance
qui ne soit plus provisoire - sans pouvoir excéder 10 jours. La mesure de protection quant
à elle devrait être connue du juge dans un délai de 10 jours maximum. Enfin, le défenseur
devrait pouvoir demander la modification ou l’annulation de l’ordonnance de protection
dans les 24 heures de son décernement.66 Toute ordonnance devrait être transmise à la
police du lieu du domicile de la plaignante dans les 24h afin de permettre son application
effective.
Notons que dans le cadre des ordonnances de protection, il incombe à l’auteur de prouver
qu’il n’y a pas eu violence et que les audiences peuvent se dérouler à huis clos si la
sécurité de la victime ou de ses proches le réclament.67 En outre, aucune preuve
indépendante (certificat médical, police,…) ne devrait être exigée pour la délivrance d’une
ordonnance.68 Enfin, l’existence d’une ordonnance (quelle qu’elle soit) pourra être
présentée comme un élément matériel dans le cadre d’une procédure pénale (ou civile)69
ultérieure.
En termes pénologiques, le non respect d’une ordonnance sur requête devrait entraîner
l’ouverture de poursuite pour atteinte à l’autorité de la justice et engendrer l’imposition
d’une amende ou d’une peine d’emprisonnement. Concernant les ordonnances de
protection, leur violation devrait pouvoir donner lieu à des poursuites au pénal.
Parallèlement, des sanctions (frais de procédure à sa charge et/ou dommages et intérêts)
devraient être prévues à l’encontre des victimes en cas d’utilisation abusive et injustifiée
des ordonnances de protection.
64 Ibidem p7 65 Idem 66 Ibidem., art. 39 67 Ibidem., pp. 10-12 68 NATIONS UNIES, Manuel de législation sur la violence à l’égard des femmes, New York, 2010, p. 51., Ci-après dénommé « Manuel de législation sur la violence à l’égard des femmes ». 69 Plan de loi type sur la violence dans les relations familiales et interpersonnelles, p10
- 22 -
L’ensemble de ces informations devrait être porté à la connaissance de la victime afin
qu’elle puisse faire ses choix en connaissance de cause. Par ailleurs, toute décision/action
judiciaire ou policière devrait être connue des acteurs chargés de l’application effective de
la loi afin de permettre un réel suivi des procédures de protection. Enfin, le jugement
devrait préciser, si l’auteur est reconnu coupable, que les faits se trouvent dans le cadre de
violence intrafamiliale.70
70 Manuel de législation sur la violence à l’égard des femmes, Op. cit., p. 47.
- 23 -
3 DISPOSITIONS LEGISLATIVES A L’ÉTRANGER
Si la Belgique doit encore combler certaines lacunes dans sa politique visant la protection
de la victime de violences conjugales par des mesures d’éloignement du domicile de
l’auteur présumé, elle peut pour cela puiser dans les expériences positives et négatives
d’autres Etats. Chaque Etat a mis en place des mesures variées dépendant de son système
juridique, de son histoire et de son approche de la violence conjugale. D’ailleurs, il faut
remarquer ici qu’il fut parfois difficile de distinguer les mesures d’éloignement du domicile
de l’ensemble de la politique menée envers la violence conjugale, intrafamiliale ou les
violences envers les femmes. Nous avons tenté d’être à la fois synthétiques et précis.
Nous avons choisi d’étudier, tout d’abord, nos voisins (Angleterre et Pays de Galle, France,
Luxembourg, Pays-Bas) en excluant l’Allemagne. En effet, celle-ci s’est largement inspirée
du modèle Autrichien que nous avons repris. Ensuite, le système Autrichien d’éloignement
du domicile, considéré comme un modèle ne pouvait être mis de côté. De même, la loi
espagnole sur les violences envers les femmes étant souvent citée comme un modèle
législatif en la matière, nous avons tenté d’approfondir la question de l’éloignement du
domicile dans cette législation. Par ailleurs, le Canada, Etat fédéral en partie francophone
et reconnu pour son expérience en matière de violence conjugale nous a paru intéressant à
analyser. Dans le même temps, nous nous sommes informés de la situation en Suisse.
Enfin, les pays scandinaves étant reconnus pour leur politique de violences envers les
femmes, nous avons examiné les systèmes norvégiens et suédois. Le nombre de pays
choisis peut paraître élevé, il permet néanmoins de refléter la variété des expériences et
de leurs adaptations aux spécificités de chaque système.
3.1 ENGELAND EN WALES
Partnergeweld wordt in Engeland en Wales zowel door het civiel- als door het strafrecht
aangepakt. De basis van de burgerlijke wetgeving is “the Family Law Act” (FLA) van 1996,
zoals gewijzigd in 2004 door “the Domestic Violence, Crime and Victims Act”.71 Wat het
strafrecht betreft, kan beroep worden gedaan op drie basiswetten, namelijk: “the Offences
Against the Person Act 1861” 72, “the Sexual Offences Act 2003” 73, “the Protection from
Harassment Act 1997” 74. 75
71 http://www.legislation.gov.uk/ukpga/2004/28/contents 72 http://www.legislation.gov.uk/ukpga/Vict/24-25/100 73 http://www.legislation.gov.uk/ukpga/2003/42/contents 74 http://www.legislation.gov.uk/ukpga/1997/40/contents 75 P. DE CRUZ, Family law, Sex and Society: a comparative study of family law, Oxon, Routledge, 2010, 291.
- 24 -
3.1.1 Strafrecht
In Engeland en Wales is er geen specifiek misdrijf van “huiselijk geweld” in het strafrecht.
Vele vormen van huiselijk geweld zoals moord, slagen en verwondingen, vergiftiging,
seksuele misdrijven (o.a. verkrachting, aanranding van de eerbaarheid, seksuele
exploitatie, enz.), stalking en pesterijen worden geregeld in de drie basiswetten “the
Offences Against the Person Act 1861”, “the Sexual Offences Act 2003” en “the Protection
from Harassment Act 1997”. Hoe de politie, het parket en de rechter op deze delicten
gepleegd binnen een relationeel kader reageert, wordt hieronder besproken.
3.1.1.1 Politie
Indien er melding wordt gemaakt van een geval van partnergeweld, heeft elke politieagent
de bevoegdheid om in te grijpen, de verdachte te waarschuwen of hem aan te houden.
Aanhouding kan plaatsvinden met het oog op voorkoming van verdere schade of
bescherming van een kwetsbaar persoon of kind. De politie kan ook iemand arresteren in
geval van schending van de voorwaarden van borgstelling (“bail condition”) of van een
gerechtelijk bevel (“injunction”).
De politie heeft strikt beperkte bevoegdheden met betrekking tot de duurtijd van de
aanhouding van de verdachte. Indien de politie verplicht wordt om de verdachte vrij te
laten onder politie borgtocht (“police bail”), kunnen ze hem geen voorwaarden opleggen.
Vrijlating onder voorwaarden door de politiediensten is enkel mogelijk indien een hechtenis
officier (“custody officer”) de betrokkene in voorarrest zou plaatsen nadat hij aangeklaagd
was. De mogelijke voorwaarden in een dergelijk geval zijn straatverbod, op een bepaalde
afstand van het slachtoffer te blijven, zich aanmelden bij de politie of avondklok. Nochtans
kan de hechtenis officier niet eisen dat de betrokkene in een herberg voor daders (“bail
hostel”) verblijft of een medisch onderzoek ondergaat. 76
3.1.1.2 Openbaar Ministerie
Wanneer de politie redelijke vermoedens heeft dat een verdachte geweld tegen zijn
partner heeft gebruikt, moet de politie de zaak naar het openbaar ministerie (“the Crown
Prosecution Service”) doorverwijzen. Het parket beslist om al dan niet te vervolgen
afhankelijk van de beschikbare bewijzen en het openbaar belang. Het openbaar ministerie
kan ook tegen de zin van het slachtoffer de vervolging voortzetten. Eens dat de
76 La lutte contre les violences conjugales, Etude de législation comparée, Angleterre et Pays de Galles, n°144, février 2005, http://www.senat.fr/lc/lc144/lc1442.html#toc8; Women’s aid http://www.womensaid.org.uk/domestic-violence-articles.asp?section=00010001002200070001&itemid=1401.
- 25 -
betrokkene aangeklaagd wordt voor partnergeweld, beslist de hechtenis officier om de
betrokkene ofwel vrij te laten onder borgstelling (“bail”) ofwel hem in voorlopige hechtenis
te houden. Indien hij vrijgelaten wordt onder borgstelling, zal hij binnen een kort
tijdsverstek uitgenodigd worden voor een hoorzitting bij de rechtbank. Indien hij in
voorlopige hechtenis wordt gehouden, zal hij voor de eerstvolgende hoorzitting bij de
rechtbank worden gebracht waar hij vrijgelaten kan worden onder borgstelling.
Op de hoorzitting bij de rechtbank beslist de rechter, nadat hij de pleidooien van het
openbaar ministerie en de verdediging heeft gehoord, of een vrijstelling onder borgstelling
geschikt is. De verdachte heeft het recht op vrijheid onder borgstelling. De rechter kan
enkel weigeren om dit recht toe te kennen, indien hij overtuigd is dat de verdachte zal
onderduiken, nieuwe feiten zal plegen, zich zal bemoeien met de getuigen of de goede
gang van zaken zal verhinderen. Bij sommige zware recidivisten is er een uitzondering op
het recht op vrijheid onder borgstelling. In dergelijke gevallen kan de rechter dit recht
toestaan in uitzonderlijke omstandigheden.
De politie en het slachtoffer kunnen alle relevante informatie aan het openbaar ministerie
bezorgen die de beslissing van de vrijheid onder borgstelling kan beïnvloeden. Het
slachtoffer kan in een “Victim Personal Statement” haar bezorgdheden uiten omtrent de
vrijstelling van de verdachte. Het openbaar ministerie kan dus in het belang van het
slachtoffer vragen dat de betrokkene toch in voorlopige hechtenis blijft zodat de veiligheid
van het slachtoffer of van getuigen gewaarborgd wordt. Vermeldenswaardig is dat het niet
meer mogelijk is om vrijheid onder borgstelling te weigeren in geval van bepaalde
misdrijven waarvoor geen gevangenisstraf mogelijk is.
Om de veiligheid van de slachtoffers, kinderen en getuigen te waarborgen kan het
openbaar ministerie aan de rechter vragen om voorwaarden op te leggen bij de toekenning
van een vrijheid onder borgstelling, o.a. een contactverbod of straatverbod. De bedoeling
is dat het slachtoffer over zoveel mogelijk bewegingsvrijheid beschikt door aan de
verdachte te verbieden om toenadering met het slachtoffer te zoeken, zowel thuis, op het
werk als op weg naar de school van de kinderen.
Indien de verdachte de voorwaarden niet naleeft, wordt hij door de politie gearresteerd en
de rechter kan hem in voorlopige hechtenis plaatsen. Bij contactverbod, zelfs indien het
slachtoffer zelf contact heeft opgenomen met de verdachte, wordt het als een schending
van de voorwaarden aanvaard indien er een contact is geweest tussen de partijen. Het is
de verantwoordelijkheid van de verdachte, en niet van het slachtoffer, om de opgelegde
voorwaarden te respecteren. 77
77 CPS Policy for Prosecuting Cases of Domestic Violence, March 2009, http://www.cps.gov.uk/publications/docs/domesticviolencepolicy.pdf; The Code for Crown Prosecutors, February 2010, http://www.cps.gov.uk/publications/docs/code2010english.pdf.
- 26 -
3.1.1.3 Rechter
Indien de beklaagde schuldig pleit of schuldig wordt bevonden voor het plegen van
partnergeweld, kan de rechter verschillende soorten straffen uitspreken. De straf kan een
gevangenisstraf, geldboete, behandeling/therapie of dienstverlening zijn. Naast de
hoofdstraf kan de rechter bijkomende veroordelingen uitspreken zoals een bevel tot
vergoeding van de door het slachtoffer geleden schade, verwonding of verlies of een
vrijheidsbeperkende maatregel (“restraining order”). 78
3.1.2 Burgerlijk Wetboek
De goedkeuring in 1996 van de “Family Law Act” heeft de actiemiddelen van de burgerlijke
rechtbanken tegen huiselijk geweld versterkt in die zin dat ze niet enkel algemene
beschermingsmaatregelen kunnen opleggen, maar ook het exclusieve genot van de
gezinswoning aan de slachtoffers kunnen toewijzen. Gezien de omvang van het probleem -
ongeveer 150 sterfgevallen per jaar als gevolg van huiselijk geweld - heeft de regering een
wetsvoorstel voorbereid om de mogelijkheden in de strijd tegen agressie en bescherming
van slachtoffers te verbeteren. De wetstekst werd in december 2003 aan het parlement
gepresenteerd en werd in november 2004 definitief aangenomen. De nieuwe wet “The
Domestic Violence, Crime and Victims Act” heeft belangrijke wijzigingen aangebracht in de
wet van 1996.
In uitvoering van de wet van 2004 zijn er in sommige delen van Engeland en Wales
gespecialiseerde huiselijk geweld rechtbanken ("Domestic Violence Courts")
binnen de “magistrates’ courts” gecreëerd teneinde te zorgen voor de daadwerkelijke
implementatie van de wijzigingen aangebracht aan de “Family Law Act” door de wet van
2004. Deze gespecialiseerde huiselijk geweld rechtbanken bevorderen een integrale
aanpak van het fenomeen en zorgen voor een betere coördinatie tussen de betrokken
actoren zoals politie, parket, rechters, probatiediensten en diensten voor slachtofferhulp.
Ze beschikken over speciaal opgeleide magistraten en over aparte ingangen, uitgangen en
wachtkamers zodat de slachtoffers niet in contact komen met de geweldplegers. 79
Vermeldenswaardig is het feit dat er in Engeland en Wales onafhankelijke huiselijk geweld
adviseurs (“Independent Domestic Violence Advisers (IDVA)”) bestaan die aangepaste hulp
en advies geven aan de slachtoffers doorheen de hele procedure. Ze dienen als een primair
aanspreekpunt voor de slachtoffers en hebben als doel het garanderen van hun veiligheid
en die van hun kinderen. De IDVA’s beoordelen het veiligheidsrisico samen met de
78 CPS Policy for Prosecuting Cases of Domestic Violence, March 2009, http://www.cps.gov.uk/publications/docs/domesticviolencepolicy.pdf. 79 M. BURTON, «Judicial monitoring of compliance: introducing problem solving approaches to domestic violence courts in England and Wales», International Journal of Law, Policy and the Family, 2006, 366; CPS Policy for Prosecuting Cases of Domestic Violence, March 2009, http://www.cps.gov.uk/publications/docs/domesticviolencepolicy.pdf.
- 27 -
slachtoffers, bespreken de verschillende mogelijke stappen en ontwikkelen
veiligheidsplannen. Ze vertegenwoordigen hun klanten in de “Multi Agency Risk
Assessment Conference (MARAC)”. MARAC is een vergadering waarbij alle actoren die een
rol hebben in de bescherming van een slachtoffer in een particuliere zaak aanwezig zijn.
Het MARAC-model interventie houdt risicotaxatie in alle aangegeven gevallen van huiselijk
geweld in om slachtoffers met het hoogste veiligheidsrisico te identificeren. De taak van
MARAC is het faciliteren, monitoren en evalueren van effectieve informatie-uitwisseling
met het oog op het nemen van acties ter verhoging van de veiligheid. 80
Titel IV van de wet van 1996 laat de slachtoffers toe om aan de burgerlijke rechtbanken
twee soorten van maatregelen te vragen: het bevel m.b.t. het exclusieve genot van de
gezinswoning (“occupation order”) en het beschermingsbevel ("non-molestation order").
Het verzoek kan ook gepaard gaan met een echtscheidingsprocedure. De wet is van
toepassing ongeacht de relatie tussen de agressor en het slachtoffer. Echter, voorziet de
wet kleine verschillen in de bepalingen, afhankelijk van de vraag of het gaat om
echtgenoten, ex-echtgenoten, samenwonende partners, ex-samenwonende partners,
verloofden, ex-verloofden, ouders van dezelfde kinderen, of personen die geen relatie
hebben maar onder hetzelfde dak wonen. De wet van 2004 over huiselijk geweld heeft de
reikwijdte van deze bepaling uitgebreid tot koppels van hetzelfde geslacht.
Een bevel m.b.t. het exclusieve genot van de gezinswoning (art. s33 – 41 FLA)
betekent dat het slachtoffer van huiselijk geweld aan de civiele rechter kan vragen om het
genot van de gezinswoning te krijgen ongeacht de rechten die ze op de woonruimte
heeft.81 De rechter heeft een grote discretionaire bevoegdheid omdat hij alle aspecten van
de situatie geval per geval moet beoordelen. De beslissing van de rechter kan bestaan uit
een verbod of een beperking van het recht van de agressor om in de woning te verblijven.
De rechter kan hem ook verbieden om een welbepaald gebied rond de woning te betreden.
De maximum periode voor deze maatregelen is zes maanden met mogelijkheid tot
verlenging voor een nieuwe periode van zes maanden op voorwaarde dat het slachtoffer
rechten heeft op de woning.
Het dient opgemerkt te worden dat de niet-naleving van een dergelijke maatregel niet als
een misdrijf wordt beschouwd gezien het feit dat een dergelijke maatregel ook in andere
situaties dan huiselijk geweld kan worden toegepast. Echter, als blijkt dat een dergelijk
bevel opgelegd is als gevolg van fysiek geweld of bedreiging van fysiek geweld, dan kan de
rechter een clausule toevoegen waarin staat dat de weigering om het bevel te respecteren
tot de onmiddellijke aanhouding door de politie kan leiden zonder dat er een bevel nodig
is. Bovendien verplicht de wet van 2004 de burgerlijke rechter om bij de toekenning van
het genot van de gezinswoning aan het slachtoffer te overwegen of er gegronde redenen
80 http://www.homeoffice.gov.uk/crime/violence-against-women-girls/idva; http://www.cps.gov.uk/legal/s_to_u/stalking_and_harassment 81 M. BURTON, «Judicial monitoring of compliance: introducing problem solving approaches to domestic violence courts in England and Wales», International Journal of Law, Policy and the Family, 2006, 366.
- 28 -
bestaan tot het opleggen van een beschermingsmaatregel zelfs als het niet door het
slachtoffer wordt gevraagd (art. 47 FLA). 82
Het beschermingsbevel ( art. s42 FLA) is een maatregel die het slachtoffer aan de
civiele rechter kan vragen met de bedoeling om aan de agressor een verbod tot het plegen
van geweld op te leggen. Ook hier beschikt de rechter over een ruime
beoordelingsbevoegdheid. Zo kan het beschermingsbevel betrekking hebben op algemene
en specifieke gevallen van overlast die niet per se gewelddadig moeten zijn. Het kan
gebruikt worden om aan iemand te bevelen om te stoppen met het geweld, de
bedreigingen, de intimidaties of de pesterijen. Het bevel kan ook heel specifieke instructies
naargelang een particuliere zaak bevatten zoals stoppen met bellen naar het slachtoffer of
haar lastig te vallen op het werk. Het beschermingsbevel kan van kracht zijn voor een
bepaalde periode (in principe zes maanden) of totdat er een ander bevel wordt
uitgevaardigd. Het niet respecteren van een beschermingsbevel is sinds 1 juli 2007
strafbaar gesteld door de wet van 2004 (art. s42A FLA). In geval van overtreding van dit
bevel heeft het slachtoffer twee keuzes. De eerste optie is dat ze de politie kan bellen die
de overtreder kan arresteren. Op basis van de beschikbare bewijzen en het openbaar
belang zal het parket beslissen om al dan niet te vervolgen. De maximumstraf voor de
betrokkene kan vijf jaar gevangenisstraf zijn of een boete of beiden. Indien het slachtoffer
geen strafrechtelijke procedure wil tegen de overtreder van het beschermingsbevel, heeft
ze nog altijd de mogelijkheid om de betrokkene voor de civiele rechtbank te brengen. Als
het noodzakelijk is, kan de civiele rechter een bevel tot arrestatie uitvaardigen. De
maximumstraf die de civiele rechter op de overtreder kan opleggen is twee jaar
gevangenisstraf of boete. Om dubbele bestraffing zowel van de straf- als civiele rechter
voor hetzelfde feit te vermijden voorziet de wet in artikel s42A (3-4) FLA dat beide straffen
niet cumuleerbaar zijn. 83
3.1.3 Samenvatting
In Engeland en Wales wordt partnergeweld zowel civiel- als strafrechtelijk aangepakt.
De politie kan de geweldpleger ofwel aanhouden ofwel onder bepaalde condities vrijlaten
(bvb. straatverbod of op een bepaalde afstand van het slachtoffer blijven).
82 M. BURTON, «Judicial monitoring of compliance: introducing problem solving approaches to domestic violence courts in England and Wales», International Journal of Law, Policy and the Family, 2006, 366. 83 La lutte contre les violences conjugales, Etude de législation comparée, Angleterre et Pays de Galles, n°144, février 2005, http://www.senat.fr/lc/lc144/lc1442.html#toc8; M. BURTON, Legal Responses to Domestic Violence, Oxon, Routledge-Cavendish, 2008, 14 ; Women’s Aid http://www.womensaid.org.uk/domestic-violence-articles.asp?section=00010001002200340001&itemid=1399&itemTitle=Breach+of+non%2Dmolestation+orders
- 29 -
Eens dat de betrokkene aangeklaagd wordt voor partnergeweld, kan het OM de betrokkene
ofwel in voorlopige hechtenis houden ofwel hem vrijlaten onder borgstelling. In beide
gevallen zal de geweldpleger voor de rechtbank verschijnen zodat de rechter kan oordelen
of een vrijstelling onder borgstelling geschikt is. Om de veiligheid van de slachtoffers,
kinderen en getuigen te waarborgen kan het openbaar ministerie aan de rechter vragen
om voorwaarden op te leggen bij de toekenning van een vrijheid onder borgstelling, o.a.
contactverbod of straatverbod.
Indien de beklaagde schuldig wordt gevonden voor het plegen van partnergeweld, kan de
rechter verschillende soorten straffen uitspreken, waaronder ook een vrijheidsbeperkende
maatregel (“restraining order”).
Slachtoffers van partnergeweld kunnen op burgerrechtelijk vlak twee soorten maatregelen
vragen aan de rechter: bevel m.b.t. het exclusieve genot van de gezinswoning
(“occupation order”) en beschermingsbevel ("non-molestation order"). Een bevel m.b.t.
het exclusieve genot van de gezinswoning betekent dat de civiele rechter het genot van de
gezinswoning aan het slachtoffer toewijst ongeacht de rechten die ze op de woonruimte
heeft. De beslissing van de rechter kan bestaan uit een verbod of een beperking van het
recht van de agressor om in de woning te verblijven. De rechter kan hem ook verbieden
om een welbepaald gebied rond de woning te betreden. Het beschermingsbevel is een
maatregel die de civiele rechter toelaat om aan de agressor een verbod tot het plegen van
geweld op te leggen. Dit bevel kan betrekking hebben op algemene en specifieke gevallen
van overlast die niet per se gewelddadig moeten zijn. Het kan gebruikt worden om aan
iemand te bevelen om te stoppen met het geweld, de bedreigingen, de intimidaties of de
pesterijen. Het bevel kan ook heel specifieke instructies naargelang een particuliere zaak
bevatten zoals stoppen met bellen naar het slachtoffer of haar lastig vallen op het werk.
- 30 -
3.2 OOSTENRIJK
Met de federale Gewaltschutzgesetz tot bescherming tegen geweld binnen de familie uit
1997 sloeg Oostenrijk een nieuwe richting in betreffende de aanpak van familiaal geweld.84
Geweld in de familie werd een publieke aangelegenheid.85 Met deze wet werd voor het
eerst gewerkt binnen een geheel nieuw kader en werd het huisverbod geïntroduceerd,
hetgeen meerdere Europese landen inspireerde voor een aanpassing van hun wetgeving.
De term ‘huisverbod’ wordt in de Oostenrijkse wetgeving niet gebruikt, maar wordt
hieronder gehanteerd als koepelbegrip voor het politioneel of rechterlijk verbod de eigen
woning te betreden, aangevuld met de initiële verplichting de woning te verlaten.
De wet tot bescherming tegen geweld in de familie uit 1997 bestaat grosso modo uit drie
elementen: het politioneel bevel om de woning te verlaten, de ondersteuning van het
slachtoffer door gespecialiseerde interventiediensten en ten slotte het tijdelijk
civielrechtelijk bevel. Deze drie elementen staan wel met elkaar in verbinding. De regeling
uit 1997 werd uitgebreid en gewijzigd met de zogenaamde Tweede Beschermingswet uit
2009.86
Hieronder wordt gefocust op het Oostenrijkse huisverbod bij partnergeweld. Het kan echter
ook worden toegepast voor andere vormen van intrafamiliaal geweld. Voor wat betreft
intrafamiliale kindermishandeling wordt het vorderingsrecht uitgebreid en kan de sociale
zorgdienst voor minderjarigen (de zgn. Jugendwohlfahrtsträger) die op de hoogte is van
een zaak van kindermishandeling, aan de burgerlijke rechter vragen één of meer verboden
voorzien in de wet op te leggen aan de geweldpleger.87
3.2.1 Strafrecht
De regeling van het politioneel bevel om de woning te verlaten (de zogenaamde
Wegweisung) werd niet geplaatst in het kader van het strafrecht. De wet van 1997 plaatst
84 Bundesgesetz 759 über Änderungen des allgemeinen bürgerlichen Gesetzbuchs, der Exekutionsordnung und des Sicherheitspolizeigesetzes (Bundesgesetz zum Schutz vor Gewalt in der Familie – GeSchG), Bundesgesetzblatt (BGBL), 30 december 1996, 5065-5068; gewijzigd door Bundesgesetz 146 SPG-Novelle, BGBL, 13 augustus 1999, 1129-1143. Oostenrijk is een federale parlementaire republiek met negen deelstaten (Bundesländer). De meeste wetgevende bevoegdheden, relevant voor de aanpak van partnergeweld, werden door de deelstaten aan de federale staat toevertrouwd (zie art. 10-15 Bundes-Verfassungsgesetz). De uitvoering van deze federale wetten kan soms verschillen tussen deelstaten. Echter, om redenen van duidelijkheid, wordt er in onderhavige tekst uitsluitend rekening gehouden met het recht en beleid van het federale niveau, tenzij anders vermeld. 85 I. MOTTL, “Alte und neue rechtliche instrumente gegen Gewalt in der Familie”, ÖJZ 1997, 542. 86 Bundesgesetz 40: Zweites Gewaltschutzgesetz, BGBL, 8 april 2009. 87 Zie R. HESP en N. DE HONDT, “Time-out na kindermishandeling door uithuisplaatsing van de geweldpleger”, T.J.K. 2010, afl. 1, nr. 9, nr. 23-27.
- 31 -
deze bevoegdheid immers onder in de Sicherheitspolizeigesetzes (SPG)88, de wet tot
regeling van openbare rust, orde en veiligheid in Oostenrijk (vergelijkbaar met de
Belgische wet op het politieambt). Basis voor deze nieuwe politionele bevoegdheden is de
algemene functie van de politie om conflicten op te lossen om escalatie en geweld te
voorkomen (Streitschlichtung, §26 SPG). Het betreft met andere woorden een
administratieve – en nadrukkelijk preventieve – procedure (zie verder). Strafrechtelijke
maatregelen zouden eerder bij de Strafprozessordnung89 ondergebracht worden.
Er werd gekozen voor een administratieve procedure omdat een strafrechtelijke weg zich
minder zou lenen tot snelle crisisinterventie. Bovendien kan het preventief ingezet worden,
hetgeen niet mogelijk is bij strafrecht. Ten slotte is een administratieve uithuisplaatsing
minder stigmatiserend dan vrijheidsberoving in een strafrechtelijk kader omdat de
uithuisgeplaatste het grootste deel van zijn bewegingsvrijheid behoudt: hij/zij kan naar het
werk, naar vrienden of naar de kroeg.90
In het Oostenrijkse straf- en strafprocesrecht werden er met de invoering van het
huisverbod (Gewaltschutzgesetz) geen wijzigingen ingevoerd. Voor partnergeweld gelden
de al bestaande misdrijven zoals slagen en verwondingen (§§ 83 e.v. StGB), verkrachting
(§§ 201 e.v. StGB) of bedreiging met geweld (§§ 105 e.v. StGB). Bij strafvervolging kan
een verdachte, net als in België, in voorhechtenis geplaatst worden. De administratieve
(en burgerlijke) procedure van het huisverbod en deze van de strafvervolging staan
volledig los van elkaar en kunnen mogelijks tegelijkertijd toegepast worden. Indien een
persoon in voorhechtenis wordt geplaatst is uiteraard meteen voldaan aan het
huisverbod.91
3.2.2 Administratieve procedure
Het kernstuk van het huisverbod vinden we terug in §38a SPG: de politie (algemener
omschreven als de ‘organen van de openbare veiligheidsdiensten’) krijgt de bevoegdheid
om een gevaarlijk persoon onmiddellijk uit een woning en de omgeving “weg te wijzen”.
Deze beslissing wordt genomen indien, baserend op bepaalde feiten en in het bijzonder
eerdere incidenten, het leven, de gezondheid of de vrijheid van een bewoner bedreigd lijkt
te zijn. De politie deelt de persoon van waaruit de dreiging uitgaat mee hoever hij/zij van
de woning verwijderd dient te blijven. De grootte van deze “no-go zone” wordt bepaald in
het kader van een effectieve, preventieve bescherming.
88 Bundesgesetz über die Organisation der Sicherheitsverwaltung und die Ausübung der Sicherheitspolizeit, BGBL, nr. 566/1991; Gewijzigd door de eenmaking van de Oostenrijkse politie in juli 2005; laatste wijziging bij Bundesgesetz, BGBL, nr. 33/2011. 89 Strafprozessordnung 1975 (Bundesgesetz), BGBL, nr. 631/1975, laatste wijziging bij Bundesgesetz, BGBL, nr. 43/2011. 90 K. LÜNNEMANN, “Interventie door uithuisplaatsing: plegers van huiselijk geweld het huis uit”, Nemesis 2003, nr. 2, 43. 91 I. MOLLTE, o.c., 552.
- 32 -
Daarenboven kan de politie een terugkeerverbod uitspreken, waarbij de sleutels
afgenomen kunnen worden.92 Indien een persoon verboden wordt naar zijn eigen woning
terug te keren, dient er bijzondere aandacht te gaan naar de evenredigheid met de inbreuk
op het privéleven. De politie moet de betrokkene wel even de tijd gunnen om zijn
persoonlijke spullen te nemen en zich te informeren waar hij terecht kan.
De politie heeft aldus het recht, maar ook de verplichting om gewelddadige personen die
anderen in gevaar brengen uit de woning en de onmiddellijke omgeving van het slachtoffer
weg te halen en voor een duur van twee weken het betreden van de woning te verbieden.
De maximumtermijn van twee weken kan verlengd worden met een extra termijn van
twee weken indien het slachtoffer een burgerlijke vordering instelt tot verlenging (§38a lid
7 SPG).93
Deze politionele bevoegdheid is in het bijzonder nuttig om snel en adequaat te reageren op
crisissituaties. Het bevel kan immers onmiddellijk mondeling worden uitgesproken en
moet het ook meteen worden nageleefd. Nadien dient het schriftelijk worden opgesteld,
waarin ook alle omstandigheden die tot het bevel hebben geleid dienen vermeld te staan.
Aan de hand van dit schriftelijk bevel zal een politieofficier binnen de 48 uur controle
uitvoeren omtrent de legaliteit van het bevel en zonodig het huisverbod opheffen.
Daarnaast is een rechterlijke toets door een burgerlijke rechter mogelijk (zie verder).
Binnen drie dagen dient de politie na te gaan of de dader het bevel naleeft (§38a lid 7
SPG). Daarbij dient het slachtoffer geïnformeerd te worden over de mogelijkheden tot
verlenging van het huisverbod en over geschikte slachtofferbeschermingsinstellingen
(Opferschutzeinrichtungen). De initiële uithuisplaatsing kan echter zonder toestemming
van het slachtoffer worden opgelegd, hetgeen voornamelijk nuttig is voor gevallen van
kindermishandeling, doch eveneens geldt voor partnergeweld.94
Diegene die het huisverbod schendt, begaat een overtreding (Verwaltungsübertretung, §84
SPG), waarvoor hij of zij beboet kan worden volgens administratief recht door de
ambtenaren aangewezen binnen een administratief arrondissement
(Bezirksverwaltungsbehörde) of de Federale Politieambtenaren binnen de grenzen van hun
bevoegdheid (§25 Verwaltungsstrafgesetz95). Indien alsnog wordt nagelaten om deze
administratieve geldstraf te betalen, of indien het geld onverhaalbaar blijkt te zijn, kan de
dader zijn vrijheid ontnomen worden voor maximum twee weken, of kan deze worden
vastgehouden (§84 SPG en §35 Verwaltungsstrafgesetz).
92 In de wet van 1997 werd dit het “Ruckkehrverbot” genoemd. Maar dit werd met de wet van 2009 een “Betretungsverbot”, hetgeen terminologisch duidelijker is: een verbod om een bepaald gebied te betreden (waarbinnen de gemeenschappelijke woning gelegen is). 93 Met de wet van 1997 was er nog slechts voorzien in een termijn van 10 dagen, maar deze werd te kort bevonden om een vordering bij de burgerlijke rechtbank in te stellen. De wet van 2009 maakte er aldus twee weken van. Zie Antrag betreffend ein Bundesgesetz 94 R. HEPS N. DE HONDT, l.c., 29; R. LOGAR, “The Austrian model of intervention in domestic violence cases”, 2005, 9, URL: http://www.unwomen.org/. 95 BGBL, nr. 50/1991; laatste wijziging treedt in kracht 1 januari 2012, BGBL, nr. 100/2011.
- 33 -
3.2.3 Burgerlijke procedure
Om een regeling te verkrijgen op lange termijn, dient een burgerlijke rechter
aangesproken te worden. Een slachtoffer kan zich ook rechtstreeks tot de rechtbank
wenden, zonder dat er eerst een uithuisplaatsing gebeurde door de politie. Om geweld in
een gezin te voorkomen, kan de rechter vervolgens overgaan tot een uithuisplaatsing van
de persoon van waaruit de dreiging tot geweld uitgaat (§ 382b Exekutionsordnung – EO).
Als een slachtoffer aldus wenst dat de geweldpleger langer dan twee weken de toegang tot
de woning wordt ontzegd, dient hij of zij daartoe een verzoek in te dienen bij de
rechtbank. Door het indienen van zulk een verzoek, kan de politionele maatregel verlengd
worden met opnieuw twee weken, om de burgerlijke rechter de tijd te geven een eerste
beslissing te nemen. (§ 38a, 7 SPG). De rechter kan vervolgens een uithuiszetting
uitspreken voor zes maanden (§ 382b, 4 EO).
Uitgaande van een initieel huisverbod door de politie, zijn er drie rechterlijke verlengingen
mogelijk: allereerst een vernieuwing van de periode van twee weken n.a.v. de instelling
tot een burgerlijke vordering; ten tweede kan de burgerlijke rechtbank een huisverbod van
maximaal zes maanden opleggen om te voorzien in de bescherming van het slachtoffer op
lange termijn (§382b EO) en, ten derde, indien er binnen deze periode van zes maanden
een vordering tot echtscheiding werd ingesteld, kan het huisverbod verlengd worden totdat
er over de echtscheiding definitief uitspraak is gedaan. De onmiddellijke uithuisplaatsing
en de verlenging daarvan met twee weken zijn administratieve maatregelen. De verlenging
van het huisverbod door de rechtbank en de extra verlenging n.a.v. een vordering tot
echtscheiding zijn burgerlijke maatregelen.96
Het overleg tussen de politie en de burgerlijke rechtbank is in deze procedures zeer
belangrijk. Eerst bij een huisverbod via crisisinterventie door de politie, aangezien de
politie hierin de taak meekrijgt de maatregel te implementeren onder civiel recht. Maar
ook bij een huisverbod opgelegd door de burgerlijke rechtbank, aangezien hier ook een
taak weggelegd is voor de politie.
Tegen de rechterlijke beslissing tot verlenging van het huisverbod kan steeds binnen de
veertien dagen beroep aangetekend worden (§397 EO).
De slachtofferinstellingen ondersteunen het slachtoffer bij het indienen van het verzoek. In
het kader van zo een tijdelijk civielrechtelijk bevel krijgen de betrokkenen niet alleen een
bescherming van de woning, maar ook van andere plaatsen zoals de arbeidsplaats of de
school van de kinderen. Het civielrechtelijk bevel heeft een geldingsduur van maximaal zes
maanden (de rechter kan ook minder lang opleggen; §382b lid 2 EO).97
96 K. LÜNNEMANN, “Interventie door uithuisplaatsing; plegers van huiselijk geweld het huis uit”, Nemesis 2003, nr. 2, 43; R. HEPS en N. DE HONDT, l.c., 30. 97 Met de wet van 1997 werd er voorzien in slechts drie maanden. Deze termijn bleek in pratkijk te kort voor het slachtoffer om bepaalde beslissingen te nemen, bijvoorbeeld omtrent het huwelijk of verdere huisvesting. De wet van 2009 voorziet daarom in een termijn van zes maanden.
- 34 -
Net als bij de uithuisplaatsing door de politie, kan de rechter de geweldpleger verplichten
het huis te verlaten (in het geval er nog geen uithuisplaatsing gebeurde door politie), de
terugkeer te verbieden, contact verbieden en/of een betretungsverbot uitspreken. De
rechter zal dit steeds in concreto beoordelen (§382e eerste lid EO).
3.2.4 Hulpverleningsmaatregelen
Het politioneel bevel werd voor de geweldpreventie niet als voldoende beschouwd. Het is
ook noodzakelijk dat het slachtoffer snelle en actieve hulpverlening kan krijgen. Voor dit
doel zijn in alle deelstaten specifieke slachtofferdiensten opgericht (Interventionsstellen
gegen Gewalt in der Familie) die nauw samenwerken met de politie.98
De inschatting van de gevaarlijkheid en zekerheidsplanning met het slachtoffer behoren tot
de kernopdrachten van de interventiediensten. Ze ondersteunen het slachtoffer met
psychosociale hulp, juridische duiding, eventueel onderdak en financiële hulp. Samen met
de politie staan ze in voor de veiligheid van het slachtoffer.99
De interventiecentra dienen zich actief op te stellen door uit eigen beweging het slachtoffer
te contacteren en te trachten een vertrouwensband op te bouwen. Bovendien wordt actief
contact gehouden, zonder over de situatie te oordelen, om te vermijden dat het slachtoffer
opnieuw in een isolement terechtkomt. Dit heeft eveneens een preventieve werking, nu de
geweldpleger merkt dat deze instantie van de gebeurtenissen in het gezin op de hoogte
blijft.100
Om die opgave te vervullen is het natuurlijk noodzakelijk dat de diensten snel en volledig
worden geïnformeerd over de gewelddaden en de factoren van de gevaarlijkheid. Dit
gebeurt binnen de 24 uur per fax door het opsturen van de informatie van de politionele
interventie. Als de politie overgaat tot een uithuisplaatsing, dan wordt hiervan proces-
verbaal overgemaakt aan het interventiecentrum zodat deze contact kan opnemen met het
slachtoffer.101 Alleen zo kan gewaarborgd worden dat het slachtoffer snel en effectief
geholpen kan worden zonder dat het nogmaals zijn lijdensverhaal moet vertellen.
De interventiecentra dienen m.a.w. ook om de samenwerking en het overleg tussen
verschillende betrokken instanties te verbeteren. Dit volgt eveneens uit het feit dat de
Oostenrijkse slachtofferdiensten hun taken vervullen in opdracht van het Federale
98 Zie R. LOGAR, o.c., 10; A. DEARING, “Das österreichische Gewaltschutzgesetz und seine Realisierung”, lezing bij 16e conferentie van het Europees Forum voor Slachtofferzorg, 23 mei 2002. 99 Zie R. LOGAR, Victims’ rights to support and protection from violence, juni 2009, brochure in verschillende talen beschikbaar, 15 p. 100 R. HEPS en N. DE HONDT, l.c., 33; alwaar verwezen wordt naar A. DEARING, Sicherheitspolizeigesetz (SPG): und gewichtige Nebengesetze und Verordnung mit Kommentar in der ab 1 Jänner 2000 geltende Fassung, Wenen, 1999, 73; K. LÜNNEMAN en P. TAK, “Crisisinterventie bij huiselijk geweld wettelijk geregeld. Samenvatting en aanbevelingen”, Utrecht, 2002,8-9, URL: http://www.huiselijkgeweld.nl/. 101 K. LÜNNEMAN en P. TAK, o.c., 8.
- 35 -
ministerie voor Vrouwen, Media en Openbare dienst én het Federale ministerie van
Binnenlandse Zaken, hetgeen eveneens verantwoordelijk is voor de openbare veiligheid
(§2 SPG).
3.2.5 Besluit
Het huisverbod naar Oostenrijks voorbeeld biedt ruime mogelijkheden. Zo kan het worden
opgelegd bij de aantasting van de fysieke of de psychische integriteit van een gezinslid
door een ander gezinslid.102 Daarnaast is ook een preventief optreden mogelijk: bij
aanwijzingen tot gevaar voor het leven, de gezondheid of vrijheid van een gezinslid, kan
de politie al optreden (§38a SPG). Ook de verlenging van het huisverbod door de
burgerlijke rechter is preventief mogelijk, namelijk vanaf er dreiging tot geweld is (§382b
EO).
De Oostenrijkse Gewaltschutsgesetz wordt vaak aangehaald als een good practice en blijkt
globaal genomen ook goed te werken.103 Statistisch onderzoek toont aan dat het aantal
opgelegde huisverboden elk jaar toeneemt. Dit betekent niet dat het aantal gevallen van
intrafamiliaal geweld alsmaar stijgt, maar wel dat meer en meer een beroep wordt gedaan
op de nieuwe maatregelen.104 Onderzoek toont ook aan dat de wet leidt tot een sneller en
effectiever ingrijpen bij intrafamiliaal geweld. Tot slot blijkt ook het preventieve oogmerk
van deze wet haar doel niet te missen.105
102 I. MOLLTE, o.c., 543. 103 R. HEPS en N. DE HONDT, l.c., 33; alwaar o.a. verwezen wordt naar een evaluatie van B. HALLER en B. LIEGE, “Gewalt in der Familie. Eine Evaluierung der Umsetzung des österreichischen Gewaltschutsgesetzes” in A. DEARING en B. HALLER, Das österreichische Gewaltschutzgesetz, Wenen, 1999, 73; 104 R. LOGAR, o.c., 11-12. 105 R. HEPS en N. DE HONDT, l.c., 34.
