TW .nltechniek & wetenschap in perspectief 11/12

INGEZONDEN MEDEDELINGEN

Start je carrière als Trainee Patent Attorney bij V.O.Bekijk de film op vo.eu/career

IngenieursbureausSPECIAL

Nieuwspagina 2-3

Achtergrondpagina 14-15

Opiniepagina 17

19 juni 2020

Top 50: Grotere ingenieursbureaus aan de leidingZo’n 70 % van de deelnemende advies- en ingenieurs- bureaus ziet de wereldwijde omzet stijgen. Dit blijkt uit de Top 50 ingenieursbureaus die TW elk jaar publiceert. Gemiddeld gezien is de wereldwijde omzet met 7 % toegenomen. Dit is minder dan het jaar daarvoor, toen deze omzet nog met 13% was gestegen. Met name de grotere bureaus zien deze omzet stijgen (9 %). De gemiddelde winstmarge neemt met 7% iets meer toe dan in 2018 (6 %). ‘De ingenieursbureaus hebben vorig jaar een prima jaar gedraaid en ook voor 2020 waren de vooruitzichten po-sitief. De uitbraak van het coronavirus heeft dit vertrouwen echter getemperd’, aldus ir. Jacolien Eijer van branchevereniging Koninklijke NLingenieurs. (IW) Lees verder vanaf pagina 10

BE

ELD

: ER

WIN

SU

VAA

L

Mogelijkheden na einde wet van Moore Limiet transistoren 5 nm Van 7 uur naar 0,4 seconde

GERALD SCHUT

ICT Het einde van de wet van Moore hoeft niet het einde van de groei in rekenkracht van computers te betekenen. Dat stelt een groep Amerikaanse computerwetenschappers in het artikel ‘There’s plenty of room at the Top: What will drive computer performance after Moore’s law?’ in het wetenschappelijke tijd-schrift Science. Na bijna vijftig jaar is het einde van de wet van Moore in zicht. Nu transistoren op basis van silicium hun fysieke minimumomvang bena-deren, kan het aantal transistoren op een com-puterchip niet meer iedere twee jaar verdub-belen. De beroemde voorspelling van Intel-oprichter Gordon Moore eindigt nu tran-sistoren 10 nm klein zijn, terwijl 2 nm de theo-retisch haalbare ondergrens is en 5 nm de eco-nomisch haalbare. Nieuwe technologieën als quantumcomputers, fotonica zullen te laat komen om de fysieke groei over te nemen, stelt Charles E. LeisersonMaar volgens hem kan de exponentieel groei-ende rekenkracht van computers, die al decen-nia zo vanzelfsprekend is, ook op andere manieren bereikt worden. De groei zal welis-waar niet zo regelmatig en voorspelbaar zijn als vroeger, maar computerprestaties kunnen enorm vooruitgaan door doelmatiger software

te schijven, nieuwe algoritmes te vinden en de architectuur van chips beter op die software en algoritmes af te stemmen.Omdat computerchips almaar sneller werden lag de prioriteit van programmeurs niet bij efficiënte software, maar bij snelle, pragmati-sche software. Daardoor is er veel te winnen bij het schrappen van zogeheten ‘bloat’. Als je bijvoorbeeld een programma wilde schrijven dat ‘ja’ en ‘nee’ herkent, was het vaak sneller om bestaande code te nemen die een veel gro-tere vocabulaire herkent en die aan te passen om de gewenste twee woorden eruit te filteren. Zelfs als zo’n stap met 80 % efficiëntie gezet kon worden, vergt een opeenstapeling van 20 van dit soort stappen al een 100 keer langere rekenduur. Een ander programmeervoorbeeld: het verme-nigvuldigen van twee matrices van 4.096 bij 4.096 duurt in standaard programmeertaal op een snelle chip 7 uur. Door een andere taal te nemen, berekeningen niet serieel, maar paral-lel uit te voeren en vectoren en geheugenhië-rarchieën te gebruiken, kan dit in 0,4 seconde.Grafische processoren zijn in de loop van de tijd erg gespecialiseerd voor hun taak. GPU’s zijn slecht bruikbaar voor andere taken, maar enorm goed in wat ze doen. Door dit soort domeinspecialisatie ook voor andere functies te ontwikkelen zijn grote stappen te zetten. Maar daarvoor moeten softwarespecialisten, algoritmeschrijvers en hardware architecten samenwerken.

FOTO

: UN

IVE

RSI

TY O

F Q

UE

EN

SLA

ND

Tweezijdige panelen die zon volgen zijn nu goedkoopst

Beste op 93 % landoppervlak 35% hogere energieopbrengst

GERALD SCHUT

ENERGIE Tweezijdige zonnepanelen op een horizontaal roterende as zijn in bijna de hele wereld de goedkoopste keuze bij nieuwe installaties van zonne-energie. Dat melden onderzoekers van het Solar Energy Research Institute of Singapore (SERIS) in ‘Global Techno-Economic Performance of Bifacial and Tracking Photovoltaic Systems’ in vak-blad Joule.Op 93 % van het landoppervlak komen de tweezijdige, draaibare panelen als beste uit de bus. Alleen vlakbij de evenaar (3 %) blij-ken onbeweeglijke eenzijdige zonnepanelen de goedkoopste keuze, terwijl rond de polen (4 %) tweezijdige panelen, die over twee assen draaibaar zijn winnen. Op 88 % van het land zijn conventionele gefixeerde mono-faciale PV-panelen de tweede keuze bij de berekening van de levelized cost of electricity (LCOE): de kosten van per kWh over de hele levensduur van de installatie.Tweezijdigheid en draaibaarheid zijn op dit moment nog niet gangbaar, maar dit nieuwe onderzoek suggereert dat beide aspecten snel gemeengoed kunnen worden. De combinatie van beide attributen zorgde gemiddeld voor een 35 % hogere energieopbrengst vergele-ken met conventionele installaties. Door