- 36 -
3.3 LE CANADA
3.3.1 Introduction106
Il a fallu attendre les années 80 pour que la violence conjugale soit considérée comme une
« infraction »107. Jusqu'alors, cette problématique était considérée comme relevant de la
sphère privée et ne bénéficiait pas d'un traitement spécifique. Grâce aux mouvements
féministes de l'époque, cette matière s'est vue appliquer les dispositions du code pénal108
ainsi que des politiques d’intervention, d’inculpation et de poursuite spécifiques de façon
graduelle.
Aujourd’hui, le Code pénal109 (fédéral) ne comporte pas d'infraction propre à la violence
entre partenaires. Les éléments constitutifs de la violence conjugale seront donc assujettis
aux qualifications des faits choisies. Il a cependant été modifié afin de renforcer les
moyens mis à sa disposition pour lutter contre la violence domestique.
Parallèlement, les lois provinciales et territoriales visent leurs compétences spécifiques
ainsi que les services aux victimes. A ce jour, six provinces et trois territoires ont
promulgué des lois sur la violence familiale110. Ces dispositions sont civiles et viennent
compléter le Code pénal afin d'améliorer la protection des victimes de violence familiale.
Elles constituent, entre autre, la base légale des différents dispositifs d’intervention et de
prévention que nous aborderons plus loin.111
3.3.2 Niveau pénal
3.3.2.1 La police
Plusieurs administrations canadiennes travaillent ou ont travaillé à l'établissement d'un
protocole d'évaluation des risques dans le cadre des situations de harcèlement. Ceux-ci
sont destinés à la police, aux procureurs et aux services d'aide aux victimes et ont pour
106 GAUDREAULT, A. (2002). La judiciarisation de la violence conjugale: Regard sur l'expérience. Dans: Œuvre de justice et Victimes, Vol; 2, Ed. De l'Harmattan, Paris, 13 p. 107 Le canada n'utilise pas les mêmes terminologies que la Belgique. Le terme « crime » au Canada, signifie simplement « infraction » de façon générale. 108 « Code criminel » est la terminologie canadienne exacte. 109 Le code criminel est créé au niveau fédéral et s'applique à l'ensemble du Canada mais ce sont les provinces qui se chargent de la poursuite de la violation de ses articles. 110 Alberta : Protection against family violence Act (1999); Manitoba: Loi sur la violence familiale et le harcèlement criminel (2009); Nouvelle-Ecosse: Domestic violence Intervention Act (2003); Ile-Du-Prince-Édouard: Victims of family violence Act (2003); Terre-Neuve-Et-labrador: Family violence protection Act (2006); Saskatchewan: Victims of Domestic Violence Act (1995); Territoires du Nord-Ouest: Loi sur les mesures de protection contre la violence familiale (2005); Nunavut: Loi sur l'intervention en matière de violence familiale (2008). 111 MINISTERE DE LA JUSTICE., Canada., « Initiative de lutte contre la violence familiale », 2010, 3p.
- 37 -
objectif de déterminer une stratégie d’enquête et de gestion des cas.112 Même s’ils n’en
sont encore qu’à leurs balbutiements en termes d'application113 au sein des corps de police
et de poursuite, ils donnent un aperçu global des outils mis à disposition de la police pour
prévenir et lutter contre la violence conjugale et des étapes que l’intervention pourrait
recouvrir114.
Ainsi, d’après le « guide à l’intention des policiers et des procureurs de la couronne »
publié par le Ministère de la Justice du Canada, lorsque l’évaluation de la menace et des
risques est faite, les policiers peuvent déterminer une stratégie d’enquête et de gestion du
cas en collaboration avec le procureur de la couronne. Diverses mesures seront désormais
à leur disposition: « Surveillance informelle »115 afin de récolter des informations
sans braquer l’auteur, « Dissuasion face à face ou Avertissement écrit » afin d’informer
l’auteur de la gravité de son acte et du risque de poursuite qu’il encourt (peut constituer
un élément de preuve en cas de poursuite), « Interdiction de posséder une arme »116…
Par ailleurs, la police pourra aussi décerner une ordonnance « d’Engagement de ne
pas troubler l'ordre public »117, arrêter et mettre en accusation l’auteur ou encore,
requérir une remise en liberté assortie d’engagements auprès du procureur.
Premièrement, l’ordonnance « d’engagement de ne pas troubler l’ordre public »118
trouve son origine dans l'article 810 du code criminel prévoyant que « la personne qui
craint, pour des motifs raisonnables, qu'une autre personne ne lui cause ou cause à son
époux ou conjoint de fait ou à son enfant des lésions personnelles ou n'endommage sa
propriété peut déposer une dénonciation [...] »119. Ainsi, lorsqu'une victime a des motifs
raisonnables (ceux-ci ne sont pas précisés dans l’article de loi) d'avoir peur, la police peut
elle-même demander à l'auteur de violence conjugale de s'engager à ne pas troubler
l'ordre public.
112 MINISTERE DE LA JUSTICE., Canada., « Initiative de lutte contre la violence familiale, guide à l'intention des policiers et des procureurs de la couronne », 2011, p 1. Ci après dénommé « Guide à l’intention des policiers et des procureurs de la couronne ». 113 Ibidem, p 7 114 Les protocoles et outils d’évaluation des risques qui ont été mis sur pied sont par exemple, le « HCR-20 », déterminant des indicateurs cliniques, psycho-sociaux et des échelles de risques attachés à une situation de violence ; le « High Risk for Lethality case Coordination Protocol Framework » développé pour identifier et réduire le risque de décès relatif à la violence émise et incitant les services de première ligne (police, service d’aide aux victimes, …) à se coordonner pour augmenter la sécurité de la victime et éviter la redondance des interventions, l’« Ontario Domestic Assault risk assessment (ODARA) » développé pour permettre aux agents de police de déterminer le risque de récidive d’un passage à l’acte (en fonction de sa fréquence et de son intensité), il peut aussi être utilisé par les services d’aide aux victimes ou tout autre service touchant de près ou de loin la question de la violence domestique 115 Ibidem, p 5 116 Guide à l'intention des policiers et des procureurs de la couronne, Op. Cit., p 4. 117 Ibidem, p2. 118 Le décernement d’une ordonnance « d'engagement de ne pas troubler l'ordre public » dans le cadre des situations de menace avec un besoin de protection immédiat à été rendu possible pour la police grâce à la loi C42 119 Code Criminel - Article 810
- 38 -
Ces engagements comprennent diverses conditions auxquelles l'auteur doit se soumettre,
notamment, l'interdiction de communiquer avec la victime ou de s'approcher du domicile,
et pourront être sanctionnés jusqu'à deux ans d'emprisonnement120.
Deuxièmement, concernant l’arrestation et la mise en accusation de l’auteur, les
politiques de dénonciation obligatoire/recommandée (en fonction des provinces) au Canada
imposent à la police de dénoncer tout acte de harcèlement criminel lorsqu'il y a des motifs
raisonnables et probables de croire que le suspect a commis l'infraction. Dans ce cas, la
police procédera à l'arrestation de l'inculpé afin que l'infraction ne puisse se poursuivre ou
se répéter et demandera au procureur qu'il soit maintenu sous garde ou soumis à certaines
conditions (cfr conditions de remise en liberté ci-dessous).121
Enfin, concernant la remise en liberté assortie d’engagements, la police (agent
responsable) peut requérir une remise en liberté auprès du procureur de la couronne (art
499 et 503 du code pénal). Cette remise en liberté est généralement assortie d'un
engagement, signé par l'auteur, de ne pas communiquer avec la victime ou de ne pas s'en
approcher. Idéalement, l'agent responsable devrait s'entretenir avec la victime afin
d'évaluer le risque et de déterminer les conditions que devraient accompagner la remise en
liberté de l'auteur. Ces conditions peuvent recouvrir plusieurs formes : abstention de
communiquer avec la victime, abstention de s’approcher de certains lieux précisés,
abstention de consommer de l’alcool ou d’autres substances intoxicantes, abstention de
posséder une arme à feu…122
Notons que quelle que soit la mesure adoptée, la police a le devoir d'informer la victime de
toute décision prise à l'égard de son agresseur.123
3.3.2.2 Le procureur
Lorsque la police a dénoncé le(s) fait(s) de violence conjugale, le Procureur de la
Couronne, est alors chargé de la poursuite de l'affaire.
En principe une politique de poursuite obligatoire est instaurée au Canada. En d'autres
termes, s’il y a des motifs raisonnables et probables de condamnation (les critères sont
donc fonction de la suffisance de la preuve et de l’opportunité de la poursuite)124, le
Procureur de la Couronne doit poursuivre l'inculpé.
Dans le cadre de la poursuite, une ordonnance de protection - engagement ou
promesse- peut être délivrée à l'auteur. Cet acte fait office de condition de mise en liberté
lorsque des accusations sont portées et interdit à l'auteur présumé de prendre contact
120 Violence conjugale: Fiche d'information du Ministère de la Justice, Op. Cit., p. 6. 121 Idem 122 Guide à l'intention des policiers et des procureurs de la couronne, Op. Cit., p 5. 123 Idem 124 MINISTERE DE A JUSTICE, Canada, Rapport final du groupe de travail fédéral-provincial-territorial spécial chargé d’examiner les politiques et les dispositions législatives concernant la violence conjugale, p14. Ci après dénommé : « Rapport final concernant la violence conjugale ».
- 39 -
avec la victime ainsi que de se trouver près de son domicile. Sa violation est sanctionnée
par une autre accusation au pénal. Lorsque cette ordonnance est rendue, elle est en
vigueur jusqu'à ce que le tribunal aie tranché sur la culpabilité de l'auteur présumé.125
3.3.2.3 Le juge
Concernant l’aspect pénologique, différentes modifications ont été apportées au code pénal
afin de renforcer la lutte contre la violence domestique. Ainsi, d'une part, les peines
maximales relatives au harcèlement criminel ont été doublées (Loi C-15) et la violence à
l'égard d'un conjoint, érigée en circonstance aggravante (Loi C-41). D'autre part, les
mesures additionnelles de protection (voir ci-après) ont été affinées et leur suivi a été
renforcé. Les tribunaux doivent désormais considérer la violation d'une ordonnance
préventive comme une circonstance aggravante de la violence faite à l’encontre du
conjoint ou de l'enfant (C-27)126.
Les mesures auxquelles les juges ont accès sont d’ordre préventif et probatoire.
Ainsi, l'article 810 du code pénal127 (voir mesures aux mains de la police), permet à la
Cour Provinciale de déterminer en audience si la victime a des motifs raisonnables d'avoir
peur et pourra, le cas échéant, décerner à l'auteur présumé une « ordonnance de non
communication » ou une « ordonnance d'engagement de ne pas troubler l'ordre
public »128. Ces engagements comprennent diverses conditions auxquelles l'auteur doit se
soumettre, notamment, l'interdiction de communiquer avec la victime ou de s'approcher
du domicile, et pourront être sanctionnés jusqu'à deux ans d'emprisonnement129.
Le juge peut aussi décerner des «ordonnances de probation»130 dans le cadre d'un
emprisonnement avec sursis ou d'une absolution sous condition. Ainsi, un ordre de non-
communication peut être assorti à la sentence et sa violation peut constituer des
accusations additionnelles ou encore un emprisonnement ferme dans le cadre d'un
sursis131.
3.3.3 Droit civil
125 DIRECTION DES SERVICES AUX VICTIMES, justice Manitoba, Le harcèlement criminel est un crime, que faire si vous en êtes victime?, p29, Ci-après dénommé : « Le harcèlement criminel est un crime, que faire si vous en êtes victime? ». 126 MINISTERE DE LA JUSTICE, CANADA, Violence conjugale: Fiche d'information du Ministère de la Justice, p 6. Ci-après dénommé : « Violence conjugale: Fiche d'information du Ministère de la Justice ». 127 Code Criminel - Article 810 128 Protection des victimes de violence familiale: options en matière de réforme du droit au Nouveau-Brunswick, 2004, pp. 8-13, Ci-après dénommé : « Protection des victimes de violence familiale ». 129 Violence conjugale: Fiche d'information du Ministère de la Justice, Op. Cit., p 6. 130 Le harcèlement criminel est un crime, que faire si vous en êtes victime?, Op. Cit., p.30. 131 Protection des victimes de violence familiale, Op. Cit., p9.
- 40 -
Différents gouvernements ont des législations civiles spécifiques visant la prévention et
l'intervention en matière de violence familiale132. L'objectif de telles dispositions est de
permettre aux victimes un accès plus rapide et plus efficace au système judiciaire dans
l'espoir d'une intervention précoce. Si les procédures, champs d'applications et acteurs
judiciaires peuvent varier en fonction de la province dans laquelle la disposition se voit
appliquée, le principe général reste sensiblement le même.
Ainsi, la totalité des provinces s'accorde à dire qu'il y a violence familiale lorsque : une
omission ou un acte volontaire ou malicieux implique des dommages corporels ou
matériels; un acte provoquant des craintes fondées de dommages corporels ou matériels
est posé et que des menaces sont proférées à cet effet; une personne est tenue en
isolement forcé; une personne est victime de violence sexuelle de la part de son partenaire
(Certaines provinces incluent la violence psychologique, la menace de violence sexuelle et
la violence économique dans cette définition133).
Toutes les provinces s'accordent aussi sur la notion d'habitation commune. Un
(ex)conjoint, un membre de la famille ou son représentant (avec son consentement)
peuvent donc lancer une requête pour toute disposition spécifique en matière de violence
familiale.
Certaines provinces seulement élargissent le cadre à la notion de « relation intime »
afin d'inclure les relations homosexuelles. D'autres encore permettent aux personnes ayant
eu un enfant ensemble, sans même avoir cohabité ou avoir été marié, de déposer une
requête.134
Il y a quatre dispositions civiles relatives à la prévention de la violence conjugale135:
3.3.3.1 Les ordonnances d'urgence
Une personne victime de violence conjugale peut demander une ordonnance d'urgence au
juge de Paix (disponible 24h/24) avec l'aide des services de police ou d'un service d'aide
spécifique. Le juge de Paix devra alors déterminer si les actes de violence familiale
correspondent à la définition qu'en donne la loi (voir ci-dessus), évaluer si la gravité ou
l'urgence de la situation réclament ce type de disposition et tenir compte de l'état de
récidive potentielle dans le chef de l'auteur.
Le cas échéant, il pourra adopter différentes conditions (variables en fonction des
provinces) pour rédiger son ordonnance. Notamment : accorder l’occupation exclusive du
132 Ibidem, p. 14. 133 Ibidem, p 14. 134 Ibidem, p 21. 135 Ibidem, pp.14-21
- 41 -
domicile à la victime, charger un agent de la paix136 d’expulser le répondant du domicile ou
de l’accompagner pour sécuriser le retrait des affaires personnelles, accorder à la victime
la possession temporaire de biens personnels spécifiques (voiture carte de crédit),
empêcher l’auteur de poser d’autres actes de violence conjugale, interdire au répondant de
communiquer avec la victime ou de s’en approcher, gérer la question de la garde
temporaire des enfants…137.
La durée des ordonnances peut aller de 30 jours à un an (certaines provinces permettent
que cette durée soit illimitée).
La procédure est très variable en fonction des provinces mais elle comprend toujours la
nécessité de confirmer l'ordonnance par une juridiction supérieure dans un délai de trois à
sept jours ainsi que la possibilité de la résilier ou de la modifier ce, à l'initiative d'une des
parties ou d'un juge.
Si au moment de l'audience initiale visant à confirmer l'ordonnance, le juge considère que
les preuves sont insuffisantes, il ordonnera alors la tenue d'une nouvelle audience.
Les sanctions en cas de violation d'une ordonnance varient d'une loi à l'autre. Certaines
prévoient leur propre peine tandis que d'autres renvoient à l'article 127 du code pénal
(désobéissance à une ordonnance du tribunal).
3.3.3.2 . Les ordonnances d'aide à la victime
Appelées aussi ordonnances d'intervention ou de prévention, ces dispositions sont de
longue durée.
Elles sont directement présentées aux tribunaux et réclament l'intervention d'un avocat.
136 D'après une directive du commissaire (http://www.csc-scc.gc.ca/text/plcy/cdshtm/003-cde-fra.shtml) les membres désignés comme étant agents de la paix sont:
1. les membres employés dans un pénitencier à l'exception de ceux qui travaillent dans un centre correctionnel communautaire;
2. les membres employés dans un centre correctionnel communautaire dont les fonctions sont de nature administrative et (ou) opérationnelle (ceci comprend les responsables du centre, les agents de gestion des cas et les agents correctionnels mais exclut les membres qui occupent des postes de secrétaire ou de commis à l'écriture);
3. les membres employés dans les bureaux de libération conditionnelle dont les fonctions sont de nature administrative et (ou) opérationnelle (ceci comprend les directeurs de district, les responsables de secteur, les surveillants et les agents de libération conditionnelle mais exclut les membres qui occupent des postes de secrétaire ou de commis à l'écriture);
4. les sous-commissaires des régions et les membres affectés aux Administrations régionales, et dont les fonctions sont de nature administrative ou opérationnelle;
5. les membres affectés temporairement aux fonctions mentionnées dans les paragraphes a. à d. pendant la période de leur affectation;
6. les membres affectés au secteur des Programmes et opérations correctionnels à l'Administration centrale, à l'exception des membres qui occupent des postes de secrétaire ou de commis à l'écriture;
7. les directeurs des collèges du personnel de correction; 8. les instructeurs responsables de la formation relative aux fonctions de sécurité; 9. les membres chargés de la surveillance des membres mentionnés au paragraphe h.
137 Protection des victimes de violence familiale, Op. cit., p.15.
- 42 -
Elles comprennent les mêmes conditions que les ordonnances d'urgence mais
s'assortissent aussi de clauses concernant les questions à long terme telles que:
l'obligation du répondant à verser une indemnité pour les pertes financières découlant de
la violence familiale; l'obligation du répondant ou d'autres membres de la famille à se
soumettre à une thérapie; les modalités de visite; la saisie de tous biens employés pour
commettre les actes de violence familiale, de harcèlement ou de menaces »138.
3.3.3.3 Les mandats spéciaux
Lorsqu'il est pressenti que la victime ne puisse agir en son nom, le juge de paix peut
décerner un mandat spécial. Celui-ci permet à un agent de la paix désigné de pratiquer
une perquisition, d'aider, d'interroger ou d'amener la victime au poste. Certaines provinces
utilisent ce mandat pour recueillir des éléments de preuve.
3.3.3.4 Les dispositions additionnelles visant la protection de la victime
Ces dispositions additionnelles sont décernées aux agents de la paix afin qu'ils puissent
prendre les mesures nécessaires pour veiller à la protection de la victime et à l'exécution
des ordonnances. Ainsi, ils peuvent arrêter le contrevenant ou encore saisir certains biens
sans mandat.139.
3.3.4 Conclusions et évaluations:
3.3.4.1 Pénal
Diverses études ont été réalisées, dans la cadre du programme de recherche sur la
violence familiale du Ministère de la justice, afin d’évaluer les aspects procédural, législatif
et victimologique de cette problématique.140 Il semblerait que les résultats soient mitigés.
Tout d’abord, si la judiciarisation de la violence conjugale a permis de réaffirmer le
caractère criminel de celle-ci, elle a aussi exercé une lourde pression sur l'appareil pénal,
ralentissant ainsi sa réactivité. Il semblerait que les options offertes par le système pénal
soient trop restreintes et ne permettent que d'envisager l'hypothèse d'une séparation
entre la victime et l'auteur. Or, la situation des victimes ou leur souhait ne vont pas
toujours dans le sens de la rupture de la relation141.
138 Ibidem, p. 20. 139 Ibidem p. 21. 140 MINISTERE DE LA JUSTICE, 1998, Synthèse de conclusion de recherches du Ministère de la Justice du Canada sur la violence conjugale pp 4-5. 141 Ibidem, p4.
- 43 -
Ensuite, si les victimes sont favorables au processus d'inculpation obligatoire qui les
rassure, elles craignent la phase de poursuite qui ne répond pas forcément à leurs besoins.
En effet, leur motivation première lorsqu'elles appellent la police est d'être protégées ou
d'arrêter la violence. Or, l'intervention pénale peut être une machine lourde parfois difficile
à arrêter. Ainsi, beaucoup de femmes pourront hésiter à signaler les faits de violence
familiale par crainte d'être confrontée au système pénal.142 Concernant le suivi des
ordonnances, il semblerait que les victimes souhaitent des sanctions plus sévères en cas
de non respect de celles-ci.143 De plus, des réserves sont à émettre quant au caractère
indéterminé des ordonnances de protection délivrées dans le cadre de la poursuite. En
effet, le fait que celles-ci s'appliquent jusqu'à ce qu'une autre décision soit prise pose
question.
Enfin, dans la pratique, il semblerait que la police ne soit pas assez informée des
différentes possibilités en la matière et ne porte pas assez d'accusations, abusant ainsi de
son pouvoir discrétionnaire.144
3.3.4.2 Civil145
L'adoption de législations civiles spécifiques en matière de violence familiale comporte de
nombreux avantages.
Elle permet de protéger et de maintenir la victime et les enfants potentiels au sein du
domicile et de la sorte, de limiter les perturbations liées à de telles circonstances par
l’utilisation de dispositions pratiques, immédiates et dissuasives. De façon générale, les
victimes se réjouissent de la rapidité de ces procédures et de la pertinence de leurs
modalités pratiques146. De plus, elles donnent accès à une certaine protection aux victimes
qui ne souhaitent pas déposer plainte devant les juridictions pénales ou lorsque la question
de la preuve fait défaut.
En d’autres termes, les points forts de ces procédure se situent dans la rapidité d'obtention
de l'ordonnance et dans la priorité donnée au bien être et au confort de la victime.
Cependant, le taux d'utilisation des ordonnances d'urgence est largement inférieur au
nombre d'incidents signalés à la police. Ceci pourrait s'expliquer par l'interprétation des
termes de la loi par les différents intervenants, par le degré de connaissance des recours
civils en la matière, par la qualité et le contenu des formations dispensées aux
intervenants...
Par ailleurs, les ordonnances d'aide à la victime et des mandats spéciaux sont peu utilisés.
Il semblerait que les services de police et les organismes d'aide soient mal informés de ce
142 http://id.erudit.org/iderudit/00473ar p.37. 143 Synthèse de conclusion de recherches du Ministère de la Justice du Canada sur la violence conjugale, Op. Cit.,15p. 144 http://id.erudit.org/iderudit/00473ar p.34. 145 Rapport final concernant la violence conjugale, Op. Cit., pp51- 65, 146 Ibidem, p 60.
- 44 -
type de procédure. De plus, l'assistance d'un avocat semble constituer un frein notable en
la matière.
Enfin, le suivi et l'exécution des ordonnances en général posent question. En effet, si elle
n’est pas réglementée par une législation spécifique en matière de violence conjugale (en
fonction des provinces), la violation des ordonnances sera sanctionnée par l'article 127 du
code pénal.
Or, cet article (désobéissance à une ordonnance du tribunal) ne distingue pas les différents
types d’ordonnances qu’il protège ce qui réduit les possibilités de suivi.
Par ailleurs, le système d'enregistrement non spécifique (registre reprenant toutes les
ordonnances dans toutes les matières se rapportant à la sécurité d'une personne
déterminée) de ces ordonnances complique aussi le suivi et l'évaluation des effets de
celles-ci.
Ainsi, il n'a pas encore été possible d'évaluer l'effet de telles mesures sur la réduction des
faits de violence conjugale.
Nous pouvons conclure que les différents systèmes au Canada laissent une place
importante au traitement civil des affaires de violence familiale au point où certains
craignent que celle-ci se substitue à la gestion pénale. Cependant cette matière semble
être encore assez « théorique » et sa mise en pratique pose encore question à différents
niveaux. Pour cause, sa méconnaissance, sa définition en termes larges et abstraits et son
suivi (essentiellement pour la violation des ordonnances).
- 45 -
3.4 L'ESPAGNE
3.4.1 Introduction
Depuis 1989, l'Espagne s'est saisie à bras le corps de la question des violences conjugales
à travers une série d'évolutions législatives qui ont permis d'aboutir à la loi organique
1/2004 de protection totale contre la violence fondée sur le sexe. Cette loi établit des
mesures d'ensemble et multidisciplinaires pour lutter contre cette réalité selon une
approche holistique qui inclut, des dispositions non seulement judiciaires et pénales, mais
aussi en matière sociale, d'éducation, de santé et d'aide aux personnes. 147 C'est ce qui fait
que cette loi est souvent citée comme l'exemple à suivre par les Nations-Unie.
Les lois prises dans l'intervalle qui nous concernent sont : la loi du 24 octobre 2002, qui
modifie les dispositions du code de procédure pénale relatives aux procédures accélérées ;
la loi 27/2003 du 31 juillet 2003 relative aux ordonnances de protection des victimes de
violences domestiques ; la loi organique 11/2003 du 29 septembre 2003 portant mesures
en matière de sécurité urbaine, de violence domestique et d'intégration sociale des
étrangers ; la loi organique 15/2003 du 25 novembre 2003 réformant le Code pénal qui
permet de vérifier l'exécution des mesures d'éloignement par des moyens électroniques.
La loi organique de 2004 a fait le choix d'organiser un système pénal composé de juges
d'investigation et de tribunaux spécialisés dans la violence envers les femmes plutôt que
de donner des compétences pénales aux juges civils. Ces nouveaux tribunaux traitent et
décident des cas pénaux impliquant des éléments de violence envers les femmes, ainsi que
de toute cause civile y relative, de façon à ce qu’elles soient traitées par la même
instance.148
Il est demandé au gouvernement central et aux communautés autonomes d’adapter leur
législation aux dispositions de cette loi organique dans les limites de leurs compétences
respectives.149
3.4.2 Dispositions de droit pénal
En droit espagnol, les violences conjugales habituelles sont considérées comme une
infraction spécifique. L'art 173 du Code pénal prévoit une peine de prison de 6 mois à 3
ans ainsi que la privation du permis de détention et de port d'armes pendant 2 à 5 ans à
l'encontre d'une personne qui se livre de « façon habituelle à des actes de violence
147 Carmen de la Fuente Mendez, ”Spanish Legislation on Violence against Women : Challenges and Facts”, Expert Group Meeting on good practices in legislation on violence against women, United Nations Office at Vienna, 22 May 2008 (EGM/GPLVAW/2008/EP.11), p.1. 148 Ibid., Preamble. 149 Dispositions finales de la loi organique de2004, BOE n°313, Office of the head of state, “Organic Act 1/2004 of 28 December on Integrated Protection Measures against Gender Violence”.
- 46 -
physique ou psychologique » sur son conjoint, son ex-conjoint, ou sur toute autre
personne avec qui l'agresseur entretient ou a entretenu des relations affectives similaires à
celles qui existent au sein d'un couple, indépendamment du fait que les deux intéressés
habitent ou non ensemble. L'appréciation du caractère habituel des actes de violence
repose sur leur quantité et leur proximité dans le temps, sans qu'il soit tenu compte ni du
nombre de victimes, ni de l'existence de procédures judiciaires antérieures.150
Par ailleurs, en règle générale, le droit pénal espagnol considère le lien entre époux (ou
toute autre relation affective analogue) comme une circonstance aggravante des
infractions. De fait, pour les diverses infractions caractéristiques de violences conjugales,
la loi organique de 2004 a introduit des alinéas spécifiques au sein des articles relatifs aux
infractions considérées (coups et blessures, coups, menaces).151
3.4.2.1 La police
Depuis l'entrée en vigueur de la loi 11/2003, certaines infractions caractéristiques de
violences conjugales sont qualifiées de délit, quelle que soit la gravité des actes commis.152
Le corps national de police dispose essentiellement de deux services qui travaillent sur les
questions de violence liée au genre : au sein du département des enquêtes criminelles, le
SAF (service d'assistance familiale) et au sein du département de l'ordre public, l'UPAP
(Unité de prévention, d'assistance et de protection).153
Le SAF est chargé d'enregistrer les plaintes concernant les violences liées au genre à titre
préliminaire. S'il n'existe pas de SAF dans cette zone, cette action est de la responsabilité
de la police criminelle. Le policier se doit de conseiller la victime et de vérifier si la victime
est connue du « VdG System » 154.
Ensuite, il faudra appliquer le VPR (le système d’analyse de risques conduit par la
police).155 Aucune victime ne peut quitter le bureau de police tant que le niveau des
risques qu’elle encourt n'a pas été déterminé. En effet, les mesures à prendre varient en
fonction de ce niveau de risque.
150 Sénat de la République Française, Service des études juridiques, « Etude de législation comparée n°144, février 2005 – La lutte contre les violences conjugales », Février 2005. 151 Loc. Cit. ; art 148 (Protection against injury), Art 153 (Protection against abuse), Art 171 (Protection against threats), Art 172 (Protection against Coercion) du Code pénal. 152 Sénat de la République française, Ibid. 153 Ministerio del Interior, Direccion General de la Policia y de la Guardia Civil, Comisaria General de Seguridad Ciudadana, “Law enforcement performance in gender-based violence crimes”, p.5. 154 Comprehensive Monitoring System in Gender-based Violence Cases : toute action ou donnée sur le cas y est enregistrée, et chaque personne qui a accès au Système peut le vérifier en vue de donner une réponse correcte à tout incident du point de vue de la victime ou de l'auteur. 155 Le VPR bénéficie d'une base légale fondée sur les lignes directrices suivantes : Guidelines SES 10/2007 Comprehensive Monitoring System in Gender-based Violence Cases ; Guidelines 14/2007 that modifies the previous one ; Guidelines nr 5/2008 which establishes the extreme risk. Il existe 5 niveaux de risques différents.
- 47 -
L’étape suivante demande d’informer la victime du fait qu'elle peut demander une
ordonnance de protection. Si elle introduit une demande, cette dernière sera enregistrée
dans le VdG System.
Enfin, le SAF devra rendre compte du cas et de son niveau de risque au responsable de
l'ordre public afin qu'il accomplisse les actions nécessaires pour établir les mesures de
protection utiles. Il devra aussi informer l'UPAP de l’existence d'un nouveau cas de violence
intrafamiliale (ou de la violation d'une mesure prise dans ce cadre), ainsi que du niveau de
risque auquel se trouve la victime afin qu'elle soit contactée.156
L'UPAP est chargé de prendre contact avec la victime afin de l'informer, d'assurer le suivi
du dossier à tous niveaux, en tenant compte de l'analyse de risque et en assurant la mise
à jour de celle-ci. Après avoir analysé l'évolution des risques, l'UPAP doit en informer la
Cour, le Ministère public et l'équipe chargée de la défense de l'ordre public pour
l'application des mesures de protection.157
Parmi les consignes données aux policiers dans le traitement des victimes, on retrouve,
notamment le fait que la victime doit être informée des actions qu'elle doit prendre en
matière de sécurité (changer les serrures, ne pas ouvrir la porte à son agresseur,...) et du
niveau de risque qu'elle encourt.158
Le corps de police nationale a la responsabilité de s'occuper de tous les cas de violences
intrafamiliales dans sa zone de responsabilité (en fonction du lieu de résidence de la
victime). Les exigences requises pour que le corps de police assure la protection de la
victime sont : soit une ordonnance de protection ou une action judiciaire en faveur de la
victime ; soit une analyse objective des risques pour la victime de la part de la police
(parfois, un juge peut ne pas prendre de décision en faveur de la victime mais la police
analyse quand même le risque comme élevé).159 Un protocole visant à coordonner les
actions de la police et de la justice dans l’application des ordonnances de protection a
d’ailleurs été conclu. D’après ce protocole, les forces de police doivent prendre les mesures
adéquates dès qu’elles ont connaissance d’une infraction liée à la violence conjugale et
sans attendre que le juge n’aie prononcé une ordonnance de protection. Il semble que les
mesures d’éloignement ne fassent pas partie de ces mesures.160
Les unités de police compétentes sont aussi chargées d'appliquer les mesures de
protection adéquates en cas d'alarme du système télémétrique décrit plus bas.161
156 Ministerio del Interior, op.cit., pp.16-19. 157 Ministerio del Interior, op.cit., pp. 23-28 158 Ibid., p.20. 159 Ibid., p.23. 160 Sénat de la République Française, op.cit., pp. 3-5. 161 Ibid., pp. 32-33.
- 48 -
3.4.2.2 Le ministère public
Aucune disposition spécifique n’est mise en avant concernant le rôle du Parquet en matière
d’éloignement du domicile de l’auteur de violence conjugale.
3.4.2.3 Les magistrats du siège
Dès 1999, la loi a modifié le code de procédure pénale pour permettre au juge en charge
du dossier de prononcer, à l’encontre de la personne inculpée de certaines infractions,
l’interdiction de résider ou de se rendre dans certains lieux pendant la durée de
l’enquête préliminaire. De telles interdictions peuvent être décidées uniquement
lorsqu’elles sont absolument nécessaires pour assurer la protection de la victime. Le
dispositif a été amélioré par la création des ordonnances de protection.162
Le juge peut interdire aux auteurs de certaines infractions limitativement énumérées
(coups et blessures, tortures, infractions sexuelles,…) de s’approcher des victimes, d’entrer
en contact avec elles ou de se rendre chez elles. Cette mesure d’éloignement est
obligatoire lorsque ces infractions ont lieu au sein d’un couple et peut être prononcée pour
une durée de 10 ans dans les cas les plus graves. Cette mesure s’ajoute aux interdictions
de se rendre ou de résider dans certains lieux qui pouvaient être prononcées comme
peines complémentaires auparavant, notamment dans les affaires de violences
conjugales.
Il est aussi possible de faire contrôler l’exécution des mesures d’éloignement par des
moyens électroniques.163 A cette fin, un accord a, entre autre, été signé entre l'Etat
espagnol et le service privé de télé-assistance déjà disponible pour les personnes âgées et
handicapées. Les objectifs de ce système sont d'améliorer la sécurité des victimes, de
rédiger des rapports sur les violations des ordonnances concernées et de dissuader les
agresseurs. 164
L'ordonnance restrictive et son contrôle télémétrique doivent être implémentés à la suite
d'une décision judiciaire adoptée par le tribunal compétent. Une fois la décision prise, elle
doit être communiquée à l'administration du territoire compétent par le tribunal dans les
24h, avec toutes les données utiles à l'application des mesures. Ces éléments seront
intégrés au système informatique. Les systèmes d’identifications respectifs seront
implémentés, d'abord chez la victime, puis chez l'auteur.165 La police en sera informée.
Tout retrait ou changement doit être pris par décision judiciaire. En cas d'urgence qui
nécessiterait un retrait immédiat du système télémétrique sans qu'une décision judiciaire
162 Sénat de la République française, op.cit. 163 Loc.cit.; Art 48.4 Du Code pénal “If a judge or a court issued a ban to approach the victim, it will also be possible that the control of the said measure is carried out by the appropriate technological devices”; Art 57 “The same possibility is established when the ban to approach the victim is imposed by a penalty for a minor offence”. 164 Carmen de la Fuente Mendez, op.cit., p.1. 165 L'auteur reçoit un bracelet électronique couplé à un GPS. La victime reçoit un GPS qui lui fournit un avertissement sonore et visuel quand l'auteur se trouve à une certaine distance.
- 49 -
ne puisse être prise, c'est l'unité de police intervenante qui peut agir et qui doit informer la
Cour aussi vite que possible. Dans tous les cas, le corps de police compétent doit adopter
les mesures permettant d'assurer la protection de la victime.166
Lorsqu'une alarme est activée, le Centre de contrôle fera un rapport qu'il transmettra à
l'unité de police compétente, à l'autorité judiciaire et au ministère public.167
3.4.3 L’ordonnance de protection
L’ordonnance de protection espagnole est une ordonnance du tribunal qui protège les
victimes d’abus ultérieurs et qui inclut une réponse multidisciplinaire (pénale, civile et
d’aide).168 Elle est réglée par la loi 27/2003 du 31 juillet.
Elle peut être demandée par toute personne victime de violences physiques ou
psychologiques de la part de son conjoint, de son ex-conjoint, d’une personne avec
laquelle elle a des relations affectives analogues, de ses enfants ou de ses parents, par son
représentant légal ou par les personnes de son entourage familial le plus immédiat, par le
Procureur ou par le juge.169
La demande est introduite au moyen d’un formulaire unique, disponible dans les
commissariats, au tribunal de la famille, dans les services sociaux des municipalités, des
Communautés autonomes ou de l’Etat, au Ministère public ou dans les bureaux d’aide aux
victimes.170
Dès lors, toute victime peut se rendre au tribunal de la famille, au bureau du procureur,
auprès des forces et corps de sécurité, aux bureaux d’aide aux victimes, aux services
sociaux et aux institutions d’aide dépendant de l’administration publique afin de demander
protection. Les entités ou organismes d’aide ayant connaissance de situations de violence
domestique devront informer immédiatement le tribunal de la famille ou le procureur. Le
formulaire devra être immédiatement envoyé, accompagné de toutes les preuves au
tribunal compétent. 171
3.4.3.1 La procédure
Le juge compétent convoque la victime, son représentant légal, le demandeur, le
procureur et l’agresseur, assisté, le cas échéant, d’un avocat, pour une audience
166 Ministerio del Interior, op. cit., pp. 30-32. 167 Ibid., pp. 30-33. 168 Carmen de la Fuente Mendez, op.cit., p.8. 169 CEDAW/C/ESP/Q/6/Add.1, Groupe pour l’élimination de la discrimination à l’égard des femmes, « Liste des questions suscitées par les rapports périodiques », 44ème Session, 20 juillet-7 août 2009, p.17. 170 Idem 171 Idem ; Carmen de la Fuente Mendez, op.cit., p.8.
- 50 -
d’urgence, dans un délai maximal de 72 heures après la présentation de la demande. Le
juge entend les parties séparément.172
Après l’audience, le juge décide de ce qu’il peut faire concernant la demande de protection,
ainsi que du contenu et de la durée des mesures qu’il prend. Il s’agit donc d’une décision
judiciaire qui, en cas d’objectivation d’une situation de risques pour une victime de
violence domestique, commande sa protection pendant la durée de la procédure pénale. Le
juge est obligé de considérer le fait que la victime se trouve objectivement en situation de
risques ou non. Si c’est le cas, il se doit de prendre les injonctions pénales et civiles
nécessaires. L’ordonnance de protection est notifiée aux parties et communiquée par le
juge immédiatement, au moyen d’un « testimonio integro », à la victime et aux
administrations publiques compétentes, pour lesquelles un seul point de contact par
territoire existe afin que les mesures appropriées soient prises. L’ordonnance est
retranscrite dans le Registre central pour la protection des victimes de violences
domestiques et dans le VdG System. Elle contient l’obligation permanente d’informer la
victime du statut procédural de l’accusé, des mesures de précaution prises ainsi que de la
situation de l’auteur en matière de détention.173
3.4.3.2 La protection établie par l’ordonnance
L’ordonnance de protection peut prononcer des mesures pénales, des mesures civiles et
des mesures d’assistance.
• Mesures pénales :
Suivant les circonstances (en cas de risque élevé), le juge peut décider de
l’emprisonnement provisoire de l’agresseur présumé, de son exclusion du domicile familial
et de l’interdiction pour lui d’y retourner, de résider dans des lieux déterminés, et de
s’approcher de la victime ou de communiquer avec elle ; ainsi que de la suspension de son
droit à la détention ou au port d’armes. La durée de ces mesures n’est pas prédéterminée
la loi. Les juges pénaux doivent considérer qu’elles peuvent être prises aussi longtemps
que le besoin de protéger la victime et de prévenir des actes violents existe.174
• Mesures civiles :
La spécificité de cette ordonnance est qu’elle autorise le tribunal pénal à prendre des
actions civiles.175 Elles doivent être demandées par la victime ou son représentant légal, et
dans le cas de personnes mineures ou incapables, elles peuvent aussi être demandées par
le Procureur, à condition qu’elles n’aient pas été accordées précédemment par une
juridiction civile. Ces mesures peuvent consister en l’attribution du droit d’utilisation et de
172 CEDAW/C/ESP/Q/6/Add.1, op.cit., p.18 173 Idem; Ministerio del Interior, op.cit., pp.17-19. 174 CEDAW/ESP/Q/6/Add.1, op.cit., p.18; Carmen de la Fuente Mendez, op.cit., pp.8-9 ; Ministerio del Interior, op.cit., p.17-18. 175 Ministerio del Interior, op.cit., p.17.
- 51 -
jouissance du domicile familial, en la détermination du régime de garde, de visite, de
communication et de séjour avec les enfants et en la fixation du régime de pensions
alimentaires. Exceptionnellement, le juge pourra autoriser la femme, qui doit s’entendre à
cet effet avec un organisme ou une société publique, à permuter l’utilisation attribuée du
logement familial dont elle est copropriétaire avec l’agresseur présumé, pour utiliser un
autre logement.176 Les mesures civiles prévues dans l’ordonnance ont une durée de 30
jours. Pour être prorogées, il faut présenter dans ce délai une demande de séparation, de
divorce, de nullité du mariage, de garde d’enfant ou de pension alimentaire. Dans ce cas,
les mesures resteront en vigueur durant 30 autres jours sur la présentation de la demande
et, durant ce délai, le juge civil devra décider s’il les maintient ou non.177
• Mesures d’assistance :
Chaque bénéficiaire d’une ordonnance de protection est soumis au statut de la protection
intégrale de la victime. Ce qui signifie qu’une fois obtenue, l’ordonnance permet d’accéder
à d’autres droits en matière économique, d’emploi et de sécurité sociale, de droit du travail
et de résidence.178
Par ailleurs, certaines autres dispositions relatives à la protection des mineurs peuvent être
prises par ce même juge dans ce cadre.179
3.4.4 Conclusions
La loi organique espagnole concernant les violences envers les femmes est souvent citée
comme un exemple à suivre en la matière. Néanmoins, malgré des progrès indéniables,
son application comporte des ratés, notamment en matière d’ordonnance de protection. Il
semble qu’en 2008, 30% des victimes de violences conjugales avaient porté plainte à la
police concernant l’homme qui les a finalement tuées. 180 Dans le même temps, en 2007,
plus de 25% des victimes qui avaient dénoncé leur agresseur aux autorités et étaient
tuées subséquemment par ce dernier, n’avaient reçu aucun soutien du Ministère public
lorsqu’elles avaient demandé le bénéfice de mesures de protection. Par ailleurs, selon les
informations d’Amnesty International, parmi les femmes tuées par leur conjoint en 2007,
12 bénéficiaient d’une ordonnance de protection.181
Ces chiffres posent la question de l’effectivité des ordonnances de protection. Tout d’abord,
certains soulignent que les ressources nécessaires, notamment financières, à leur
176 CEDAW/ESP/Q/6/Add.1., op.cit., p.18; Carmen de la Fuente Mendez, op.cit., p.9. 177 Idem 178 CEDAW/C/ESP/Q/6/Add.1. 179 Ministerio del Interior, op.cit., p.18 180 AI Index : EUR 41/011/2009, Amnesty International, “Spain, : Briefing to the UN Committee against Torture”, November 2009, p. 40; AI Index: EUR 41/012/2008, Amnesty International, “Spain: Briefing to the Human Rights Committee”, June 2008, p.5. 181 AI Index: EUR 41/012/2008, op.cit., p.8.