hogere materiaal- en installatiekosten waren ze nog altijd 16 % goedkoper.De onderzoekers vergeleken twee variabelen bij de aanleg van nieuwe zonnepanelen. Allereerst: vangt het paneel aan één of aan twee zijden zon op? En ten tweede: is een paneel onbeweeglijk gefixeerd, of is het in één, dan wel twee richtingen draaibaar. De meerkosten van draaibare installaties over één as (ongeveer 10 %) worden vrijwel overal ruim terugverdiend, terwijl twee draairich-tingen (30 tot 60 % meerkosten) zelden terugverdiend worden. Op basis van instralingsgegevens van NASA berekenden ze voor iedere locatie op aarde zowel de directe als diffuse zonnestraling. Voor de kosten per module rekenden ze materiaal- en loonkosten. Het onderzoek heeft grondkosten niet meegeteld, hoewel rijen draaibare zonnepanelen verder uit elkaar zullen moeten staan om elkaars scha-duw te vermijden. De onderzoeker rekenden met eenzijdige panelen met een piekvermo-gen van 310 WP en tweezijdige met een frontvermogen van 305 WP.

OPMERKELIJK

2TW 11/12Nieuws

Zijn sporthallen met de nodige ventilatie- en filtertechnologieën net zo veilig te krijgen als winkels?

Zo maak je sportscholen corona-proof Sportscholen 1 juli open Ventilatiesystemen

ENITH VLOOSWIJK

0ONDERZOEK Indoor sporten mag bin-nenkort weer, maar hoogintensieve trainingen zijn nog niet aan de orde: teveel zweten en hijgen vergroot het gevaar op verspreiding van het corona-virus. Is daar geen technische oplossing voor te verzinnen? ‘Druppeltjesprofessor’ Bert Blocken van de Technische Universiteit Eindhoven denkt van wel. Met de nodige ventilatie- en filtertechnologieën zouden sporthal-len net zo veilig zijn te krijgen als win-kels. Na een intensieve lobby kregen de sportscholen onlangs hun zin: als het

coronavirus onder controle blijft, mogen ze op 1 juli hun deuren weer openen. Wel gelden allerlei restricties. Zo mogen veel minder sporters het gebouw in dan normaal, moeten ze thuis douchen en omkleden en mini-maal anderhalve meter afstand houden. De opmerkelijkste voorwaarde botst met het hele idee achter sporten: hijgen en zweten moet binnen de perken blij-ven. Wie hijgt, stoot namelijk veel meer druppeltjes uit die ook nog eens verder dan anderhalve meter ver komen. In de openlucht is dat geen ramp, omdat de wind de druppelwolkjes snel uiteen

blaast. Binnenshuis blijven ze langer hangen, met het gevaar dat de sportzaal verandert in een coronadouche. Bert Blocken, hoogleraar Bouwfysica en Aerodynamica aan de universiteiten van Eindhoven en Leuven, zet in een publicatie van het wetenschappelijke tijdschrift Building & Environment van 31 mei uiteen hoe sportaccommodaties dit probleem kunnen omzeilen. Kort gezegd komt het erop neer dat de con-centratie van aerosols (druppeltjes klei-ner dan 5 micrometer) in de binnen-lucht net zo laag is te krijgen als in winkels en supermarkten door de bin-

Ventilatie als coronabestrijding Hoestdruppeltjes 1 tot 10 micrometer

DORINE SCHENK

ONDERZOEK In slecht geventileerde ruim-tes kunnen kleine hoest- of spreekdrup-peltjes minutenlang in de lucht blijven hangen. Dat ontdekten Amsterdamse fysici en medici met een laserlichttech-niek. Dit kan betekenen dat het ventile-ren van ruimtes, zoals restaurants, ov en ziekenhuizen, belangrijk is om de ver-spreiding van het coronavirus te voorko-men. Ze publiceerden in het vakblad The Lancet Respiratory Medicine. Zowel bij spreken als bij hoesten komen er grote hoeveelheden kleine druppels vrij van 1 tot 10 micrometer groot. Bij hoesten zitten daar ook grote druppels bij, tot een millimeter in doorsnee. Al deze druppeltjes zouden het coronavirus

kunnen bevatten als ze uitgesproeid wor-den door een besmet persoon. Of de kleine druppels, tot 10 micrometer, genoeg van het virus bevatten om bij te dragen aan de overdracht van het corona-virus, is nog niet zeker.De onderzoekers analyseerden met laser-licht de grootte van de hoest- en spreek-druppeltjes. Met een laser sheet maten ze licht dat weerkaatst op de druppeltjes om zo hun pad en de snelheid vast te leggen. De grootte hoestdruppels vielen binnen een seconde naar de grond en zullen wei-nig bijdrage aan besmettingen. De kleine druppeltjes blijven veel langer zweven.Met een sproeisysteem simuleerden de onderzoekers vervolgens de druppeltjes

van een hoest in verschillend geventi-leerde ruimtes. In een niet geventileerde kamer duurde het circa vijf minuten voordat de hoeveelheid druppeltjes in de lucht gehalveerd is, schrijven de onder-zoekers. Ventilatie deed die tijd flink afnemen. Met een mechanisch ventilatie-systeem aan verdween de helft van de druppeltjes in tweeënhalve minuut uit de lucht in een kamer. Wanneer ze in een kamer met een ventilatiesysteem ook een deur en een raam openden halveerde de hoeveelheid druppeltjes al in 30 secon-den. De onderzoekers waarschuwen daarom dat anderhalve meter afstand houden in publieke ruimtes misschien niet voldoende is.