- 52 -
application n’ont pas été garanties, et ce dès l’origine.182 De plus, l’implémentation des
mesures concernées a fortement varié d’une communauté autonome à l’autre dans leurs
domaines de compétences respectives.183 Ensuite, les juges qui doivent appliquer ces
mesures sont insuffisamment formés et informés des dispositions existantes et adoptent
des décisions inadaptées aux situations rencontrées. 184
Malgré ces lacunes, certaines avancées intéressantes peuvent être citées. Ainsi, une
véritable analyse des risques encourus est menée par la police. Les mesures de protection
de la victime menées par la police dépendront des résultats de cette analyse et pas de la
décision d’un juge. Les magistrats devront cependant être informé des résultats de
l’analyse de risques et des mesures prises. Dans les cas à haut risque, le juge pourra
prendre la décision de contrôler l’exécution des mesures d’éloignement par des moyens
électroniques tant pour l’auteur que pour la victime.
Ensuite, l’accessibilité de l’ordonnance de protection espagnole est unanimement
soulignée. En effet, cette demande doit être introduite par un formulaire disponible dans
tous les lieux où la victime pourrait se rendre (commissariats, tribunal de la famille,
services sociaux des différentes entités, greffe du Ministère public et bureaux d’aide aux
victimes). Lorsque la France a décidé d’adopter à son tour une ordonnance de protection,
l’Assemblée nationale s’est d’abord penchée sur la loi espagnole afin de s’en inspirer. Ils se
sont de ce fait inspirés du formulaire espagnol d’introduction de la demande accessible en
tous lieux fréquentés par les victimes. Néanmoins, ils ont fait le choix de limiter l’initiative
de la demande au Procureur ou à la victime (et donc pas aux proches). En effet, ils ne
voulaient pas que l’auteur soit séparé de la victime contre son gré, ce qui pourrait être
contre-productif.185
Par ailleurs, la législation espagnole a veillé tout particulièrement à la coordination entre
institutions et au suivi de l’information à cet effet. C’est dans ce but qu’un système
d’enregistrement des données spécifique à la violence conjugale a été créé. Toute action
ou donnée sur le cas y est enregistrée, et chaque personne qui a accès au système peut le
vérifier en vue de donner la réponse correcte à tout incident du point de vue de la victime
ou de l’auteur.
L’Espagne, malgré certaines lacunes dans l’application et le suivi de sa législation a donc
développé un certain nombre de pratiques intéressantes dont on il est possible de
s’inspirer.
182 AI Index : EUR41/005/2005, Amnesty International, “Spain : More than words : making protection and justice a reality for women victims of gender violence in the home”, p. 10. 183 Ibid., p.11. 184 Ibid., pp.37 ss. 185 Ibid., p.214.
- 53 -
3.5 LA FRANCE
3.5.1 Introduction
Les législations françaises en matière de violences conjugales se sont vues renforcées par
l’adoption de lois successives visant à une politique de plus en plus intégrée en la
matière :la loi n°2004-439 du 26 mai 2004 relative au divorce ; la loi n°2005-1549 du 12
décembre 2005 relative au traitement de la récidive des infractions pénales ; la loi n°2006-
399 du 4 avril 2006 renforçant la prévention et la répression des violences au sein du
couple ou commises contre des mineurs ;la loi n°2007-297 du 05 mars 2007 relative à la
prévention de la délinquance ; et la loi n°2010-769 du 9 juillet 2010 relative aux violences
faites spécifiquement aux femmes, aux violences au sein des couples et aux incidences de
ces dernières sur les enfants.
Ces dispositions ont fait l’objet d’un large consensus sociétal vu que les lois principales en
la matière – à savoir les lois de 2006 et 2010 – ont été adoptées à l’unanimité par
l’Assemblée nationale. Celle-ci a d’ailleurs volontairement conclu que, vu les nombreux
textes existant, l’adoption d’une loi-cadre, calquée sur celle votée par le Parlement
espagnol en 2005, ne se justifiait pas. Au contraire, les dispositifs législatifs devaient être
complétés afin d’y intégrer l’ensemble des mesures concourant à la politique en la
matière.186
Ces modifications législatives ont été coordonnées notamment par la mise en œuvre de
plans d’actions triennaux, dont le 3ème court de 2011 à 2013.
Par ailleurs, elles ont été décidées à la suite d’interactions entre la société civile, les
acteurs de terrain et l’Assemblée nationale lors des rapports d’information sur la mise en
application des lois concernées. La question de l’éviction du domicile du conjoint violent a,
dès l’origine, été mise en valeur par l’expérience pilote menée par le Procureur de la
République près du Tribunal de grande instance de Douai, Luc Frémiot, de 2003 à 2010.
Cette expérience avait aussi inspiré Mme Bourguignon à Liège dans son traitement des cas
de violences entre partenaires, précurseur de la Circulaire du Collège des Procureurs
généraux.
3.5.2 Dispositions pénales
En France, tout d’abord, dans les cas prévus par la loi, le fait que des violences aient été
commises par un membre du couple sur l’autre aggrave les peines applicables en la
matière. Cette circonstance aggravante concerne le conjoint, le concubin ou le
186 Assemblée nationale, « Rapport d’information n°1799 fait au nom de la mission d’évaluation de la politique de prévention et de lutte contre les violences faites aux femmes », 07 juillet 2009, p.11.
- 54 -
partenaire lié à la victime par un pacte civil de solidarité ainsi que les « ex » pour autant
que ces actes aient été commis en raison des relations ayant existé entre l’auteur des faits
et la victime.187
Par ailleurs, l'article 25 de la loi de 2010 a complété l'article 222-14 du code pénal afin de
prévoir l'incrimination des violences habituelles au sein d'un couple.188
Dès lors qu’une plainte a été déposée par une victime de violences au sein du couple,
l’éloignement de l’auteur du domicile familial peut être ordonné à différents stades de la
procédure pénale.
3.5.2.1 Le rôle de la police
Jusqu’en 2010, le rôle des forces de l’ordre dans le cadre des violences conjugales était
régi par les règles d’intervention habituelles de la police et de la gendarmerie. A côté des
mesures spécifiques permettant d’interpeller et de retenir une personne violant ses
obligations, la mise en œuvre de l’éviction devait se faire dans le cadre de bonnes
pratiques mentionnées par le Guide de l’action publique. Ce Guide recommandait
notamment aux forces de l’ordre de « veiller à ce que la sécurité de la victime soit
assurée ».189
La loi de 2010 a introduit dans le code pénal des dispositions permettant d'interpeller et
retenir une personne mise en examen ou un prévenu placé sous contrôle judiciaire
(cf plus bas) et à l'encontre de laquelle il existe une ou plusieurs raisons plausibles de
soupçonner qu'elle a manqué aux obligations suivantes : (1) s'abstenir d’entrer en
relations avec certaines personnes spécialement désignées (2) résider hors du domicile ou
de la résidence du couple. Le champ de rétention prévu par l'article 141-14 est donc limité
187 Art 132-80 du code pénal : « Dans les cas prévus par la loi, les peines encourues pour un crime ou un délit sont aggravées lorsque l’infraction est commise par le conjoint ou le concubin de la victime. La circonstance aggravante prévue au premier alinéa est également constituée lorsque les faits sont commis par l’ancien conjoint ou l’ancien concubin de la victime, ou par une personne liée ou ayant été liée à la victime par un PACS. ». Les cas prévus par la loi sont : tortures et actes de barbarie (art 222-3-6° du Code pénal), violences ayant entraîné la mort sans intention de la donner (art 222-8-6° du Code pénal), violences ayant entraîné une mutilation ou une infirmité permanente (art 222-10-6° du Code pénal), violences ayant entraîné une incapacité totale de travail supérieure à 8 jours (article 222-12-6° du Code pénal), violences en l’absence d’ITT ou si l’ITT est inférieure à 8 jours (article 222-13-6° du Code pénal), viol (art 222-24 du Code pénal), agressions sexuelles (article 222-22 et 222-28 du Code pénal), meurtre (art 221-4 du code pénal). 188 « Les violences habituelles sur un mineur de quinze ans ou sur une personne dont la particulière vulnérabilité, due à son âge, à une maladie, à une infirmité, à une déficience physique ou psychique ou à un état de grossesse, est apparente ou connue de leur auteur sont punies : 1° De trente ans de réclusion criminelle lorsqu'elles ont entraîné la mort de la victime ; 2° De vingt ans de réclusion criminelle lorsqu'elles ont entraîné une mutilation ou une infirmité permanente ; 3° De dix ans d'emprisonnement et de 150000 euros d'amende lorsqu'elles ont entraîné une incapacité totale de travail pendant plus de huit jours ; 4° De cinq ans d'emprisonnement et de 75000 euros d'amende lorsqu'elles n'ont pas entraîné une incapacité totale de travail pendant plus de huit jours. Les peines prévues par le présent article sont également applicables aux violences habituelles commises par le conjoint ou le concubin de la victime ou par le partenaire lié à celle-ci par un pacte civil de solidarité. Les dispositions du second alinéa de l'article 132-80 sont applicables au présent alinéa. Les deux premiers alinéas de l'article 132-23 relatif à la période de sûreté sont applicables aux cas prévus aux 1° et 2° du présent article. » 189 Ministère de la justice, « Guide de l’action publique, la lutte contre les violences au sein des couples : de la révélation des faits à l’exécution des peines », septembre 2008, p.20.
- 55 -
aux seules violations d'obligations considérées comme susceptibles de présenter un réel
danger pour les victimes de violences.190
Les services de police et de gendarmerie peuvent appréhender une personne d'office ou à
la demande du juge d'instruction. Les nouvelles dispositions permettent ainsi une
intervention immédiate des forces de l'ordre, le cas échéant sur appel de la victime, si la
personne sous contrôle judiciaire s'approche de cette dernière malgré l'interdiction qui lui
en est faite.
La personne peut ensuite, sur décision d'un officier de police judiciaire, être retenue pour
une durée maximale de 24 heures afin que soit vérifiée sa situation et qu'elle soit
entendue sur la violation de ses obligations et non pas sur les faits à l’origine de ces
obligations.
La loi a d'ailleurs prévu un certain nombre de garanties :
• L'officier de police judiciaire doit dès le début de la mesure en informer le juge
d'instruction ;
• la personne retenue doit immédiatement être informée par l'officier de police
judiciaire, ou, sous le contrôle de celui-ci, par un agent de police judiciaire, de la
nature de l'obligation qu'elle est soupçonnée d'avoir violée ;
• La personne retenue doit se voir notifier, dans une langue qu'elle comprend, les
droits dont elle dispose.
A l'issue de la mesure, le juge d'instruction peut se faire présenter la personne mise en
examen, notamment s'il entend saisir le juge des libertés et de la détention aux fins de
révocation du contrôle judiciaire. Il peut également ordonner sa mise en liberté, le cas
échéant après l'avoir avisé par un officier ou agent de police judiciaire qu'il est convoqué
devant lui à une date ultérieure.191
190 L’art 141-4 du Code de procédure pénal permet désormais l'interpellation et la rétention d'une personne mise en examen et placée sous contrôle judiciaire à l'encontre de laquelle il existe une ou plusieurs raisons plausibles de soupçonner qu'elle a manqué aux obligations qui lui incombent en application des dispositions de l'article 138 9° et 17° du Code de procédure pénale – à savoir - « 9° S'abstenir de recevoir ou de rencontrer certaines personnes spécialement désignées par le juge d'instruction ou le juge des libertés et de la détention, ainsi que d'entrer en relation avec elles, de quelque façon que ce soit ; » et « 17° En cas d'infraction commise soit contre son conjoint, son concubin ou son partenaire lié par un pacte civil de solidarité, soit contre ses enfants ou ceux de son conjoint, concubin ou partenaire, résider hors du domicile ou de la résidence du couple et, le cas échéant, s'abstenir de paraître dans ce domicile ou cette résidence ou aux abords immédiats de celui-ci, ainsi que, si nécessaire, faire l'objet d'une prise en charge sanitaire, sociale ou psychologique ; les dispositions du présent 17° sont également applicables lorsque l'infraction est commise par l'ancien conjoint ou concubin de la victime, ou par la personne ayant été liée à elle par un pacte civil de solidarité, le domicile concerné étant alors celui de la victime. » 191 Art 141-4 du Code de procédure pénale; Bulletin officiel du Ministère de la justice et des libertés, BOMJL 2010-006, « Circulaire du 3 août 2010 relative à la présentation des dispositions de droit pénal et de procédure pénale de la loi n°2010-769 du 9 juillet 2010 relative aux violences faites spécifiquement aux femmes, aux violences au sein des couples et aux incidences de ces dernières sur les enfants ».
- 56 -
3.5.2.2 Le rôle du Ministère public
• Dans le cadre d’une procédure d’alternative aux poursuites :
Le procureur de la République peut demander à l’auteur des faits de résider hors du
domicile ou de la résidence du couple192 soit, préalablement à sa décision sur l’action
publique, soit au titre d’une composition pénale193. Cette mesure peut s’accompagner,
si nécessaire, d’une prise en charge sanitaire, sociale ou psychologique.194 L’exécution
des mesures alternatives aux poursuites a pour effet de suspendre la prescription de
l’action publique. Si l’auteur des faits n’accomplit pas les mesures décidées, le
procureur met en mouvement l’action publique.
• Dans le cadre d’un contrôle judiciaire :
L’éviction du conjoint violent du domicile ou de la résidence du couple constitue
dorénavant une nouvelle obligation susceptible d’être prononcée dans le cadre du
contrôle judiciaire195. Ce contrôle judiciaire peut avoir lieu dans trois hypothèses.
Premièrement, dans le cadre d’une procédure de convocation par procès-verbal,
le procureur, estimant qu’une information judiciaire n’est pas nécessaire (pex, dans le
cas d’un flagrant délit ou s’il estime qu’il dispose suffisamment d’éléments probants),
invite le prévenu à comparaître devant le tribunal pour une audience de jugement dans
un court délai (entre 10 jours et 2 mois). Jusqu’à cette comparution, le procureur de la
République dispose de prérogatives permettant de protéger la victime. En effet, en
vertu de l’art 394 du Code de procédure pénale, le procureur de la République peut
192 Art 41-1 du Code pénal « S'il lui apparaît qu'une telle mesure est susceptible d'assurer la réparation du dommage causé à la victime, de mettre fin au trouble résultant de l'infraction ou de contribuer au reclassement de l'auteur des faits, le procureur de la République peut, préalablement à sa décision sur l'action publique, directement ou par l'intermédiaire d'un officier de police judiciaire, d'un délégué ou d'un médiateur du procureur de la République : (…) 6° En cas d'infraction commise soit contre son conjoint, son concubin ou son partenaire lié par un pacte civil de solidarité, soit contre ses enfants ou ceux de son conjoint, concubin ou partenaire, demander à l'auteur des faits de résider hors du domicile ou de la résidence du couple et, le cas échéant, de s'abstenir de paraître dans ce domicile ou cette résidence ou aux abords immédiats de celui-ci, ainsi que, si nécessaire, de faire l'objet d'une prise en charge sanitaire, sociale ou psychologique ; les dispositions du présent 6° sont également applicables lorsque l'infraction est commise par l'ancien conjoint ou concubin de la victime, ou par la personne ayant été liée à elle par un pacte civil de solidarité, le domicile concerné étant alors celui de la victime. La procédure prévue au présent article suspend la prescription de l'action publique. En cas de non-exécution de la mesure en raison du comportement de l'auteur des faits, le procureur de la République, sauf élément nouveau, met en œuvre une composition pénale ou engage des poursuites. » 193 Le procureur propose une composition pénale à l’auteur qui reconnait avoir commis des faits punis d’une peine d’emprisonnement d’une durée de 5 ans maximum. La composition pénale consiste à effectuer une ou plusieurs mesures telles que : verser une amende, se dessaisir de la chose servant à commettre l’infraction, remettre son véhicule pour 6 mois d’immobilisation, remettre son permis de conduire, son permis de chasser pour 6 mois maximum, accomplir des travaux d’intérêt général, suivre un stage ou une formation, ne pas rencontrer la victime, ne pas quitter le territoire national, etc… 194 Art 41-1-6° et art 41-2-14° du Code pénal. 195 Art 138 du Code de procédure pénale: « Le contrôle judiciaire peut être ordonné par le juge d’instruction ou par le juge des libertés et de la détention si la personne mise en examen encourt une peine d’emprisonnement correctionnel ou une peine plus grave. Ce contrôle astreint la personne concernée à se soumettre, selon la décision du juge d’instruction ou du juge des libertés et de la détention, à une ou plusieurs obligations ci-après énumérées : (…) 17° En cas d’infraction commise soit contre son conjoint ou son concubin, soit contre ses enfants ou les enfants de ce dernier, résider hors du domicile ou de la résidence du couple et, le cas échéant, s’abstenir de paraître dans ce domicile ou cette résidence ou aux abords immédiats de celui-ci. »
- 57 -
saisir le juge des libertés et de la détention aux fins du placement du prévenu sous
contrôle judiciaire, lequel peut comporter l’obligation de résider hors du domicile ou de
la résidence du couple.
Deuxièmement, dans le cadre d’une procédure de comparution immédiate, si le
tribunal ne peut se réunir dans les délais impartis, le procureur de la République peut
saisir le juge des libertés et de la détention aux fins du placement du prévenu sous
contrôle judiciaire.196
Troisièmement, si une information judiciaire est ouverte et le suspect mis en
examen, le procureur de la République peut requérir un placement sous contrôle
judiciaire. Cette mesure est alors décidée par ordonnance motivée du juge d’instruction
ou du juge des libertés et de la détention.197
La loi permet de rendre effective la mesure d’éloignement de l’auteur des faits du domicile
du couple qui lui est imposée en tant qu’obligation du contrôle judiciaire par la possibilité
de sanctionner immédiatement son non-respect. En effet, celui qui se soustrait aux
obligations de son contrôle judiciaire peut se voir décerner un mandat d’arrêt ou d’amener
par un juge d’instruction ou être placé en détention provisoire par le juge des libertés et
des détention à la demande du juge d’instruction ou de Procureur de la République.
L’effectivité du contrôle judiciaire peut être assurée au moyen d’un système de surveillance
électronique.198 La retenue du contrôle judiciaire (cf. plus haut) peut également être
appliquée d’office par les services de police ou à la demande d’un juge d’instruction.199
• La politique des parquets
Plusieurs circulaires et un Guide de l’action publique ont été publiés afin de tenter
d’uniformiser la politique des parquets.200
La circulaire du 19 avril 2006 invite les procureurs de la République à requérir l’éviction de
l’auteur des violences du domicile ou de la résidence du couple quel que soit le stade de la
procédure. Afin de garantir la mise en œuvre de la mesure d’éviction du domicile, elle
invite les Parquets à « inciter à l’élaboration de conventions ou de protocoles d’accueil,
avec, par exemple, le président de la juridiction, le préfet, les représentants des
collectivités locales, les services sociaux et les associations, au premier rang desquels
figurent les Centres d’information sur le droit des femmes et de la famille ». Ces protocoles
pourront prévoir notamment l’accueil et l’hébergement, pouvant durer quelques jours ou
plusieurs semaines, par des associations, des auteurs de violences faisant l’objet d’un
196 Art 396 du Code de procédure pénale 197 Art 138 ss du Code pénal 198 Art 141-2, art 394 et art 471 du Code de procédure pénale. 199 Art 141-4et art 394 du Code de procédure pénale; Circulaire du 3 août 2010, op.cit.. 200 Bulletin Officiel du Ministère de la Justice, Circulaire présentant les dispositions de droit pénal et de procédure pénale de la loi n°2006-399 du 4 avril 2006 renforçant la prévention et la répression des violences au sein du couple ou commises contre les mineurs » ; Circulaire du 3 août 2010, op.cit. ; « Circulaire du 4 octobre 2010 relative à la présentation des dispositions de droit pénal et de procédure pénale consécutive à la mise en œuvre de l’ordonnance de protection ».
- 58 -
contrôle judiciaire assorti de l’obligation de l’éviction du domicile. La circulaire invite enfin
à prévoir dans ce cadre une prise en charge sociale et psychologique.201
Les rapports d’information de l’Assemblée nationale qui ont précédé l’adoption des lois de
2006 et de 2010 ont mis en avant les disparités persistantes des politiques pénales
menées par les parquets.202 La pratique menée à Douai entre 2003 et 2010 par le
Procureur Luc Frémiot a été particulièrement mise en exergue. Cette politique volontariste,
souvent citée en exemple peut se résumer comme suit :
� Une réponse pénale systématique et précoce : les services de police et de
gendarmerie ne prennent plus de main courante, afin que le parquet soit informé
de toutes les infractions commises. Dans la réponse du parquet, aucun seuil n’est
fixé afin de pouvoir intervenir le plus en amont possible. Le but est en effet de
faire cesser la situation de violences avant que le processus ne soit « enraciné » :
le tribunal se saisit de toutes les affaires dès la première gifle ;
� Le but consiste à responsabiliser les conjoints violents : même si l’auteur se voit
imposer une sanction pénale pour ses agissements, celle-ci n’est en général pas
suffisante pour les faire cesser. Le mis en cause est toujours placé en garde à vue
et déféré devant le substitut de permanence. S’il n’a jamais été condamné, il a
obligation de quitter le domicile conjugal et de séjourner dans un foyer de sans
domicile fixe pour une dizaine de jours afin de les soumettre à un choc
psychologique, à une déstabilisation qui suscite la réflexion. Ils y sont suivi par des
travailleurs sociaux ;
� Si les faits sont de moindre gravité, l’affaire est classée après un ferme rappel à la
loi et l’auteur a l’obligation d’entamer un suivi au sein d’un groupe de parole. Si les
faits sont de gravité moyenne, l’auteur est autorisé à revenir au domicile conjugal.
Mais après le classement, la vigilance est maintenue. Le conjoint violent est
convoqué deux mois plus tard devant le tribunal correctionnel et son épouse est
suivie par un travailleur social. Une peine de sursis avec mise à l’épreuve est
requise. Celle-ci consiste en un stage de 6 mois dans une association spécialisée à
raison de 3 heures semaines.
Cet exemple de politique pénale volontariste s’est diffusé depuis à d’autres parquets avec
quelques variations.203 Selon Mr Frémiot, ce dispositif s’est montré particulièrement
efficace puisqu’il a permis de ramener à moins de 6% le taux de récidive.204
201 Circulaire du 19 avril 2006, op.cit.. 202 Assemblée nationale, « Rapport d’information n°491sur la mise en application de la loi n°2006-399 du 04 avril 2006 renforçant la prévention et la répression des violences au sein du couple ou commise contre des mineurs », p.17 et Rapport 1799, op. cit., pp.225 ss. 203 Rapport d’information n°1799, op.cit., p.229. 204 Audition de M. Luc Frémiot, procureur de la République près du Tribunal de grande instance de Douai, PV du 13 janvier 2009.
- 59 -
3.5.2.3 Le rôle des magistrats du siège
• Dans le cadre d’une procédure de comparution immédiate :
En application de l’article 397-3 du Code de procédure pénale, le tribunal est en mesure de
renvoyer l’affaire à une date d’audience ultérieure, et de placer ou maintenir le prévenu
sous contrôle judiciaire.
• Dans le cadre d’un sursis avec mise à l’épreuve
La juridiction de condamnation ou le juge d’application des peines peut imposer au
condamné de résider hors du domicile ou de la résidence du couple. Le sursis avec mise à
l’épreuve comporte une obligation de soins.205
Dans un souci de cohérence et de continuité de la mesure d’éviction, le juge de
l’application des peines peut désigner, pour veiller au respect de cette obligation avec mise
à l’épreuve, la personne physique ou morale chargée de suivre l’intéressé dans le cadre de
son contrôle judiciaire.
La loi de 2010 a complété l’article 471 du code de procédure pénale afin de permettre au
tribunal correctionnel, lorsqu’il a prononcé une peine assortie d’un sursis avec mise à
l’épreuve, de décider lui-même de confier à la personne physique ou morale qui était
chargée de suivre l’intéressé dans le cadre du contrôle judiciaire, la charge de veiller au
respect par celui-ci des obligations qui lui sont imposées, sans attendre la décision du juge
d’application des peines.206
• Le prononcé d’une peine de suivi socio-judiciaire
Le prononcé d'une peine de suivi socio-judiciaire dans les cas de violences habituelles
commises au sein du couple, qui le plus souvent est une injonction de soins, relève
désormais de l'appréciation souveraine des magistrats en fonction des circonstances de
fait. La peine de suivi socio-judiciaire est obligatoire en matière correctionnelle si les
violences sont commises de manière habituelle, sauf en cas de sursis avec mise à
l’épreuve ou de décision spécialement motivée du tribunal. Le suivi socio-judiciaire peut
également comporter des dispositions spécifiques telles que l’interdiction de paraître dans
certains lieux ou l’interdiction de rencontrer certaines personnes.207
205 Art 132-45 du Code pénal : « la juridiction de condamnation ou le juge d’application des peines peut imposer spécialement au condamné l’observation de l’une ou de plusieurs des obligations suivantes : 19° en cas d’infraction commise soit contre son conjoint ou son concubin, soit contre ses enfants ou les enfants de ce dernier, résider hors du domicile ou de la résidence ou aux abords immédiats de celui-ci. » 206 Art 471 du Code de procédure pénale « (…) Lorsque le jugement est exécutoire et que le condamné est placé sous le régime de la mise à l'épreuve, le tribunal correctionnel ou le juge de l'application des peines peut désigner, pour veiller au respect des obligations, la personne physique ou morale qui était chargée de suivre l'intéressé dans le cadre du contrôle judiciaire. » 207 Art 222-48-1 du Code pénal ; Assemblée nationale, rapport d’information n°1799, op.cit., p. 97; Circulaire du 3 août 2010, op.cit..
- 60 -
• Le placement sous surveillance électronique de l’auteur
La loi de 2010 a permis d’élargir la possibilité de placer sous surveillance électronique
mobile d’une part, la personne mise en examen placée en assignation à résidence (art
142-12-1 du Code pénal) et, d’autre part, la personne condamnée à une peine de suivi
socio-judiciaire (art 136-36-12-1). Dans les deux cas, les seuils de peines permettant le
placement sous surveillance électronique mobile ont été abaissés pour permettre de
vérifier plus efficacement l’interdiction de rencontrer la victime ou de paraître au domicile
du couple.208 Ces dispositions sont à mettre en relation avec la possibilité, à titre
expérimental, d’attribuer aux victimes, et avec leur consentement, les dispositifs de
téléprotection ou des dispositifs électroniques permettant de signaler à distance que la
personne mise en examen ou le condamné se trouve à proximité.209
3.5.3 L’ordonnance de protection
La loi du 9 juillet 2010 a introduit dans le droit civil une procédure nouvelle qui vise à
remplacer celle du référé violence : l’ordonnance de protection, délivrée en urgence par le
juge aux affaires familiales. Cette ordonnance est régie par les articles 515-9 à 515-13 du
Code civil et la procédure applicable à ce nouveau dispositif, précisée par un décret du 29
septembre 2010, figure aux articles 1136-3 à 1136-13 du Code de procédure civile.
Selon l’article 515-9 du Code civil :
« Lorsque les violences exercées au sein du couple ou par un ancien conjoint, un ancien partenaire lié par un pacte civil de solidarité ou un ancien concubin mettent en danger la personne qui en est victime, un ou plusieurs enfants, le juge aux affaires familiales peut délivrer en urgence à cette dernière une ordonnance de protection ».
L’ordonnance de protection a donc pour objet d’assurer la protection de la victime de
violence au sein d’un couple ou d’un couple séparé et, le cas échéant, d’organiser la
situation matérielle et les relations avec les enfants après la séparation du couple.210
Elle doit, dès lors, pouvoir se faire en amont de toute action en justice. Le but est de
permettre aux victimes de disposer d’une phase de répit durant laquelle leur sécurité
physique et matérielle est assurée, et qui peut déboucher sur une procédure judiciaire
civile ou pénale. Ainsi, de façon novatrice, la protection de la victime n’est plus
subordonnée au dépôt d’une plainte mais au simple constat du danger. Elle doit de ce fait
permettre au juge d'attester de la réalité des violences subies et de mettre en place, sans
208 Circulaire du 3 août 2010, op.cit.. 209 Loc.cit. les dispositions du III de l’article 6 de la loi prévoient ce mécanisme à titre expérimental, et pour une durée de 3 ans, dans les ressorts déterminés ultérieurement par arrêté. 210 Direction des affaires civiles et du sceau, « Circulaire CIV/13/10 ayant pour objet la présentation des dispositions de la loi n°2010-769 du 9 juillet 2010 relative aux violences faites spécifiquement aux femmes, aux violences au sein des couples et aux incidences de ces dernières sur les enfants et du décret n°2010-1134 du 29 septembre 2010 relatif à la procédure civile de protection des victimes de violence au sein des couples, » 01 octobre 2010, p.3.
- 61 -
attendre la décision de la victime sur le dépôt d'une plainte, les mesures d'urgence :
éviction du conjoint violent, relogement hors de portée du conjoint en cas de départ du
domicile conjugal. Au delà du fait qu'aucune procédure pénale n'aie été entamée et qu'il en
résulte que l'agresseur est présumé innocent des faits de violences qui lui sont reprochés,
le Juge aux affaires familiales s'efforcera de constater soit un défaut de contestation de sa
part, soit que les faits énoncés pas la victime apparaissent établis au regard des éléments
du dossier. 211
3.5.3.1 Le champ d’application
Ces violences doivent être commises au sein d’un couple, quelle qu’en soit la forme. La
procédure s’applique quel que soit le moment où surviennent ces violences, pendant la vie
commune ou postérieurement à une séparation. La notion de violences s’apprécie au
regard des atteintes à l’intégrité physique et/ou psychique qui en résultent. 212
Les violences exercées doivent avoir pour conséquence de mettre en danger l’autre
membre du couple ainsi qu’éventuellement le ou les enfants vivant au foyer.213 La situation
de danger peut être caractérisée, par exemple, par la répétition des faits de violence, les
circonstances dans lesquelles elles se produisent ou la gravité des violences commises.214
En tout état de cause, la réalité des violences et leurs conséquences sur la victime et/ou
les enfants relèvent du pouvoir d’appréciation du juge saisi de la demande d’ordonnance
de protection.215
211 Rapport 1799, op.cit., p.215. 212 Art 515-9 du Code civil ; Circulaire Civ/13/10, op.cit., p.3 et 4. 213 Art 515-9 du Code civil ; Circulaire Civ/13/10, op.cit., pp. 3 et 4 ; Seine-Saint-Denis, « Protocole pour la mise en œuvre de l’ordonnance de protection », http://www.seine-saint-denis.fr/Protocole-pour-la-mise-en-oeuvre.html 214 Loc.cit. 215 Art 515-11 du Code civil ; Circulaire CIV/13/10, op.cit., p.4.
- 62 -
3.5.3.2 Les mesures contenues dans l’ordonnance de protection216
Il faut tout d’abord remarquer que, compte tenu des conséquences, notamment pénales,
attachées à cette ordonnance, le dispositif doit être rédigé précisément.217 Il convient
ensuite d’insister sur la liste limitative des compétences du juge. En effet, si les
demandes des parties ne portent pas sur les mesures spécifiquement énoncées, le juge
doit les déclarer irrecevables comme ne pouvant être présentées suivant sur cette
procédure.
Le juge peut statuer sur les demandes relatives à la résidence séparée, au logement et
à la prise en charge de celui-ci et aux relations financières entre les membres du
couple. Il peut également statuer sur les mesures relatives à l’exercice de l’autorité
parentale et à la contribution et à l’entretien et l’éducation des enfants.
Le juge peut, de plus, prendre une décision concernant la prise en charge des frais de
logement, mais, comme dans le cadre d’un divorce, ces dispositions ne sont pas
opposables au bailleur qui conserve son droit de recours contre ses deux débiteurs si les
membres du couple sont co-titulaires du bail. L’éviction du locataire ou du propriétaire du
logement est aussi possible. Il convient de relever que, passé le délai de 4 mois au plus
suivant la notification de l’ordonnance et sauf prolongation des mesures en cas de
procédure de divorce ou de séparation de corps, le demandeur qui n’est pas seul titulaire
du bail ou propriétaire du logement ne pourra pas empêcher le retour du défendeur.218
En ce qui concerne les points 3 et 4 de l’article 515-11, si l’ordonnance le prévoit, le
défendeur peut être expulsé sur le fondement de celle-ci. Cependant, par dérogation au
216 Art 515-11 du Code civil « (…)A l'occasion de sa délivrance, le juge aux affaires familiales est compétent pour :
(1) Interdire à la partie demanderesse de recevoir ou rencontrer certaines personnes spécialement désignées par le juge aux affaires familiales, ainsi que d'entrer en relation avec elles de quelque façon que ce soit ;
(2) Interdire à la partie défenderesse de détenir ou de porter une arme et, le cas échéant, lui ordonner de remettre au service de police ou de gendarmerie qu'il désigne les rames dont elle est détentrice en vu de leur dépôt au greffe ;
(3) Statuer sur la résidence séparée des époux en précisant lequel des deux continuera à résider dans le logement conjugal et /sur les modalités de prise en charge des frais afférents à ce logement. Sauf circonstances particulières, la jouissance de ce logement est attribuée au conjoint qui n'est pas l'auteur de violences ;
(4) Attribuer la jouissance du logement ou de la résidence du couple au partenaire ou au concubin qui n'est pas l'auteur des violences et préciser les modalités de prise en charge des frais afférents à ce logement ;
(5) Se prononcer sur les modalités d'exercice de l'autorité parentale et, le cas échéant, sur la contribution aux charges du mariage pour les couples mariés, sur l'aide matérielle au sens de l'article 515-4 pour les partenaires d'un pacte civil de solidarité et sur la contribution à l'entretien et à l'éducation des enfants ;
(6) Autoriser la partie demanderesse à dissimuler son domicile ou sa résidence et à élire domicile chez l'avocat qui l'assiste ou la représente ou auprès du procureur de la République près du tribunal de grande instance pour toutes instances civiles dans lesquelles elle est également partie. Si, pour les besoins de l'exécution d'une décision de justice, l'huissier chargé de cette exécution doit avoir connaissance de l'adresse de cette personne, celle-ci lui est communiquée, sans qu'il puisse la révéler à son mandant ;
(7) Prononcer l'admission provisoire à l'aide juridictionnelle de la partie demanderesse en application du premier alinéa de l'article 20 de la loi n°91-647 du 10 juillet 1991 relative à l'aide juridique.(...) ».
217 Circulaire CIV/13/10, op.cit., p.10. 218 Loc .cit..
- 63 -
droit commun de l'expulsion, l'exigence de respecter un délai de deux mois suivant le
commandement de quitter les lieux n'est pas applicable dans ce cas. Est également
écartée, toute possibilité de sursis à l'expulsion pendant la période hivernale ou de report
de la mesure pour des motifs particuliers telle que l'impossibilité de relogement de
l'intéressé.219
Le législateur a attribué au juge aux affaires familiales une compétence particulière pour
ordonner deux mesures qui jusqu’alors ne pouvaient être prononcées que dans le cadre
d’une procédure pénale (interdiction de rentrer en contact et interdiction de porter une
arme et remise d’une arme)220. Son souhait était de s’assurer qu’une protection effective
soit offerte à la victime, même si le juge pénal n’était pas saisi. Ces mesures n’ont
cependant pas vocation à remplacer celles qui pourraient être ordonnées dans le cadre
d’un contrôle judiciaire, ou d’un sursis avec mise à l’épreuve.221
Les mesures prononcées dans le cadre de l'ordonnance de protection ont une durée limitée
à quatre mois maximum à compter de la notification de la décision.222 Elles peuvent être
prolongées pour les couples mariés en cas de divorce ou de séparation de corps. Dans ce
cas, elles continuent de produire leurs effets jusqu’à ce qu’une décision statuant sur la
demande de séparation de corps soit passée en force de chose jugée, à moins que le juge
saisi de cette demande décide d’une durée plus courte.223 Elles peuvent être supprimées
ou modifiées à tout moment dans la limite du délai de 4 mois. La modification d'une
mesure n'entraîne pas un allongement de sa durée. En revanche, la durée d'une mesure
nouvellement ordonnée par le juge est de 4 mois à compter de la notification de la décision
qui l'ordonne.224
3.5.3.3 La procédure applicable
Afin de mieux protéger la victime tout en respectant les droits de la défense, l’ordonnance
de protection doit pouvoir être demandée par la victime à tout moment, être rendue en
urgence mais après un débat contradictoire par un juge pour une durée provisoire. Il a été
considéré que, dans le système juridique français, seul le juge avait la légitimité nécessaire
pour prendre ce type de décision.225
La procédure de l’ordonnance de protection s’inspire des procédures déjà existantes
devant le juge aux affaires familiales en matière d’autorité parentale et de tentative de
conciliation mais présente certaines particularités procédurales novatrices qui justifient la
219 Art 66-1 de la loi 91-650 du 9 juillet 1991 portant réforme des procédures civiles d'exécution 220 Art 515-11 1° et 2° du Code civil 221 Circulaire CIV/13/10, op.cit., p.11 222 Art 515-11 du Code civil. 223 Art 1136-13 du Code de procédure civile 224 Art 515-12 du Code civil; Art1136-13 du Code de Procédure civile 225 Rapport d’information n°1799, op.cit., p.213 et 216.
- 64 -
création d’un dispositif procédural autonome (art 1070 à 1074-1 du Code de procédure
civile).226
Le juge peut être saisi soit par la personne demandant une protection, soit par le
ministère public.227 Le ministère public est de plein droit partie jointe à l’affaire dans le
premier cas. La personne qui demande une protection peut alors, d'une part, saisir le juge
aux affaires familiales par assignation ou par requête remise ou adressée au greffe. Un
formulaire de requête est disponible à l'accueil des greffes et dans différents endroits
accessibles aux victimes.228 D'autre part, les circonstances peuvent conduire le demandeur
qui souhaite la tenue d’une audience en urgence, à recourir à l’assignation en la forme
des référés. Ce mode de saisine permet au demandeur de fixer la date de l’audience. Il
est aussi autorisé à demander que l’affaire soit appelée à de très brefs délais, en dehors
des dates d’audience des juges ; le juge dispose d’un pouvoir discrétionnaire pour
l’autoriser ou non et il apprécie si le délai de comparution est suffisant pour permettre au
défendeur d’assurer sa défense.229 L'assignation est délivrée par un huissier de justice.230
L'assistance d'un avocat n'est pas obligatoire231 mais la personne qui demande une
protection peut solliciter le bénéfice de l'aide juridictionnelle afin que les frais de procédure
(frais d'avocat, frais d'huissier, frais d'interprète) soient pris en charge par l'Etat. Cette
demande peut être faite dès le dépôt de la requête.232 Compte tenu de l’urgence,
l’admission provisoire à l’aide juridictionnelle peut être prononcée par le bureau d’aide
juridictionnelle.233 Cette mesure se veut une réponse à l'évaluation faite par la Commission
d'information au parlement qui avait mis en avant la faible utilisation de la procédure
référé violence existant antérieurement en raison, notamment, du coût de la procédure
pour la victime, cette dernière nécessitant le recours d'un huissier et n'autorisant pas le
recours à l'aide juridictionnelle vu l'urgence.234
Le ministère public devient partie principale lorsqu'il saisit lui-même le juge aux
affaires familiales d'une demande d'ordonnance de protection par requête ou par
assignation. Il doit avoir préalablement requis l'accord de la personne en danger. Dans ce
cas, la demande est notifiée aux deux membres du couple concerné et la victime de
violences et l’auteur auront, sous l’angle des règles de procédure, la qualité de
défendeur235. Il ressort des travaux parlementaires que cette saisine doit permettre une
226 Circulaire CIV/13/10, p.4. 227 La restriction à ces deux possibilités a été expressément voulue par le législateur dans le but que la victime ne puisse être séparée de l’auteur contre son gré, ce qui selon les praticiens, serait contreproductif (Rapport2, p.214) 228 Art 1136-3 du Code de Procédure civile. 229 Art 485 du Code de procédure civile 230 Art 1136-4 du Code de Procédure civile. 231 Art 1136-6 du Code de Procédure civile 232 Art 515-11 7° du Code civil 233 Circulaire Civ/13/10, op.cit., p.5. 234 Assemblée nationale, Rapport d'information n°1799, op. Cit. p. 180. 235 Art 515-10 du Code civil ; Circulaire CIV/13/10, op.cit., pp.5-6.
- 65 -
intervention dans les cas où il sera particulièrement difficile pour la victime de violence de
saisir elle-même le juge (en cas d'hospitalisation par exemple).236
En sus des exigences habituelles auxquelles doit répondre la requête237, elle doit contenir
un exposé sommaire des motifs de la demande, à peine de nullité.238 Le but est qu’elle
contienne une argumentation suffisante pour permettre au défendeur de faire valoir ses
droits.239
Quel que soit l’acte de saisine choisi par les parties, celui-ci doit comporter en annexe les
pièces sur lesquelles se fonde le demandeur. Ces dispositions, dérogatoires au droit
commun, visent à accélérer la procédure en permettant au défendeur de disposer sans
délai des pièces justificatives et ainsi d’éviter des renvois inutiles. C’est pourquoi ces
dispositions sont prescrites à peine de nullité.240
Dès réception de la demande d'ordonnance de protection, le juge convoque par tous les
moyens adaptés pour une audition la partie demanderesse et la partie défenderesse ainsi
que le Ministère public.241 Il apprécie, en fonction de l'urgence le mode de convocation de
la partie défenderesse. Il peut, tout d'abord, donner un permis d'assigner pour une
audience proche et indiquer au requérant la marche à suivre pour saisir l'huissier. Dans ce
cas, il peut, à ce stade, accorder l'aide juridictionnelle provisoire. Le juge peut aussi, dans
les cas d'extrême urgence, opter pour la convocation par la voie administrative, c'est-à-
dire requérir l'autorité administrative (directeur d'un centre de détention, commissaire de
police, par exemple) pour que celle-ci procède à la notification demandée contre récépissé
en mains propres. La voie administrative ne peut être adoptée qu’en cas de danger grave
et imminent pour la sécurité de la personne dont la protection est demandée ou si aucun
autre mode de convocation ne paraît adapté. Dans tous les autres cas, la convocation est
adressée par courrier recommandé avec accusé de réception, ce qui entraîne au
minimum 15 jours de délai entre la convocation et l'audience.242
Le législateur a souhaité donner la possibilité à la personne qui était victime des violences,
de ne pas être confrontée directement à l’autre membre du couple. Les auditions des
parties peuvent avoir lieu séparément ou non.243 Après avoir entendu les parties et
recueilli les observations du ministère public, le juge rend sur le champ une ordonnance.
Les parties se défendent elles-mêmes mais peuvent également à l’audience se faire
assister ou représenter par un avocat, sans préjudice pour le juge, dans ce dernier cas,
d’ordonner la comparution personnelle d’une partie.244
236 Circulaire CIV13/10, op. cit., p.6. 237 Art 58 du Code de procédure civile. 238 Art 1136-3 du Code de procédure civile. 239 Circulaire CIV13/10, op. cit., p.6. 240 Art 1136-3 du Code de procédure civile, Circulaire CIV/13/10, op. cit., p.6. 241 Art 515-10 du Code civil 242 Art 1136-3 et 1136-10 du Code de procédure civile ; Circulaire CIV13/10, op. cit., p.6-7. 243 Art 515-10 du Code civil, Art 1136-6 du Code de procédure civile, Circulaire CIV/13/10, op.cit., p.7. 244 Art 1136-6 du Code de procédure civile.
- 66 -
Conformément à la jurisprudence de la Cour de cassation, le Procureur de la République
peut communiquer tous les éléments d’information nécessaires résultant d’une procédure
pénale dans le cadre d’une procédure civile.245 En toute hypothèse, le Procureur assure la
coordination entre l'instance civile en protection de la victime à raison des violences qu'elle
invoque et l'action pénale tendant à la répression du délit de violence dont elle se plaint.
Dans ce cadre, le Procureur transmet au juge des affaires familiales, d'initiative ou à sa
demande, les pièces de la procédure pénale qui apparaissent nécessaires dans le cadre de
la procédure de protection : plainte, procès-verbaux, certificats médicaux...
Les débats sont oraux, contradictoires et peuvent être publics.246
Compte tenu de la nature de l’affaire et de l’urgence, l’ordonnance de protection doit être
rendue à bref délai. L'ordonnance est exécutoire à titre provisoire à moins que le juge n'en
dispose autrement.247 La décision doit être au préalable notifiée aux parties selon le mode
d'exécution indiqué par le juge (signification par voie d’huissier, notification par le greffe
par lettre recommandée ou par la voie administrative en cas de danger grave ou imminent
ou quand il n'existe pas d'autre moyen).248
Le caractère exécutoire et la durée des mesures prononcées (4 mois maximum) rendent
nécessaire un court délai d’appel qui est de 15 jours à compter de la notification de la
décision.249
3.5.3.4 Les conséquences attachées au prononcé de l’ordonnance de protection
L’ordonnance de protection emporte des conséquences pénales à deux égards : la saisine
du juge aux affaires familiales fait présumer du refus de la victime de consentir à une
médiation pénale250, et le non respect des mesures imposées par l’ordonnance de
protection constitue un délit puni de deux ans d'emprisonnement et de 15 000 €
d'amende.251 Il est donc nécessaire que le dispositif de l’ordonnance de protection soit le
plus précis possible sur le contenu exact des mesures, leurs modalités d’exécution et leur
durée, puisque le non respect des obligations fait encourir une peine à son auteur. C'est le
Procureur de la République qui est chargé de veiller au respect de ces mesures.252 Le
législateur a entendu par là garantir l’effectivité de l’ordonnance de protection.253
245 Circulaire CIV/13/10, op.cit., p.8. 246 Art 1136-6 du Code de procédure civile et art 515-10 du Code civil. 247 Art 1136-7 du Code de procédure civile ; Circulaire CIV/13/10, op.cit., p.9. 248 Art 503 du Code civil ; Art 1136-9 du Code de procédure civile 249 Art 1136-11 du Code de procédure civile. 250 Art 41-1, 5° du Code de procédure pénale. 251 Art 227-4-2 du Code pénal 252 Circulaire CIV/13/10, op.cit., p.15. 253 Circulaire du 4 octobre 2010, op. cit..
- 67 -
3.5.4 Conclusions
L’article 13 de la loi du 4 avril 2006 prévoit une évaluation des politiques menées en
matière de lutte contre les violences conjugales. A cet effet, il est prévu qu’un rapport
émanant du gouvernement, est déposé au parlement tous les deux ans. Celui-ci porte
notamment sur les conditions d’accueil, de soin et d’hébergement des victimes et sur leur
réinsertion sociale ; la prise en charge sanitaire ou psychologique des auteurs des faits ; le
nombre, la durée et le fondement juridique des mesures judiciaires tendant à ordonner aux
auteurs des faits de résider hors du domicile du couple.
Si ces différents rapports ont permis une évolution législative qui a tenu compte des
adaptations nécessaires constatées sur le terrain, il n’en demeure pas moins qu’ils ont pu
mettre en avant les limites d’une approche purement législative et les écueils que les
politiques mises en œuvre n’ont pu combler.
Tout d’abord, l’ordonnance de protection a visé à faire le lien entre les procédures
civiles et pénales existantes et, dans ce but, a donné la responsabilité de la décision au
juge aux affaires familiales (juge civil), qui peut prendre certaines décisions pénale. Elle
implique aussi le parquet en vue de faire circuler l’information et d’assurer la cohérence
des décisions. Par ailleurs, le bracelet électronique peut être utilisé comme moyen de
contrôle des mesures d’éloignement de l’auteur. Les députés ont donc tenté d’assurer une
meilleure coordination entre les procédures civiles et pénales, répondant ainsi à certains
critiques. Selon Amnesty International, « En soi, l’éloignement du conjoint prononcé par le
juge ne peut donc suffire à mettre un terme aux violences. (…) cette mesure devrait
s’accompagner d’une véritable stratégie de protection des victimes et de sanction des
auteurs qui permettrait entre autres choses, une meilleure coordination entre le traitement
pénal et le traitement civil d’une affaire, notamment pour la protection des victimes ».254
Avant l’adoption de l’ordonnance de protection, il a été constaté que, si la procédure civile
d’éviction de l’auteur du domicile conjugal était peu utilisée, c’était, entre autre, parce que
la victime ne souhaitait pas toujours rester sur les lieux où elle avait subi les violences ou
parce qu’en terme de sécurité, ce n’était tout simplement pas possible. Pour beaucoup de
femmes, le domicile conjugal reste avant tout le lieu où s’est exercée la violence. C’est
pourquoi le législateur français a choisi de ne pas systématiser ces procédures et de laisser
la décision au cas par cas à un magistrat du siège.255
Ce choix d’un magistrat du siège pour prendre l’ordonnance de protection a permis d’en
fixer la durée à 4 mois maximum à dater de l’audience, sauf pour les couples mariés, en
cas de divorce ou de séparation de corps où elles sont prolongées jusqu’au jugement
254 Amnesty International, op.cit., pp.14 ss. 255 Rapport 1765, op.cit., pp.177ss ; Amnesty International, « Les violences faites aux femmes en France : une affaire d’Etat », Embargo 8 février 2006, p.14.
- 68 -
définitif. Cependant, rien n’est prévu dans l’intervalle entre la saisine du juge et l’audience.
En effet, si elle doit se dérouler à bref délais, il semble que dans la pratique, les cas les
plus optimistes de convocations à l’audience ont lieu dans les 10 jours, et les plus
pessimistes dans les 3 ou 4 mois256, ce qui réduit la portée d’une telle ordonnance. Cela
serait du aux limites (notamment budgétaires) dans la nomination des juges aux affaires
familiales qui seraient en nombre insuffisant.
De plus, l’ordonnance de protection s’est insérée dans une politique intégrée en
matière de protection des victimes de violences conjugales. En effet, les députés
français ont compris que l’efficacité des mesures d’éloignement du conjoint violent était
renforcée lorsque celui-ci se voyait proposer ou imposer une prise en charge sanitaire,
sociale et/ou psychologique. Éloigner le conjoint violent ne suffit pas en soi à éviter la
récidive.257
Au surplus, cette ordonnance a permis de subordonner la protection de la victime non plus
au dépôt d’une plainte mais au simple constat du danger. Ce constat n’est cependant
pas soumis à une objectivation des risques encourus mais bien au pouvoir d’appréciation
de juge.
Ensuite, le principal écueil mis en avant dans les critiques tant législatives que doctrinales,
reste la disparité des politiques pénales menées par les parquets258, et ce malgré
plusieurs circulaires visant une uniformisation. Il ne suffit pas de prendre des lois, encore
faut-il convaincre les acteurs de leur pertinence et les former à cet effet. Si la politique
menée par Luc Frémiot a fait des émules, d’autres continuent à traiter la violence
conjugale à la marge.
Par ailleurs, le constat du manque de place d’hébergement à destination des auteurs
persiste. L’on a beau faire des études, modifier des lois, encourager certaines mesures par
des circulaires, on continue à ouvrir indéfiniment des places pour les victimes mais aucune
structure n’est créée pour les auteurs. De manière générale, la mesure d’éviction du
domicile voit son effectivité conditionnée par la nécessité de trouver « un point de chute »
au profit de la personne évincée de son domicile.259 Il ne suffit pas d’adopter des
dispositions législatives, aussi complètes soient-elles, il faut aussi prendre les mesures
permettant d’assurer leur effectivité.
Enfin, certains auteurs ont parlé d’inconstitutionnalité au nom de l’efficacité au
travers du rôle du Parquet dans certaines de procédures qui pourrait s’approcher de celui
d’un magistrat du siège.260
256 Voir à ce sujet les discussions sur le site http:// www.avocats.fr 257 Rapport 491, op.cit., p.15. 258 Ibid., pp.17ss ; Rapport 1765, op.cit., pp.225ss, Salim El HEIT-ARAIMi, op.cit ; DELAGE P.-J. « La constitutionnalité évincée ; Amnesty International, op.cit., pp.16-17. 259 Rapport 1765, op.cit., p.102, pp.177ss. p.128 ; DEPAGE P.-J. « La constitutionnalité évincée ( à propos de la mesure d’éviction du domicile de l’article 41-1 6° du Code de procédure pénale », Archives de politique criminelle, n°29, p.63. 260 DEPAGE P.-J., op.cit.
- 69 -
3.6 LE LUXEMBOURG
3.6.1 Introduction
Le Luxembourg, sur base des expériences Autrichiennes261, a érigé la loi du 8 septembre
2003 sur la violence domestique (ci-après loi de 2003). Cette loi a permis une double prise
en charge (civile et pénale) de la violence familiale ce, à la fois sur un plan pénal, civil et
psychosocial.
Cette loi est entrée en vigueur le 1er novembre 2003. Elle modifie la loi du 31 mai 1999
sur la police et l'inspection générale de police; le code pénal; le code d'instruction
criminelle et le nouveau code de procédure civile. De la sorte, elle permet l'expulsion de la
personne violente du domicile conjugal en termes préventifs et curatifs.262
3.6.2 Niveau pénal
3.6.2.1 Mesures policières
Dans le cadre de ses missions de prévention et de protection des personnes, l'article
premier de la loi du 8 septembre 2003 prévoit que la police puisse expulser de son
domicile et de ses dépendances, après l'autorisation du procureur d'État, toute personne
ayant posé ou étant susceptible de poser un acte de violence domestique (infraction contre
la vie ou l'intégrité physique) à l'encontre d'une personne proche avec laquelle elle
cohabite263.
Nous constatons ici la base légale à une intervention policière ante delictum puisqu'elle
peut agir en cas d'indice de passage à l'acte à venir. Cependant, aucun système spécifique
d’analyse des risques n’est déterminé dans la loi de 2003 (ou dans le projet de loi de
2010). C’est donc à la police d’évaluer au cas par cas le degré de gravité de la situation et
les indices d’un potentiel passage à l’acte.
Cette protection policière vise les personnes proches. C'est-à-dire: « le conjoint ou la
personne avec laquelle la personne qui fait l'objet d'une mesure d'expulsion vit
habituellement, ses ascendants et ses descendants légitimes, adoptifs ou naturels ainsi
que les ascendants et les descendants légitimes adoptifs ou naturels du conjoint ou de la
personne avec laquelle vit habituellement la personne qui fait l'objet d'une mesure
261 DELADRIERE A., DECRAMER K., BERTELOOT K., Service de la politique criminelle, Note informative sur l'interdiction de résidence. Vision comparée des différents systèmes juridiques, 2009, p9. 262 Loi du 8 septembre 2003 sur la violence domestique portant modification de la loi du 31 mai 1999 sur la police et l'inspection générale de la police; du code pénal; du code d'instruction criminelle et du nouveau code de procédure civile, Mémorial; journal officiel du Grand-Duché de Luxembourg, A – N° 148, 3 octobre 2003, p. 2982 à 2988. Ci-après dénommée loi de 2003. 263 Ibidem, art Ier
- 70 -
d'expulsion. »264 Le critère principal concernant l'expulsion du domicile par la police réside
donc dans le fait d'habiter ensemble dans un cadre familial élargi.
Ainsi, la police peut expulser l'auteur (potentiel ou non) de son domicile et de ses
dépendances (voire utiliser la force en cas de nécessité). Elle est tenue de donner à
l’auteur la possibilité d'emmener les objets personnels dont il a besoin et de l’informer sur
les possibilités d'hébergement qui s'offrent à lui. Elle se fait remettre les clés de la
résidence et de ses dépendances et avise l'inculpé de la sanction pénale qu'il risque
d'encourir en cas de violation de l'expulsion (art. 439 code pénal)265.
Cette mesure suspend tout droit réel ou personnel pouvant contrer l’expulsion et prend fin
de plein droit à 17h, le 10e jour suivant celui de son entrée en vigueur sous réserve des
dispositions de l'article 1017-1 du nouveau code de procédure civile (voir ci-dessous).
Enfin, elle fait l’objet d’un procès verbal dont copie est transmise à la victime et au
procureur d’Etat.
Parallèlement, la police informe un service d'assistance aux victimes de violence
domestique de la mesure d'expulsion et lui communique l'adresse de la victime. Ce service
est chargé de la contacter de façon pro-active afin de l'assister, la guider et la conseiller.
3.6.2.2 Le procureur
Outre le fait que toute expulsion de domicile doive être autorisée préalablement par le
procureur d’Etat, aucune mesure spécifique n’est mise aux mains de celui-ci dans le cadre
de l’éloignement de l’auteur de violences conjugales.
3.6.2.3 Le juge
Le juge, lorsqu'il déterminera la peine (pour des faits de violence domestique) devra
éventuellement tenir compte des circonstances aggravantes prévues par différents articles
de la loi de 2003.
En effet, toute menace d'attentat et coups et blessures volontaires266 avec ou sans
préméditation267 seront accablés d'une circonstance aggravante ou verront le minimum
des peines prévues haussé 268 lorsqu'ils auront été commis à l'encontre d’un proche269.
En outre, si les coups et blessures volontaires ont étés dirigés à l'encontre de la personne
avec laquelle le coupable cohabite, le tribunal pourra assortir sa peine de diverses
264 Idem 265 Idem 266 Ibidem, Art VI 2° et 4° complétant l'article 330 et modifiant l'article 409 du code pénal 267 Ayant éventuellement eu pour conséquence une maladie ou une incapacité de travail; une maladie paraissant incurable, une incapacité permanente de travail, la perte de l'usage absolu d'un organe ou une mutilation grave, la mort, sans intention de la donner. 268 Ibidem, Art VI, 2°, 5°, 7° complétant les articles 330, 438 et 448 du code pénal 269 Ibidem, Art VI, 2°, 4°, 5°, 6°, 7° complétant les articles 330, 438 et 448 et modifiant l'article 409 du code pénal
- 71 -
interdictions (interdiction de s’approcher de la victime ou de son logement à moins d’une
distance à déterminer et interdiction de prendre contact avec la victime).270
D'autre part, la violation d'une mesure d'expulsion constitue une infraction à part entière
sanctionnée par l'article 439 du code pénal. Celui-ci prévoit que « sera puni d'un
emprisonnement de six mois à cinq ans et d'une amende de 501 € à 5000 €, celui qui se
sera introduit ou aura tenté de s'introduire [...] dans un logement habité par une personne
avec laquelle il a cohabité, ou leurs dépendances,[...] s'il agit en violation d'une mesure
d'expulsion régie par l'article Ier de la loi du 8 septembre 2003 sur la violence
domestique, d'une ordonnance de référé attribuant provisoirement le logement commun à
son époux, d'une ordonnance lui interdisant le retour au domicile conformément à l'article
1017-1 ou 1017-7 du nouveau code de procédure pénale ».271
3.6.3 Niveau civil
Le code civil tel que modifié par la loi du 8 septembre 2003 prévoit trois mesures
permettant l'éloignement de l'auteur de violence conjugale du domicile de la victime :
l’interdiction de retour au domicile consécutive à l’expulsion, l’injonction de quitter le
domicile et les obligations et interdictions applicables à l’auteur de violence lorsque son
comportement rend intolérable tout contact avec la victime.
3.6.3.1 Interdiction de retour au domicile consécutive à l'expulsion
L'article 1017-1 du code civil prévoit que les victimes ayant bénéficié d'une mesure
d'expulsion puissent demander au président du tribunal d'arrondissement de prononcer
une interdiction de retour au domicile consécutive à l'expulsion de l'auteur de violence
conjugale pour une période de trois mois supplémentaires.
Ainsi, « Le conjoint de la personne expulsée ou la personne avec laquelle la personne
expulsée vit habituellement, les ascendants et descendants légitimes, naturels ou adoptifs,
de la personne expulsée et les ascendants légitimes, naturels ou adoptifs, les descendants
légitimes, naturels ou adoptifs mineurs ou atteints d'un handicap, du conjoint de la
personne expulsée ou de la personne avec laquelle la personne expulsée vit
habituellement »272 peuvent formuler cette demande auprès du président du tribunal
d'arrondissement.
Ce champ d'application est assorti de deux conditions, à savoir il doit y avoir eu
cohabitation avec la personne expulsée et le domicile doit satisfaire un besoin urgent de
logement dans le chef de la victime.
270 Ibidem, Art VI, 4° 271 Ibidem, Art VI, 6° 272 Ibidem, Titre VII bis, section I, art. 1017-1
- 72 -
Cette requête doit être présentée au greffe au plus tard le 10ème jour suivant l'entrée en
vigueur de la mesure d'expulsion et prolongera les effets de celle-ci jusqu'à ce que le
président à intervenir ai rendu son ordonnance.
Le greffier convoque alors les parties à l'audience pour qu'il soit statué d'urgence sur la
demande. L'ordonnance prononçant l'interdiction de retour au domicile est exécutoire par
provision et sans caution, sur minute et avant enregistrement273.
Un appel peut être porté devant la cour d'appel dans un délai de 15 jours à partir de la
notification de l'ordonnance. Une requête doit alors être formulée auprès du Greffe du
tribunal d'arrondissement.
En outre, une procédure d'opposition à l'ordonnance est possible en cas de vice de
procédure. Celle-ci ne s'applique cependant pas à l'appel.
Dans le cadre d'une procédure de divorce, il est important de souligner que l'interdiction
prend fin de plein droit lorsqu'une décision est intervenue pour régler la résidence des
époux.
3.6.3.2 Injonction de quitter le domicile
En outre, l'article 1017-7 du code civil prévoit la possibilité pour le président du tribunal
d'arrondissement de prononcer une injonction de quitter le domicile alors même qu'une
expulsion policière n'a pas été effectuée.
Dès lors, « lorsqu'une personne rend intolérable pour une personne proche la continuation
de la vie commune, soit parce qu'elle l'agresse ou la menace de l'agresser soit parce
qu'elle a à son encontre un comportement qui porte gravement atteinte à sa santé
psychique »274, le président du tribunal d'arrondissement peut enjoindre l'auteur de
violence de quitter le domicile pour une période de trois mois.
Ainsi, « le conjoint ou la personne avec laquelle la personne défenderesse vit
habituellement, les ascendants et descendants légitimes, naturels ou adoptifs et les
ascendants légitimes, naturels ou adoptifs, les descendants légitimes, naturels ou adoptifs
mineurs ou atteints d'un handicap, du conjoint ou de la personne avec laquelle la partie
défenderesse vit habituellement »275peuvent formuler cette demande auprès du président
du tribunal d'arrondissement.
Ce champ d'application est assorti de deux conditions à savoir, une cohabitation avec la
personne défenderesse au cours des trois mois précédant la demande et le domicile doit
satisfaire un besoin urgent de logement dans le chef de la victime.
La procédure relative aux injonctions de quitter le domicile est la même que celle des
interdictions de retour au domicile consécutive à l'expulsion (voir ci-dessus).
273 Ibidem, art. 1017-1à 6 274 Ibidem, Art. 1017-7 275 Idem
- 73 -
3.6.3.3 Injonctions et interdictions applicables lorsque le simple contact
auteur/victime est rendu intolérable de par le comportement de
l'auteur.
L'article 1017-8 du code civil permet au président du tribunal d'arrondissement de
prononcer diverses interdictions, sur demande de la victime concernée, lorsque toute
rencontre de l'auteur est devenue intolérable pour la victime à la suite du comportement
de l'auteur.
Ainsi, il pourra imposer à la partie défenderesse différentes interdictions relatives aux
modalités de contact avec la victime et les enfants potentiels, à sa nouvelle domiciliation
ou encore aux itinéraires qu’elle pourrait emprunter.276
Les champs d'application et procédure de cette mesure sont similaires aux conditions des
injonctions de quitter le domicile (consécutive à l'expulsion ou non) à la différence que ces
interdictions peuvent être prononcées après une procédure de divorce.
3.6.4 Conclusions et évaluation de la loi de 2003 et du projet de loi du 21 septembre 2010 n° 6181
Dès l'entrée en vigueur de la loi de 2003 différents dispositifs d’évaluation ont été pensés :
Un Comité de coopération entre les professionnels dans le domaine de la lutte contre la
violence a été mis sur pied afin de suivre la mise en œuvre de la présente loi, de mettre en
exergue d'éventuels défauts d'application et de soumettre au gouvernement les
propositions qu'il juge utiles.277 Parallèlement, deux évaluations scientifiques ont été
commandées par le Gouvernement (2006 et 2009) et les acteurs judiciaires et
psychosociaux concernés par la problématique ont été tenus de garder des statistiques à
jours pour permettre le suivi du phénomène et de son évolution.278.
De façon générale, les recherches ont mis en avant l'effet positif de cette nouvelle
législation. La loi de 2003 semble efficace dans la pratique, son approche « binaire » paraît
pertinente, son application semble avoir permis d'améliorer la connaissance des différents
acteurs sur le sujet et de réduire le chiffre noir y étant attaché et enfin, les procédures
auxquelles elle fait référence fonctionneraient correctement dans la majorité des cas.279
276 Ibidem, Section 2, Art 1017-8 277 Loi de 2003, Art III 278 STOFF B, Büro Plan B, Gouvernement du Grand-Duché du Luxembourg, Ministère de l'égalité des chances, http://www.mega.public.lu/, p3 279 STOFF B.,Büro Plan B, Gouvernement du Grand-Duché du Luxembourg, Ministère de l'égalité des chances, http://www.mega.public.lu/, p3.
- 74 -
Concernant l’éloignement de domicile de façon spécifique, une enquête a été menée au
sein des services d’assistance aux victimes280. Il en ressort que la majorité des femmes
considèrent la mesure d’éloignement et la pro activité de ces services comme étant
bénéfiques.
Cependant, les acteurs de terrain déplorent certaines omissions ou imperfections dans
cette nouvelle législation.281 En effet, Certains professionnels considèrent que la mise en
place systématique d'un suivi social pour les familles concernées par une mesure
d'expulsion pourrait prévenir la répétition de ce type de violence. D'autres considèrent que
les situations rencontrées par les patrouilles de police dans le cadre d'une expulsion
pourraient recouvrir un caractère grave et délicat qui risquerait de dépasser la formation et
la compétence des policiers, notamment en termes d'assistance psychologique et de
soutien à la victime. Ils recommanderaient donc la présence d'un professionnel sur les
lieux pouvant prendre en charge la victime et permettant aux policiers de s'occuper de
l'expulsion de l'auteur. Enfin, l’absence d'hébergement spécifique pouvant accueillir les
personnes expulsées a été pointée du doigt. En effet, seulement deux structures destinées
aux auteurs de violence ont été répertoriées sur le territoire. Or, celles-ci ne sont pas
spécialisées et ne peuvent accueillir les auteurs de violence que dans les limites de leur
disponibilité.
Diverses modifications ont donc été proposées afin d'améliorer la lutte contre la violence
domestique. Ainsi, un nouveau projet de loi282 a vu le jour avec pour objectifs, d'une part,
le renforcement de la protection des victimes de violence domestique et la prise en charge
des enfants victimes et/ou témoins, d'autre part, la responsabilisation des auteurs de ce
type de violence ainsi que la formalisation de leur encadrement.283
Ainsi, concernant la protection des victimes, le projet de loi du 21 septembre 2010 propose
d’étendre l’accès de la mesure d’expulsion aux personnes ayant cohabité avec l’auteur, de
prolonger celle-ci de 4 jours et de permettre aux policiers de pratiquer une fouille
corporelle sur l’auteur afin de s’emparer des clés.
En outre, il envisage de renforcer les réactions pénale et civile face aux violations des
mesures d’expulsion, d’interdiction de retour au domicile et d’injonction de quitter le
domicile. En termes civils, il souhaite fixer la distance minimale d’une interdiction
d’approcher à 100 mètres et introduire un délai d'un mois endéans lequel le juge devra
rendre l'ordonnance accordant ou refusant les demandes d'interdictions.
280 STOFF B.,« Cinq années de loi sur la violence domestique au Grand-Duché du Luxembourg », Evaluation des changements au Luxembourg depuis l’introduction de la loi contre la violence domestique et la création du service d’assistance aux victimes de violence domestique, 2006, 6p. 281 DOMINICI L., sous la direction de GIARMANA V., « Regards sur la violence domestique au Luxembourg », enquête réalisée par la section luxembourgeoise d'Amnesty International, mars-novembre 2004, www.amnesty.lu, pp19-20. 282 Projet de loi du 21 septembre 2010 n° 6181 portant modification de la loi du 8 septembre 2003 sur la violence domestique, de la loi du 31 mai 1999 sur la police et l'inspection générale de la police, du code pénal, du code d'instruction criminel et du nouveau code de procédure civile, 4p 283 Idem
- 75 -
Par ailleurs, concernant les enfants victimes et/ou témoins de violence conjugale, il
propose une prise en charge systématique par les services d’assistance aux victimes ainsi
que la possibilité pour la victime de requérir des mesures provisoires relatives aux droits
de visite et d’hébergement des enfants mineurs auprès du président du tribunal
d’arrondissement.
Concernant la responsabilisation des auteurs et leur encadrement, le projet de loi du 21
septembre 2010 envisage d’obliger la personne expulsée à se présenter auprès d’un
service spécialisé avant la fin de la mesure d'expulsion. Parallèlement, il propose la
création d’une base légale permettant à ces mêmes services d'être informés des mesures
d'expulsions en cours afin de pouvoir contacter de façon pro-active l'auteur en cas de non
présentation spontanée et d'en référer au parquet le cas échéant.
3.7 NOORWEGEN
De laatste jaren hebben de Noorse autoriteiten verschillende maatregelen aangenomen om
partnergeweld efficiënter te bestrijden. Deze inspanningen werden gecoördineerd door drie
actieplannen van de regering inzake de bestrijding van geweld tegen vrouwen en
intrafamiliaal geweld (2000-2003, 2004-2007, 2008-2011).284 Sinds 1 januari 2006 is
intrafamiliaal geweld in Noorwegen een specifiek misdrijf in artikel 219 van het
strafwetboek.
3.7.1 Strafrecht
3.7.1.1 Politie
De politie in Noorwegen heeft geen specifieke bevoegdheden in geval van partnergeweld
maar treedt op volgens de algemene bevoegdheden ter handhaving van de openbare
veiligheid en bescherming van de fysieke integriteit waarover zij beschikt op basis van de
politiewet. Volgens artikel 8 van de politiewet kan de politie een verdachte van
partnergeweld meenemen naar het politiekantoor maar mag hem niet meer dan vier uur in
hechtenis houden. 285
In 2002 werd in alle 27 politiezones in Noorwegen een voltijdse intrafamiliaal geweld
coördinator aangesteld. Deze coördinator zorgt ervoor dat het slachtoffer, haar familie en
vrienden op een gepaste manier worden opgevangen en verholpen.
284 « Implementation of the convention on the elimination of all forms of discrimination against women”, Norway’s seventh periodic report, September 2006, 22; “Legislation in the member states of the Council of Europe in the field of violence against women. Volume II: Moldova to United-Kingdom”, Strasbourg, December 2009, 30. 285 Artikel 8 Politiewet Noorwegen.
- 76 -
De politie heeft een nationaal systeem van mobiele alarmen in geval van geweld
geïnitieerd in 2004. Dit mobiele alarm geeft aan de politie de mogelijkheid om het
potentiële slachtoffer sneller te lokaliseren op basis van geografische positionering via GPS
en GSM. Wanneer het alarm geactiveerd wordt, kan de beschermde persoon rechtstreeks
communiceren met de politie. De bedoeling van dit systeem is om meer vrijheid te geven
aan de met geweld bedreigde persoon en om haar te beschermen. 286
Het zou de bedoeling geweest zijn om in 2009 te starten met een pilootproject ter
elektronische monitoring van daders van partnergeweld. De dader zou uitgerust worden
met een elektronisch apparaat dat in geval van niet naleving van een huisverbod
(“restraining order”) de politie zal alarmeren. Uit de rapporten is het niet duidelijk of deze
plannen al gerealiseerd zijn. 287
3.7.1.2 Openbaar Ministerie
Artikel 222a van het wetboek van strafprocedure voorziet dat het openbaar ministerie een
verbod (“ban on visits”) kan vorderen tegen een verdachte indien er gevaar is dat de
betrokkene een nieuw misdrijf tegen zijn partner zal plegen, haar zal achtervolgen of lastig
vallen. Dit verbod kan tot gevolg hebben dat het voor de betrokkene verboden is om op
een specifieke plaats aanwezig te zijn (huisverbod) of om iemand te achtervolgen,
bezoeken of contacteren. Het verbod om de gemeenschappelijke woning te betreden kan
opgelegd worden ongeacht het feit dat de geweldpleger de eigenaar van het onroerend
goed is. De procureur kan overgaan tot het vorderen van deze verschillende maatregelen
indien het slachtoffer het heeft verzocht of indien het in het belang van de maatschappij is.
Deze maatregelen kunnen opgelegd worden voor een periode van maximum één jaar,
terwijl het verbod om zijn eigen huis te betreden maximum drie maanden mag duren. De
beslissing tot het al dan niet opleggen van dergelijke maatregelen wordt finaal door een
rechter genomen. Bij overtreding van dit rechterlijk bevel zal de betrokkene gearresteerd
worden en een geldboete en/of een gevangenisstraf van maximum zes maanden
krijgen.288
3.7.1.3 Rechter
Sinds 1 januari 2006 kan een rechter een contactverbod (“ban on making contact”)
opleggen aan iemand die al een misdrijf heeft gepleegd en indien er gevaar is dat de
betrokkene een nieuw misdrijf zal begaan, iemand zal achtervolgen of lastig vallen. Het
verbod kan inhouden dat het voor de betrokkene niet toegelaten is om op een specifieke
286 « Implementation of the convention on the elimination of all forms of discrimination against women”, Norway’s seventh periodic report, September 2006, 25-26. 287 “Legislation in the member states of the Council of Europe in the field of violence against women. Volume II: Moldova to United-Kingdom”, Strasbourg, December 2009, 31. 288 Art. 342 Strafwetboek.
- 77 -
plaats aanwezig te zijn of om iemand te achtervolgen, bezoeken of contacteren. Hij kan
ook verbod krijgen om zijn eigen huis te betreden indien het slachtoffer erin woont. 289
Sinds 2009 is het mogelijk om overtredingen van het contactverbod elektronisch te
monitoren. De rechter kan beslissen om elektronische monitoring toe te staan indien dit
noodzakelijk blijkt om de naleving van het contactverbod te garanderen. Dit monitoring
systeem kan enkel informatie registreren die betrekking heeft op het betreden van de voor
de betrokkene verboden plaatsen. 290
3.7.2 Burgerlijk Wetboek
In het Noorse burgerlijk wetboek zijn er geen specifieke regels voorzien in verband met de
bescherming van de partner tegen huiselijk geweld of exclusief genot van de gezinswoning
door het slachtoffer in geval van partnergeweld.
3.7.3 Samenvatting
In Noorwegen wordt op partnergeweld vooral strafrechtelijk gereageerd. Op
burgerrechtelijk vlak konden geen specifieke regels worden gevonden met het oog op
bescherming van de partner tegen huiselijk geweld.
De Noorse politie kan de verdachte van partnergeweld meenemen naar het commissariaat
maar mag hem niet meer dan vier uur in hechtenis houden.
Het openbaar ministerie kan een verbod (“ban on visits”) bij de rechter vorderen tegen een
verdachte indien er gevaar is dat hij een nieuw misdrijf tegen zijn partner zal plegen, haar
zal achtervolgen of lastig vallen. Dit verbod kan tot gevolg hebben dat het voor de
betrokkene verboden is om op een specifieke plaats aanwezig te zijn (huisverbod) of om
iemand te achtervolgen, bezoeken of contacteren. Deze maatregelen zijn beperkt tot een
bepaalde periode.
De strafrechter kan een contactverbod (“ban on making contact”) opleggen aan iemand die
al een misdrijf heeft gepleegd en indien er gevaar is dat de betrokkene een nieuw misdrijf
zal begaan, iemand zal achtervolgen of lastig vallen. Het verbod kan inhouden dat het voor
de betrokkene niet toegelaten is om op een specifieke plaats aanwezig te zijn of om
iemand te achtervolgen, bezoeken of contacteren. Hij kan ook verbod krijgen om zijn eigen
huis te betreden indien het slachtoffer erin woont.
289 Art. 33 Strafwetboek. 290 “Legislation in the member states of the Council of Europe in the field of violence against women. Volume II: Moldova to United-Kingdom”, Strasbourg, December 2009, 29.
- 78 -
3.8 NEDERLAND
Nederland beschikt over een aantal instrumenten om de problematiek van partnergeweld
aan te pakken, namelijk het Nederlands strafrecht, het burgerlijk wetboek en de wet
tijdelijk huisverbod (WTH).
3.8.1 Strafrecht
3.8.1.1 Politie
De politie in Nederland kan strafrechtelijk optreden tegen elk vorm van geweld. Het maakt
niet uit of het om geweld in het publieke domein of in het privédomein gaat. In geval van
partnergeweld is de strafmaat291 zodanig dat de politie de verdachte ook buiten heterdaad
kan aanhouden en in preventieve hechtenis nemen (indien het om een zo ernstige vorm
van geweld gaat dat de zaak wordt doorgeleid naar de officier van justitie of de rechter).
Aangifte door het slachtoffer is niet per se nodig maar wel gewenst om het geweldsdelict
beter te kunnen bewijzen wanneer de zaak voor de rechter komt.292
De politie mag een geweldpleger maximum zes uur voor verhoor vasthouden op het
politiebureau. De tijd tussen 24:00 en 09:00 uur telt niet mee in de zes verhooruren.
Tegen het einde van die periode beslist een hulpofficier van justitie wat er verder moet
gebeuren. Afhankelijk van het gepleegde feit bestaat de mogelijkheid dat de geweldpleger
in verzekering wordt gesteld. Deze inverzekeringstelling is voor maximaal drie dagen,
daarna moet een rechter beslissen wat er verder gaat gebeuren. Na drie dagen
inverzekeringstelling wordt de verdachte voor de Officier van Justitie geleid, die de
inverzekeringstelling met drie dagen kan verlengen. Als hij dat doet, toetst een Rechter (-
commissaris) deze verlenging.293 In de praktijk wordt de verdachte na de geleiding voor de
Officier van Justitie direct voorgeleid aan een Rechter-commissaris. Deze kan hem voor
maximaal tien dagen in bewaring stellen. Daarna wordt opnieuw bekeken wat er verder
moet gebeuren. De mogelijkheid bestaat dat er een gevangenhouding wordt bevolen. Dit
impliceert dat de verdachte maximaal drie keer dertig dagen kan worden vastgehouden.294
Daarna moet er een terechtzitting volgen. In totaal kan hij dus 106 dagen en 6 uur worden
vastgehouden, voordat de terechtzitting plaats vindt.295
291 Art. 304 Nsr. bepaalt dat mishandeling van de echtgenoot gestraft wordt met maximaal vier jaar gevangenisstraf. 292 H. JANSSEN, W. WENTZEL en B. VISSERS, Basisboek huiselijk geweld, Amsterdam, Coutinho, 2009, 132-133; H. JANSSEN, Geweld achter de voordeur, Amsterdam, Boom, 2006, 76-77. 293 Art. 57-62 Nsv. 294 Art. 63-66 Nsv. 295 G.J.M. CORSTENS, Het Nederlands strafprocesrecht, Kluwer, 2008, 389-402; http://www.politie.nl/PolitieABC/U_en_de_politie/aangehouden_worden/hoe_lang_duurt_het.asp, laatst gewijzigd op 23 augustus 2007.
- 79 -
3.8.1.2 Openbaar Ministerie
Het openbaar ministerie kan, onder bepaalde voorwaarden, de beslissing over de
vervolging voor een bepaalde termijn uitstellen (art. 167 lid 2 Nsv.). De verdachte
krijgt dan de kans te bewijzen dat hij zich wel degelijk aan de voorwaarden houdt.
Behalve deze uitgestelde vervolgingsbeslissing is ook een voorwaardelijk sepot
mogelijk. Hier wordt de zaak onmiddellijk geseponeerd, indien de verdachte gedurende
een bepaalde termijn de door de officier gestelde voorwaarden nakomt. Bij de succesvolle
naleving van de vereisten, is vervolging uitgesloten. Indien de verdachte faalt, zal de
officier van justitie het sepot herroepen. Dit voorwaardelijk sepot is echter niet wettelijk
geregeld zoals het uitstel van de vervolgingsbeslissing.296
Hoewel de wet zwijgt over de voorwaarden die gesteld kunnen worden in het kader van
het uitstel van de vervolging of het voorwaardelijk sepot, biedt het wettelijk systeem biedt
wel enige houvast. Vooreerst geldt de algemene voorwaarde, dat de verdachte geen
nieuwe strafbare feiten mag begaan. Daarnaast mogen bijzondere voorwaarden worden
gesteld omtrent de ‘levenswijze en gedrag’ van de verdachte. Zij mogen evenmin als bij de
voorwaardelijke veroordeling (art. 14c lid 3 NSr.), een beperking inhouden van de vrijheid
van de verdachte om zijn godsdienst of levensovertuiging te belijden, noch van zijn
staatkundige vrijheid. Omdat het voorwaardelijk sepot geen straf is en dat ook niet mag
zijn (daarvoor ontbreekt immers de vereiste wettelijke grondslag), zijn geen voorwaarden
toegelaten die een opzettelijke leedtoevoeging inhouden en mogen er ook geen
voorwaarden worden gesteld die elders uitdrukkelijk in de wet zijn geregeld. Dit alles
brengt met zich mee dat opneming in een inrichting, medische behandeling, medicatie en
castratie niet mogen worden voorgesteld. Dit geldt evenzeer voor een betaling aan de
staat (behalve als schadevergoeding, als smartengeld of ter afroming van wederrechtelijk
verkregen voordeel), het stellen van een waarborgsom, storting van geld in een fonds of
het verlaten van het land. Als uitzondering worden wel aanvaard: de afstand van
voorwerpen, schadevergoeding en afroming van wederrechtelijk voordeel. Er mag verder
geen inbreuk worden gemaakt op een wettelijk recht, zoals dat om tegen een beslissing
beroep in te stellen of een zaak aan de rechter voor te leggen. Het nakomen van de
voorwaarde moet tenslotte (natuurlijk) in de macht zijn van de verdachte zelf.297 Het is
296 J.M. REIJNTJES, Minkenhof’s Nederlandse strafvordering, Elfde druk, Deventer, Kluwer, 2009, 294; K. DECRAMER, Het openbaar ministerie en de vereenvoudigde afhandeling van strafzaken: een rechtsvergelijkende studie op het Franse, Nederlandse en Duitse recht en mogelijke beleidsoriëntaties voor België, Eindverhandeling stage statutair ambtenaar, Dienst voor het Strafrechtelijk beleid, 2010, 20-21. 297 J.M. REIJNTJES, o.c., 294; K. DECRAMER, Het openbaar ministerie en de vereenvoudigde afhandeling van strafzaken: een rechtsvergelijkende studie op het Franse, Nederlandse en Duitse recht en mogelijke beleidsoriëntaties voor België, Eindverhandeling stage statutair ambtenaar, Dienst voor het Strafrechtelijk beleid, 2010, 20-21.
- 80 -
aldus mogelijk om in het kader van het uitstel van de vervolging of het voorwaardelijk
sepot gedragsbeïnvloedende voorwaarden te stellen zoals een straat- of contactverbod.298
De in de artikelen 74 tot 74c Nsr. geregelde transactie geeft aan het openbaar ministerie
de mogelijkheid om bij misdrijven waarop minder dan zes jaar gevangenisstraf is gesteld
de vervolging niet in te stellen mits naleving van een of meer voorwaarden door de
verdachte. Door de succesvolle voldoening aan die voorwaarden vervalt het recht tot
strafvordering (art. 74 lid 1 Nsr.). Transactie wordt in dit rapport niet verder besproken
aangezien een uithuisplaatsing of contactverbod niet gesteld lijkt te kunnen worden in het
kader van de in artikel 74 lid 2 Nsr. limitatief opgesomde voorwaarden. Die betreffen onder
meer de betaling aan de staat van een geldsom, afstand van voorwerpen, de vergoeding
van de veroorzaakte schade, het verrichten van een onbetaalde arbeid en het volgen van
een leerproject. De bedoeling is echter om de transactie om te vormen tot een
strafbeschikking. 299
De strafbeschikking werd door de Wet OM-afdoening300 ingevoerd en geregeld in de
artikelen 257a-257h van het Wetboek van Strafvordering. Sinds 1 februari 2008 is deze
wet gedeeltelijk in werking getreden. De strafbeschikking is opgevat als een uniform kader
voor alle thans bestaande buitengerechtelijke afhandelingen, namelijk de (wettelijk
geregelde) transactie en het (niet-wettelijk geregelde) voorwaardelijk sepot die voorlopig
nog tegelijkertijd verder met de strafbeschikking zullen blijven bestaan.