Apple octrooieert ‘social dis-tance group selfie’OCTROOI Tech-gigant Apple heeft in de Verenigde Staten een octrooi verkregen op software om kunstmatige group selfies te maken op basis van bestaande individu-ele foto’s of zelfs video’s. De software filtert achtergron-den weg en rangschikt ver-schillende individuen zodat het lijkt alsof zij als gezel-schap in de camera keken op het moment van afdrukken.

Gebruikers kunnen het groepsbeeld wijzigen om bij-voorbeeld zichzelf vooraan te zetten. Het octrooi dat al in 2018 is aangevraagd lijkt op maat gesneden om jongeren in tijden van corona op gepaste afstand gezamen-lijke selfies te laten maken. Tegenwoordig is één op de drie foto’s die jongvolwasse-nen maken een selfie. (GS)bit.ly/2XTdH96

IEA: energie-innovatie te traagENERGIE Slechts 6 van 40 cru-ciale energietechnologieën en -sectoren liggen op koers voor de duurzame klimaat-doelen van 2030. Dat meldt het Internationaal Energie Agentschap (IEA) in Tracking Clean Energy Progress (TCEP). 21 gebieden doen het redelijk, 13 categorieën sco-ren een dikke onvoldoende. In het groen staan zonnepa-nelen (PV), bio-energie, elek-trische auto’s, spoorwegen,

verlichting en datacentra. Energieopslag en elektrische auto’s hebben grote vooruit-gang geboekt. Sectoren die nog een lange weg te gaan hebben zijn o.a. CCS, methaanverliezen bij gaswin-ning en energiezuinige woningen. Twee jaar geleden lagen slechts 4 van de 38 categorieën op schema in het overzicht dat toen nog ‘Inno-vation Tracking Framework’ heette. (GS) bit.ly/2YCXOTk

Samenwerking quantumalgorit-men Shell, VU en ULONDERZOEK Fysici en chemici van de Universiteit Leiden en de Vrije Universiteit Amster-dam onderzoeken met Shell hoe quantumcomputeralgo-ritmen complexe moleculen kunnen simuleren. Dankzij quantummechanische eigen-schappen kunnen toekom-stige quantumcomputers bepaalde berekeningen veel sneller uitvoeren. Dat is bruikbaar voor het bereke-

nen van chemische eigen-schappen of processen om nieuwe en bestaande ener-giebronnen of katalysatoren te ontwikkelen. ‘Moleculen spreken de taal van de quan-tummechanica, dus het is logisch dat je een quantum-computer gebruikt als je op zoek bent naar nuttige mole-culen’, aldus Carlo Beenak-ker, hoogleraar theoretische natuurkunde aan de UL. (DS)

METIS bereikt ontwerp mijlpaalSTERRENKUNDE Het voorlopig ontwerp van het METIS-instrument, dat onder lei-ding van de Nederlandse Onderzoekschool voor Astronomie (NOVA) wordt gebouwd, is recent goedge-keurd. METIS wordt daar-mee deel van de toekom-stige Extremely Large Telescope (ELT), die over 5 jaar in Noord-Chili verreist. METIS zal met de 39 m grote ELT-hoofdspiegel onderzoek doen naar exo-

planeten en de levensloop van sterren, van ‘babyster-ren’ tot oudere sterren die hun dramatische levens-einde naderen. METIS is een spectrograaf, die de structuur en chemische samenstelling van objecten meet. Bij de bouw van METIS is naast NOVA ook de Nederlandse hightech-industrie betrokken, zoals het Maastrichtse bedrijf Janssen Precision Enginee-ring. (DS)

‘Op de langere termijn is goede ventilatie met frisse buitenlucht beter voor het binnenklimaat’

BE

ELD

: ESO

ME

TIS

CO

NSO

RTI

UM

L. C

ALC

AD

A

COMMENTAAR

ARGUS

3TW 11/12 Nieuws

Zijn sporthallen met de nodige ventilatie- en filtertechnologieën net zo veilig te krijgen als winkels?

Zo maak je sportscholen corona-proof Sportscholen 1 juli open Ventilatiesystemen

nenlucht uitvoerig te ventileren en/of te filteren. Overigens is de rol van aerosols bij de verspreiding van het coronavirus nog onduidelijk en de gebruikelijke maatregelen - afstand houden, handen wassen, apparatuur reinigen - blijven gelden. Een onafhankelijke inspectie-dienst zou de ‘druppelreductie-presta-tie’ van de sportgelegenheden moeten toetsen.

Logische gedachteViroloog Louis Kroes van het LUMC vindt de suggesties van Blocken zeker het overwegen waard. ‘Het is een logi-

sche gedachte om zodanig te ventileren dat het onaannemelijk is dat aerosols blijven voortbestaan. Ik vind dat een positievere benadering dan limieten stellen op inspanning. Dat is bijzonder subjectief en ook een hellend vlak, want hoe moet je dat gaan controle-ren?’In zijn publicatie geeft Blocken wat praktische beschrijvingen van de venti-latiesystemen die hij voor ogen heeft. Het rondblazen van de binnenlucht met een airconditioner heeft uiteraard wei-nig zin. Sterker nog, een airconditioner verlaagt volgens Kroes de luchtvochtig-heid, wat de kans op aerosolvorming juist vergroot. Met ‘ventilatie’ bedoelt Blocken het vervangen van de binnen-lucht met verse buitenlucht. En dan het liefst zodanig, dat frisse lucht op vloer-niveau de zaal in wordt ingeblazen en verontreinigde lucht via een afvoer in het plafond weer verdwijnt.

ScepsisVerkoopleider Jordy Theloosen van Vlint b.v., een producent van luchtfil-tratiesystemen, vraagt zich af of deze mate van luchtverversing overal haal-baar is. De ASHRAE, een Amerikaanse ingenieursorganisatie voor luchtkwali-teit, adviseert om elke seconde ruim 11 kubieke decimeter lucht per persoon te verversen - een getal dat Blocken in zijn publicatie ook aanhaalt. Dat is bijna twee keer zoveel als het Nederlandse Bouwbesluit van nieuwe sportaccom-modaties verlangt en drie keer zoveel als het Bouwbesluit reeds bestaande accommodaties voorschrijft. ‘Je moet een hele forse luchtbehandelingskast op het dak hebben om dat te realiseren’, zegt Theloosen, ‘en het is ernstig de vraag of dat het geval is. Je kunt wel een grotere kast plaatsen, maar dan praat je snel over een investering van ruim een ton per kast.’ In zijn publicatie beschrijft Blocken eveneens methoden om de lucht te fil-teren als grootschalige ventilatie las-tig is. Als voorbeeld noemt hij onder meer ‘Electrostatic Precipitators’ (ESP’s), apparaten waarin deeltjes in de lucht een elektrische lading krijgen en neerslaan. De kleinere exemplaren kosten een paar duizend euro. ‘Je zou in elke ruimte een of meerdere van die filterzuilen kunnen neerzetten,’ legt Blocken uit. ‘Zo kan je zelfs een sportschool zonder noemenswaardig ventilatiesysteem intensief sporten wetenschappelijk aantoonbaar veilig maken.’ Theloosen denkt dat dit slechts een tijdelijke oplossing kan zijn. ‘Op de langere termijn is goede ventilatie met frisse buitenlucht beter voor het binnenklimaat.’

Grootste natte waterbouw project van start

€ 20 miljoen planstudie Rijkswaterstaat

JAN SPOELSTRA

WATERBOUW Het samenwerkingsverband van Arcadis, Antea Group, Bureau Waar-denburg en HKV Lijn in Water werkt de komende vier jaar onder de naam GROW (Green Rivers Open Wonders) aan plan-nen voor verbetering van de ecologische waterkwaliteit van de rivieren Waal, IJs-sel en Neder-Rijn/Lek in de planstudie Kaderrichtlijn Water Oost-Nederland.Opdrachtgever van deze € 20 miljoen kostende planstudie is Rijkswaterstaat. Doorgaans zijn de waterschappen opdrachtgevers bij projecten binnen de Kaderichtlijn Water. ‘Deze planstudie omvat echter een groot gebied, met maatregelen die meerdere waterschap-pen zullen overstijgen. Daarom besteedt RWS deze studie zelf aan,’ aldus Ronald Braam, projectmanager Contracten bij Antea Group. ‘Het betreft hier het groot-ste ingenieursproject op het gebied van natte natuur dat ooit is aanbesteed in Nederland.’ Als de waterbouwers straks aan het werk gaan, zullen er opdrachten van in totaal zo’n € 200 miljoen mee gemoeid gaan, afhankelijk van de gede-tailleerde plannen waar de ingenieursbu-reaus mee komen.Het gaat in dit project niet om verbetering van de chemische waterkwaliteit. ‘Dat is eigenlijk al jaren goed op orde in onze delta,’ aldus Marcel Bastiaanssen, direc-teur projecten bij Arcadis, ‘het gaat hier echt om de ecologische effecten’. Het is de bedoeling dat vissen gemakkelijker de rivieren op kunnen zwemmen, meer watervogels naar de uiterwaarden trek-ken. Het project past goed in de trend van de laatste tien jaar dat er meer gebouwd wordt met de natuur. Beken mogen weer meanderen, harde waterkeringen worden verwijderd, rivieren krijgen meer ruimte. Bastiaanssen: ‘Als je water maar rustiger laat stromen, neemt de biodiversiteit rond de rivieren vanzelf toe.’

Eerste stap naar contactloos braille Ultrasone golfjes Nauwkeurigheid van 88%

GERALD SCHUT

ONDERZOEK Onderzoekers van de Duitse universiteit van Bayreuth presenteren de HaptiRead, waarmee blinden contactloos braille kunnen lezen. Volgens de onder-zoekers kan het systeem nuttig zijn in de publieke ruimte waar spraak te privacy-gevoelig is en hygiëne belangrijk, als bij pinautomaten en ziekenhuizen.De HaptiRead gebruikt de bestaande Ultraleap ($ 5.000) voor haptische com-municatie, die waarneembare ultrasone golfjes verstuurd. Proefpersonen ontvin-gen de golfjes op hun handpalm in plaats van hun vingertop. Het braille-alfabet bestaat uit karakters van maximaal 6 puntjes. In het onder-zoek werden alleen vereenvoudigde

karakters van maximaal 4 puntjes gebruikt. Na vier trainingssessies slaag-den 11 proefpersonen erin om karakters met een nauwkeurigheid van 88% voor de optimale leesmethode (puntje per puntje) te herkennen. Om de herkenning te vereenvoudigen werden per puntje ver-schillende frequenties tussen de 100 en