De strafbeschikking geeft de officier van justitie (van het openbaar ministerie) de
mogelijkheid om zelf bepaalde sancties op te leggen voor delicten waar een
gevangenisstraf van maximaal zes jaar op staat.301 De officier van justitie kan de volgende
straffen en maatregelen opleggen:
1. een taakstraf van ten hoogste 180 uur;
2. een geldboete;
3. onttrekking aan het verkeer;
4. de verplichting tot betaling aan de staat van een som geld ten behoeve van het
slachtoffer;
298 J.H. CRIJNS, De Strafrechtelijke overeenkomst. De rechtsbetrekking met het Openbaar Ministerie op het grensvlak van publiek- en privaatrecht, Kluwer, 2010, 192; Aanwijzing huiselijk geweld en eergerelateerd geweld, College van Procureurs-generaal, 29 maart 2010, Stb. 2010, nr. 6462. 299 G.J.M. CORSTENS, Het Nederlands strafprocesrecht, 6de druk, Deventer, Kluwer, 2008, 824; K. DECRAMER, Het openbaar ministerie en de vereenvoudigde afhandeling van strafzaken: een rechtsvergelijkende studie op het Franse, Nederlandse en Duitse recht en mogelijke beleidsoriëntaties voor België, Eindverhandeling stage statutair ambtenaar, Dienst voor het Strafrechtelijk beleid, 2010, 22-23. 300 Wet van 7 juli 2006 tot wijziging van het Wetboek van Strafrecht, het Wetboek van Strafvordering en enige andere wetten in verband met de buitengerechtelijke afdoening van strafbare feiten (Wet OM-afdoening), Nederlands Staatsblad 18 juli 2006, 330. 301 Art. 257a, 1e lid Wetboek van Strafvordering.
- 81 -
5. een ontzegging van de bevoegdheid tot het besturen van motorrijtuigen voor ten
hoogste zes maanden. 302
Daarnaast kan de strafbeschikking ook bepaalde “aanwijzingen” bevatten waaraan de
verdachte moet voldoen, zoals afstand van voorwerpen die in beslag zijn genomen en
vatbaar zijn voor verbeurdverklaring of onttrekking aan het verkeer, en andere
aanwijzingen die het gedrag van de verdachte betreffen waaraan gedurende een bepaalde
proeftijd van ten hoogste één jaar moet worden voldaan.303 Voorbeelden van dit laatste
betreffen deelname aan een afkickprogramma, of een straat- of contactverbod. De
straffen en maatregelen die het OM zelf kan opleggen worden stap voor stap ingevoerd.304
Aan het opleggen van de aanwijzingen zijn twee algemene voorwaarden gekoppeld: ze
mogen de vrijheid van de verdachte om zijn godsdienst of levensovertuiging te belijden en
de staatkundige vrijheid niet beperken.305
In het kader van de strafbeschikking kan het openbaar ministerie dus rekening houdend
met de toepassingsvoorwaarden in artikel 257a Nsv. zelf een straf opleggen zonder
tussenkomst van een rechter. De verdachte is vrij om zich al dan niet bereid te verklaren
om aan de sanctie te voldoen. Hij kan binnen 14 dagen verzet aantekenen als hij niet
akkoord is.306 De verdachte dient dus zelf actie te ondernemen indien hij wenst dat zijn
zaak door de rechtbank wordt behandeld.307 Wanneer de verdachte echter weigert de
strafbeschikking uit te voeren en verder geen verzet instelt, kan de officier van justitie
dadelijk de tenuitvoerlegging van de sanctie bevelen.308
Met de strafbeschikking wordt in Nederland afgestapt van het idee dat alleen de
strafrechter een straf mag opleggen en de schuld van de verdachte mag vaststellen. Met
het omzetten van de transactie en het voorwaardelijk sepot in een strafbeschikking krijgt
het openbaar ministerie aldus een zelfstandige sanctiebevoegdheid. Dat betekent dat de
door de officier van justitie uitgevaardigde straffen en maatregelen op dezelfde manier ten
uitvoer kunnen worden gelegd als in het geval dat ze in een rechterlijke veroordeling zijn
opgenomen (ze worden ook opgenomen in de Justitiële Documentatie wat vergelijkbaar is
met ons strafregister).309
Belangrijk om te vermelden is dat het openbaar ministerie naast het wettelijk arsenaal in
de strijd tegen partnergeweld ook over een Aanwijzing huiselijk geweld (cf.
omzendbrief in België) beschikt omtrent de opsporing en vervolging van huiselijk en
302 Art. 257a, 2e lid Wetboek van Strafvordering. 303 Art. 257a, 3e lid Wetboek van Strafvordering. 304 A. RAES, S. SIVRI, K. BERTELOOT en D. REYNDERS, Onderzoek nationale implementatie proefzorg. Luik 1: voorstellen voor een wettelijke basis voor Proefzorg, Dienst voor het Strafrechtelijk beleid, 12 december 2008, 10-11; X, Mag het Openbaar Ministerie (OM) zelf een straf opleggen?, Nederland, http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/vragen-en-antwoorden/mag-het-openbaar-ministerie-om-zelf-een-straf-opleggen.html. 305 Art. 257a, 3e lid Wetboek van Strafvordering. 306 Art. 257e Wetboek van Strafvordering. 307 Art. 257f Wetboek van Strafvordering. 308 Art. 257g Wetboek van Strafvordering. 309 A. RAES, S. SIVRI, K. BERTELOOT en D. REYNDERS, Onderzoek nationale implementatie proefzorg. Luik 1: voorstellen voor een wettelijke basis voor Proefzorg, Dienst voor het Strafrechtelijk beleid, 12 december 2008, 10-15.
- 82 -
eergerelateerd geweld.310 Het doel van deze aanwijzing is het bewerkstelligen van een
effectiever optreden van politie en OM, al dan niet in samenwerking met de
hulpverlenende instanties, in reactie op huiselijk- en eergerelateerd geweld.
3.8.1.3 Rechter
De rechter kan – ambtshalve, op vordering van het OM of op verzoek van de
verdachte - ook een uithuisplaatsing opleggen aan de verdachte van
partnergeweld als een bijzondere voorwaarde bij de schorsing van de voorlopige
hechtenis. De verdachte dient zich bereid te verklaren tot nakoming van de aan de
schorsing verbonden voorwaarden. 311 Aan de schorsing worden steeds twee algemene
voorwaarden verbonden, namelijk dat de verdachte zich aan de tenuitvoerlegging van het
bevel tot voorlopige hechtenis en de tenuitvoerlegging van de vrijheidsstraf niet zal
onttrekken. Daarnaast kunnen ook bijzondere voorwaarden verbonden worden aan de
schorsing. De wet heeft geen beperkingen aan de aard en het karakter van deze
bijzondere voorwaarden gesteld. Uit de parlementaire stukken blijkt dat ze “tot
verwezenlijking van het doel van de voorlopige hechtenis” moeten strekken. Deze
verduidelijking blijft echter vaag en ruim. Er kan gedacht worden aan een voorwaarde dat
de verdachte op een bepaalde plaats verblijft (bvb. huisarrest), dat de verdachte uit een
bepaalde plaats wegblijft (bvb. uithuisplaatsing) of dat de verdachte zich laat
behandelen.312 Bij niet naleving van de voorwaarden kan de rechter de opheffing van de
schorsing bevelen. 313
Verder kan de rechter in geval van voorwaardelijke veroordeling een aantal
voorwaarden stellen zodat de straf of een gedeelte daarvan niet wordt uitgevoerd.314 De
opschorting van de tenuitvoerlegging geschiedt steeds onder de algemene voorwaarde dat
de veroordeelde in de proeftijd geen strafbaar feit pleegt. Daarnaast kunnen er ook een
aantal bijzondere voorwaarden worden gesteld, o.a. betreffende het gedrag van de
veroordeelde. Zo kan de rechter een tijdelijk contactverbod opleggen aan de veroordeelde.
Voor spoedeisende gevallen is een voorwaardelijke veroordeling echter niet geschikt omdat
de proeftijd pas ingaat nadat het strafvonnis onherroepelijk is geworden. 315
310 Aanwijzing huiselijk geweld en eergerelateerd geweld, College van Procureurs-generaal, 29 maart 2010, Stb. 2010, nr. 6462. 311 Art. 80 lid 1 Nsv. 312 C.P.M. CLEIREN en J.F. Nijboer, Strafvordering, Kluwer, 2007, 247; Aanwijzing huiselijk geweld en eergerelateerd geweld, College van Procureurs-generaal, 29 maart 2010, Stb. 2010, nr. 6462. 313 Art. 82 Nsv. 314 Art. 14a Nsr. 315 F.F. LANGEMEIJER, Het slachtoffer en het strafproces, Kluwer, 2004, 84-85.
- 83 -
3.8.2 Burgerlijk Wetboek
Naast het strafwetboek maakt het Nederlands burgerlijk wetboek het mogelijk om in
bepaalde gevallen een huis, straat- of contactverbod aan daders van partnergeweld op
te leggen. In spoedeisende gevallen bijvoorbeeld, kan een kort geding bij een civiele
rechter aangespannen worden door een slachtoffer van partnergeweld.316 Er kan een
verbod om bepaalde handelingen te verrichten worden gevorderd indien er sprake is van
een onrechtmatige daad. Ook ter voorkoming van een onrechtmatige daad kan een verbod
geëist worden. In dit kader kan dus een voorlopige toewijzing van de woning of
uithuisplaatsing gevorderd worden in geval van partnergeweld. Dergelijke maatregelen zijn
beperkt in de tijd.317
Daarnaast kan het slachtoffer een echtscheidingsprocedure opstarten. Bij een
echtscheidingsprocedure kan een voorlopige voorziening gevraagd worden zodat de
gemeenschappelijke woning aan het slachtoffer wordt toegewezen. Aldus kan de rechter
voor de duur van het geding bepalen dat de andere echtgenoot de woning dient te verlaten
en deze niet meer mag betreden. Een voorlopige voorziening kan binnen twee weken
worden afgegeven en in sommige gevallen wat sneller. 318 Tegen een uitspraak over een
voorlopige voorziening kan de tegenpartij niet in hoger beroep gaan, behoudens
cassatieberoep. 319
Het feit dat de hierboven besproken procedures – zelfs bij kort geding – snel een of twee
weken in beslag nemen voordat de rechter een huis-, straat- of contactverbod uitvaardigt,
maakt het niet altijd geschikt voor de aanpak van partnergeweld bij crisissituaties.
Dergelijke situaties vereisen een onmiddellijke interventie. Aldus wordt het duidelijk dat er
nood is aan een crisismaatregel zoals inmiddels al ingevoerd in de Wet tijdelijk
huisverbod.320
3.8.3 Wet tijdelijk huisverbod
3.8.3.1 Aanzet tot de WTH
De discussie of een mogelijkheid tot uithuisplaatsing in situaties van geweld in de
privésfeer in Nederland wettelijk geregeld moet worden, was niet nieuw. In de jaren
316 Art. 254-261 Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering. 317 K. LUNNEMANN en A. OVERGAAG, De pleger het huis uit: knelpunten bij crisisinterventie en juridische mogelijkheden tot uithuisplaatsing van plegers van huiselijk geweld, Utrecht, Verweij-Jonker Instituut, 2003, 43-44. 318 Art. 821-822 Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering; K. LUNNEMANN en A. OVERGAAG, De pleger het huis uit: knelpunten bij crisisinterventie en juridische mogelijkheden tot uithuisplaatsing van plegers van huiselijk geweld, Utrecht, Verweij-Jonker Instituut, 2003, 43-44. 319 Art. 824 lid 1 Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering. 320 H. JANSSEN, W. WENTZEL en B. VISSERS, Basisboek huiselijk geweld, Amsterdam, Coutinho, 2009, 133-134.
- 84 -
tachtig rees deze discussie immers al, maar werd een wettelijke regeling niet nodig
geacht.321 De huidige publieke opinie was echter veranderd, waardoor geweld binnenshuis
niet meer alleen als een privé-probleem werd beschouwd, maar ook als een
veiligheidsprobleem. Door deze verandering in definitie werd het logischer de
verantwoordelijkheid voor het gepleegde geweld bij de pleger te leggen. Daarnaast werd
het vanzelfsprekender dat de pleger van het geweld het huis moet verlaten, in plaats van
dat het slachtoffer, vaak de vrouw en kinderen, de vertrouwde omgeving moet ontvluchten
naar familie, vrienden of opvanghuis.322
In het systeem zoals het vroeger gold en zoals hierboven kort geschetst werd het duidelijk
dat ten tijde van een crisis de mogelijkheden om de pleger van het geweld de woning uit
te zetten beperkt waren.323 Een van de belangrijkste argumenten om wel voor een
crisismaatregel tot huisuitzetting (hetgeen dan het huisverbod geworden is) te kiezen, is
dat men het onrechtvaardig vindt dat voorheen meestal de vrouw en de kinderen het huis
moesten verlaten, of dat het kind uit huis werd geplaatst, terwijl de pleger in het huis kon
blijven wonen. De bescherming van de lichamelijke integriteit van het slachtoffer moet in
bepaalde gevallen zwaarder wegen dan de bescherming van het huisrecht en de
bewegingsvrijheid van de pleger.324
Het voornemen om een huisverbod in te voeren is in het jaar 2002 in de kabinetsnota
“Privé Geweld – Publieke Zaak” aangekondigd.325 In opdracht van het ministerie van
Justitie zijn er vervolgens enkele studies uitgevoerd, namelijk over de wettelijke
voorzieningen voor uithuisplaatsing in Oostenrijk en Duitsland en over de noodzaak van
een dergelijk maatregel in aanvulling op het bestaande Nederlandse instrumentarium. Uit
de studies bleek dat een wettelijke mogelijkheid om huisverbod op te leggen wenselijk is
om het plegen van huiselijk geweld te voorkomen. Als gevolg werd een wetsvoorstel
voorbereid en werd een nieuwe wet, de Wet tijdelijk huisverbod (WTH)326, ingevoerd in
2008 om te remediëren aan de noden ter interventie in crisissituaties. 327
321 Kamerstukken II, Nota Beleid ter bestrijding van seksueel geweld tegen vrouwen en meisjes, 1984, 19209, nr. 3; zie ook MEDUSA, Kijkduin 2: stand van zaken en toekomstig beleid seksueel geweld, congresverslag 12 november 1992, Utrecht, Medusapublicaties, 1993. 322 K. LÜNNEMANN en A. OVERGAAG, De pleger het huis uit. Knelpunten bij crisisinternventie en juridische mogelijkheden tot uithuisplaatsing van plegers van geweld binnenshuis, Jerwey-Jonker Instituut, 2003, 6, http://www.huiselijkgeweld.nl/feiten/landelijk/ pleger_het_huis_uit.html, 6 januari 2009; A. DELADRIERE, K. DECRAMER en K. BERTELOOT, “Note informative sur l’interdiction de résidence. Vision comparée de differents systèmes juridiques”, Dienst voor het Strafrechtelijk beleid, onuitg., 17 april 2009. 323 K. LÜNNEMANN en A. OVERGAAG, De pleger het huis uit. Knelpunten bij crisisinternventie en juridische mogelijkheden tot uithuisplaatsing van plegers van geweld binnenshuis, Jerwey-Jonker Instituut, 2003, 53, beschikbaar via URL: http://www.huiselijkgeweld.nl/feiten/landelijk/ pleger_het_huis_uit.html, 6 januari 2009. 324 K. LÜNNEMANN en A. OVERGAAG, l.c., 55; A. DELADRIERE, K. DECRAMER en K. BERTELOOT, “Note informative sur l’interdiction de résidence. Vision comparée de differents systèmes juridiques”, Dienst voor het Strafrechtelijk beleid, onuitg., 17 april 2009. 325 Kamerstukken II 2001/02, 28 345, nr. 2. 326 Wet van 9 oktober 2008, houdende regels strekkende tot het opleggen van een tijdelijk huisverbod aan personen van wie een ernstige dreiging van huiselijk geweld uitgaat (Wet tijdelijk huisverbod). 327 Regels strekkende tot het opleggen van een tijdelijk huisverbod aan personen van wie een ernstige dreiging van huiselijk uitgaat (Wet tijdelijk huisverbod), Memorie van toelichting, Tweede kamer, 2005-2006, 30 657, nr.3.
- 85 -
3.8.3.2 Analyse van de WTH
De WTH die in werking is getreden op 1 januari 2009 biedt de mogelijkheid aan de
burgemeester om preventief in te grijpen in crisissituaties teneinde de veiligheid van het
slachtoffer te waarborgen en een periode te creëren waarin maatregelen genomen
kunnen worden om de dreiging van huiselijk geweld te doen wegnemen. Om dat doel te
bereiken biedt de wet de mogelijkheid om tijdelijk een huisverbod op te leggen aan een
meerderjarig persoon die een ernstig en onmiddellijk gevaar oplevert voor de veiligheid
van één of meer personen met wie hij een huishouden deelt of waarbij een ernstig
vermoeden van dit gevaar bestaat.328 Het huisverbod is van toepassing op alle vormen van
(dreigend) huiselijk geweld, dus ook voor bijvoorbeeld kindermishandeling.329
Het huisverbod is een preventieve maatregel, die ook kan worden ingezet wanneer
zich (nog) geen strafbare feiten hebben voorgedaan en vormt een aanvulling op de
mogelijkheden van het strafrechtssysteem om in geval van huiselijk geweld in te grijpen.
Het bestuursrechtelijk huisverbod en het strafrechtelijk traject zijn gescheiden trajecten.
Elk traject kent zijn eigen wettelijke bepalingen en bevoegdheden. Het is van belang dat
die twee trajecten elkaar niet tegenwerken, maar juist waar mogelijk elkaar versterken.
Het strafrecht wordt ingezet in geval van strafbare feiten en heeft primair een repressief
karakter. Het strafrecht voorziet echter geen stelsel om los van strafbare feiten puur
preventief op te treden. Bovendien kan een pleger in het strafrechtelijk traject al na enkele
uren of dagen vrijkomen. Het is dus wenselijk om aan de pleger een huisverbod op te
leggen teneinde maximale bescherming te garanderen aan de huisgenoten.
Als bestuurlijke maatregel is het huisverbod logischerwijze niet bedoeld als straf, maar als
gedwongen afkoelingsperiode om passende hulpverlening op te kunnen starten en te
voorkomen dat de situatie nog meer uit de hand loopt. Voor het slachtoffer is deze periode
van rust nuttig om te kunnen beslissen wat ze wil, en kan ze ook ondersteund worden.
Ook voor de kinderen die eventueel getuige zijn geweest van het geweld dient hulp op
gang te komen. Voor de dader, anderzijds, is de afkoelingsperiode nuttig om hem op de
onjuistheden van zijn gedrag te kunnen wijzen en om daderhulp te kunnen aanbieden.
Voor hem is het huisverbod een duidelijk signaal dat de samenleving het geweld niet
accepteert. 330
328 Art. 2 lid 1 en 2 WTH. 329 H. JANSSEN, W. WENTZEL en B. VISSERS, Basisboek huiselijk geweld, Amsterdam, Coutinho, 2009, 134. 330 Regels strekkende tot het opleggen van een tijdelijk huisverbod aan personen van wie een ernstige dreiging van huiselijk uitgaat (Wet tijdelijk huisverbod), Memorie van toelichting, Tweede kamer, 2005-2006, 30 657, nr. 3; K. LÜNNEMANN en A. OVERGAAG, l.c., 55-56; H. JANSSEN, W. WENTZEL en B. VISSERS, Basisboek huiselijk geweld, Amsterdam, Coutinho, 2009, 134; A. DELADRIERE, K. DECRAMER en K. BERTELOOT, “Note informative sur l’interdiction de résidence. Vision comparée de differents systèmes juridiques”, Dienst voor het Strafrechtelijk beleid, onuitg., 17 april 2009; Aanwijzing huiselijk geweld en eergerelateerd geweld, College van Procureurs-generaal, 29 maart 2010, Stb. 2010, nr. 6462.
- 86 -
Huisverbod wordt in de WTH als volgt gedefinieerd:
“Beschikking houdende een last tot het onmiddellijk verlaten van een bepaalde woning en een verbod tot het betreden van, zich ophouden bij of aanwezig zijn in die woning en een verbod om contact op te nemen met degenen die met de persoon tot wie de beschikking is gericht in dezelfde woning wonen of daarin anders dan incidenteel verblijven.”331
Volgens de definitie moet de uithuisgeplaatste nadat het huisverbod is opgelegd de woning
onmiddellijk verlaten en het niet meer betreden gedurende de periode dat de maatregel
van kracht is. In de beschikking wordt de plaats waarvoor het huisverbod geldt,
opgenomen332 zodat het voor de uithuisgeplaatste duidelijk is wat voor hem verboden is.
Het huisverbod is niet enkel van toepassing op de woning waar de betrokkenen wonen
maar ook op plaatsen waar ze anders dan incidenteel verblijven.333 Op deze wijze is het
mogelijk om aan iemand die slechts een gedeelte van de week bij diens partner verblijft
toch een huisverbod op te leggen.
Indien degene aan wie het huisverbod wordt opgelegd zijn beroep uitoefent in de woning,
dient beoordeeld te worden of het huisverbod niet onevenredig zwaar is en of het
handhaafbaar is. De memorie van toelichting stelt dat desnoods een andere oplossing
gevonden moet worden om huiselijk geweld te voorkomen, maar specificeert verder niet
welke de mogelijke opties zijn.
Het huisverbod omvat tevens een verbod om contact op te nemen met degenen met
wie de uithuisgeplaatste woont, de kinderen inbegrepen. De huisgenoten moeten het
contactverbod ook respecteren. Het is om die reden van belang dat ze goed geïnformeerd
zijn over de voorwaarden van de maatregel en dat men door bij voorbeeld de
uithuisgeplaatste thuis uit te nodigen, deze laatste het verbod overtreedt. Indien echter
een contact tussen de uithuisgeplaatste en de huisgenoten noodzakelijk is, kan dit via de
hulpverlening gebeuren. Het is van belang om te vermelden dat de beschikking tot
huisverbod de namen ten aanzien van wie het contactverbod geldt bevat. Aldus kan de
burgemeester (of de gemandateerde officier van justitie) uitzonderingen maken indien
contactverbod niet wenselijk blijkt ten aanzien van bepaalde huisgenoten. 334
De beslissing tot huisverbod wordt door de burgemeester of de door hem
gemandateerd hulpofficier van justitie genomen. Deze bevoegdheid van de burgemeester
is een geheel nieuwe op zichzelf staande bevoegdheid die aan hem is toegekend aangezien
het opleggen van een huisverbod de bedoeling heeft om in een noodsituatie, waarbij er
nog geen sprake is van strafbare feiten, escalatie te voorkomen en hulp te bieden.
Optreden in dergelijke gevallen van huiselijk geweld wordt aanvaard als een bevoegdheid
331 Art. 1 WTH. 332 Art. 2 lid 4 WTH. 333 Art. 2 lid 1 WTH. 334 Regels strekkende tot het opleggen van een tijdelijk huisverbod aan personen van wie een ernstige dreiging van huiselijk uitgaat (Wet tijdelijk huisverbod), Memorie van toelichting, Tweede kamer, 2005-2006, 30 657, nr.3.
- 87 -
in het kader van de lokale veiligheidszorg die primair bestuurlijk van aard is. Toebedeling
van de taak aan de burgemeester ligt mede voor de hand aangezien deze ook reeds het
gezag heeft over de politie en al verschillende bevoegdheden heeft om preventief op te
treden.
De burgemeester kan per geval mandaat verlenen aan de hulpofficier van justitie, maar
kan ook een algemeen mandaat verlenen. Wanneer de burgemeester geen mandaat
verleent aan de hulpofficier van justitie, zal hij met de hulpofficier overleggen over de
opportuniteit van een huisverbod. Na het opleggen van een huisverbod dient de
hulpofficier van justitie, die niet onder de verantwoordelijkheid van de officier van justitie
maar onder de verantwoordelijkheid van de burgemeester valt, deze laatste te informeren
zodat de burgemeester zelf de beslissing kan beoordelen. Hiermee wordt de bevoegdheid
niet geheel bij de hulpofficier gelegd, maar wordt ervoor gezorgd dat de burgemeester
steeds betrokken blijft 335. De hulpofficier mag aan zijn kant geen ondermandaat aan een
ambtenaar van politie verlenen. 336
De WTH geeft de burgemeester of zijn hulpofficier de bevoegdheid om iemand een
huisverbod op te leggen als er nog geen sprake is van strafbare feiten maar wel van
ernstig en onmiddellijk gevaar voor de veiligheid van één of meer personen die in de
woning wonen of verblijven. Zelfs een vermoeden van dit gevaar volstaat om een
huisverbod op te leggen.337 In eerste instantie bepaalt de politie of er sprake is van een
dreiging van huiselijk geweld. De feiten en omstandigheden die betrokken mogen worden
bij de beslissing om een huisverbod op te leggen zijn vastgelegd in het Besluit tijdelijk
huisverbod.338 Op basis daarvan is een Risicotaxatie-instrument Huiselijk Geweld
(RiHG) ontwikkeld op basis waarvan de burgemeester (of de officier van justitie)
beoordeelt of een huisverbod moet opgelegd worden. De taxatie vindt op drie niveaus
plaats, namelijk de persoon van de dader, het incident zelf en de context waarbinnen het
huiselijk of de dreiging hiervan zich afspeelde. Ieder niveau op zich bestaat uit een aantal
risico-indicatoren.339
Als op grond van deze beoordeling een ernstig en onmiddellijk gevaar is vastgesteld of een
vermoeden daarvan, wordt normalerwijze een huisverbod opgelegd voor een periode
van minimum tien dagen.340 Voordat het huisverbod wordt opgelegd, dienen de
335 De bevoegdheid van de burgemeester kan gezien worden niet als een bevoegdheid in het kader van de openbare orde en veiligheid, maar als een bevoegdheid in het kader van de lokale (veiligheids)zorg die primair bestuurlijk van aard is. 336 Art. 3 WTH; Regels strekkende tot het opleggen van een tijdelijk huisverbod aan personen van wie een ernstige dreiging van huiselijk uitgaat (Wet tijdelijk huisverbod), Memorie van toelichting, Tweede kamer, 2005-2006, 30 657, nr.3. 337 Art. 2 en 3 WTH. 338 Besluit van 20 oktober 2008, houdende regels over de aard van de feiten en omstandigheden die aanleiding kunnen geven om een huisverbod op te leggen (Besluit tijdelijk huisverbod), Staatsblad 2008. 339 Regels strekkende tot het opleggen van een tijdelijk huisverbod aan personen van wie een ernstige dreiging van huiselijk uitgaat (Wet tijdelijk huisverbod), Memorie van toelichting, Tweede kamer, 2005-2006, 30 657, nr.3; K.B.M. DE VAAN en A. SCHREIJENBERG, “Bij dreiging ingrijpen. De Wet tijdelijk huisverbod in de praktijk”, Justitiële verkenningen, 2010, 75 (76). 340 Art. 2 WTH.
- 88 -
belanghebbenden eerst gehoord te worden. Aldus dient ook het slachtoffer gehoord te
worden tenzij deze het huisverbod zelf heeft aangevraagd of als ze naar verwachting geen
bedenking zal hebben tegen de oplegging.341 De periode van tien dagen kan door de
burgemeester verlengd worden tot ten hoogste vier weken nadat het is opgelegd indien de
dreiging van het gevaar, of het ernstige vermoeden daarvan, zich voortzet. Bij de
beslissing zal hij zich moeten baseren op de informatie die hij ontvangt van bijvoorbeeld
de hulpverleningsinstanties, de partner of andere huisgenoten. De bevoegdheid om het
huisverbod te verlengen kan de burgemeester niet overdragen aan de hulpofficier van
justitie. De reden is dat het niet meer om crisissituatie gaat waarbij de hulpofficier van
justitie eerste aanwezige is om de situatie in te schatten. 342 Anderzijds kan de
burgemeester indien de feiten en omstandigheden daar aanleiding toe geven, het
huisverbod intrekken. 343
Bij de uitreiking van het huisverbod is het van belang dat de uithuisgeplaatste aangeeft
waar of op welke wijze hij bereikbaar is.344 Indien dit niet onmiddellijk wordt
doorgegeven, dient hij dit te doen binnen 24 uur nadat het huisverbod is opgelegd. De
bereikbaarheid van de uithuisgeplaatste is van belang omdat de hulpverlening en een
advocaat contact met hem moeten kunnen opnemen. 345
Eens een huisverbod is opgelegd wordt de hulpverlening ingeschakeld voor alle
betrokkenen (uithuisgeplaatste, achterblijver(s) en eventueel aanwezige kinderen). Deze
hulpverlening, waarin hulpverleners werken aan een passend hulpverleningsaanbod, is
georganiseerd voor de primaire duur van de maatregel en wordt het “tiendagentraject”
genoemd. Tijdens deze periode komt het nog niet tot daadwerkelijk verlenen van hulp.
Daarvoor is tien dagen te kort. Het “tiendagentraject” is een vorm van crisisinterventie en
de bedoeling is om de betrokkenen in te bedden in de reguliere hulpverlening. Met andere
woorden worden ze na tien dagen aan andere hulpverleners overgedragen. De coördinatie
van de hulpverlening die van zeer diverse aard kan zijn, wordt door casemanagers
gewaarborgd.346
Om rechtsbescherming aan de uithuisgeplaatste aan te bieden, voorziet de WTH een
rechtstreeks beroep347 bij de bestuursrechter. De mogelijkheid om een beroep in te stellen
341 Regels strekkende tot het opleggen van een tijdelijk huisverbod aan personen van wie een ernstige dreiging van huiselijk uitgaat (Wet tijdelijk huisverbod), Memorie van toelichting, Tweede kamer, 2005-2006, 30 657, nr.3. 342 Art. 9 lid 1 WTH; Regels strekkende tot het opleggen van een tijdelijk huisverbod aan personen van wie een ernstige dreiging van huiselijk uitgaat (Wet tijdelijk huisverbod), Memorie van toelichting, Tweede kamer, 2005-2006, 30 657, nr.3. 343 Art. 2 lid 9 WTH. 344 Art. 2 lid 6 WTH. 345 Regels strekkende tot het opleggen van een tijdelijk huisverbod aan personen van wie een ernstige dreiging van huiselijk uitgaat (Wet tijdelijk huisverbod), Memorie van toelichting, Tweede kamer, 2005-2006, 30 657, nr.3; art. 5 WTH. 346 K.B.M. DE VAAN en A. SCHREIJENBERG, “Bij dreiging ingrijpen. De Wet tijdelijk huisverbod in de praktijk”, Justitiële verkenningen, 2010, 75 (81-84). 347 De termijn voor het indienen van het beroepschrift tegen het huisverbod bedraagt zes weken (art. 6:7 Algemene Wet Bestuursrecht, hierna: Awb). Degene aan wie het huisverbod wordt opgelegd kan de zaak op korte termijn aan de rechter voorleggen voor een voorlopige voorziening. De uithuisgeplaatste wordt binnen drie dagen nadat hij om een voorlopige voorziening heeft verzocht
- 89 -
is niet beperkt tot de geweldpleger, ook de partner of andere belanghebbenden kunnen dat
doen.348 De rechter beoordeelt niet alleen de vraag of het huisverbod opgelegd had mogen
worden maar betrekt ook de feiten en omstandigheden die zich hebben voorgedaan na het
opleggen van het huisverbod.349 Aldus zal de rechter bijvoorbeeld rekening houden met
het feit dat de uithuisgeplaatste een daderbehandeling heeft geaccepteerd.350
Indien de uithuisgeplaatste het huisverbod schendt, wordt deze gestraft met een
gevangenisstraf van ten hoogste twee jaren of een geldboete. Deze strafbare feiten
worden geclassificeerd als misdrijven.351 Volgens de memorie van toelichting kan ook een
taakstraf opgelegd worden. Om de naleving van het huisverbod te waarborgen en het
slachtoffer zoveel mogelijk te beschermen voorziet de WTH dat de uithuisgeplaatste die
zich niet aan het huisverbod houdt, in voorlopige hechtenis kan genomen worden. De duur
van de voorlopige hechtenis kan de duur van het huisverbod overschrijden. 352
3.8.3.3 Eerste ervaringen met de WTH
Uit verschillende evaluatiestudies blijkt dat het huisverbod een toegevoegde waarde
heeft bij de aanpak van huiselijk geweld. Daarnaast zijn de betrokken professionals over
het algemeen positief over de maatregel en is de uitvoering van de wet bovendien goed
geworteld in de uitvoerende organisaties.353 Zowel slachtoffers als daders kunnen snel
hulp ontvangen. In de praktijk wordt het huisverbod echter overwegend in combinatie
met strafrechtelijke trajecten opgelegd en nauwelijks in de situaties die de aanleiding
voor de wet vormden, namelijk situaties waarin de politie voorheen niet kon optreden. De
oorzaak hiervoor ligt in de gehanteerde werkwijze: door de melding bij de politie als
uitgangspunt te nemen, vormen situaties die vaak al uit de hand gelopen zijn het startpunt
voor de toepassing van de wet. Daardoor blijft op dit moment waarschijnlijk een potentieel
door de voorzieningsrechter gehoord. Deze laatste zal uiterlijk binnen 24 uur na behandeling van de zaak uitspraak doen (art. 8:81 Awb). 348 Art. 6 WTH. 349 Art. 6 lid 3 WTH. 350 Regels strekkende tot het opleggen van een tijdelijk huisverbod aan personen van wie een ernstige dreiging van huiselijk uitgaat (Wet tijdelijk huisverbod), Memorie van toelichting, Tweede kamer, 2005-2006, 30 657, nr.3. 351 Art. 11 WTH. 352 Art. 12 WTH; Regels strekkende tot het opleggen van een tijdelijk huisverbod aan personen van wie een ernstige dreiging van huiselijk uitgaat (Wet tijdelijk huisverbod), Memorie van toelichting, Tweede kamer, 2005-2006, 30 657, nr.3. 353 X, “Procesevaluatie Wet tijdelijk huisverbod. De toepassing van de Wet tijdelijk huisverbod in de regio Groningen in de periode van 1 april 2009 tot 1 april 2010”, december 2010; A. SCHREIJENBERG, K.B.M. DE VAAN, M.C. VANONI en G.H.J. HOMBURG, “Procesevaluatie Wet tijdelijk huisverbod”, Amsterdam, november 2010; A.E. DE JONG, J.W. METZ en M.G. WEIDE, “Evaluatie tijdelijk huisverbod: Zuid-Holland Zuid”, Drechtsteden, juni 2010; X, “Evaluatie Wet tijdelijk huisverbod Utrecht”, juni 2010; M. VAN ZWIETEN en B. BIELEMAN, “Buiten de deur. Procesevaluatie Tijdelijk huisverbod Twente, periode maart tot en met augustus 2009”, Intraval, Groningen-Rotterdam, november 2009; X, “Onderzoek huisverbod IJsselland”, november 2009; X, “Evaluatie huisverboden West-Brabant”, september 2009; C. CARTMEL, H. DE JONG, E. LEURINK, E. WESTERHOFF en R. MANGAL, “Een onderzoek naar de uitvoering van de wet Tijdelijk huisverbod voor daders van huiselijk geweld in Rotterdam”, mei 2009; http://www.huisverbod.nl/publicaties/onderzoek.
- 90 -
aan huisverbodwaardige situaties, waarin geen escalatie naar fysiek geweld heeft
plaatsgevonden, onbenut. 354
In Nederland wordt de procedure van het opleggen van het huisverbod enerzijds als
tijdrovend ervaren. De meeste tijd gaat naar het opzoeken en horen van de betrokkenen.
Volgens een onderzoek in opdracht van de Raad van Korpschefs355 zou de grote
hoeveelheid tijd die een huisverbod kost in sommige gevallen ertoe leiden dat het niet
ingezet wordt omdat het ten koste van andere politietaken gaat. Anderzijds wordt het
RiHG volgens de studie van Timmermans356 over het algemeen gebruiksvriendelijk
ervaren en neemt het invullen ervan niet de meeste tijd in beslag.357 In tegenstelling tot
deze laatste stelling, blijkt uit een evaluatiestudie dat de benodigde tijd (gemiddeld
anderhalf uur) die het invullen van het RiHG kost in de praktijk als een knelpunt wordt
ervaren.358
Het huisverbod betekent ook dat de hulpverlening wordt ingeschakeld. Uit de uitgevoerde
studies359 in Nederland bleek dat het inschakelen van de hulpverlening in de crisistijd
positieve gevolgen heeft voor de acceptatie van de hulpverlening door de betrokkenen.
De uithuisgeplaatste, het slachtoffer en de achterblijver(s) staan namelijk meer open voor
een gesprek. Daarnaast zouden ze minder geneigd zijn om zich later aan hulpverlening te
onttrekken. De inschakeling van de hulpverlening in de crisistijd heeft ook positieve
gevolgen voor de hulpverleners. Zo kunnen ze de situatie thuis zien en daardoor de
omstandigheden beter begrijpen.360 Volgens de evaluatiestudie uitgevoerd in Zuid-Holland
zou de hulpverlening aan de uithuisgeplaatsten te langzaam op gang komen.361
Volgens de evaluatie studie uitgevoerd in de provincie Zeeland dient na afloop van een
huisverbod opvolging plaats te vinden. Dit om een eventuele nieuwe crisis te
voorkomen en tevens om inzicht te krijgen in de effecten van een huisverbod op lange
termijn. 362
In verband met de rechtsbescherming van uithuisgeplaatsten heeft het onderzoek
uitgevoerd door het Groningse onderzoeksbureau Pro Facto geconcludeerd dat
354 A. SCHREIJENBERG, K.B.M. DE VAAN, M.C. VANONI en G.H.J. HOMBURG, “Procesevaluatie Wet tijdelijk huisverbod”, Amsterdam, november 2010. 355 S. OLSTHOORN, Huisverbod bijna dagtaak voor politie, Binnenlands Bestuur, jaargang 2010, nr. 26, p. 23. 356 M. TIMMERMANS, W. KROES et al., Partiële kwaliteitsbepaling RiHG, Den Haag, WODC, 2010, 80 p. 357 K.B.M. DE VAAN en A. SCHREIJENBERG, “Bij dreiging ingrijpen. De Wet tijdelijk huisverbod in de praktijk”, Justitiële verkenningen, 2010, 75 (79). 358 R. ROMKENS en J. VAN POPPEL, “Bruikbaarheid van het risicotaxatie-instrument huiselijk geweld. Een eerste evaluatie.”, Tilburg, oktober 2007. 359 F.M. VAN VREE, K.B.M. DE VAAN et al., Evaluatie pilots huisverbod, Leiden, Research voor Beleid, 2007; L. VAN SASSE VAN IJSSELT, Evaluatie inzet Bureau Jeugdzorg Haaglanden Wet tijdelijks huisverbod. Periode maart-december 2009, Bureau Jeugdzorg Haaglanden, Den Haag, 2010; M. VAN ZWIETEN en B. BIELEMAN, Buiten de deur. Procesevaluatie tijdelijk huisverbod Twente. Periode maart tot en met augustus 2009, Groningen/Rotterdam, Intraval, 2009. 360 K.B.M. DE VAAN en A. SCHREIJENBERG, “Bij dreiging ingrijpen. De Wet tijdelijk huisverbod in de praktijk”, Justitiële verkenningen, 2010, 75 (80). 361 A.E. DE JONG, J.W. METZ en M.G. WEIDE, “Evaluatie tijdelijk huisverbod: Zuid-Holland Zuid”, Drechtsteden, juni 2010. 362 X, “Evaluatie huisverbod Zeeland. Eerste ervaringen met het toepassen van de Wet tijdelijk huisverbod”, Middelburg, januari 2011.
- 91 -
uithuisgelplaatsten vaak onvoldoende op de hoogte zijn van hun eigen rechten. Ook
luisteren hulpverleners die op een incident afkomen, vaak meer naar het slachtoffer dan de
dader. 363
3.8.4 Samenvatting
Het Nederlandse strafrecht, het burgerlijk wetboek en de WTH bieden de instrumenten ter
bestrijding van partnergeweld. Ze worden hieronder kort besproken.
Bij vermoedelijke strafbare feiten mag de politie een pleger van partnergeweld buiten
heterdaad aanhouden en in preventieve hechtenis nemen. In totaal kan de verdachte na
de tussenkomst van een Officier van Justitie en een Rechter-commissaris 106 dagen en 6
uur worden vastgehouden, voordat de terechtzitting plaats vindt.
Naast de mogelijkheid om de verdachte van partnergeweld te vervolgen, kan het Openbaar
Ministerie in het kader van het uitstel van de vervolging of het voorwaardelijk sepot
gedragsbeïnvloedende voorwaarden stellen zoals een straat- of contactverbod. Het OM kan
ook een strafbeschikking opleggen. Dit houdt in dat de Officier van Justitie aan de
verdachte van partnergeweld een in de wet opgesomde straf of maatregel kan opleggen
zonder de tussenkomst van een rechter. Daarnaast kan de strafbeschikking ook bepaalde
“aanwijzingen” bevatten waaraan de verdachte moet voldoen, zoals een straat- of
contactverbod.
De rechter kan ook een uithuisplaatsing opleggen aan de verdachte van partnergeweld als
een bijzondere voorwaarde bij de schorsing van de voorlopige hechtenis. Verder kan de
rechter in geval van voorwaardelijke veroordeling een aantal voorwaarden stellen zodat de
straf of een gedeelte daarvan niet wordt uitgevoerd.
Behalve de strafrechtelijke procedure kan het slachtoffer van partnergeweld een kort
geding aanspannen bij een civiele rechter zodat een voorlopige toewijzing van de woning
of uithuisplaatsing kan bevolen worden. Daarnaast kan het slachtoffer bij een
echtscheidingsprocedure een voorlopige voorziening vragen zodat de gemeenschappelijke
woning aan haar wordt toegewezen.
Om onmiddellijk en preventief in te grijpen in crisissituaties teneinde de veiligheid van het
slachtoffer te waarborgen en een periode te creëren waarin maatregelen genomen kunnen
worden om de dreiging van huiselijk geweld te doen wegnemen, werd de WTH ingevoerd.
Het huisverbod is een preventieve maatregel, die ook kan worden ingezet wanneer zich
(nog) geen strafbare feiten hebben voorgedaan en vormt een aanvulling op de
mogelijkheden van het strafrechtssysteem om in geval van huiselijk geweld in te grijpen.
Het is logischerwijze niet bedoeld als straf, maar als gedwongen afkoelingsperiode om
363 X, “Rechtsbescherming van uithuisgeplaatsten, een verkennend onderzoek ”, Pro Facto, 2010.
- 92 -
passende hulpverlening op te kunnen starten en te voorkomen dat de situatie nog meer uit
de hand loopt. De beslissing tot huisverbod wordt door de burgemeester of de door hem
gemandateerd hulpofficier van justitie genomen voor een periode van minimum tien
dagen. Tegen deze beslissing is er een beroepsmogelijkheid. Indien de uithuisgeplaatste
het huisverbod schendt, kan hij in voorlopige hechtenis genomen worden en wordt hij
gestraft met een gevangenis- of taakstraf.
Uit verschillende evaluatiestudies blijkt dat het huisverbod een toegevoegde waarde heeft
bij de aanpak van huiselijk geweld in Nederland. Het inschakelen van de hulpverlening in
de crisistijd heeft positieve gevolgen voor de acceptatie van de hulpverlening door de
dader en het slachtoffer. Bovendien krijgen ze snel hulp. Aan de andere kant wordt de
procedure van het opleggen van het huisverbod als tijdrovend ervaren. Het RiHG wordt
over het algemeen gebruiksvriendelijk beschouwd, maar de tijd voor het invullen ervan
wordt als een knelpunt ervaren.
3.9 ZWEDEN
In Zweden werden grote inspanningen geleverd om het geweld tegen vrouwen te
bestrijden. In 1988 werd de “Restraining Order Act” ingevoerd teneinde stalking en
pesterijen tegen vrouwen tegen te gaan. Daarnaast werd in 1998 een nieuw misdrijf,
grove schending van de integriteit van de vrouw (“gross violation of a woman’s integrity”),
ingevoerd in het strafwetboek. Volgens het strafwetboek wordt een persoon die
herhaaldelijk geweld gebruikt tegen zijn (ex-)echtgenoot of tegen de persoon met wie hij
samenwoont of samengewoond heeft, gestraft met een gevangenisstraf van minimum zes
maanden en maximum zes jaar. 364
3.9.1 Strafrecht
3.9.1.1 Politie
De politie in Zweden treedt in geval van partnergeweld op, volgens de algemene
bevoegdheden waarover zij beschikt op basis van de politiewet. In geval van aangifte kan
de politie de geweldpleger meenemen naar het politiecommissariaat om hem te verhoren.
364 M. BURMAN, “The Ability of Criminal Law to Produce Gender Equality: Judicial Discourses in the Swedish Criminal Legal System”, Violence Against Women 2010, (173) 173-174; “Legislation in the member states of the Council of Europe in the field of violence against women. Volume II: Italy to United-Kingdom”, Strasbourg, januari 2007, 175; X, “Restraining orders in Sweden: an evaluation of the law, the new regulations, their implementations and effects”, Swedish National Council for Crime Prevention, 2007; Hoofdstuk 4, art. 4a Strafwetboek.
- 93 -
Na het verhoor dient de betrokkene in beginsel te worden vrijgelaten, tenzij het Openbaar
Ministerie zijn aanhouding beveelt.365
3.9.1.2 Openbaar Ministerie
Het Openbaar Ministerie kan bevelen om een verdachte van partnergeweld aan te houden
indien dit noodzakelijk is om te voorkomen dat hij opnieuw een misdrijf pleegt.366 De
betrokkene kan ook in vrijheid worden gesteld tijdens het verloop van het onderzoek
indien hij zich verbindt om zich op geregelde tijdstippen bij de politie aan te melden of een
bepaalde plaats niet te verlaten. Bij de invrijheidstelling kunnen ook andere voorwaarden
worden gesteld maar de wet vermeldt niet of een huis- of contactverbod mogelijk is.367
Indien het OM de verdachte in voorlopige hechtenis wenst te plaatsen, dient hij zo snel
mogelijk en niet later dan de derde dag na zijn arrestatie voor een rechter gebracht te
worden.368 Afhankelijk van de aard van het vooronderzoek kan de rechter de verdachte in
voorlopige hechtenis houden totdat de zaak ten gronde wordt behandeld. Indien de rechter
van oordeel is dat het onderzoek traag verloopt en voorlopige hechtenis niet billijk is, zal
de betrokkene in vrijheid worden gesteld.369
Als alternatief voor voorlopige hechtenis kan het OM beslissen om een vrijheidsbeperkende
maatregel (“restraining order”) op te leggen aan de verdachte. Deze maatregel is geen
penale sanctie maar heeft een preventief en beschermend karakter. Een “basis
vrijheidsbeperkende maatregel” (“basic restraining order”) kan opgelegd worden aan een
persoon die actief contact zoekt met het slachtoffer met de bedoeling om haar te stalken
of te pesten. Nochtans worden de noodzakelijke contacten tussen de partijen toegelaten in
het kader van deze maatregel. Indien er geen risico is op toekomstige stalking of
pesterijen, kan er geen dergelijke maatregel opgelegd worden.
De vrijheidsbeperkende maatregel kan getransformeerd worden naar een uitgebreide
vrijheidsbeperkende maatregel (“extended restraining order”). Zo kan de verdachte een
bevel krijgen om een bepaald geografisch gebied niet te betreden.
In 2003 werd de “Restraining Order Act” uitgebreid met twee nieuwe vormen van verbod:
speciaal uitgebreide vrijheidsbeperkende maatregel (“specially extended restraining
order”) en huisverbod (“domestic exclusion order”). In geval van oplegging van het
speciaal uitgebreide vrijheidsbeperkende maatregel mag de verdachte een breder
geografisch gebied niet betreden. Het huisverbod impliceert dat de verdachte van
partnergeweld de gemeenschappelijke woning voor een periode van maximum één maand
niet mag betreden.
365 Art. 16 Politiewet. 366 Art. 171 Sv. 367 Art. 181 Sv. 368 Art. 183 Sv. 369 Art. 185 Sv.
- 94 -
De beslissing tot het opleggen van vrijheidsbeperkende maatregelen (“restraining orders”)
wordt door het OM genomen, maar het slachtoffer kan dit ook verzoeken via de politie. Het
OM gaat over tot een dergelijke maatregel indien er risico bestaat dat de verdachte een
misdrijf zal plegen tegen zijn partner, haar zal pesten of stalken. De beoordeling of er een
dergelijk risico bestaat wordt in eerste instantie gebaseerd op het feit of de betrokkene al
een misdrijf heeft gepleegd tegen de beschermde persoon. Indien hij in het verleden al
verschillende feiten heeft gepleegd tegen zijn partner, wordt de maatregel overeenkomstig
de regels opgelegd. Een vrijheidsbeperkende maatregel dient altijd gelimiteerd te worden
tot een bepaalde periode maar met een maximum van één jaar (huisverbod is een
uitzondering op deze regel). De betrokkene kan in beroep gaan tegen de beslissing van het
OM bij de rechter.
Bij overtreding van een vrijheidsbeperkende maatregel kan de overtreder een boete of een
gevangenisstraf krijgen voor een periode van maximum één jaar.
In Zweden zijn er initiatieven om daders onderworpen aan vrijheidsbeperkende
maatregelen te monitoren via elektronische middelen. Het gaat om elektronische
monitoring die het mogelijk maakt om te controleren of een persoon aanwezig/afwezig is
op een bepaalde plaats. Er kan ook nagekeken worden waar de betrokkene zich bevindt.370
Het is niet bekend of een dergelijke elektronische monitoring al in de praktijk
geïmplementeerd is.
3.9.1.3 Rechter
De rechter kan een pleger van partnergeweld veroordelen tot een voorwaardelijke straf
(“conditional sentence”) indien hij van oordeel is dat een boete inadequaat is. Deze sanctie
betekent dat de veroordeelde geen andere misdrijven mag plegen gedurende een periode
van twee jaar. Tijdens deze periode wordt hij niet onderworpen aan enige supervisie. De
wet zwijgt over de voorwaarden die de veroordeelde dient na te leven tijdens de periode
van deze alternatieve straf.371 De rechter kan hem ook een probatievoorwaarde opleggen
wat een strengere sanctie is dan de voorwaardelijke straf. Probatie betekent dat de
veroordeelde geen andere feiten mag plegen gedurende een periode van drie jaar. Tijdens
deze periode staat hij wel onder supervisie. De wet vermeldt ook hier niet uitdrukkelijk
welke voorwaarden de veroordeelde kan krijgen.372
370 X, “Restraining orders in Sweden: an evaluation of the law, the new regulations, their implementations and effects”, Swedish National Council for Crime Prevention, 2007; A. PALLVIK-FRANSSON, “Reinforcing restraining orders using electronic monitoring”, Swedish National Council for Crime Prevention, 2005, 8; X, “Protecting women from the new crime of stalking: a comparison of legislative approaches within the European Union”, University of Modena, 2007, 40. http://stalking.medlegmo.unimo.it/RAPPORTO_versione_finale_011007.pdf 371 P.O. TRASKMAN, “Sweden”, University of Lund. http://hal.archives-ouvertes.fr/docs/00/41/96/45/PDF/RAPPORTS_NATIONAUX_-_Sweden_-_Per_Ole_TRASKMAN.pdf; Hoofdstuk 27 Strafwetboek. 372 Hoofdstuk 28 Strafwetboek.
- 95 -
3.9.2 Burgerlijk Wetboek
In een echtscheidingszaak kan de civiele rechter beslissen welke echtgenoot verder mag
wonen in de gemeenschappelijke woning totdat er een einduitspraak is in de zaak. De wet
vermeldt niet op welke gronden de rechter zijn beslissing dient te baseren. De civiele
rechter kan de echtgenoten ook verbieden om elkaar te bezoeken.373
3.9.3 Samenvatting
In Zweden biedt zowel het straf- als het burgerlijk recht middelen voor de aanpak van
partnergeweld. Deze uitspraak moeten we echter nuanceren voor wat het Zweeds
burgerlijk recht betreft in die zin dat we hierover weinig informatie hebben kunnen vinden,
die vertaald was naar het Engels.
De politie in Zweden kan de geweldpleger meenemen naar het commissariaat om hem te
verhoren. Na het verhoor dient de betrokkene in beginsel te worden vrijgelaten, tenzij het
Openbaar Ministerie zijn aanhouding beveelt.
Het OM kan bevelen om een verdachte van partnergeweld in voorlopige hechtenis te
plaatsen of hem in vrijheid te laten onder bepaalde voorwaarden indien hij er zich toe
verbindt om zich op geregelde tijdstippen bij de politie aan te melden of een bepaalde
plaats niet te verlaten. Ook andere voorwaarden voor de invrijheidstelling kunnen gesteld
worden maar de wet vermeldt niet of hier een huis- of contactverbod mogelijk is.
Daarnaast kan het OM als alternatief voor de voorlopige hechtenis een vrijheidsbeperkende
maatregel (“restraining order”) opleggen aan de verdachte. De verschillende
vrijheidsbeperkende maatregelen die het OM kan opleggen, zoals contactverbod, bevel om
een bepaald geografisch gebied niet te betreden of huisverbod zijn geen penale sancties
maar hebben een preventief karakter. Een vrijheidsbeperkende maatregel dient altijd
gelimiteerd te worden tot een bepaalde periode. De betrokkene kan bij de rechter in
beroep gaan tegen de beslissing van het OM.
De rechter kan een pleger van partnergeweld veroordelen tot een voorwaardelijke straf
(“conditional sentence”) maar de wet zwijgt over de voorwaarden die de veroordeelde
dient na te leven tijdens de periode van deze alternatieve straf. De rechter kan hem ook
een probatievoorwaarde opleggen wat een strengere sanctie is dan de voorwaardelijke
straf maar de wet vermeldt ook hier niet uitdrukkelijk welke voorwaarden de veroordeelde
kan krijgen.
In het Zweedse huwelijkswetboek is het voorzien dat de civiele rechter in een
echtscheidingszaak de gemeenschappelijke woning voorlopig kan toewijzen aan één van de
373 Hoofdstuk 14, art. 7 Huwelijkswetboek.
- 96 -
partijen totdat er een einduitspraak is in de zaak. De civiele rechter kan de echtgenoten
ook verbieden om elkaar te bezoeken.
- 97 -
4 CONCLUSIONS
La question de l'éloignement du domicile de l'auteur de violences conjugales comporte des
applications aussi variées que peuvent l'être les systèmes juridiques. Au delà des mesures
civiles et pénales déjà présentes en Belgique, l'objet de cette étude concerne une
procédure qui permettrait d'éloigner l'auteur de violence du domicile afin de protéger la
victime et de lui laisser un temps de réflexion lui permettant de se ressaisir.
A cet égard, le nouvel accord de gouvernement prévoit la ratification par la Belgique de la
Convention du Conseil de l'Europe pour la prévention et la lutte contre la violence à l'égard
des femmes et la violence domestique. La Belgique devra donc prendre les mesures
nécessaires pour remplir les obligations portées par celle-ci, dont les articles 52 et 53
portant respectivement sur une ordonnance d'urgence d'interdiction et une ordonnance
d'injonction et de protection, qui nous concernent au premier chef. A cette fin, nous
pouvons tirer des conclusions des avantages et inconvénients relevés dans les systèmes
développés par chacun des pays étudiés.
1) En premier lieu, ce type d'éloignement de domicile de l'auteur de violences conjugales
est élaboré en vue de réagir à une situation de crise.
Cela implique, tout d'abord, que la mesure ne nécessite pas forcément l'existence
d'une infraction dans le chef de l'auteur présumé ou d'une plainte de la part de la
victime. C'est ici l'élément le plus essentiel. En effet, la personne qui prendra la décision
d'éloigner l'auteur présumé le fait sur base du simple constat du danger pour la victime,
et/ou dans certains cas, pour ses enfants. Les différences constatées dans les pays
analysés résident plutôt dans la façon dont ce danger est pris en considération: qui
évalue les risques et sur quelle base? Pour certains Etats, cela ne semble pas
nécessaire d'être précisé: ainsi en France et au Luxembourg, c'est le juge qui prend la
décision qui apprécie sur une base discrétionnaire le danger ou le caractère intolérable de
la situation pour la victime. D'autres Etats, ont choisi de développer un système
d'identification, de gestion et d'analyse de risques qui permet d'identifier les personnes
pour qui les mesures d'éloignement du domicile sont nécessaires et/ou adaptées. Ainsi le
Royaume-Uni, et son système de MARAC bien connu en la matière, l'Espagne, les Pays-
Bas, le Canada et l'Autriche ont chacun développé ou développent leur propre modèle en
vue d'atteindre une plus grande objectivité et efficacité. Il faut signaler que la Convention
du Conseil de l'Europe citée plus haut impose aux Etats qui la ratifient de développer un tel
modèle dans les domaines qui relèvent de son champ d'application (art 51 de la
Convention).
- 98 -
Cela signifie, dès lors, que la réaction doit être rapide tout en respectant les droits
de la défense et en assurant la protection des victimes. Dans la mesure où le
système judiciaire et/ou policier réagit à un acte qui n'est pas encore considéré comme
une infraction ou qui n'est pas forcément coulé en forme de plainte, des limites sont
établies par la loi à l'encontre des dispositions prises afin de garantir l'effectivité des droits.
Les délais d'intervention et de décision doivent être de ce fait précis, clairs et suffisamment
courts pour être efficaces. A cet effet, le choix de l'acteur qui prend ces décisions est
important et dépend fortement du système juridique concerné: les Pays-Bas laissent cette
responsabilité au Bourgmestre, l’Autriche dans un premier temps à la police qui prend une
décision administrative, en France, seul un juge du siège (le juge des affaires familiales)
est habilité à prendre cette décision, d'autres laissent cette attribution au Ministère public,
à une juridiction spécialisée (Espagne, Angleterre et Pays de Galle) ou au juge pénal. Le
respect des droits de la défense se voit aussi garanti par une possibilité d'appel. Quant à la
durée d'application de la mesure, elle est dans certains cas courte (10 jours aux Pays-Bas)
mais renouvelable, alors que la France a choisi une durée d'application de 4 mois
maximum et l’Autriche de 6 mois (dans ce cas, la décision est prise par un juge civil), qui
ne peut être renouvelée qu’en cas de divorce ou de séparation de corps pour les couples
mariés.
De même, la protection optimale de la victime est assurée par son implication et
son information quant aux mesures prises et une facilité d'accès à la procédure.
Ainsi le Canada place la victime au centre de la procédure en la responsabilisant. De fait,
les mesures d'éloignement du domicile ne doivent pas être prises contre la volonté de la
victime, ce qui peut être contre-productif. Cela doit rester une possibilité qui dépend des
circonstances de la cause (évaluation des risques, désir de la victime, éléments propres à
la maison qui ne permettent pas d'y assurer la sécurité, ...). Parfois, elle ne veut tout
simplement pas rester à cet endroit. Au niveau pénal, on a déjà pu constater que, par
certains aspects, une politique de poursuite systématique pouvaient freiner les victimes
dans leurs actes, sachant que chaque information risque de les conduire dans un
engrenage judicaire. C’est le cas au Canada et certains ont critiqué dans ce sens la
politique du Procureur de la République Luc Frémiot à Douai. De même, lorsque la France a
légiféré sur son ordonnance de protection, elle a limité les possibilités d'introduction de la
procédure à la victime et au Parquet pour cette raison, en se démarquant de l'exemple
espagnol où des proches ou des associations pouvaient s'en charger.
En termes d'accessibilité, l'exemple espagnol est régulièrement cité. En effet, la
demande d'ordonnance de protection peut être introduite simplement en remplissant un
formulaire que l'on peut trouver dans tous les lieux accessibles aux victimes de violence
conjugale (greffe des tribunaux, bureaux de police, centres d'accueil et associations de
femmes,...). La France s'est inspirée de cette accessibilité pour créer son propre
formulaire. De plus, elle a accordé une attention particulière au coût de la procédure qui
pourrait être un frein pour les victimes: celles-ci ne sont pas obligées d'être représentées
par un avocat et les frais d'avocats ou d'huissiers qui pourraient s'avérer nécessaires sont
- 99 -
directement pris en charge par l'aide judiciaire. Ce dernier point répond à une des
conditions de l'article 53 de la Convention.
2) En deuxième lieu, l’éloignement du domicile vient s'intégrer dans un processus
global et n'a pas forcément d'intérêt à exister de façon autonome même si elle doit
pouvoir se prendre indépendamment de toute autre procédure (art 53 Convention).
Cela signifie, tout d'abord, qu'elle n'a de sens que coordonnée au cadre politique
d'ensemble qui régit la violence conjugale. Elle doit venir combler un manque qui a
été identifié. C'est le cas en Belgique où l'évaluation de la Circulaire du Collège des
Procureurs généraux en matière de violence entre partenaires a identifié un tel besoin dans
le chef des acteurs de terrain. De plus, le Plan d’action national de lutte contre la violence
entre partenaires 2010-2014 énonce dans ses mesures à prendre, une réflexion à engager
en vue de pallier les lacunes de la loi de 2003.
Ce besoin est souvent accentué par un manque de cohérence entre les décisions civiles et
pénales qui sont prises pour une seule situation. La procédure ou l'ordonnance créée vient
ainsi délimiter une troisième voie à l'intersection entre le civil et le pénal qui permet
de prendre des décisions cohérentes dans l'urgence en vue d'une protection temporaire à
la fois au civil et au pénal, mais qui vise souvent aussi à assurer une meilleure coordination
dans la gestion future du cas entre les instances civiles et pénales. Ainsi, certains Etats ont
créés des juridictions spécialisées en matière de violence conjugale et/ou envers les
femmes qui traitent l'ensemble du dossier sous tous ses aspects (en Angleterre et Pays-
de-Galle et en, Espagne). La France, en chargeant le magistrat aux affaires familiales de
prendre l'ordonnance de protection, veille à ce que ce soit la même personne qui assure la
suite de la procédure au niveau civil. Dans le même temps, le Procureur de la république
est partie jointe à l'audience concernant cette ordonnance et il doit fournir toute
information utile au juge civil. C’est aussi le sens qu’il faut donner au choix autrichien et
hollandais d’une décision administrative respectivement par la police et le bourgmestre. Ce
choix a été fait dans un souci de rapidité, mais aussi afin que la décision ne soit ni civile ni
pénale.
Ensuite, dans tous les Etats concernés une mesure d'éloignement du domicile prévoit
toujours dès l'origine la possibilité d'une prise en charge sociale, sanitaire ou
psychologique de l'auteur et de la victime. L'éloignement de l'auteur présumé du
domicile ne peut se concevoir sans que cette faculté n'existe. Dans certains cas, il s'agit
d'une obligation (en France dans certains cas, au Luxembourg où cela va être renforcé
dans le cadre du nouveau projet de loi). Un des objectifs principaux des politiques menées
en matière de violence conjugale est effectivement, outre la protection de la victime,
d'éviter la récidive. C'est ici aussi qu'intervient la question de l'hébergement de l'auteur
expulsé de son domicile qui doit être pensée dans le cadre global. Certains Etats
choisissent volontairement de ne pas traiter cette question visant par là une forme de
- 100 -
responsabilisation de l'auteur (aux Pays-Bas ou en Autriche), d'autres discutent de la
question au niveau politique mais les moyens en terme financier et d'infrastructure ne
suivent pas (Espagne, France, Luxembourg).
Enfin, cette intégration dans le processus global implique aussi une uniformité dans
l'application de la loi qui devrait se traduire par des politiques coordonnées entre les
différents parquets lorsqu'ils ont un rôle à jouer et par une bonne articulation entre les
compétences respectives des différentes entités administratives, principalement dans les
Etats fédéraux. En effet, l'on a pu voir qu'une des critiques principales à l'encontre de la
France était les disparités des politiques pénales entre parquets parfois voisins. De même,
les Etats fédéraux examinés (Espagne, Canada, Suisse et Autriche) ont témoigné de la
difficulté d'une application uniforme de la loi fédérale en raison d'un manque de
coordination. Ces disparités peuvent se résoudre par des plans d'actions nationaux, des
circulaires et/ou directives ministérielles mais surtout par une formation des acteurs de la
justice et de la police aux nouvelles dispositions prises.
3) En troisième lieu, pour que le système fonctionne, un certain nombre d'éléments
viennent assurer son effectivité.
Tout d'abord, le non-respect de la mesure d'éloignement du domicile ou de l'ordonnance
qui la prévoit doit être sanctionné pénalement. Cette sanction doit être suffisamment
dissuasive et mise en œuvre par les acteurs de terrain. L'on a vu que la Suisse par
exemple ne prévoyait aucune sanction du non-respect des obligations prévues. Et, de
façon générale, le non suivi de ces violations par les praticiens est une question sensible, à
juste titre.
Ensuite, une coordination uniforme doit être assurée telle que détaillé au point
précédent. Ce qui signifie des plans d'actions coordonnés, des circulaires d'application et la
formation des magistrats et policiers.
De plus, un grand nombre d'Etats a prévu un système de surveillance électronique
pour l'auteur et la victime dans les cas évalués comme les plus à risques (Canada,
Espagne, France, Autriche, Pays-Bas, ...). Il s'agit, le plus souvent d'un système de
bracelet électronique prévu pour l'auteur, parfois associé à un avertisseur sur lequel la
victime peut appuyer si elle est en danger. Cela permet de pallier en partie la difficulté
d'anticiper le non-respect de l'ordonnance. L'exemple espagnol du point de vue de la
victime est intéressant. Ils ont simplement élargi le système d'alerte prévu pour les
personnes âgées ou handicapées, similaire au système de vigilance tel que télésecours en
Belgique.
Par ailleurs, l’Espagne a développé un système spécifique d'enregistrement des
données accessible aux différents acteurs concernés. Cela doit permettre d'une part une
meilleure circulation de l'information en temps réel en vue d’une plus grande efficacité, et
- 101 -
d'autre part d'assurer une évaluation chiffrée des mesures prises. Le Luxembourg prévoit
dans son projet de loi la création d’un tel système d’enregistrement.
Nous pouvons donc affirmer que les mesures d'éloignement du domicile de l'auteur de
violences conjugales prises dans l'urgence afin d'assurer un répit propice à la réflexion
pour la victime ne peuvent se concevoir sans tenir compte de l'ensemble du système
juridique interne et international de l'Etat concerné ainsi que des politiques qui y sont
menées en matière de violence conjugale. La Belgique se doit dès lors de développer une
procédure qui tienne compte de ses obligations internationales et de la cohérence du
système juridique interne. Le rôle des acteurs de terrain est déterminant à cet égard. Il ne
suffit pas de prendre des mesures législatives isolées, il faut en assurer l'effectivité par une
politique coordonnée dans le cadre existant (le PAN, les circulaires existantes) en vue
d'assurer la protection des victimes, la non-récidive des auteurs et leurs (ré-) intégration à
la société. Les évolutions législatives en cours – par exemple en ce qui concerne le tribunal
des famille, la réforme Saldüz et le secret professionnel – doivent aussi être prises en
compte.
- 102 -
5 BESLUITEN
De toepassing van uithuisplaatsing van plegers van partnergeweld is even gevarieerd als
de gerechtelijke systemen waarin uithuisplaatsing mogelijk is. Naast de burgerrechtelijke
en strafrechtelijke maatregelen die al in België aanwezig zijn, heeft deze studie betrekking
op een procedure waarmee de geweldpleger uit de gezinswoning kan worden verwijderd
teneinde het slachtoffer te beschermen en in een reflectietijd te voorzien.
In dit opzicht voorziet het nieuwe regeerakkoord in de bekrachtiging door België van het
Verdrag van de Raad van Europa inzake preventie en bestrijding van geweld tegen
vrouwen en huiselijk geweld. België zal dus de nodige maatregelen moeten nemen om de
verplichtingen die hierin zijn opgenomen na te komen, in het bijzonder de artikelen 52 en
53 respectievelijk met betrekking tot een huisverbod bij hoogdringendheid en een
beschikking tot beschermingsmaatregelen. Hiertoe kunnen we besluiten trekken uit de
voor- en nadelen van de systemen in ieder van de bestudeerde landen.
1) In eerste instantie wordt dit soort uithuisplaatsing van de dader van partnergeweld
uitgewerkt als een reactie op een crisissituatie.
Vooreerst impliceert dit dat de maatregel niet noodzakelijk de aanwezigheid van een
misdrijf in hoofde van de vermoedelijke dader of een klacht vanwege het
slachtoffer vergt. Dit is het belangrijkste element. De persoon die de beslissing tot
verwijdering van de vermoedelijke dader zal nemen doet dit immers op basis van een
eenvoudige vaststelling van het gevaar voor het slachtoffer en/of in bepaalde gevallen
voor zijn kinderen. De verschillen in de geanalyseerde landen zitten eerder in de manier
waarop met het gevaar rekening wordt gehouden: Wie evalueert de risico’s en op
welke basis? Voor sommige staten is het niet noodzakelijk dit te verduidelijken: zo is het
in Frankrijk en Luxemburg de rechter die op discretionaire wijze het gevaar of het
ontoelaatbare karakter van de situatie voor het slachtoffer inschat. Andere staten hebben
ervoor gekozen een identificatie-, beheers- en analysesysteem van de risico's te
ontwikkelen waarmee de personen kunnen worden geïdentificeerd voor dewelke de
maatregelen tot uithuisplaatsing uit de gezinswoning noodzakelijk en/of gepast zijn. Zo
ontwikkelen het Verenigd Koninkrijk met zijn gekende MARAC-systeem, Spanje,
Nederland, Canada en Oostenrijk elk hun eigen model of hebben dit reeds ontwikkeld met
het oog op het behalen van een grotere objectiviteit en doeltreffendheid. Er moet worden
opgemerkt dat het aangehaalde Verdrag van de Raad van Europa de Lidstaten verplicht
een dergelijk model te ontwikkelen in de domeinen die tot het toepassingsveld behoren
(art 51 van het Verdrag).
- 103 -
Dit betekent derhalve dat de reactie snel moet gebeuren, weliswaar met
inachtneming van de rechten van verdediging en de bescherming van
slachtoffers. Aangezien het gerechtelijk en/of politioneel systeem reageert op een
handeling die nog niet aanzien wordt als een misdrijf of niet per se de vorm van een klacht
heeft aangenomen, worden wettelijke beperkingen voorzien ten aanzien van de getroffen
bepalingen om fundamentele rechten doeltreffend te waarborgen. Daarom moeten de
interventie- en beslissingstermijnen precies, duidelijk en voldoende kort zijn. Hiertoe is de
keuze van de actor die deze beslissingen neemt belangrijk. Dit hangt sterk af van het
betrokken gerechtelijke systeem. In Nederland ligt de verantwoordelijkheid bij de
Burgemeester, in Oostenrijk in eerste instantie bij de politie die een administratieve
beslissing neemt, in Frankrijk is enkel een zetelende rechter (rechter in familiezaken)
bevoegd om deze beslissing te nemen. Andere landen laten deze bevoegdheid over aan
het Openbaar Ministerie, een gespecialiseerde rechtsmacht (Spanje, Engeland, Wales) of
aan de strafrechter. Het naleven van de rechten van verdediging wordt ook gewaarborgd
door een beroepsmogelijkheid. De toepassingsduur van de maatregel is in bepaalde
gevallen kort (10 dagen in Nederland), maar hernieuwbaar. Daarentegen werd in Frankrijk
gekozen voor een toepassingsduur van maximum 4 maanden en Oostenrijk 6 maanden (in
dat geval wordt de beslissing door een burgerlijke rechter genomen), die enkel bij
echtscheiding of scheiding van tafel en bed voor getrouwde koppels kan worden
vernieuwd.
De optimale bescherming van het slachtoffer wordt ook verzekerd door het
slachtoffer te betrekken en te informeren over de getroffen maatregelen en door
een eenvoudige toegang tot de procedure. Zo plaatst Canada het slachtoffer in het
centrum van de procedure door het te responsabiliseren. Maatregelen tot uithuisplaatsing
van de gezinswoning moeten inderdaad niet tegen de wil van het slachtoffer worden
genomen. Dit kan contraproductief werken. Uithuisplaatsing moet een mogelijkheid blijven
die afhangt van de omstandigheden van de zaak (risico-evaluatie, wens van het
slachtoffer, elementen eigen aan het huis die de veiligheid niet kunnen garanderen, ...).
Soms wil het slachtoffer gewoonweg niet op deze plaats blijven. Op strafrechtelijk niveau
kon al, aan de hand van sommige aspecten, worden vastgesteld dat een stelselmatig
vervolgingsbeleid slachtoffers in hun handelingen kon afremmen, wetende dat elke
informatie hen in een gerechtelijke spiraal kan meeslepen. Dit is bijvoorbeeld het geval in
Canada. Sommigen hebben ook in die zin kritiek geuit op het beleid van de Procureur de la
République Luc Frémiot in Douai. Daarom heeft Frankrijk bij het maken van de wet over de
beschermingsmaatregelen ook de mogelijkheden om de procedure in te leiden beperkt tot
het slachtoffer en het parket. Hiermee werd afstand genomen van het Spaanse voorbeeld
waarbij ook naasten of verenigingen dit kunnen doen.
Het Spaanse voorbeeld wordt vaak aangehaald inzake de toegankelijkheid. De beschikking
tot bescherming kan immers worden aangevraagd door het eenvoudig invullen van een
formulier dat verkrijgbaar is op alle plaatsen toegankelijk voor slachtoffers van
partnergeweld (griffies van de rechtbanken, politiekantoren, opvangcentra en
- 104 -
vrouwenverenigingen, …). Frankrijk heeft zich hierop gebaseerd om zijn eigen formulier op
te stellen. Bovendien werd bijzondere aandacht besteed aan de kost van de procedure, die
slachtoffers zou kunnen afschrikken: men hoeft niet door een advocaat te worden
vertegenwoordigd en de eventueel noodzakelijke kosten van advocaten of deurwaarders
worden onmiddellijk betaald door de juridische bijstand. Dit laatste punt beantwoordt aan
een van de voorwaarden van artikel 53 van het Verdrag.
2) Ten tweede past de uithuisplaatsing binnen een globaal proces en heeft het geen
autonome bestaansrede ook al moet deze onafhankelijk van elke andere procedure kunnen
worden genomen (art. 53 Verdrag).
Dit betekent dat het enkel zin heeft indien het gecoördineerd wordt binnen het
algemene beleidskader dat partnergeweld regelt. Ze moet een geïdentificeerde
leemte opvullen. Dit is het geval in België waar de evaluatie van de omzendbrief van het
College van procureurs-generaal inzake partnergeweld (COL 4) een dergelijke nood bij de
actoren op het terrein heeft vastgesteld. Bovendien beschrijft een maatregel uit het
Nationaal actieplan ter bestrijding van partnergeweld 2010-2014 (NAP) het voeren van een
denkoefening om de lacunes van de wet van 2003 op te vangen.
Deze nood wordt vaak benadrukt door een gebrek aan coherentie tussen de
burgerrechtelijke en strafrechtelijke beslissingen die voor een enkele situatie worden
genomen. De ingestelde procedure of beschikking bakent ook een derde spoor af, op de
kruising van het burgerlijke en het strafrechtelijke, hetgeen toelaat om bij dringende
noodzaak coherente beslissingen te nemen met het oog op een tijdelijke bescherming en
eveneens gericht is op een betere coördinatie bij de toekomstige behandeling van zaak
tussen de burgerlijke en strafrechtelijke instanties. Zo hebben sommige landen
gespecialiseerde jurisdicties opgericht inzake partnergeweld en/of geweld tegen vrouwen
die het gehele dossier, in al zijn aspecten, behandelen (Engeland, Wales en Spanje).
Frankrijk, die de magistraten in familiale zaken belast met het nemen van de
beschikkingen tot bescherming, ziet er op toe dat dezelfde persoon instaat voor het
vervolg van de procedure op burgerrechtelijk niveau. De Franse procureur wordt partij bij
de zitting met betrekking tot deze beschikking en moet alle nuttige informatie aan de
burgerlijke rechter meedelen. Het is ook in die zin dat de Oostenrijkse en Nederlandse
keuze tot een administratieve beslissing door respectievelijk politie en burgemeester moet
worden begrepen. Deze keuze is erop gericht snel te kunnen handelen, maar ook ervoor te
zorgen dat de beslissing noch burgerlijk noch strafrechtelijk zou zijn.
Vervolgens voorziet een maatregel van uithuisplaatsing in alle betrokken landen vanaf het
begin in de mogelijkheid van sociale, sanitaire, psychologische opvang van de
dader en het slachtoffer. De uithuisplaatsing van de vermoedelijke dader kan niet
gebeuren zonder deze mogelijkheid. In sommige gevallen is het een verplichting (in
Frankrijk in bepaalde gevallen; in Luxemburg zal dit binnen het kader van het nieuwe
- 105 -
wetsontwerp worden versterkt). Een van de hoofddoelstellingen van de gevoerde
beleidsvormen inzake partnergeweld is, naast de bescherming van het slachtoffer, het
vermijden van de recidive. Dan komt de kwestie van huisvesting van de uithuis
geplaatste aan bod die in een algemeen kader moet worden bekeken. Sommige staten
kiezen er vrijwillig voor deze kwestie niet te behandelen. De bedoeling is op die manier een
vorm van responsabilisering van de dader na te streven (Nederland, Oostenrijk). Andere
staten bespreken de kwestie op beleidsniveau, maar beschikken over onvoldoende
financiële middelen en infrastructuur (Spanje, Frankrijk, Luxemburg).
Deze integratie in het algemene proces zorgt ook voor een uniforme toepassing van de
wet. Dit moet resulteren in een gecoördineerd beleid tussen de verschillende parketten en
in een goede afstemming van de respectieve bevoegdheden van de verschillende
administratieve overheden, in het bijzonder in federale staten. Een van de belangrijkste
kritieken op Frankrijk was immers de verscheidenheid aan strafrechtelijk beleid tussen de
– soms naburige – parketten. Zo hebben de bestudeerde federale staten (Spanje, Canada,
Zwitserland en Oostenrijk) de moeilijkheid aangehaald om de federale wet op uniforme
wijze toe te passen omwille van het gebrek aan coördinatie. Deze verschillen kunnen
worden opgelost door het uitwerken van nationale actieplannen, omzendbrieven en/of
ministeriële richtlijnen, maar vooral door een opleiding van de actoren van justitie en
politie over de nieuwe regeling.
3) Een aantal elementen verzekeren de doeltreffende werking van het systeem,
Ten eerste moet de niet-naleving van de maatregel tot uithuisplaatsing strafrechtelijk
worden bestraft. Deze straf moet voldoende afschrikkend zijn en door de actoren op het
terrein worden uitgevoerd. Zo bestaat er in Zwitserland jammerlijk geen straf voor het niet
naleven van de voorziene verplichtingen. In het algemeen is het gebrek aan opvolging
door professionelen van deze overtredingen een gevoelige kwestie.
Ook een eenvormige coördinatie, zoals beschreven in het vorige punt, moet worden
verzekerd. Dit houdt gecoördineerde actieplannen, omzendbrieven inzake de toepassing en
opleiding van magistraten en politiemensen in.
Bovendien heeft een groot aantal landen in een elektronisch toezichtsysteem voor de
pleger en het slachtoffer voor de meest risicovolle gevallen voorzien (Canada,
Spanje, Frankrijk, Oostenrijk, Nederland, ...). In de meeste gevallen gaat het om een
systeem met een elektronische band voor de pleger, dat soms gepaard gaat met een
melder waarop het slachtoffer bij gevaar kan drukken. Hiermee wordt deels tegemoet
gekomen aan de moeilijkheid om te anticiperen op het niet naleven van de beschikking.
Vanuit het standpunt van het slachtoffer is het Spaanse voorbeeld interessant. In Spanje
hebben ze eenvoudigweg het meldingssysteem voor ouderen of gehandicapte personen,
dat gelijkaardig is aan een bewakingssysteem zoals telehulp in België, uitgebreid.
- 106 -
Bovendien heeft Spanje een specifiek registratiesysteem van de gegevens
ontwikkeld, toegankelijk voor de verschillende betrokken actoren. Dit moet enerzijds een
betere real-time informatiedoorstroming met het oog op een grotere doeltreffendheid
mogelijk maken en anderzijds een kwantitatieve evaluatie van de getroffen maatregelen
verzekeren. Luxemburg plant in zijn wetsontwerp het oprichten van een dergelijk
registratiesysteem.
We kunnen dus stellen dat de dringende maatregelen tot uithuisplaatsing van de pleger
van partnergeweld, om een adempauze tot reflectie voor het slachtoffer in te lassen, niet
tot stand is kunnen komen zonder rekening te houden met het interne en internationale
rechtsysteem van het betrokken land, alsook met het beleid dat er tegen partnergeweld
worden gevoerd. België moet dus een procedure ontwikkelen die rekening houdt met de
internationale verplichtingen en de coherentie van het eigen gerechtelijke systeem. De rol
van de actoren op het terrein is hiertoe bepalend. Het volstaat niet om geïsoleerde
wetgevende maatregelen te treffen. De doeltreffendheid ervan moet worden verzekerd
door een gecoördineerd beleid in het bestaande kader (NAP, bestaande omzendbrieven),
met het oog op het waarborgen van de bescherming van het slachtoffer, het niet
recidiveren van de dader en zijn (re)ïntegratie in de maatschappij. Er moet ook rekening
worden gehouden met de lopende wetgevende evoluties, bijvoorbeeld inzake de
familierechtbank, de Salduzhervorming en het beroepsgeheim.
- 107 -
6 RECOMMANDATIONS
6.1 L’éloignement de domicile : une réaction à une
situation de crise.
L’éloignement de domicile est avant toute chose une réaction à une situation de crise. Il a
donc pour objet la gestion du risque encouru par une victime dans une situation donnée en
proposant une période sécurisée durant laquelle les protagonistes pourront décompresser
et réfléchir à la suite des évènements. Ainsi, il sera important de trouver un juste équilibre
entre la protection de la victime et le respect des droits fondamentaux défendus par la
convention européenne des droits de l’Homme.
Recommandation 1: garantir l'immédiateté de la mesure d'éloignement et la
protection optimale de la victime
Aanbeveling 1 : de onmiddellijke toepassing van de maatregel van huisverbod en
een optimale bescherming van het slachtoffer garanderen
L’objectif d'une mesure telle que l'éloignement du domicile est d'intervenir immédiatement
et de manière préventive face à des situations de crise, même lorsque des faits
punissables n’ont pas (encore) été commis afin de garantir la sécurité de la victime. Un
grave danger pour la sécurité d’une ou plusieurs personnes doit être une raison valable
pour ordonner un éloignement du domicile. Un éloignement du domicile doit donc
être possible en cas de risque pour la sécurité de la victime, même s’il n’y a pas
de plainte formelle ou de délit. La violence physique n’est pas le seul critère dont il faut
tenir compte pour ordonner un éloignement du domicile ; la violence sexuelle, psychique
ou économique, de même que le harcèlement et les brimades doivent également être pris
en considération. De plus, l’éloignement du domicile doit, tout comme aux Pays-Bas,
s’appliquer aux autres formes de violence domestique telles que la maltraitance d’enfants
ou de personnes âgées.
Différents éléments sont avancés dans le cadre de la convention du Conseil de
l'Europe afin de garantir l’immédiateté de la mesure de protection et de dépasser
les obstacles potentiels à son application. Ainsi, nous devrions être attentifs à ce que
la mesure de protection ne constitue pas une charge financière ou administrative excessive
dans le chef de la victime. En outre, elle devrait pouvoir être prononcée de façon provisoire
« ex parte » et ne devrait pas nécessiter l’introduction d’une procédure de divorce ou de
poursuite pour pouvoir être adoptée. Enfin, étant axée sur la notion de risques encourus
par la victime et non la commission d’une infraction, elle ne devrait pas exiger des
- 108 -
éléments de preuve indépendants (tels un certificat médical, un PV de police …) pour
pouvoir être adoptée sans pour autant limiter les éléments objectifs sur base desquels les
risques pourront être évalués.
Par ailleurs, ces notions d’urgence et d’immédiateté seront déterminantes dans le choix
des acteurs chargés d’appliquer et de faire appliquer les ordonnances de protection.
Il ressort de la présente étude que les pays étudiés ont accordé à des acteurs différents le
pouvoir d'ordonner un éloignement du domicile. En Autriche par exemple, la décision
d’éloignement peut être prise tout d’abord par la police. Aux Pays-Bas, elle peut être prise
par le bourgmestre (ou par l’officier de justice mandaté par ce dernier) tandis qu’en Suède
c’est le Ministère public qui s’en charge et en France et en Espagne, la décision relève de la
compétence d'un juge.
L’expérience de la France nous apprend certaines choses concernant les acteurs pertinents
pour l’application de cette mesure. Car, si le délai de 4 mois semble très confortable pour
la victime, le fait que les ordonnances doivent être prononcées par un juge en audience,
même si c’est en référé, et qu’elles ne commencent à courir qu’à partir du prononcé de la
décision peut être contreproductif. En effet, au vu de l’encombrement judiciaire et des
termes du délai restant imprécis (« les délais les plus brefs »), certains avocats soulignent
que quelques semaines peuvent s’écouler avant l’éloignement effectif de l’auteur de
violences ce qui pose question quant à la gestion de la situation de crise à proprement
parler.
Ainsi, les acteurs les plus opportuns pour la Belgique nous semblent être: le
procureur du Roi pour décider de l’éloignement et la police pour constater les
risques et/ou les infractions. En effet, ce magistrat joue un rôle central au niveau de
l'arrondissement judiciaire. Point stratégique entre la police, le parquet et les instances
d'aide, il est aussi le membre de la magistrature le plus apte à réagir rapidement à une
situation de crise. Enfin, ses relations avec la police lui permettront de suivre l'évolution de
la situation de près et d'adapter, le cas échéant les conditions de cet éloignement.
Par ailleurs, il serait intéressant de réfléchir aux moyens à mettre à disposition des
policiers qui, en tant qu'acteurs de première ligne, sont directement confrontés à la crise
conjugale et appliqueront les décisions prises par la magistrature.