200 Hz gebruikt met 3 cm afstand tussen de puntjes. Volgens hoofdonderzoeker Viktorija Paneva is de nauwkeurigheid van de methode relatief hoog vergeleken met andere methodes. De leessnelheid van braille (150 woorden per minuut) is doorgaans half zo hoog als die van reguliere lezers (300 woorden per minuut). In het onderzoek duurde het 7 seconden om vereenvoudigde braille-karakters te herkennen. Volgens Paneva kwam dat doordat ze steeds pas een nieuwe letter verstuurden als- de vorige door een proefpersoon herkend was. De belangrijkste zorg van proefpersonen was dat ze niet snel met de gebruikersin-terface zouden leren omgaan.

DORINE SCHENK,REDACTEUR

Email: dorine.schenk@niantec.euTwitter: @dorineschenk

‘Op de langere termijn is goede ventilatie met frisse buitenlucht beter voor het binnenklimaat’

FOTO

: UN

IVE

RSI

TEIT

VA

N B

AYR

EU

TH

#LaunchAmerica knaagt Woensdagavond 27 mei zat ik achter mijn laptop om samen met tien andere ‘ruimtenerds’ via ZOOM naar de lancering van de bemande Crew Dragon-capsule van SpaceX te kijken. De vlucht werd 16 minuten voor de lancering geschrapt vanwege slecht weer. Die zaterdag hadden we meer geluk. Digitaal bor-relend zagen we de twee Amerikaanse NASA-astronauten Robert Behnken en Douglas Hurley naar het internationale ruimtestation ISS schieten. Samen telden we af en juichten we toen de Falcon 9-raket omhoog schoot. Op de achtergrond, bij een van de aanwezigen, hoorde je een kind geïrriteerd roepen: ‘Het is ook weer niet zo belangrijk, hoor!’ En dat klopte wel.Er worden namelijk meerdere keren per jaar astronauten, kosmonauten of taikonauten gelanceerd naar het ISS. Ik zit niet elke keer gespannen achter mijn laptop naar een ont-brandende raket te kijken. Maar de lancering van de Crew Dragon was om twee redenen bijzonder. Voor het eerst sinds negen jaar vertrok er weer een bemande capsule vanaf Ame-rikaanse bodem. In 2011 vertrok (en landde) de laatste Space Shuttle, Atlantis. Sindsdien liften Amerikaanse astronauten mee met de Russische Sojoez. Maar de reden voor onze Nederlandse ruimtenerds-zoom-borrel was niet die Amerikaanse trots. We waren geïnteres-seerd omdat het de eerste commerciële lancering was met passagiers. SpaceX is het eerste bedrijf dat dit voor elkaar heeft gekregen, met een bewonderingswaardige strategie van ontwikkelen, proberen, mislukken, leren van fouten en door-gaan. Het bedrijf van Elon Musk schaamt zich niet voor mis-sers en deelt beelden van ontploffende raketten publiekelijk. Terwijl wij de technische details bespraken van het belang van commerciële lanceringen werd in de livestream van Nasa gevierd dat de VS niet meer afhankelijk zijn van Rusland. Met dank aan de president die dit mogelijk had gemaakt. Op soci-ale media werden berichten vergezeld van de hashtag #LaunchAmerica. Op dinsdagochtend 2 juni werd de succes-volle vlucht zelfs gevierd door de Amerikaanse astronauten door vanuit het ISS de bel van de Nasdaq beurs te luiden, te volgen op een scherm op Times Square. De dagen en nachten daarvoor was onder andere datzelfde Times Square nog het podium geweest van heftige Black Lives Matter protesten tegen (institutioneel) racisme en politiege-weld tegen zwarte Amerikanen.Nasa lijkt, aan de presentatoren en commentatoren bij de lan-cering te zien, goed bezig met de diversiteit. Daar kunnen we in Nederland nog wat van leren. Tegelijk knaagde de vreugde en nationalistische glorie knaagde in deze tijd. Nasa sprak in een statement de hoop uit dat de lancering het land nader tot elkaar zou brengen. Zoals vaker werd benadrukt hoe de ruim-tevaart en internationale samenwerking in het ISS de wereld samen kan brengen.Maar terwijl bedrijven in andere sectoren over elkaar heen buitelen met statements, houden SpaceX en andere ruimte-vaartbedrijven zich stil, terwijl deze historische lancering daar juist een mooi moment voor geweest was.

FOTO

: AN

TEA

GR

OU

P

FOTO

: WIK

IME

DIA

MA

RK

02

4TW 11/12

COLUMN

De ‘Green Spine’ moet met 356 m de hoogste to-ren van Australië worden. Het ontwerp overtreft de toegestane gebouwhoogte waardoor er goed-keuring aangevraagd moest worden. Die is nu verleend door de Minister van Planning. Het AU$ 2 miljard kostende Southbank by Beulah-project

in het centrum van Melbourne is een ontwerp van UNStudio in samenwerking met de lokale partner Cox Architecture.De groene ruggengraat zal bestaan uit twee aparte torens met platforms, terrassen en veranda’s die verticaal met elkaar verbonden zijn. Op alle verdie-

pingen zullen woningen, kantoren en een hotel daglicht en toegang tot buitenruimten krijgen. Op het dak komt een publiek toegankelijke tuin. De bouw moet volgend jaar starten en ongeveer vijf jaar duren. southbankbybeulah.com