- 109 -
Recommandation 2: évaluer et objectiver les risques attachés à la situation afin
de déterminer les modalités de la mesure.
Aanbeveling 2 : evalueren en objectiveren van de risico’s verbonden aan de
situatie met de bedoeling de modaliteiten van de maatregel te bepalen
Cet élément, ayant pour objectif d’identifier les situations à hauts risques et d’en protéger
les victimes, est central dans le cadre des mesures de protection. De plus, il est prescrit
par la convention du Conseil de l'Europe.
À titre de bonne pratique, citons l’exemple de l’Angleterre et du Pays de Galles où il existe
une “Multi Agency Risk Assessment Conference (MARAC)” au sein de laquelle sont
représentés tous les acteurs jouant un rôle dans la protection des victimes. L’intervention
du modèle MARAC consiste en une évaluation des risques dans tous les cas de violence
domestique donnés, de manière à identifier les victimes dont le risque d’atteinte à la
sécurité est le plus élevé. Au Pays-Bas, c’est tout d’abord la police qui détermine
l'existence d'une menace de violence domestique. C’est ensuite au bourgmestre (ou à
l’officier de justice) de décider de l’opportunité d’un éloignement du domicile sur la base
d’un instrument d’évaluation des risques de violence domestique (Risicotaxatie-instrument
Huiselijk Geweld - RiHG).
Nous avons observé une série d’instruments dans les différents pays étudiés et nous
constatons qu’il n’en existe aucun en Belgique. Or, la mise sur pied d'un système
d'évaluation du risque constituerait un outil précieux et serait la base d'une
analyse systématisée de la crise, d’un enregistrement objectif et complet de
celle-ci, et d’une homogénéisation des pratiques.
Ainsi, il serait opportun de développer un système d’évaluation des risques en Belgique
dans le respect du droit de la défense, de la sécurité de la victime et des spécificités du
secret professionnel en la matière. Pour ce faire il serait intéressant que la coordination du
Plan d’Action National s’en saisisse afin que tous les acteurs pertinents soient
effectivement impliqués et qu’un système coordonné et efficace puisse en découler.
Recommandation 3 : déterminer préalablement la durée de la mesure.
Aanbeveling 3 : de duur van de maatregel vooraf bepalen
Dans un souci de sécurité juridique, il est indispensable de déterminer la durée de toute
mesure législative adoptée et son caractère renouvelable potentiel. La convention du
Conseil de l’Europe, que la Belgique prévoit de ratifier, souligne l'importance d’une telle
précision.
- 110 -
Il ressort de la présente étude que la durée moyenne de l'éloignement du domicile varie
selon les pays de 10 jours (avec ou sans possibilité de prolongation) à six mois (sans
possibilité de renouvellement sauf si une procédure de divorce a été entamée). Aux Pays-
Bas par exemple, une période de 10 jours renouvelable jusqu'à 4 semaines maximum est
considérée comme suffisante pour que la menace de violence domestique soit écartée et
pour assurer la sécurité de la victime. L’objectif du caractère limité de la durée
d’éloignement est de créer une période d’accalmie afin de pouvoir mettre en
place une aide adaptée et d'éviter que la situation ne se dégrade davantage.
Pour pouvoir garantir une sécurité maximale pour la victime, il faut une possibilité de
prolongation de la période d’éloignement au cas où la menace d’un danger ou de
graves suspicions en la matière persisteraient. La suppression de l’éloignement doit
également être possible au cas où les faits et les circonstances pourraient engendrer une
telle situation.
Concernant le renouvellement de la mesure, deux options, ayant chacune leurs avantages
et inconvénients, sont envisageables. D’une part, la prolongation aux mains du procureur
du Roi favoriserait l’immédiateté de la protection et ainsi la sécurité de la victime, mais
pourrait réduire l’accès aux droits de l’auteur. D’autre part, le juge pourrait quant à lui
garantir le respect des droits de l’auteur, mais risquerait de ne pas pouvoir répondre dans
un délai suffisamment court pour assurer la sécurité de la victime.
Il sera par contre indispensable de faire appel à la magistrature assise pour toute voie de
recours.
Il nous semble donc important d’adopter un délai permettant à la fois aux
protagonistes de se poser et de réfléchir aux options qui s’offrent à eux et à la
fois, de respecter les droits de la personne jusqu'ici présumée innocente. Trois
éléments seront donc incontournables dans la détermination du délai de la mesure de
protection :
• la nécessité d’un terme bref lorsqu’une mesure est adoptée sans l’intervention d’un
juge
• une période minimale de 10 jours pour garantir son efficacité
• la possibilité du renouvellement de celle-ci après révision de la situation
- 111 -
Recommandation 4: diffuser largement l’information afin que la mesure soit
accessible et connue des victimes (potentielles).
Aanbeveling 4 : de informatie wijd verspreiden zodat de maatregel toegankelijk
is en gekend is bij (potentiële) slachtoffers
Beaucoup de victimes hésitent à faire appel à la police de peur qu’une procédure judiciaire
ne se mette en mouvement. Il est donc important de trouver une façon d’informer celles-ci
non seulement de l’existence de cette mesure mais aussi des conséquences qu’elle
implique et qu’elle n’implique pas (la mise en route automatique de poursuites pénales par
exemple).
Ainsi, outre les services spécialisés en la matière, le monde de l’enseignement, le milieu
hospitalier, les services publics, le secteur associatif, les services d’aide et de protection de
la jeunesse, etc devraient être formés aux outils juridiques existants et capables d’une
réorientation pertinente en cas de besoin. A ce titre, les initiatives de sensibilisation et
de formation prévues par le Plan d’Action National dans le cadre de la lutte contre la
violence intrafamiliale pourraient constituer une opportunité.
De plus, il faudra s’assurer que les victimes puissent facilement avoir accès à cette
procédure. Ceci implique donc que les démarches à effectuer pour réclamer cette mesure
soient simples et que les services judiciaires et policiers ne soient pas les seuls organismes
au sein desquels elles puissent être entamées.
L’Espagne, par exemple, met l’ordonnance de protection à disposition de sa population par
le biais d’un simple formulaire à remplir auprès des services de police, des greffes et des
services sociaux de première ligne.
Recommandation 5: consulter la victime et la placer au centre du processus
Aanbeveling 5 : het slachtoffer raadplegen en in het middelpunt van de procedure
plaatsen
La victime est effectivement la personne possédant la meilleure connaissance de sa
situation individuelle. Cependant, elle est aussi fragilisée par son vécu et pourrait être
soumise à diverses pressions. Il faudra donc en tenir compte de l'aborder de façon
adéquate et professionnelle afin d'éviter les mécanismes de victimisation secondaire
et d'aboutir à un résultat optimal.
A cet effet, il nous semble important que la circulaire COL 4/2006 relative à la
politique criminelle en matière de violence dans le couple (ci-après dénommée
- 112 -
COL 4) décrive les modalités d'entrée en contact avec la victime, la manière dont
le degré de risque peut être évalué ainsi que les autorités (spécifiquement
formées à cet effet) qui se chargeraient de cette mission.
Le Canada par exemple, met en exergue l'importance de placer la victime au centre des
décisions concernant d'une part, l'évaluation du risque et d'autre part, la détermination des
conditions de l'ordonnance de protection. Aux Pays-Bas, la victime doit d’abord être
auditionnée avant que l’éloignement soit ordonné, à moins que cette dernière ait elle-
même demandé ou si, logiquement, elle ne s’opposera pas à l’ordonnance d’éloignement.
En outre, nous garderons à l’esprit l’importance de ramener la victime à l’avant plan s’il est
décidé que les dénonciations peuvent être effectuées par un tiers. A ce sujet les pratiques
sont aussi variables que les avis. L'Espagne, impose aux entités ou organismes d'aide
ayant connaissance d'une situation de violence conjugale de les dénoncer au tribunal de la
famille ou au procureur. La France quant à elle a décidé de limiter la possibilité de porter
plainte à la victime et au Ministère Public.
Quel que soit le choix que la Belgique fera, il est primordial de tenir compte des effets
pervers et du caractère contreproductif potentiel de faire porter la décision d'un
éloignement de domicile à un tiers ou une institution d'aide (dans le cadre d’une
situation de dépendance financière ou autre par exemple) à l’encontre des désirs de la
victime. Il faudra donc toujours ramener la victime au centre des procédures et décisions
en la matière et garder en tête l'importance de la responsabiliser afin qu’une forme de
dépendance ne se substitue pas à une autre.
Recommandation 6: favoriser une communication rapide et efficace entre la
victime et l'autorité chargée d'assurer sa protection.
Aanbeveling 6 : een snelle en effectieve communicatie tussen het slachtoffer en
de overheid die bevoegd is voor hun bescherming, bevoordelen
Les exemples rencontrés dans les pays que nous avons étudiés sont de l’ordre d’une ligne
téléphonique spécifique ou encore d’un système de téléassistance tel que prévu
pour les personnes handicapées ou âgées. En Norvège par exemple, on utilise des
systèmes d'alarme mobiles permettant à la police de localiser plus rapidement la victime
potentielle et de communiquer directement avec elle.
Par ailleurs, il peut être important de limiter le nombre d’intermédiaires entre la victime et
la personne chargée de sa protection. Idéalement, une seule personne, ou à tout le
moins, un seul service devrait centraliser la sécurité de la victime et pourra être
contactée directement 24h/24 afin de faciliter et stimuler la communication.
Ainsi, aux Pays-Bas, des « case managers » sont chargés de coordonner les situations
individuelles et leur suivi. Des initiatives locales similaires ont été prises dans d’autres
- 113 -
Etats. Quant à l’Espagne, elle centralise l’ensemble des informations au sein d’un seul
point de contact par territoire qui doit informer la victime des mesures prises.
Recommandation 7 : prévoir les différentes modalités que la mesure peut
recouvrir.
Aanbeveling 7 : de verschillende modaliteiten die de maatregel kan inhouden,
voorzien
Tout d'abord, les ordonnances de protection, si elles peuvent être adoptées
indépendamment de toute poursuite pénale, restent des mesures contraignantes,
restreignant la liberté d'un individu et pouvant mener à des poursuites judiciaires. Il est
donc primordial qu'elles soient prononcées de façon claire et non ambiguë afin que l'auteur
des violences puisse en connaître la teneur exacte.
Les modalités principales qu’une ordonnance de protection doit contenir sont énumérées
dans la Convention du Conseil de l’Europe. On y retrouve : l’ordre de quitter le domicile de
la victime, l’interdiction d’y revenir et l’interdiction de contacter la victime. A la lumière des
autres systèmes, nous constatons que ces conditions sont systématiquement reprises tout
en étant, parfois, assorties d’autres éléments tels que l'interdiction de porter une arme, de
consommer des substances psycho actives, l'engagement de ne pas troubler l'ordre
public…
Quelles que soient les conditions adoptées pour chaque situation, il sera important
d’être attentif, d’une part à ce que l’auteur des violences soit clairement informé
des injonctions et interdictions qui lui sont appliquées et d’autre part, que celles-
ci soient choisies en fonction des éléments précis de la situation individuelle. En
Autriche et aux Pays-Bas par exemple, l'endroit sur lequel porte l'ordonnance
d'éloignement est explicitement mentionné afin que la personne éloignée soit clairement
informée des lieux qui lui sont interdits. On mentionne également le nom des personnes
avec lesquelles il est interdit de prendre contact, afin que le bourgmestre puisse faire des
exceptions si l'interdiction n'est pas souhaitable vis-à-vis de certains membres du foyer.
- 114 -
Recommandation 8: envisager des voies de recours pour l'auteur de violences
ainsi que la possibilité d'adapter les conditions de la mesure à la demande de
celui-ci.
Aanbeveling 8 : beroepsmogelijkheden voor de geweldpleger voorzien net zoals
de mogelijkheid de voorwaarden van de maatregelen aan te passen als gevolg
hiervan
Ici encore, la convention du Conseil de l’Europe, dans le souci du respect des droits de
la défense et des règles de base d'un procès équitable et impartial, souligne
l’importance de voies de recours et d’adaptation de la mesure. Sur ce point,
l’ensemble des pays étudiés a prévu ce processus.
Notons que, s’il est indispensable de respecter ces principes législatifs, il est aussi
important qu’ils ne fassent pas obstacle à la sécurité de la victime. Ainsi, les
dispositifs de recours que nous prévoirons en Belgique ne pourront pas être suspensifs des
ordonnances de protection et leurs modalités devront être déterminées dans les outils
législatifs les régulant. En outre, ils devront être assumés par un membre de la
magistrature assise.
6.2 Intégration des mesures dans un processus
global.
6.2.1 Uniformisation, centralisation et transparence de la mesure.
Recommandation 9: uniformiser, clarifier et articuler la mesure de protection au
sein de la politique criminelle en matière de violence conjugale.
Aanbeveling 9 : de beveiligingsmaatregel uniformiseren, verduidelijken en
vertalen in het strafrechtelijk beleid inzake partnergeweld
La mesure d'éloignement de domicile nécessite différentes modifications législatives
afin d'être applicable sur le territoire Belge et de s'inscrire dans un cadre légal.
Parallèlement, il serait intéressant de l'intégrer dans la circulaire COL 4 afin que sa
place dans la politique criminelle en matière de violence intrafamiliale soit clairement
définie.
Ainsi, il faudrait être attentif à mettre cette circulaire à jour en y intégrant:
• la description de la mesure en termes clairs et concrets afin d'éviter toute
- 115 -
définition abstraite qui pourrait prêter à interprétation.
• le rôle de chaque acteur ainsi que les procédures qu’ils devront appliquer.
La création d'une loi, aussi pertinente soit-elle, ne peut donner de résultat que si son
application est effective. Or, la réalité nous a montré à différentes reprises que les
mentalités, les pratiques, les habitudes changent difficilement et font parfois obstacle à
l'évolution du système judiciaire. Ainsi, il serait indispensable de s'assurer que la circulaire
soit connue des acteurs censés l'appliquer et que ceux-ci soient responsabilisés quant aux
effets potentiels d'un dysfonctionnement dans l'application de la mesure de protection.
Dans le cadre d’une politique criminelle plus globale, et dans la mesure où différents
acteurs sont impliqués dans le processus, une réflexion pourrait être menée au sein de la
coordination du Plan d’Action National afin de développer un système intégré,
intégral et cohérent clarifiant et articulant le rôle et les missions de chacun.
Recommandation 10: être attentif à l'accessibilité, la disponibilité et la formation
des acteurs impliqués dans le processus
Aanbeveling 10 : waakzaam zijn voor de toegankelijkheid, beschikbaarheid en de
vorming van de betrokken actoren
La circulaire COL 4 prévoit la formation des magistrats de référence en matière de violence
intrafamiliale afin qu’ils acquièrent l’expertise nécessaire à la gestion de leur mission. Il va
de soi qu’une information spécifique relative aux ordonnances de protection en Belgique
devra y être intégrée afin qu’ils puissent les appliquer correctement et en informer les
services de police de leur arrondissement judiciaire, les autres magistrats et le secrétariat
du parquet. Cette même circulaire prévoit aussi la formation d’au moins un fonctionnaire
par zone de police par les autorités chargées de cette mission. Enfin, au niveau local, le
conseil d’arrondissement pour une politique en faveur des victimes devra prendre des
initiatives en collaboration avec les services actifs dans le domaine de la violence entre
partenaires afin de former les policiers, magistrats et tout autre acteur intervenant de près
ou de loin dans la problématique.
L’accessibilité et la disponibilité des acteurs seront aussi fonction d’une description claire
du rôle, des missions et des limites de chacun afin de permettre un dispositif d’orientation
pertinent. Le Plan d'Action National prévoit de mener une réflexion, au sein du groupe
interdépartemental, sur la mise en œuvre d’un accord de collaboration entre la justice,
l’intérieur, les communautés et les régions en matière de violence entre partenaires. Cet
accord de collaboration pourrait être le berceau d'une action coordonnée, transversale et
pluridisciplinaire en matière de violence conjugale. Il serait intéressant d'y aborder la
question des ordonnances de protection, une fois le dispositif adopté, afin d'évaluer les
obstacles et nécessités de chaque niveau d'intervention.
- 116 -
Recommandation 11: être attentif à la cohérence et la coordination entre les
différents types de procédures entamées
Aanbeveling 11 : waakzaam zijn voor de coherentie en coördinatie van de
verschillende types van procedures
Afin d'assurer une certaine cohérence entre les voies accessibles (civile, pénale,
« protectionnelle ») et les décisions qui se prennent à ces différents niveaux, il serait
intéressant de déterminer un acteur central permettant de faire le lien entre les
divers degrés de procédure.
En France par exemple, le dossier est traité au tribunal des familles (tribunal civil) et le
procureur est partie jointe à l'affaire. Ainsi, il sera informé de tout élément civil intéressant
dans le cadre d'une poursuite potentielle et, à l'inverse, il pourra transmettre toute
information pénale utile. En Espagne, le procureur est aussi convoqué lors de la
détermination de l'ordonnance de protection (versant civil) et le juge civil peut prendre des
mesures pénales si nécessaires. Dans certaines régions d’Angleterre et du Pays de Galles,
il existe des tribunaux spécialisés dans la violence domestique (“Domestic Violence
Courts”) au sein des “magistrates’ courts”. Ces tribunaux stimulent une approche intégrale
du phénomène et permettent une meilleure coordination entre les acteurs concernés, tels
que la police, le parquet, les juges, les services de probation et les services d’aide aux
victimes.
Dans le cadre de la Belgique, le procureur du Roi semble être l’intervenant le plus
pertinent pour assumer cette tâche. En effet, de par le rôle centralisateur qu’il joue au
niveau de son arrondissement et étant l'acteur le plus apte à décider de l'éloignement de
domicile, il est aussi la personne la mieux placée pour suivre les différentes procédures et
diffuser les informations y étant divulguées. Il serait intéressant de mener une réflexion
sur la façon dont il pourrait être partie jointe aux différentes procédures dans le respect de
sa charge de travail et des autres responsabilités qu'il a à assumer.
Par ailleurs, il serait pertinent, comme précisé dans le Plan d’Action National, de réviser la
loi de 2003 sur l’attribution du logement familial en cas de violence conjugale et
de l’intégrer au processus d’uniformisation et de cohérence générale que nous tentons de
poursuivre.
- 117 -
6.2.2 Versant psycho-social
Recommandation 12: intégrer un volet psycho-social à la mesure
Aanbeveling 12 : een psycho-sociaal luik bij de maatregel voorzien
Un accompagnement devrait être prévu dès le départ, pour la victime, en termes
psychologiques, psycho-sociaux, administratifs, juridiques... mais aussi pour l'auteur
afin de le responsabiliser et de l'éduquer à une autre forme de gestion de conflits et ainsi,
lutter contre la récidive.
Un pas supplémentaire pourrait être envisagé par l'instauration d'un aspect pro actif du
volet psycho-social. Ainsi, le Luxembourg, par exemple, permet aux services sociaux de
contacter les victimes lorsqu'une situation de violence intrafamiliale leur est dénoncée. Par
ailleurs, son projet de loi (2010) voudrait obliger l'auteur à se présenter auprès d'un
service spécialisé avant la fin de la mesure d'expulsion dont il fait l'objet. En cas de non
présentation spontanée, il propose d'autoriser ces services à contacter l'auteur de façon
proactive afin d'organiser les modalités de son suivi et de son accompagnement et de
contacter le parquet le cas échéant. Aux Pays-Bas, une aide est directement mise en place
pour toutes les personnes concernées (les personnes éloignées comme celles qui restent
au domicile et éventuellement les enfants présents), ce dès d’une mesure d’éloignement
de durée primaire a été ordonnée. La personne éloignée du domicile doit indiquer l'endroit
où il va s’installer et la manière dont on peut le joindre, de sorte que les services d’aide
puissent le contacter. Cette aide appelée le « trajet de 10 jours » est une forme
d’intervention de crise. Après ces dix jours, les personnes suivies seront prises en charge
par d’autres assistants sociaux. La coordination de cette aide est assurée par un case
manager (gestionnaire de cas).
Il est important de garder à l'esprit que la violence conjugale ne peut être géré que
de façon multidisciplinaire et que les réponses pénales et civiles, si elles sont
importantes, ne peuvent suffire à l'éducation et à la responsabilisation des partenaires sur
le long terme. En outre, il sera indispensable d'insérer ces dispositifs psycho-sociaux
dans un processus global afin de ne pas provoquer de fracture entre la gestion judiciaire
de la problématique et l'accompagnement des parties. Ainsi en Belgique, cette
pluridisciplinarité, mobilisant les compétences d’entités fédérées et fédérales, impose une
coordination au sein même du Plan d’Action National.
L’éloignement de domicile pose évidemment la question du logement de l’auteur expulsé.
A ce sujet, les avis et les expériences sont mitigés. Certains pays (Canada, Suisse)
considèrent que l'absence d'institution résidentielle pouvant accueillir les personnes
expulsées du domicile constituent un manquement dans les dispositions étatiques et réduit
l'effectivité des législations en la matière. D'autres (Pays-Bas, Autriche), pensent que le
- 118 -
fait même de confronter l'auteur à la nécessité de se reloger pour une durée déterminée
constitue une forme de responsabilisation.
Quel que soit le choix posé par les autorités compétentes en la matière (gestion
ambulatoire ou résidentielle de l'auteur), il est important de garder à l'esprit d'une part,
l'importance d'un accompagnement psycho-social spécifique pour l'auteur afin de
lutter contre la récidive et, d'autre part, d'insérer ce dispositif dans un ensemble cohérent
et articulé de mesures pluridisciplinaires.
Enfin, il est important de tenir compte de certains mécanismes auxquels la victime
pourrait être confrontée dans le cadre de son couple. Les dépendances financière,
statutaire, sociale, linguistique… sont autant d’éléments qui pourraient non seulement
freiner la victime dans la mise en route d’une procédure (quelle qu’elle soit), mais aussi
mettre celle-ci en réelle difficulté en l’absence de son conjoint, ne serait-ce que pour 10
jours. Il serait donc intéressant de s’interroger, notamment dans le cadre du Plan d’Action
National, sur les éléments de réponse existants et à développer pour rendre cette mesure
accessible aux personnes en situation précaire.
6.3 Assurer l’effectivité de la mesure
Recommandation 13: organiser le suivi et le contrôle de ces mesures.
Aanbeveling 13 : de opvolging en de controle van deze maatregelen organiseren
La crédibilité du système trouvera sa source dans le suivi et le contrôle des mesures de
protection. Or, nous constatons que ces éléments font défaut dans beaucoup de pays. Que
ce soit au niveau de l'enregistrement des ordonnances, de leur centralisation, de leur suivi
ou de la sanction de leur violation, il semblerait que l'ensemble du dispositif soit encore à
finaliser pour beaucoup d'États l'ayant adopté.
Il ne suffit donc pas de prononcer un éloignement de domicile, tout comme il ne suffit pas
de voter une loi, pour que celui-ci atteigne les résultats escomptés, il faut se donner les
moyens de suivre le déroulement du processus et de contrôler la violation
potentielle de celui-ci.
Pour ce faire, il sera primordial d'être attentif à:
1 la mise sur pied d’un système d'enregistrement permettant de centraliser
les ordonnances de protection, mais aussi tout élément utile à la gestion
des situations individuelles. En outre, la Convention du Conseil de l’Europe
prescrit que toute ordonnance soit versée aux dossiers et mentionnée dans le
cadre des diverses procédures.
- 119 -
En Espagne, par exemple, la loi prévoit l'enregistrement de toute ordonnance dans
un registre central pour la protection des victimes de violence domestique afin qu'à
tout stade de la procédure, les autorités concernées aient accès à l'historique
judiciaire de la situation. D'autre part, toute action ou donnée sur le cas est
consignée dans une base de données spécifique afin que chaque acteur compétent
puisse y avoir accès en vue de répondre de façon adéquate à tout incident.
2 l'accessibilité de cette base de données à toute personne chargée du suivi
et du contrôle de la mesure, afin qu'elle soit informée de l'état de récidive
potentiel de l'auteur, des procédures en cours, de la nature des violences et des
personnes ressources intégrées dans le processus
3 la surveillance des auteurs à « plus haut risque » tel un bracelet électronique
apposé à la personne expulsée. Ce système de détection est adopté dans de
nombreux pays : Suède, Norvège, Pays-Bas, France, Espagne, Autriche, Canada…
4 la détermination d'une sanction dissuasive, effective et proportionnée –
prescrite par la convention du Conseil de l'Europe - pour toute violation d'une
mesure d'éloignement. En outre, la détention préventive de l’auteur ne
respectant pas les injonctions et interdictions lui étant appliquées devrait être
envisageable afin de protéger la victime.
5 l'évaluation des effets des mesures de protection, de leur application et des
difficultés y étant attachées afin de continuellement faire évoluer le système.
Il existe déjà en Belgique une multitude d'acteurs pouvant être intégrés au contrôle et au
suivi des auteurs éloignés du domicile. Les maisons de justice, services d'aide aux
justiciables, services d'aide aux détenus sont autant d'organismes pouvant suivre le
conjoint violent, le soutenir dans un processus évolutif et/ou contrôler le respect effectif
des conditions de l'ordonnance.
- 120 -
7 AANBEVELINGEN
7.1 Uithuisplaatsing: een reactie op een crisissituatie
De uithuisplaatsing is in de eerste plaats een reactie op een crisissituatie. Deze heeft tot
doel het risico voor het slachtoffer in een welbepaalde situatie te beheersen door een
geruststellende periode voor te stellen waarin de protagonisten op adem kunnen komen en
over het vervolg van de gebeurtenissen kunnen nadenken. Het zal belangrijk zijn een goed
evenwicht te vinden tussen de bescherming van het slachtoffer en het naleven van de
fundamentele rechten uit het Europees verdrag voor de rechten van de mens.
Recommandation 1: garantir l'immédiateté de la mesure d'éloignement et la
protection optimale de la victime
Aanbeveling 1 : de onmiddellijke toepassing van de maatregel van huisverbod en
een optimale bescherming van het slachtoffer garanderen
De bedoeling van een maatregel als het huisverbod is om onmiddellijk en preventief in te
kunnen grijpen in crisissituaties, zelfs wanneer er (nog) geen strafbare feiten zijn
gepleegd, teneinde de veiligheid van het slachtoffer te garanderen. Een ernstig gevaar
voor de veiligheid van één of meer personen dient voldoende te zijn om een huisverbod op
te leggen. Aldus dient een huisverbod, los van een formele klacht of een misdrijf,
ook mogelijk te zijn in geval van een risico voor de veiligheid van het slachtoffer.
Niet alleen fysiek geweld, maar ook seksueel, psychisch of economisch geweld, stalking en
pesterijen, dienen in aanmerking genomen te worden bij het opleggen van een huisverbod.
Bovendien dient het huisverbod, zoals in Nederland, ook van toepassing te zijn op andere
vormen van huiselijk geweld zoals kinder- en ouderenmishandeling.
In het kader van het Verdrag van de Raad van Europa worden verschillende
elementen aangereikt om de onmiddellijke werking van de beschermmaatregel te
waarborgen en de mogelijke hindernissen voor de toepassing ervan te
overstijgen. Er zou moeten worden op toegezien dat de beschermingsmaatregel geen
overdreven financiële of administratieve last voor het slachtoffer vormt. Bovendien zou
deze op voorlopige wijze "ex parte" moeten kunnen worden uitgesproken en zou er geen
inleiding tot echtscheiding- of vervolgingsprocedure nodig moeten zijn om te worden
goedgekeurd. Aangezien de maatregel gericht is op de risico's voor het slachtoffer en niet
op het plegen van een misdrijf, zouden geen onafhankelijke bewijselementen moeten
- 121 -
vereist zijn voor de goedkeuring van de maatregel (zoals een medisch attest, een PV van
de politie, …), zonder evenwel de objectieve elementen op basis waarvan de risico’s
kunnen worden geëvalueerd te beperken.
Bijgevolg zullen deze begrippen van spoed en onmiddellijke werking bepalend zijn in de
keuze van de actoren die belast worden met het toepassen van deze
beschermingmaatregelen.
Uit onderhavige studie blijkt dat de bestudeerde landen de bevoegdheid om een
huisverbod op te leggen aan verschillende actoren hebben toevertrouwd. Als voorbeeld kan
vermeld worden dat in Oostenrijk de beslissing tot huisverbod in eerste instantie door de
politie wordt genomen, in Nederland door de burgemeester (of de door hem gemandateerd
officier van justitie), in Zweden door het Openbaar Ministerie en in Frankrijk en Spanje
door een rechter.
Uit de ervaring van Frankrijk kunnen sommige zaken met betrekking tot de relevante
actoren voor de toepassing van deze maatregel worden afgeleid. Hoewel de termijn van 4
maanden bijzonder comfortabel lijkt, kan het feit dat de beschikkingen door een rechter in
terechtzitting moeten worden uitgesproken, ook al is dit in kortgeding, en deze slechts
vanaf de uitspraak van de beslissing beginnen te lopen, contraproductief werken. Gelet op
de gerechtelijke achterstand en de onduidelijk blijvende termijnen ("zo snel mogelijk"),
benadrukken sommige advocaten dat enkele weken kunnen verstrijken alvorens de pleger
van de gewelddaden daadwerkelijk uit huis wordt geplaatst. Dit doet vragen rijzen over het
eigenlijke beheer van de crisissituatie.
Aldus lijken ons voor België de meest geschikte actoren de procureur des
Konings om te beslissen over de uithuisplaatsing en de politie om de risico's
en/of misdrijven vast te stellen. De procureur des Konings (PK) speelt immers een
centrale rol op het niveau van het gerechtelijk arrondissement en vormt het strategische
punt tussen de politie, het parket en de hulpverlenende instanties. De PK is ook het lid van
de magistratuur dat het snelste kan reageren op een crisissituatie. Zijn relaties met de
politie zullen hem de mogelijkheid geven de evolutie van de situatie van dichtbij op te
volgen en de voorwaarden van de uithuisplaatsing zo nodig aan te passen.
Bovendien zou het interessant zijn na te denken over de middelen die ter beschikking
worden gesteld van de politie die als eerstelijnsactor rechtstreeks geconfronteerd wordt
met de crisissituaties en de door de magistratuur genomen beslissingen moeten
toepassen.
- 122 -
Recommandation 2: évaluer et objectiver les risques attachés à la situation afin
de déterminer les modalités de la mesure.
Aanbeveling 2 : evalueren en objectiveren van de risico’s verbonden aan de
situatie met de bedoeling de modaliteiten van de maatregel te bepalen
Dit element dat gericht is op het identificeren van hoge risicosituaties en het beschermen
van de slachtoffers staat centraal in het kader van de beschermingsmaatregelen.
Bovendien wordt het opgelegd door het Verdrag van de Raad van Europa.
Bij wijze van goede praktijk kan vermeld worden dat er in Engeland en Wales een “Multi
Agency Risk Assessment Conference (MARAC)” bestaat waarin alle actoren die een rol
spelen in de bescherming van slachtoffers vertegenwoordigd zijn. Het MARAC-model
interventie houdt risicotaxatie in van alle aangegeven gevallen van huiselijk geweld, om
slachtoffers met het hoogste veiligheidsrisico te identificeren. In Nederland bepaalt de
politie in eerste instantie of er sprake is van een dreiging van huiselijk geweld. Vervolgens
beoordeelt de burgemeester (of de officier van justitie) of een huisverbod al dan niet
opgelegd moet worden op basis van het Risicotaxatie-instrument Huiselijk Geweld (RiHG).
We hebben een reeks instrumenten in de verschillende bestudeerde landen onder de loep
genomen en vastgesteld dat er in België geen dergelijk instrument bestaat. Het opzetten
van een evaluatiesysteem van het risico zou nochtans een waardevol instrument
zijn en de basis vormen voor een gesystematiseerde analyse van de crisis, een
objectieve en volledige registratie ervan en een homogene toepassing van de
praktijken.
Het zou opportuun zijn om een evaluatiesysteem van de risico’s in België te ontwikkelen,
waarbij de rechten van de verdediging, de veiligheid van het slachtoffer en de
specificiteiten van het beroepsgeheim ter zake in acht worden genomen. Het zou
interessant zijn dat dit gecoördineerd wordt binnen het Nationaal Actieplan (NAP) zodat
alle relevante actoren daadwerkelijk betrokken zijn en er een gecoördineerd en
doeltreffend systeem kan worden uitgewerkt.
Recommandation 3 : déterminer préalablement la durée de la mesure.
Aanbeveling 3 : de duur van de maatregel vooraf bepalen
Met het oog op de rechtszekerheid is het noodzakelijk om de duur van de hele
goedgekeurde wetgevende maatregel en het mogelijk hernieuwbare karakter ervan
duidelijk te bepalen. Het Verdrag van de Raad van Europa, dat België wil ratificeren,
benadrukt het belang van een dergelijke verduidelijking.
- 123 -
Uit de voorliggende studie bleek dat de duur van de uithuisplaatsing in de verschillende
landen varieert van 10 dagen (met of zonder mogelijkheid tot verlenging) tot 6 maanden
(zonder hernieuwing, behalve indien er een echtscheidingsprocedure is gestart). In
Nederland bijvoorbeeld wordt een periode van 10 dagen, verlengbaar tot ten hoogste vier
weken, als voldoende beschouwd om de dreiging van huiselijk geweld weg te nemen en de
veiligheid van het slachtoffer te waarborgen. De bedoeling van de beperkte duur van
een huisverbod is om een gedwongen afkoelingsperiode te creëren teneinde
passende hulpverlening op te kunnen starten en te voorkomen dat de situatie
erger wordt.
Teneinde maximale bescherming aan het slachtoffer te kunnen bieden, moet een
verlenging van de periode van huisverbod mogelijk zijn indien de dreiging van het
gevaar of het ernstige vermoeden daarvan zich voortzet. Intrekking van huisverbod
moet ook mogelijk zijn indien de feiten en omstandigheden daar aanleiding toe geven.
Wat betreft het vernieuwen van de maatregel, kunnen twee opties, elk met hun voor- en
nadelen, worden overwogen. Enerzijds zou het verlengen door de procureur des Konings
de bescherming en de veiligheid van het slachtoffer ten goede komen, maar de rechten
van de pleger kunnen beperken. Anderzijds zou de rechter deze rechten kunnen
waarborgen. De kans bestaat echter dat de rechter niet voldoende snel zal kunnen
handelen om de veiligheid van het slachtoffer te kunnen garanderen.
Voor elk rechtsmiddel tegen de maatregel zal onvermijdelijk beroep op de zittende
magistratuur moeten worden gedaan.
Het lijkt ons dus belangrijk een termijn vast te leggen waarin enerzijds de
protagonisten tot rust kunnen komen en kunnen nadenken over hun opties en
anderzijds de rechten van de tot dan onschuldig geachte persoon kunnen worden
nageleefd. Drie elementen zijn dus onvermijdelijk voor het bepalen van de termijn van de
beschermingsmaatregel:
• De noodzaak van een korte termijn wanneer een maatregel wordt goedgekeurd zonder
de tussenkomst van een rechter
• Een minimumperiode van 10 dagen om de doeltreffendheid ervan te garanderen
• De mogelijkheid om deze te vernieuwen na herziening van de situatie.
- 124 -
Recommandation 4: diffuser largement l’information afin que la mesure soit
accessible et connue des victimes (potentielles).
Aanbeveling 4 : de informatie wijd verspreiden zodat de maatregel toegankelijk
is en gekend is bij (potentiële) slachtoffers
Veel slachtoffers aarzelen om beroep te doen op de politie uit angst voor een gerechtelijke
procedure. Het is dus belangrijk een manier te vinden waarop zij op de hoogte kunnen
worden gebracht, niet alleen van het bestaan van deze maatregel maar ook van de
gevolgen die al dan niet worden teweeggebracht (bijvoorbeeld automatisch opzetten van
strafrechtelijke vervolgingen).
Naast de ter zake gespecialiseerde diensten, zouden de onderwijswereld, het
ziekenhuismilieu, de openbare diensten, de verenigingssector, de diensten voor
hulpverlening aan en bescherming van de jeugd, enz. opgeleid moeten worden over de
bestaande juridische instrumenten die een relevante heroriëntering in geval van nood
mogelijk maken. Hiertoe zouden de in het Nationaal Actieplan voorziene sensibiliserings-
en opleidingsinitiatieven in het kader van de strijd tegen intrafamiliaal geweld een
opportuniteit kunnen vormen.
Bovendien zal men er zich moeten van verzekeren dat de slachtoffers gemakkelijk
toegang tot deze procedure kunnen hebben. Dit heeft tot gevolg dat de uit te voeren
stappen om deze maatregel te vragen eenvoudig moeten zijn en dat de gerechtelijke en
politionele diensten niet de enige instellingen zijn binnen dewelke deze kunnen worden
opgezet.
Zo maakt Spanje de aanvraag van een beschermingmaatregel mogelijk door middel van
een eenvoudig in te vullen formulier bij de politiediensten, griffies en sociale diensten van
de eerste lijn.
Recommandation 5: consulter la victime et la placer au centre du processus
Aanbeveling 5 : het slachtoffer raadplegen en in het middelpunt van de procedure
plaatsen
Het slachtoffer kent immers zijn persoonlijke situatie het beste. Hij/zij is evenwel
aangeslagen door de ervaring en kan te leiden hebben aan verschillende stressfactoren. Er
zal dus moeten worden op gelet de persoon op adequate en professionele wijze wordt
benaderd om mechanismen van secundaire victimisatie te vermijden en tot een
optimaal resultaat te komen.
- 125 -
Hiertoe lijkt het ons belangrijk dat de omzendbrief COL 4/2006 betreffende het
strafrechtelijk beleid inzake partnergeweld de modaliteiten beschrijft van de
wijze waarop met het slachtoffer in contact wordt gekomen en de wijze waarop
de risicograad kan worden geëvalueerd, alsook de overheden (die hier specifiek
voor zijn opgeleid) aanduidt die deze opdracht zouden vervullen.
Zo benadrukt Canada het belang dat het slachtoffer in het middelpunt wordt geplaatst van
de beslissingen omtrent enerzijds de risico-evaluatie en anderzijds de bepaling van de
voorwaarden van de beschermingsmaatregel. In Nederland dient het slachtoffer eerst
verhoord te worden voordat het huisverbod wordt opgelegd, tenzij deze het verbod zelf
heeft aangevraagd of naar verwachting geen bedenkingen zal hebben bij de maatregel.
Het belang om het slachtoffer opnieuw op de voorgrond te plaatsen mag niet worden
vergeten wanneer zou beslist worden dat aanklachten ook door een derde kunnen worden
ingediend. Hierover zijn de praktijken al even variabel als de adviezen. In Spanje moeten
de hulpverlenende entiteiten en instellingen, die kennis hebben van een situatie van
partnergeweld, deze bij de familierechtbank of de procureur melden. Frankrijk heeft
daarentegen beslist de mogelijkheid tot het indienen van een klacht te beperken tot het
slachtoffer en het Openbaar Ministerie.
Ongeacht de keuze die België zal maken, moet rekening worden gehouden met de
perverse effecten en het mogelijk contraproductieve karakter om de beslissing
tot uithuisplaatsing, tegen de wil van het slachtoffer in, op een derde of een
hulpverlenende instantie te laten rusten. Het slachtoffer zal steeds terug in het
middelpunt van de procedures en beslissingen moeten worden gebracht. Het is dus
belangrijk deze te responsabiliseren, zodat de ene vorm van afhankelijkheid niet door een
andere wordt vervangen.
Recommandation 6: favoriser une communication rapide et efficace entre la
victime et l'autorité chargée d'assurer sa protection.
Aanbeveling 6 : een snelle en effectieve communicatie tussen het slachtoffer en
de overheid bevoegd voor hun bescherming aanmoedigen
De voorbeelden in de bestudeerde landen gaan van een specifieke telefoonlijn tot een
systeem van telefonische bijstand zoals voorzien voor gehandicapte personen of
ouderen. In Noorwegen bijvoorbeeld werden er mobiele alarmen in gebruik genomen, die
aan de politie de mogelijkheid geven om het potentiële slachtoffer sneller te lokaliseren en
er rechtstreeks mee te communiceren.
Bovendien kan het belangrijk zijn om het aantal tussenpersonen tussen het slachtoffer en
de met de bescherming belaste overheid te beperken. Idealiter zou een enkele persoon
of, op zijn minst, een enkele dienst de veiligheid van het slachtoffer moeten
- 126 -
centraliseren. Deze zal rechtstreeks 24u/24 gecontacteerd kunnen worden om de
communicatie te vergemakkelijken en te stimuleren. Zo zijn in Nederland “case
managers” belast met de coördinatie van de individuele situaties en hun opvolging.
Gelijkaardige lokale initiatieven werden in andere landen genomen. In Spanje wordt alle
informatie per regio verzameld op eenzelfde contactpunt, dat het slachtoffer op de hoogte
moet houden van de getroffen maatregelen.
Recommandation 7 : prévoir les différentes modalités que la mesure peut
recouvrir.
Aanbeveling 7 : voorzien van de verschillende modaliteiten die de maatregel kan
inhouden
Ook indien ze los van elke strafrechtelijke vervolging goedgekeurd kan worden, blijft de
uithuisplaatsing een dwangmaatregel die de vrijheid van een individu beperkt en tot
gerechtelijke vervolging kan leiden. Het is dus essentieel dat ze duidelijk en
ondubbelzinnig worden uitgesproken zodat de dader van de gewelddaden er de exacte
inhoud van kan kennen.
De belangrijkste modaliteiten van een beschermingsbeschikking staan opgesomd in het
Verdrag van de Raad van Europa. Hierin wordt vermeld: Het bevel tot het verlaten van de
woning van het slachtoffer, het verbod om terug te komen en het verbod om contact op te
nemen met het slachtoffer. In het licht van de andere systemen, stellen we vast dat deze
voorwaarden stelselmatig worden opgenomen. Soms gaan ze gepaard met andere
elementen, zoals het verbod op wapendracht, het verbod op het gebruik van psychoactieve
stoffen, de belofte de openbare orde niet te verstoren, …
Ongeacht de voor iedere situatie goedgekeurde voorwaarden, zal de nodige aandacht
moeten uitgaan naar enerzijds de duidelijke voorlichting van de uithuisgeplaatste
over de geldende bevelen en verbodsbepalingen en anderzijds de keuze van deze
bevelen en verbodsbepalingen in functie van de precieze elementen van de
individuele situatie. In Oostenrijk en Nederland bijvoorbeeld wordt de plaats waarvoor
het huisverbod geldt, expliciet vermeld, zodat het voor de uithuisgeplaatste duidelijk is wat
verboden is. Ook de namen ten aanzien van wie het contactverbod geldt, worden erin
vermeld, zodat de burgemeester uitzonderingen kan maken indien het verbod niet
wenselijk is ten aanzien van bepaalde huisgenoten.
- 127 -
Recommandation 8: envisager des voies de recours pour l'auteur de violences
ainsi que la possibilité d'adapter les conditions de la mesure à la demande de
celui-ci.