BE

ELD

: NO

RM

LI,

NA

ME

NS

UN

STU

DIO

& C

OX

AR

CH

ITE

CTU

RE

In beeld

Groene ruggengraat voor Melbourne

Twee vliegen in een klap

Hierbij presenteer ik de gemeente Valkenburg aan de Geul mijn voorstel tot elek-

trificatie van de scooterver-huurbranche. Laat me bij het begin begin-nen. Punt 1: ik word knetter-gek van het geknetter. Ik neem u mee naar mijn Limburgse vakantiehuis. De twee meisjes, die op hun huurscooters mijn straat inrijden, zijn zich van geen kwaad bewust. Zij kijken op de kaart, twijfelen over rechtdoor of rechtsaf. Dat doen ze allemaal: de route-beschrijving van de scooter-verhuur laat op dit kruispunt te wensen over. Ik grom van-achter het raam naar ze en voel me oud en chagrijnig. De scootermeiden knetteren

uiteindelijk vrolijk verder, wat gas erbij, rechtsaf, de fris-groene Limburgse heuvels in. Het is perfect weer voor een ritje, een zonnige dag met een briesje.Mijn vermogen tot harts-tochtelijk ergeren heb ik van mijn moeder, die dage-lijks de kat van de buren dood wenst. Iedere drol bij het tuinieren draagt bij aan haar latente moordlust. Ik voel hetzelfde bij de huur-scooters die vanuit Valken-burg langs ons vakantiehuis touren. Ze stinken en ze maken onbedaarlijk veel herrie. Extra erg is het als ze in groepen komen. Nog

ergerlijker is dat ze juist hier op de kaart moeten kijken en dan de motor laten draaien. Mijn bloed-druk stijgt met iedere scoo-ter. Ik overweeg de aan-schaf van een luchtbuks. Vanuit het raam heb ik goed zicht. Einde punt 1.Punt 2 is dat de stroomprijs in april door de nul is gezakt. Als je wist waar je het moest laten, kreeg je paasmaandag op iedere megawattuur vijf euro toe. Er komen in Nederland steeds meer zon-necellen en windparken op zee. De vraag naar elektrici-teit stijgt onvoldoende mee. Op zonnige dagen met een

briesje duikt de stroomprijs dus naar beneden. De bou-wers van nieuwe windparken op zee roepen om subsidie nu hun business case door tegenvallende prijzen gevaar loopt, minister Wiebes wil liever dat ons bedrijfsleven verder elektrificeert; gas en benzine eruit, elektriciteit erin. Wat verbindt nu punt 1 en punt 2? Juist: een zonnetje en een briesje. Op die fijne dagen dat de stroomprijs keldert, piekt de scooterver-huur. Laten we die elektrifi-catie alstublieft dáár begin-nen.Hierbij roep ik de gemeente

Valkenburg op de verhuur van benzinescooters te ver-bieden. Per direct, wel te verstaan, in verband met die bloeddruk van mij. Elektri-sche scooters zijn een prachtig alternatief. Giet-hoorn bewees dat zoiets kan, door in 2004 de fluisterboot verplicht te stellen. Daarna volgen alle andere gemeenten dit goede voor-beeld. Aan Den Haag vraag ik om Europa te regelen: over een jaar of vijf zijn dan alle nieuwe scooters elek-trisch. Ik blij, windparkbou-wers blij. Twee vliegen in één klap: hoe moeilijk kan het zijn. Nu de kat nog dood.

ANOUCK VROUWE: BÈTA-HOOFD, WETENSCHAPS-COMMUNICADO, TEKST-SCHRIJVER EN NIEUWSGIERIG - ALTIJD AL GEWEEST.

5TW 11/12

Maar liefst 130 ingenieurs van Bilfinger Tebodin werken aan de nieuwe bio-ethanol-fabriek van Clariant in Podari (Roemenië) die momenteel in aanbouw is. Het gaat om een investering van ruim € 100 miljoen. ‘We hebben een multidisciplinair ontwerpteam opgezet met onder anderen werktuigbouw-kundigen, elektrotechnici, civiel technici, piping engineers, procesingenieurs en inkoopspecialisten’, zegt projectleider ir. Jorg Gerritsen van Bilfinger Tebodin. ‘Zij werken op de zeven Nederlandse vestigin-gen maar ook in Roemenië, Tsjechië, Oekra-ine, Polen en India.’ Op de bouwlocatie zijn meer dan veertig ingenieurs van Bilfinger Tebodin actief.Dat het Nederlandse ingenieursbureau

BE

ELD

: CLA

RIA

NT

FOTO

: PIQ

SELS

.CO

M

Impressie van de toekomstige bio-ethanolfabriek van het chemiebedrijf Clariant

Idee

Innovatieve bio-ethanolfabriekHet Zwitserse chemiebedrijf Clariant laat in Roemenië een innovatieve bio-ethanolfabriek bouwen. Bilfinger Tebodin verzorgt het ontwerp, de inkoop, de bouw en het constructiemanagement.BART STAM

De Rijksoctrooiwet gaat veranderen – wat betekent dat voor bedrijven?Begin juni organiseerde Octrooicentrum Nederland vier webinars over verande-ringen in de Rijksoctrooiwet. De veranderingen moeten het Nederlandse octrooisysteem toegankelijker en goedkoper maken voor het Nederlandse bedrijfsleven. Wat gaat er straks veranderen?JAN SPOELSTRA

Bij mkb-bedrijven en startups bestaat het beeld dat het aanvragen, in stand houden of aanvechten van een octrooi ingewikkeld en duur is. De procedures en taksen bij Octrooicentrum Nederland, onderdeel van de Rijksdienst voor Ondernemend Neder-land, zijn feitelijk niet heel duur of ingewik-keld, maar voor iedere stap in het aanvraag-proces is het verstandig om specialistische kennis in te winnen bij een octrooigemach-tigde. ‘Volgens ons moet de aanvrager eerder weten of zijn uitvinding echt nieuw is en hoe hij zijn technische claims aan kan passen om een sterker octrooi te schrijven’, aldus Hans Helsloot, octrooiadviseur bij Octrooicentrum Nederland. ‘Daarnaast moeten octrooien van derden jouw onderneming niet onnodig in de weg zitten en wil je een wereldwijde octrooi-aanvraag makkelijk nationaal kunnen regis-treren.’ De voorgenomen wijzigingen, die overigens alle nog in discussie zijn, kennen vier pijlers.De eerste pijler bestaat eruit dat de hele voorfase van een octrooiaanvraag door het Octrooicentrum en het ministerie van EZK nog eens goed tegen het licht wordt gehou-den. Een mogelijkheid is dat bedrijven in Nederland een evenknie van de Amerikaanse ‘provisional’ (of voorlopige octrooiaanvraag)

in moeten kunnen dienen, maar dan met meer zekerheid. In de voorfase van een octrooiaanvraag bij het US Patent & Trade-mark Office deponeren veel bedrijven een provisional. Die biedt gedurende een jaar voorafgaand aan de formele octrooiaanvraag al enige bescherming. Helsloot: ‘Het nadeel daarvan is dat er geen nieuwheidsonderzoek gedaan wordt. Je weet dus eigenlijk niet of waar je aan werkt, inderdaad nieuw is en te octrooieren valt. Daarnaast geldt: wat niet in de provisional staat, is niet beschermd. Als jij in dat jaar je product aanpast en een verbe-terde internationale octrooiaanvraag indient, heb je geen idee van je kansen op goede bescherming.’

Voorlopige octrooiaanvraagOctrooicentrum Nederland overweegt om de mogelijkheid van een voorlopige octrooiaanvraag in Nederland in te voeren, waarbij binnen enkele maanden al een nieuwheidsonderzoek wordt gedaan. Een tweede voorgenomen wijziging betreft dat een ondernemer zijn claims in octrooien eerder op aanvraag kan laten toetsen en eventueel bijstellen; en niet hoeft te wach-ten op het nieuwheidsonderzoek. Helsloot: ‘Beide wijzingen zouden meer zekerheid

geven bij het starten van een bedrijf en het zoeken naar investeerders makkelijker maken.’‘In de derde plaats willen we dat je bij ons een bindend geldigheidsoordeel moet kun-nen aanvragen wanneer octrooien van ande-ren jou in de weg zitten bij jouw innovatie’, aldus Helsloot. ‘Als een bedrijf nu een octrooi nietig wil laten verklaren, moet hij zijn argumentatie voorleggen aan de rech-ter. Naast een octrooigemachtigde heb je dan ook nog een advocaat nodig. Dat is kostbaar en tijdrovend.’ Opvallend is dat de rechter meestal bij Octrooicentrum Neder-land aanklopt voor advies, en in 99% van de gevallen in dat advies meegaat. Voorgesteld wordt om die (in veel opzichten eigenlijk te moeilijke) stap naar de rechter ertussenuit te halen.

HamerstukDe beoogde vierde wijziging wordt volgens Helsloot waarschijnlijk meer een hamer-stuk. Je moet na een octrooiaanvraag bij het mondiale loket, de World Intellectual Property Organization, deze zonder moeite

alsnog kunnen laten registreren in Neder-land, zoals dat in ons omringende landen ook kan, bijvoorbeeld als gevolg van gewij-zigde bedrijfsplannen. Nu kan dat nog niet. Op deze manier kan het eerder verworven prioriteitsrecht toch nog worden behou-den. Verandering van wetgeving kost relatief veel tijd. Nu de resultaten van de webinars bekend zijn, beraden het ministerie van EZK en Octrooicentrum Nederland zich op de stappen die nodig zijn om het wetgevings-proces echt in gang te zetten. Tot die tijd is alle input voor verbetering wel-kom bij Octrooicentrum Nederland via octrooicentrum@rvo.nl.

De webinars die Octrooicentrum Nederland heeft georganiseerd over de aanstaande modernisering van de Rijksoctrooiwet zijn terug te zien op: onlineseminar.nl/ocnl/archive.

zoveel vakmensen inzet, heeft te maken met de projectgrootte. Naast het detailontwerp, inclusief doorrekening van het basisont-werp, verzorgt Bilfinger Tebodin ook de inkoop en het bouw- en constructief management. Voor het functioneel ontwerp gebruikt men COMOS, voor het ruimtelijk ontwerp de 3D-modellen E3D, Revit en Advance Steel. Gerritsen: ‘Hierdoor kunnen we steeds flexibel inspringen op aanpassin-gen in het fabrieksontwerp. Ook qua plan-ning en kostenbeheersing.’