Aanbeveling 8 : voorzien in beroepsmogelijkheden voor de geweldpleger evenals
in de mogelijkheid om de voorwaarden van de maatregelen aan te passen
Ook hier benadrukt het Verdrag van de Raad van Europa, met het oog op het naleven
van de rechten van de verdediging en de basisregels van een rechtvaardig en
onpartijdig proces, het belang van de mogelijkheden tot beroep en de aanpassing
van de maatregel. Alle bestudeerde landen hebben dit proces ingebouwd.
Ook al is het onontbeerlijk om de rechtsbeginselen na te leven, toch is het ook
belangrijk dat deze de veiligheid van het slachtoffer niet verhinderen. Zo zullen de
in België voorziene beroepsmogelijkheden de beschermingsmaatregelen niet kunnen
opschorten en zullen hun modaliteiten in de wetgevende instrumenten moeten worden
bepaald. Deze zullen bovendien door een lid van de zittende magistratuur moeten worden
waargenomen.
7.2 Integratie van de maatregelen in een globaal
proces.
7.2.1 Uniformering, centralisatie en transparantie van de maatregel.
Recommandation 9: uniformiser, clarifier et articuler la mesure de protection au
sein de la politique criminelle en matière de violence conjugale.
Aanbeveling 9 : de beveiligingsmaatregel uniformiseren, verduidelijken en
vertalen in het strafrechtelijk beleid inzake partnergeweld
De uithuisplaatsing vergt verschillende wetswijzigingen om van toepassing te kunnen
zijn op het Belgische grondgebied en binnen een wettelijk kader te kunnen passen. Het zou
ook interessant zijn dit in omzendbrief COL 4 op te nemen om er voor te zorgen dat de
plaats binnen het strafrechtelijk beleid inzake intrafamiliaal geweld duidelijk wordt
bepaald.
Zo zou de nodige aandacht moeten uitgaan naar de update van deze omzendbrief door er
volgende elementen in op te nemen:
- 128 -
• de beschrijving van de maatregel in duidelijke en concrete termen om elke
abstracte definitie die voor diverse interpretaties vatbaar zou zijn, te vermijden.
• De rol van iedere actor, alsook de procedures die ze zullen moeten toepassen.
Hoe relevant een wet ook mag zijn, er kan pas resultaat worden geboekt wanneer deze
effectief wordt toegepast. De werkelijkheid heeft reeds vele malen aangetoond dat de
mentaliteit, de praktijk, en de gewoontes moeilijk veranderen en soms een hinderpaal
vormen bij de evolutie van het gerechtelijke systeem. Zo moet men er zeker van zijn dat
de omzendbrief gekend is bij de actoren die deze moeten toepassen en dat deze worden
geresponsabiliseerd voor de mogelijke gevolgen van een verkeerde toepassing van de
beschermingsmaatregel.
In het kader van een algemener strafrechtelijk beleid en in de mate dat verschillende
actoren in het proces betrokken zijn, zou een reflectie kunnen worden gevoerd binnen de
coördinatie van het Nationaal Actieplan om een geïntegreerd, integraal en
coherent systeem uit te werken dat de rol en opdrachten van eenieder
verduidelijkt en ordelijk formuleert.
Recommandation 10: être attentif à l'accessibilité, la disponibilité et la formation
des acteurs impliqués dans le processus
Aanbeveling 10 : waakzaam zijn voor de toegankelijkheid, beschikbaarheid en de
vorming van de betrokken actoren
Omzendbrief COL 4 voorziet in een opleiding van de referentiemagistraten inzake
intrafamiliaal geweld om hen de nodige expertise voor het beheer van hun opdracht te
laten verwerven. Het spreekt voor zich dat er specifieke informatie omtrent nieuwe
beschermingsmaatregelen in het opleidingsprogramma zal moeten worden opgenomen,
zodat deze correct wordt toegepast en de (referentie)magistraat de politiediensten van het
gerechtelijk arrondissement, de andere magistraten en het parketsecretariaat kan
infomeren. In deze omzendbrief is ook in de opleiding voorzien van minstens een
politieambtenaar per zone door de met deze opdracht belaste overheden. Op lokaal niveau
zal de arrondissementele raad voor een slachtofferbeleid initiatieven moeten nemen in
samenwerking met de actieve diensten op het vlak van partnergeweld om politieagenten,
magistraten en elke andere actor die van ver of van dichtbij met deze problematiek in
aanraking komt op te leiden.
De toegankelijkheid en beschikbaarheid van de actoren zullen ook afhangen van een
duidelijke omschrijving van de rol, de opdrachten en beperkingen van eenieder om een
relevante oriëntatievoorziening mogelijk te maken. Het Nationaal Actieplan voorziet ook in
het voeren van een reflectie binnen de interdepartementale groep over het opzetten van
een samenwerkingsakkoord inzake partnergeweld tussen Justitie, Binnenlandse Zaken, de
- 129 -
gemeenschappen en de gewesten. Dit samenwerkingsakkoord zou aan de basis kunnen
liggen van een gecoördineerde, transversale en multidisciplinaire actie inzake
partnergeweld. Zodra een voorziening in België wordt goedgekeurd, zou het waardevol zijn
de kwestie van de beschermingsbeschikkingen in deze interdepartementale groep te
behandelen om de hinderpalen en de noden van elke interventieniveau te evalueren.
Recommandation 11: être attentif à la cohérence et la coordination entre les
différents types de procédures entamées
Aanbeveling 11 : waakzaam zijn voor de coherentie en coördinatie van de
verschillende types van procedures
Teneinde een zekere coherentie te verzekeren tussen de toegankelijke middelen
(burgerlijk, strafrechtelijk en “beschermend”) en de beslissingen die op deze verschillende
niveaus genomen worden, zou het interessant zijn om een centrale actor te bepalen
die de brug tussen de verschillende procedureniveaus kan slaan.
Zo wordt in Frankrijk het dossier bij de familierechtbank (burgerlijke rechtbank)
behandeld. De procureur wordt als partij bij de zaak gevoegd. Zo wordt hij op de hoogte
gesteld van elk interessant burgerlijk element in het kader van een mogelijke vervolging
en zal hij, op zijn beurt, elke nuttige strafrechtelijke informatie kunnen aanreiken. In
Spanje wordt de procureur ook opgeroepen bij het bepalen van de
beschermingsbeschikking (burgerrechtelijk luik) en kan de burgerlijke rechter, indien
nodig, strafmaatregelen nemen. In sommige delen van Engeland en Wales bestaan
gespecialiseerde rechtbanken voor huiselijk geweld (“Domestic Violence Courts”) binnen de
“magistrates’ courts” die een integrale aanpak van het fenomeen bevorderen en zorgen
voor een betere coördinatie tussen de betrokken actoren, zoals politie, parket, rechters,
probatiediensten en diensten voor slachtofferhulp.
In het Belgische kader lijkt de procureur des Konings de meest relevante
interveniënt om deze taak te volbrengen. Aangezien hij de meest geschikte actor is
om over een uithuisplaatsing te beslissen en door zijn centraliserende rol op
arrondissementeel niveau, is hij ook de persoon die het beste geplaatst is om de
verschillende procedures op te volgen en de informatie te verspreiden, die er in worden
bekend gemaakt. Het zou interessant zijn een reflectie te voeren over de manier waarop
hij, met inachtneming van zijn werklast en andere te vervullen verantwoordelijkheden, bij
de verschillende procedures partij zou kunnen zijn.
Het zou trouwens aangewezen zijn om de wet van 2003 tot toewijzing van de
gezinswoning bij partnergeweld, zoals gesteld in het Nationaal Actieplan, te herzien
en deze in het nagestreefde proces van uniformering en algemene coherentie op te
nemen.
- 130 -
7.2.2 Psycho-sociale luik
Recommandation 12: intégrer un volet psycho-social à la mesure
Aanbeveling 12 : een psycho-sociaal luik bij de maatregel voorzien
Vanaf het begin zou in een psychologische, psychosociale, administratieve, juridische, …
begeleiding voor het slachtoffer moeten worden voorzien. Dit zou ook voor de
dader moeten gelden teneinde deze te responsabiliseren en op te leiden voor een
andere vorm van conflictbeheer om zo recidive te bestrijden.
Bijkomend zou kunnen worden overwogen om een proactief aspect van het psychosociale
luik in te voeren. Zo biedt Luxemburg de sociale diensten de mogelijkheid om de
slachtoffers te contacteren wanneer een situatie van intrafamiliaal geweld wordt gemeld.
Bovendien zou het Luxemburgse wetsvoorstel (2010) de dader willen verplichten zich bij
een gespecialiseerde dienst te melden, alvorens de maatregel van uithuisplaatsing te
beëindigen. Indien de dader zich niet spontaan aanmeldt, stelt het wetsvoorstel voor deze
diensten toe te laten de dader op proactieve wijze te contacteren om de modaliteiten van
zijn opvolging en begeleiding te organiseren, en zo nodig het parket te contacteren. In
Nederland wordt de hulpverlening onmiddellijk ingeschakeld voor alle betrokkenen
(uithuisgeplaatste, achterblijver(s) en eventueel aanwezige kinderen) eens een huisverbod
wordt opgelegd voor de primaire duur van de maatregel. De uithuisgeplaatste dient aan te
geven waar en op welke wijze hij bereikbaar is zodat de hulpverlening hem kan
contacteren. Deze hulpverlening die het “tiendagentraject” wordt genoemd is een vorm
van crisisinterventie. Na tien dagen worden de betrokkenen aan andere hulpverleners
overgedragen. De coördinatie van de hulpverlening wordt door een casemanager
gewaarborgd.
Er mag niet worden vergeten dat partnergeweld enkel op een multidisciplinaire
wijze kan worden aangepakt en dat aanzienlijke strafrechtelijke en burgerrechtelijke
reacties op lange termijn niet kunnen volstaan voor de opvoeding en responsabilisering
van partners. Bovendien zullen de psychosociale voorzieningen in een globaal proces
moeten worden opgenomen om geen breuk tussen de gerechtelijke behandeling van de
problematiek en de begeleiding van de partijen te veroorzaken. Deze multidisciplinariteit
vergt in België een coördinatie binnen het Nationaal Actieplan, die beroep doet op de
bevoegdheden van de deelentiteiten en federale entiteiten.
De uithuisplaatsing werpt vanzelfsprekend de kwestie van de huisvesting van de uithuis
geplaatste dader op. Hierover zijn de adviezen en ervaringen gematigd. Sommige landen
(Canada, Zwitserland) beschouwen het gebrek aan een residentiële inrichting die uithuis
geplaatste personen kan opvangen als een verzuim op de overheidsregelingen en
- 131 -
beperking van de doeltreffendheid van de wetgeving ter zake. Andere landen (Nederland,
Oostenrijk) menen dat de confrontatie van de dader met de noodzaak om zich voor een
beperkte duur te herhuisvesten als een vorm van responsabilisering kan worden opgevat.
Ongeacht de keuze van de bevoegde overheden ter zake (ambulant of residentieel beheer
van de dader) is het enerzijds belangrijk in een specifieke psychosociale begeleiding
voor de dader te voorzien, om recidive te bestrijden en anderzijds deze voorziening in
een coherent en ordelijk geformuleerd geheel van pluridisciplinaire maatregelen op te
nemen.
Ten slotte is het belangrijk rekening te houden met bepaalde mechanismen
waarmee het slachtoffer binnen het kader van het koppel zou kunnen worden
geconfronteerd. De afhankelijkheid op het vlak van financiën, statuten, sociale situatie,
taal, ... zijn allemaal elementen die het slachtoffer niet alleen zouden kunnen afremmen bij
het opzetten van een procedure, maar hem/haar ook in moeilijkheden zou kunnen brengen
bij afwezigheid van zijn partner, ook al is dit maar voor 10 dagen. Het zou dus interessant
zijn om, met name in het kader van het Nationaal Actieplan, stil te staan bij de bestaande
en uit te werken elementen om deze maatregel toegankelijk te maken voor personen in
precaire toestand.
7.3 De doeltreffendheid van de maatregel verzekeren
Recommandation 13: organiser le suivi et le contrôle de ces mesures.
Aanbeveling 13 : de opvolging en de controle van deze maatregelen organiseren
De geloofwaardigheid van het systeem zal schuilen in de opvolging en controle van de
beschermingsmaatregelen. We stellen echter vast dat deze elementen in vele landen
ontbreken. Zowel op het vlak van de registratie van de beschikkingen, de centralisatie, de
opvolging en de bestraffing van de overtreding, moeten o.i. de bestaande beschikkingen in
de bestudeerde landen nog worden gefinaliseerd.
Het volstaat dus niet een uithuisplaatsing uit te spreken of een wet te stemmen. Om de
verhoopte resultaten te bereiken, moeten de nodige middelen worden vrijgemaakt
om de ontwikkeling van het proces op te volgen en de mogelijke overtreding
ervan te controleren.
De nodige aandacht zal moeten uitgaan naar:
1 Het opzetten van een registratiesysteem waarmee de
beschermingsbeschikkingen kunnen worden gecentraliseerd, maar ook elk
element dat nuttig is voor het beheer van individuele situaties. Het Verdrag
- 132 -
van de Raad van Europa bepaalt bovendien dat elke beschikking bij de dossiers
moet worden gevoegd en in het kader van verschillende procedures moet worden
vermeld.
Zo is in Spanje in de wet opgenomen dat elke beschikking in het centraal register
voor de bescherming van slachtoffers van huiselijk geweld wordt opgenomen opdat
de betrokken overheden, in elk stadium van de procedure, toegang hebben tot de
gerechtelijke voorgeschiedenis van de situatie. Elke actie of elk gegeven over het
geval wordt opgenomen in een specifieke gegevensbank waartoe elke bevoegde
actor toegang heeft om op adequate wijze op elk nieuw voorval te reageren.
2 de toegang tot deze gegevensbank voor eenieder die belast is met de
opvolging en controle van de maatregel, opdat deze op de hoogte wordt
gesteld van de mogelijke recidive van de dader, van lopende procedures, van de
aard van het geweld en van de in het proces geïntegreerde personen.
3 het toezicht op de meest risicovolle plegers, zoals een elektronische band bij
de uithuis geplaatste persoon. Dit opsporingssysteem wordt in talrijke landen
ingevoerd: Zweden, Noorwegen, Nederland, Frankrijk, Spanje, Oostenrijk, Canada,
…
4 het bepalen van een ontradende, tastbare en geproportioneerde straf –
voorgeschreven door het verdrag van de Raad van Europa – voor elke
overtreding van een maatregel tot uithuisplaatsing. Bovendien zou de
voorlopige hechtenis van een verdachte die de op hem geldende bevelen en
verbodsbepalingen niet naleeft, overwogen moeten worden om het slachtoffer te
beschermen.
5 De evaluatie van de effecten van de beschermingsmaatregelen, van hun
toepassing en van de hieraan verbonden moeilijkheden, om het systeem verder te
laten evolueren.
In België bestaat er reeds een groot aantal actoren, die bij de controle en opvolging van de
uit huis geplaatste plegers kunnen worden ingeschakeld. De justitiehuizen, de diensten
voor justitieel welzijnswerk, de hulpdiensten voor gevangenen, … Dit zijn instellingen die
de gewelddadige partner kunnen opvolgen, bijstaan in een evolutief proces en/of de
naleving van de voorwaarden van de maatregel kunnen controleren.
- 133 -
BIBLIOGRAFIE
1) Législations- Conventions
Convention du conseil de l’Europe sur la prévention et la lutte contre la violence à l’égard
des femmes et la violence domestique, Istanbul, 2011
Convention du conseil de l’Europe sur la prévention et la lutte contre la violence à l’égard
des femmes et la violence domestique, Istanbul, 2011, Rapport explicatif.
Code Criminel canadien
BOE n°313, Office of the head of State, Organic Act 1/2004 of 28 December on Integrated
Protection Measures against Gender Violence (Espagne).
Code pénal de la République Française
Code de procédure pénale de la République Française
Code civil de la République Française
Code de procédure civile de la République Française
Loi du 8 septembre 2003 sur la violence domestique portant modification de la loi du 31
mai 1999 sur la police et l'inspection générale de la police; du code pénal; du code
d'instruction criminelle et du nouveau code de procédure civile, Mémorial; journal officiel
du Grand-Duché de Luxembourg, A – N° 148, 3 octobre 2003, p. 2982 à 2988., 7p.
Projet de loi du 21 septembre 2010 n° 6181 portant modification de la loi du 8 septembre
2003 sur la violence domestique, de la loi du 31 mai 1999 sur la police et l'inspection
générale de la police, du code pénal, du code d'instruction criminel et du nouveau code de
procédure civile, 4p (Grand-Duché de Luxembourg).
Wet van 7 juli 2006 tot wijziging van het Wetboek van Strafrecht, het Wetboek van
Strafvordering en enige andere wetten in verband met de buitengerechtelijke afdoening
van strafbare feiten (Wet OM-afdoening), Nederlands Staatsblad 18 juli 2006, 330.
Wet van 9 oktober 2008 houdende regels strekkende tot het opleggen van een tijdelijk
huisverbod aan personen van wie een ernstige dreiging van huiselijk geweld uitgaat,
Nederlands Staatsblad 2008.
Besluit van 20 oktober 2008 houdende regels over de aard van de feiten en
omstandigheden die aanleiding kunnen geven om een huisverbod op te leggen, Nederlands
Staatsblad 2008.
Wet van 5 augustus 1992 op het politieambt, B.S. 22 december 1992.
Wet van 24 november 1997 strekkende om het geweld tussen de partners tegen te gaan,
B.S. 6 februari 1998.
- 134 -
Wet 28 januari 2003 tot toewijzing van de gezinswoning aan de echtgenoot of aan de
wettelijk samenwonende die het slachtoffer is van fysieke gewelddaden vanwege zijn
partner en tot aanvulling van artikel 410 van het Strafwetboek, B.S. 12 februari 2003.
Wet van 29 juni 1964 betreffende de opschorting, het uitstel en de probatie, B.S. 17 juli
1964.
Bundesgesetz 759 über Änderungen des allgemeinen bürgerlichen Gesetzbuchs, der
Exekutionsordnung und des Sicherheitspolizeigesetzes (Bundesgesetz zum Schutz vor
Gewalt in der Familie – GeSchG), Bundesgesetzblatt (BGBL), 30 december 1996, 5065-
5068.
Bundesgesetz 40 mit dem die Exekutionsordnung, die Zivilprozessordnung, das
Ausserstreitgesetz, das Gerichtliche Einbringungsgesetz 1962, das Strafgesetzbuch, die
Strafprozessordnung 1975, das Strafvollzugsgesetz, das Tilgungsgesetz 1972, das
Staatsanwaltschaftsgesetz, das Verbrechensopfergesetz, das Strafregistergesetz, das
Sicherheitspolizeigesetz und das Allgemeine Bürgerliche Gesetzbuch geändert werden
(zweites Gewaltschutzgesetz), BGBL, 8 april 2009.
Bundesgesetz über die Organisation der Sicherheitsverwaltung und die Ausübung der
Sicherheitspolizeit, BGBL, nr. 566/1991; Gewijzigd door de eenmaking van de Oostenrijkse
politie in juli 2005; laatste wijziging bij Bundesgesetz, BGBL, nr. 33/2011.
Strafprozessordnung 1975 (Bundesgesetz), BGBL, nr. 631/1975, laatste wijziging bij
Bundesgesetz, BGBL, nr. 43/2011.
2) Rapports officiels
NATIONS UNIES, Conseil économique et social, Plan de loi type sur la violence dans les
relations familiales et interpersonnelles, 1996, 12p.
NATIONS UNIES, Département des affaires économiques et sociales, Manuel de législation sur
la violence à l’égard des femmes, New York, 2010, 32p.
NATIONS UNIES, Conseil économique et social, rapport de la réunion du groupe
intergouvernemental d’experts chargé d’examiner et d’actualiser les stratégies et mesures
concrètes types relatives à l’élimination de la violence contre les femmes dans le domaine
de la prévention du crime et de la justice pénale, Bangkok, 2009, 63p.
NATIONS UNIES, Comité pour l’élimination de la discrimination à l’égard des femmes,
« Réponses à la liste des questions soulevées par l’examen du 6ème rapport périodique »,
44ème session, 13 mars 2009, (CEDAW/C/ESP/Q/6/Add.1) (Espagne).
NATIONS UNIES, « Implementation of the convention on the elimination of all forms of
discrimination against women”, Norway’s seventh periodic report, September 2006, 81 p.,
http://www.regjeringen.no/en/dep/bld/Documents/Reports-and-
plans/Reports/2006/Norways-7th-report-on-implementation-on-.html?id=424620
- 135 -
“Legislation in the member states of the Council of Europe in the field of violence against
women. Volume II: Moldova to United-Kingdom”, Strasbourg, December 2009, 154 p.,
http://www.coe.int/t/dghl/standardsetting/violence/EG%282009%293_vol2_Legislation_E.
pdf.
“Legislation in the member states of the Council of Europe in the field of violence against
women. Volume II: Italy to United-Kingdom”, Strasbourg, januari 2007, 232 p.,
http://www.huiselijkgeweld.nl/doc/beleid/legislation%20in%20the%20member%20states
%20vol%202%20italy%20to%20uk.pdf
MINISTERE DE LA JUSTICE, CANADA, « Rapport final du groupe de travail Fédéral-
Provincial-Territorial spécial chargé d'examiner Les politiques et les dispositions législatives
concernant la violence conjugale », http://www.justice.gc.ca/fra/pi/vf-fv/rap-rep/spo_e-
con_a.pdf, 146p.
Http://id.erudit.org/iderudit/00473ar , 53p.
MINISTERE DE LA JUSTICE, CANADA, 1998, « Synthèse de conclusion de recherches du
Ministère de la Justice du Canada sur la violence conjugale », 15p.
« Protection des victimes de violence familiale: options en matière de réforme du droit au
Nouveau-Brunswick », 2004, 22p.
DIRECTION DES SERVICES AUX VICTIMES, justice Manitoba, « Le harcèlement criminel est
un crime, que faire si vous en êtes victime? », 31p (Canada).
MINISTERE DE LA JUSTICE, CANADA, « Violence conjugale: Fiche d'information du
Ministère de la Justice », 14p.
MINISTERE DE LA JUSTICE, CANADA, « l'initiative de lutte contre la violence familiale »,
3p.
Ministerio del Interior, Direccion General de la Policia y de la Guardia Civil, “Law
enforcement performance in Gender-based Violence crimes”. (Espagne)
Sénat de la République Française, Service des études juridiques, étude de législation
comparée n° 144, février 2005, « La lutte contre les violences conjugales ».
Assemblée nationale de la République Française, « Rapport d’information n°491 sur la mise
en application de la loi n°2006-399 du 4 avril 2006 renforçant la prévention et la
répression des violences au sein du couple ou commises contre les mineurs », enregistré à
la présidence de l’Assemblée nationale le 11 décembre 2007.
Assemblée nationale de la République Française, « Rapport d’information n°1799 fait au
nom de la mission d’évaluation de la politique de prévention et de lutte contre les violences
faites aux femmes », enregistré à la Présidence de l’Assemblée nationale le 7 juillet 2009.
Services des droits des femmes et de l’égalité, Les fiches repères DPS 13A, « Loi du 04
avril 2006 : renforcement de la prévention et de la répression des violences au sein du
couple » , Juillet 2006. (France)
- 136 -
Kamerstukken II, Nota Beleid ter bestrijding van seksueel geweld tegen vrouwen en
meisjes, Nederland, 1984, 19209, nr. 3.
Kamerstukken II 2001/02, Nederland, 28 345, nr. 2.
Regels strekkende tot het opleggen van een tijdelijk huisverbod aan personen van wie een
ernstige dreiging van huiselijk uitgaat (Wet tijdelijk huisverbod), Memorie van toelichting,
Tweede kamer Nederland, 2005-2006, 30 657, nr.3.
“Restraining orders in Sweden: an evaluation of the law, the new regulations, their
implementations and effects”, Swedish National Council for Crime Prevention, 2007, 18 p.,
http://www.bra.se/extra/measurepoint/?module_instance=4&name=03Restrainingordersis
weden.pdf&url=/dynamaster/file_archive/070725/1d7bc64c64155d5bee5e6a21e6e1e7bc/
03Restrainingordersinsweden.pdf;
“Protecting women from the new crime of stalking: a comparison of legislative approaches
within the European Union”, University of Modena, 2007, 149 p.,
http://stalking.medlegmo.unimo.it/RAPPORTO_versione_finale_011007.pdf
“Procesevaluatie Wet tijdelijk huisverbod. De toepassing van de Wet tijdelijk huisverbod in
de regio Groningen in de periode van 1 april 2009 tot 1 april 2010”, december 2010,
http://www.huisverbod.nl/publicaties/onderzoek.
“Evaluatie Wet tijdelijk huisverbod Utrecht”, juni 2010,
http://www.huisverbod.nl/publicaties/onderzoek.
“Evaluatie huisverbod Zeeland. Eerste ervaringen met het toepassen van de Wet tijdelijk
huisverbod”, Middelburg, januari 2011, http://www.huisverbod.nl/publicaties/onderzoek.
“Onderzoek huisverbod IJsselland”, november 2009,
http://www.huisverbod.nl/publicaties/onderzoek.
“Evaluatie huisverboden West-Brabant”, september 2009,
http://www.huisverbod.nl/publicaties/onderzoek.
BERTELOOT, K., SIVRI, S., BROUCKER, M., Syntheseverslag: evaluatie van de
gemeenschappelijke omzendbrief COL 4/06 van de minister van Justitie en het het College
van Procureurs-generaal betreffende het strafrechtelijk beleid inzake partnergeweld, Dienst
voor het Strafrechtelijk beleid, Brussel, onuitg., december 2009, 52 p.
BERTELOOT, K., SIVRI, S. en BROUCKER, M., Analyse van de vragenlijsten met betrekking
tot de gemeenschappelijke omzendbrief COL 4/2006 van de Minister van Justitie en het
College van Procureurs-generaal betreffende het strafrechtelijk beleid inzake
partnergeweld, Dienst voor het Strafrechtelijk beleid, Brussel, december 2009, 113 p.
CARTMEL, C., DE JONG, H., LEURINK, E., WESTERHOFF, E. en MANGAL, R., “Een
onderzoek naar de uitvoering van de wet Tijdelijk huisverbod voor daders van huiselijk
geweld in Rotterdam”, mei 2009; http://www.huisverbod.nl/publicaties/onderzoek.
- 137 -
DE BOCK, E., Onderzoeksrapport bestuurlijke sanctioneringmechanismen, Universiteit
Antwerpen, 2007, 247 p.
DE JONG, A.E., METZ, J.W. en WEIDE, M.G., “Evaluatie tijdelijk huisverbod: Zuid-Holland
Zuid”, Drechtsteden, juni 2010, http://www.huisverbod.nl/publicaties/onderzoek.
GOFFINET, F., Evaluatie van de wet 28 januari 2003 tot toewijzing van de gezinswoning
aan de echtgenoot of aan de wettelijk samenwonende die het slachtoffer is van fysieke
gewelddaden vanwege zijn partner, IGVM, 2006.
MAES, E., De voorwaardelijke invrijheidstelling in België. Wetgeving, beleid en praktijk,
Nationaal Instituut voor Criminalistiek en Criminologie, 2004, URL: http://nicc.fgov.be/.
OLSTHOORN, S., “Huisverbod bijna dagtaak voor politie”, Binnenlands Bestuur, jaargang
2010, nr. 26, http://www.binnenlandsbestuur.nl/sociaal/nieuws/nieuws/huisverbod-bijna-
dagtaak-voor-politie.203376.lynkx
PALLVIK-FRANSSON, A., “Reinforcing restraining orders using electronic monitoring”,
Swedish National Council for Crime Prevention, 2005, 28 p.,
http://www.bra.se/extra/faq/?module_instance=2&action=question_show&id=332&catego
ry_id=9.
RAES, A., SIVRI, S., BERTELOOT, K. en REYNDERS, D., Onderzoek nationale
implementatie proefzorg. Luik 1: voorstellen voor een wettelijke basis voor Proefzorg,
Dienst voor het Strafrechtelijk beleid, onuitg., 12 december 2008, 55 p.
ROMKENS, R. en VAN POPPEL, J., “Bruikbaarheid van het risicotaxatie-instrument huiselijk
geweld. Een eerste evaluatie”, Tilburg, oktober 2007, 89 p,
http://www.huisverbod.nl/doc/evaluatierapporten_pilots_huisverbod_en_risicotaxatie-
instrument_b.pdf
SCHREIJENBERG, A., DE VAAN, K.B.M., VANONI M.C. en HOMBURG, G.H.J.,
“Procesevaluatie Wet tijdelijk huisverbod”, Amsterdam, november 2010,
http://www.huisverbod.nl/publicaties/onderzoek.
STOFF B.,« Cinq années de loi sur la violence domestique au Grand-Duché du
Luxembourg », Evaluation des changements au Luxembourg depuis l’introduction de la loi
contre la violence domestique et la création du service d’assistance aux victimes de
violence domestique, 2006, 6p.
TRASKMAN, P.O., “Sweden”, University of Lund, 14 p., http://hal.archives-
ouvertes.fr/docs/00/41/96/45/PDF/RAPPORTS_NATIONAUX_-_Sweden_-
_Per_Ole_TRASKMAN.pdf
VAN SASSE VAN IJSSELT, L., Evaluatie inzet Bureau Jeugdzorg Haaglanden Wet tijdelijks
huisverbod. Periode maart-december 2009, Bureau Jeugdzorg Haaglanden, Den Haag,
2010, http://www.huisverbod.nl/publicaties/onderzoek.
- 138 -
VAN VREE, F.M., DE VAAN, K.B.M. et al., Evaluatie pilots huisverbod, Leiden, Research
voor Beleid, 2007, http://www.huisverbod.nl/publicaties/onderzoek.
VAN ZWIETEN, M. en BIELEMAN, B., “Buiten de deur. Procesevaluatie Tijdelijk huisverbod
Twente, periode maart tot en met augustus 2009”, Intraval, Groningen-Rotterdam,
november 2009, http://www.huisverbod.nl/publicaties/onderzoek.
3) Circulaires, plans d’actions et Guides des bonnes pratiques
Ministerio del Interior, Presidencia Espanola, “Handbook of best police practices on Gender-
based violence”.
Bulletin Officiel de la Direction des affaires criminelles, « Circulaire présentant les
dispositions de droit pénal et de procédure pénale de la loi n°2006-399 du 4 avril 2006
renforçant la prévention et la répression des violences au sein du couple ou commises
contre les mineurs », 19 avril 2006. (France)
Bulletin officiel du Ministère de la justice et des libertés, « Circulaire du 03 août 2010
relative à la présentation des dispositions de droit pénal et de procédure pénale de la loi
n°2010-769 du 09 juillet 2010 relative aux violences faites spécifiquement aux femmes,
aux violences au sein des couples et aux incidences de ces dernières sur les enfants »,31
août 2010. (France)
Direction des affaires civiles et du Sceau, CIV/13/10, « Présentation des dispositions de la
loi n°2010-769 du 9 juillet 2010 relative aux violences faites spécifiquement aux femmes,
aux violences au sein des couples et aux incidences de ces dernières sur les enfants et du
décret n°2010-1134 du 29 septembre 2010 relatif à la procédure civile de protection des
victimes de violences au sein des couples », 01 octobre 2010. (France)
Bulletin Officiel du Ministère de la justice et des libertés, « Circulaire du 04 octobre 2010
relative à la présentation des dispositions de droit pénal et de procédure pénale
consécutives à la mise en œuvre de l’ordonnance de protection », 29 octobre 2010.
(France)
Direction des affaires criminelles et des grâces, « Guide de l’action publique (la lutte contre
la violence au sein des couples) : de la révélation des faits à l’exécution des peines »,
novembre 2008. (France)
Seine-Saint-Denis, « Protocole pour la mise en œuvre de l’ordonnance de protection »,
http://www.seine-saint-denis.fr/protocole-pour-la-mise-en-oeuvre.html
STOFF B., Büro Plan B, Gouvernement du Grand-Duché du Luxembourg, Ministère de
l'égalité des chances, http://www.mega.public.lu/, 4p.
Nationaal actieplan ter bestrijding van partnergeweld en andere vormen van intrafamiliaal
geweld 2010-2014, goedgekeurd door de Interministeriële Conferentie Integratie in de
maatschappij op 23 november 2010.
- 139 -
Gemeenschappelijke omzendbrief nr. COL 4/2006 van de Minister van Justitie en het
College van Procureurs-generaal betreffende het strafrechtelijk beleid inzake
partnergeweld, Brussel, 1 maart 2006.
Omzendbrief GPI 58 van 4 mei 2007 betreffende politionele slachtofferbejegening in de
geïntegreerde politie, gestructureerd op twee niveaus, B.S. 5 juni 2007.
Gemeenschappelijke omzendbrief nr. COL 8/99 van de Minister van Justitie en het College
van Procureurs-generaal inzake de bemiddeling in strafzaken, Brussel, 7 mei 1999.
Aanwijzing huiselijk geweld en eergerelateerd geweld, College van Procureurs-generaal
Nederland, 29 maart 2010, Nederlands Staatsblad 2010, nr. 6462.
CPS Policy for Prosecuting Cases of Domestic Violence, March 2009, 86 p.,
http://www.cps.gov.uk/publications/docs/domesticviolencepolicy.pdf.
The Code for Crown Prosecutors, February 2010, 31 p.,
http://www.cps.gov.uk/publications/docs/code2010english.pdf
4) Doctrine
Amnesty International, “Spain : Briefing to the Human Rights Committee”, June 2008, (AI
Index : EUR 41/012/2008).
Amnesty International, “Spain: briefing to the UN Committee against Torture, November
2009 (AI Index: EUR41/011/2009).
Amnesty International, “Spain: More than words, Making protection and justice a reality
for women victims of gender-based violence in the home”, (AI Index EUR 41/005/2005).
Amnesty International, « Les violences faites aux femmes en France : une affaire d’Etat »,
Embargo 8 février 2006.
BLOW, H. (red.), Handboek familiaal geweld, Politeia, Brussel, 2011.
BOAS, A., en LAMBERT, J., La violence conjugale – partnergeweld, Brussel, Bruylant ,
2004.
BURMAN, M., “The Ability of Criminal Law to Produce Gender Equality: Judicial Discourses
in the Swedish Criminal Legal System”, Violence Against Women 2010, 173-188.
BURTON, M., «Judicial monitoring of compliance: introducing problem solving approaches
to domestic violence courts in England and Wales», International Journal of Law, Policy
and the Family, 2006, 366-378.
CLEIREN, C.P.M. en Nijboer, J.F., Strafvordering, Kluwer, 2007, 2413 p.
CORSTENS, G.J.M., Het Nederlands strafprocesrecht, Kluwer, 2008, 910 p.
CRIJNS, J.H., De Strafrechtelijke overeenkomst. De rechtsbetrekking met het Openbaar
Ministerie op het grensvlak van publiek- en privaatrecht, Kluwer, 2010, 660 p.
- 140 -
DEARING, A., Sicherheitspolizeigesetz (SPG): und gewichtige Nebengesetze und
Verordnung mit Kommentar in der ab 1 Jänner 2000 geltende Fassung, Wenen, 1999
A. DEARING, “Das österreichische Gewaltschutzgesetz und seine Realisierung”, lezing bij
16e conferentie van het Europees Forum voor Slachtofferzorg, 23 mei 2002, 28 p.
DEARING, A. en HALLER, B., Das österreichische Gewaltschutzgesetz, Wenen, 1999.
DE CRUZ, P., Family law, Sex and Society: a comparative study of family law, Oxon,
Routledge, 2010, 432 p.
DE GROOF, K. en DE GENDT, T. (red.), Kans op slagen, Lannoo, Leuven, 2007.
DE VAAN K.B.M. en SCHREIJENBERG, A., “Bij dreiging ingrijpen. De Wet tijdelijk
huisverbod in de praktijk”, Justitiële verkenningen, 2010, 75-88.
DECRAMER, K., Het openbaar ministerie en de vereenvoudigde afhandeling van strafzaken:
een rechtsvergelijkende studie op het Franse, Nederlandse en Duitse recht en mogelijke
beleidsoriëntaties voor België, Eindverhandeling stage statutair ambtenaar, Dienst voor het
Strafrechtelijk beleid, onuitg., 2010, 82 p.
DELADRIERE A., DECRAMER K., BERTELOOT K., Service de la politique criminelle, Note
informative sur l'interdiction de résidence. Vision comparée des différents systèmes
juridiques, 2009, 20p. (non publié).
DELADRIERE, A., DECRAMER, K. en BERTELOOT, K., “Note informative sur l’interdiction de
résidence. Vision comparée de differents systèmes juridiques”, Dienst voor het
Strafrechtelijk beleid, onuitg., 17 april 2009, 20 p.
DELAGE Pierre-Jerome, « La constitutionnalité évincée (à propos de la mesure d’éviction
du domicile de l’article 41-1 6° du code de procédure pénale) », Archives de politique
criminelle, n°29, 2007, pp.59-67.
DOMINICI L., sous la direction de GIARMANA V., « Regards sur la violence domestique au
Luxembourg », enquête réalisée par la section luxembourgeoise d'Amnesty International,
mars-novembre 2004, www.amnesty.lu, 43p.
EL HEIT-ARAIMI Salim, « Les apports de la loi du 4 avril 2006 en matière de lutte contre
les violences conjugales : de la théorie à la pratique »
FROGNEUX, N. en DE NEUTER, P., Violences et agressivités au sein du couple, Brussel,
Bruylant, 2009.
GAUDREAULT, A. (2002). La judiciarisation de la violence conjugale: Regard sur
l'expérience. in Œuvre de justice et Victimes, Vol; 2, Ed. De l'Harmattan, Paris, 13 p.
GOOSEN, T., LE ROY, A., L'HEUREUX, F., SNEIDERS, E., en WARRANT, A., Bemiddeling in
strafzaken - Médiation pénale, 2002, Brussel, FOD Justitie - Dienst Justitiehuizen, 2003.
GROENEN, A., JASPAERT, E. en VERVAEKE, G. (red.), Partnergeweld, als liefde een
gevecht wordt, Acco, Leuven, 2011.
- 141 -
HESP, R. en DE HONDT, N., “Time-out na kindermishandeling door uithuisplaatsing van de
geweldpleger”, T.J.K. 2010, afl. 1, nr. 9, nr. 20-38.
JANSSEN, H., Geweld achter de voordeur, Amsterdam, Boom, 2006, 174 p.
JANSSEN, H., WENTZEL, W. en VISSERS, B., Basisboek huiselijk geweld, Amsterdam,
Coutinho, 2009, 240 p.
KELLENS, P. en DEMET, S., Intramuraal geweld, hervorming en modernisering van het
strafwetboek, Katholieke Universiteit Leuven, onderzoeksrapport in opdracht van Miet
Smet, 1996.
KOOLS, L. (ed.), Bemiddeling en herstel in de strafrechtsbedeling, Brugge, Die Keure,
2006.
LANGEMEIJER, F.F., Het slachtoffer en het strafproces, Kluwer, 2004, 170 p.
LOGAR, R., Victims’ rights to support and protection from violence, juni 2009, brochure in
verschillende talen beschikbaar, 15 p.
LOGAR, R., “The Austrian model of intervention in domestic violence cases”, 2005, 19 p.
LÜNNEMANN K. en OVERGAAG, A., De pleger het huis uit: knelpunten bij crisisinterventie
en juridische mogelijkheden tot uithuisplaatsing van plegers van huiselijk geweld, Utrecht,
Verweij-Jonker Instituut, 2003, 107 p.
LÜNNEMANN, K., “Interventie door uithuisplaatsing: plegers van huiselijk geweld het huis
uit”, Nemesis 2003, nr. 2, 43.
LÜNNEMANN, K. en TAK, P., “Crisisinterventie bij huiselijk geweld wettelijk geregeld.
Samenvatting en aanbevelingen”, Utrecht, 2002,8-9, URL: http://www.huiselijkgeweld.nl/.
MENDEZ Carmen de la Fuente, ”Spanish Legislation on Violence Against Women :
Challenges and Facts”, Expert Group Meeting on good Practices in Legislation on Violence
against Women, 22 May 2008. (EGM/GPLVAW/2008/EP.11).
MINKENHOF, A., Minkenhof’s Nederlandse strafvordering, Elfde druk, Deventer, Kluwer,
2009, 668 p.
MOTTL, I., “Alte und neue rechtliche instrumente gegen Gewalt in der Familie”, ÖJZ 1997.
SCHOL, M., NAGTEGAAL, J., SIBMA, A., VISSER, F., BROUWER, J. en WINTER, H.,
“Rechtsbescherming van uithuisgeplaatsten, een verkennend onderzoek ”, Pro Facto,
2010, http://www.wodc.nl/images/1917_Volledige_Tekst_tcm44-297892.pdf
SENSOA, jaarboek 2004.
STALS, I., Huiselijk geweld, Politie praktijk boeken, Maklu, Antwerpen, 2005.
TIMMERMANS, M., KROES, W. et al., Partiële kwaliteitsbepaling RiHG, Den Haag, WODC,
2010, 80 p.
- 142 -
VANBOCKRIJCK, H., “La loi du 28 janvier 2003 visant à l’attribution du logement familial et
à l’aggravation des sanctions pénales en cas de violences conjugales”, Vigiles, nr. 4, 2004.
VERSCHUEREN, C. “De wet van 24 november 1997 ertoe strekkende het geweld tussen
partners tegen te gaan: een schoolvoorbeeld van hedendaagse wetgeving?”, R.W. 1998-
99, nr. 29, 1059-1071.
VERSTRAETEN, R., Handboek strafvordering, Antwerpen, Maklu, 2007, 1173 p.
VROUWENRAAD, Het VN-Vrouwenverdrag, 2011, URL: http://www.vrouwenraad.be/.
X., La lutte contre les violences conjugales, Etude de législation comparée, Angleterre et
Pays de Galles, n°144, février 2005, http://www.senat.fr/lc/lc144/lc1442.html#toc8.
X., « Protection under criminal law », Women’s aid
http://www.womensaid.org.uk/domestic-violence-
articles.asp?section=00010001002200070001&itemid=1401.
X, Mag het Openbaar Ministerie (OM) zelf een straf opleggen?, Nederland,
http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/vragen-en-antwoorden/mag-het-
openbaar-ministerie-om-zelf-een-straf-opleggen.html.
5) Sites internet
Centre virtuel de connaissance pour mettre fin à la violence contre les femmes et les filles,
http://www.endvawnow.org/fr/
http://www.legislation.gov.uk
http://www.homeoffice.gov.uk/crime/violence-against-women-girls
http://www.cps.gov.uk
http://www.politie.nl/PolitieABC/U_en_de_politie/aangehouden_worden/hoe_lang_duurt_h
et.asp