TARWESTROMet de productie van bio-ethanol uit niet-eet-bare gewassen, de tweede generatie, bestaat wereldwijd nauwelijks ervaring. Gerritsen:

‘Deze fabriek gaat tarwestro gebruiken. Door-gaans verbranden boeren in Roemenië dit restproduct. Maar vanaf 2021 leveren zij deze grondstof aan de fabriek in Podari.’De nieuwe fabriek bouwt voort op een proef-installatie van 1.000 ton bio-ethanol per jaar in Straubing (Duitsland) die inmiddels vijf jaar draait. Hier experimenteert Clariant met de eigen Sunliquid-technologie. Gerritsen: Dat maakt dit project zo uitdagend. Voortdu-rend passen wij het ontwerp van deze fabriek in Roemenië aan, ook tijdens de bouwfase.’De fabriek gaat jaarlijks 50.000 ton bio-etha-nol produceren als duurzame transportbrand-stof. Hiervoor heeft Clariant contracten afge-sloten met 250 regionale boeren die jaarlijks zo’n 250.000 ton tarwestro aanleveren. ‘Voor deze een welkome aanvulling op hun inko-men. Bovendien biedt de fabriek werk aan zo’n 300 mensen: 120 in de fabriek, de rest in het transport en de opslag van de strobalen.’

VIJF STAPPENDe fabriek zet in vijf stappen tarwestro om in bio-ethanol. De eerste stap is de zuivering van het tarwestro door verwijdering van ste-nen, gruis, stof en metalen. Ook krijgt het stro het juiste vochtgehalte. Hierna volgt het hakselen in kleine fracties. Een thermische voorbehandeling met stoom zorgt ervoor dat de suikers vrijkomen uit lange celluloseke-tens. Door toevoeging van enzymen en gisten ontstaat een suikerhoudende wateroplossing. Door fermentatie en purificatie onttrekt men de suikers aan het water voor de productie van bio-ethanol.Tijdens het productieproces ontstaat lignine. Gerritsen: ‘Met dit afvalproduct kan een warmte/krachtinstallatie op het terrein zowel elektriciteit als stoom produceren voor het productieproces.’In tegensteling tot de proeffabriek gaat de

BIO-ETHANOLFABRIEK PODARI (ROEMENIË)Opdrachtgever: ClariantIngenieursbureau: Bilfinger TebodinInvestering: ruim € 100 miljoenJaarproductie: 50.000 tonStart: september 2021

GOEDE VRAAG

INGENIEURS AAN HET WERK

Roemeense bio-ethanolfabriek volcontinu draaien. Gerritsen: ‘De belangrijkste ver-schillen met de proefinstallatie in Straubing zijn niet alleen de schaalgrootte maar ook de reiniging van de installaties tijdens de pro-ductie. Bijzonder is ook dat de productie van enzymen en gisten in Podari plaatsvindt op het fabrieksterrein.’De fabriek moet in september 2021 in bedrijf gaan. Gerritsen: ‘De funderingen zijn inmid-dels grotendeels klaar. Eind mei begon de bouw van de grote stalen opslagtanks.’ Het fabrieksterrein is 100.000 m2 groot. Gerrit-sen: ‘Tien hectare lijkt groot maar het is pas-sen en meten. Tussen sommige opslagtanks en de staalconstructies zit maar vijf cm ruimte.’

VEILIG WERKENGerritsen heeft goede hoop dat Bilfinger Tebodin door Clariant wordt benoemd als preferred engineer bij nieuwe bio-ethanolfa-brieken. ‘We hebben met het ontwerp van deze fabriek heel veel kennis en ervaring opgedaan.’Ondanks de coronacrisis ligt de bouw op schema. ‘Er lopen honderden werknemers van toeleveranciers en onderaannemers rond. Wij hebben de bouwplaats zo ingericht dat constructieteams hun eigen verblijfs-ruimten hebben en steeds op voldoende afstand van elkaar kunnen werken. Dat is bij-zonder voor zo’n complex project.’

Ingenieursbureaus SPECIAL

Wat gaat er veranderen aan de ROW?- Nederland gaat een voorlopige octrooiaan-

vraag faciliteren- Claims in octrooien kun je eerder op

nieuwheid laten toetsen en evt. bijstellen- Derden kunnen de volgens hen onterecht

verleende octrooien via goede argumenta-tie direct bij het octrooicentrum nietig ver-klaren

- Een octrooiaanvaar bij het World Intellectual Property Office kan direct in Nederland geregistreerd worden

IN SAMENWERKING MET

6TW 11/12

Lanceerje carrière

met hetvernieuwde

Jobnet!Als je geen vacature maar

een loopbaan zoekt.

JOBNET.NL

‘Wees scherp op innovaties die te patenteren vallen en win op tijd advies in bij octrooigemachtigden’

Intellectueel eigendom in de civiele techniekPatentaanvragen lopen vooruit op de impact die techniek op onze maatschappij heeft. Met welke trends hebben civiel technici en ingenieurs de komende jaren te maken? En hoe ga je als ingenieur om met intellectueel eigendom?JAN SPOELSTRA

‘De bouw is vaak inventiever dan je denkt en dan komt intellectueel eigendom op technolo-gie al snel om de hoek kijken’, zo begint Jan Demeester, senior expert op het gebied van civiele techniek bij het European Patent Office. We vragen hem met wat voor civieltechnische innovaties deze sector bij het Europees Octrooibureau (EOB) aanklopt om uitvindin-gen te patenteren. Demeester ziet twee trends waar veel bouwinnovatie anno 2020 binnen valt. ‘Duurzaamheid, klimaatadaptatie en cir-culair bouwen enerzijds en toenemende digita-lisering anderzijds.’

Duurzaamheid, klimaat en de bouwDan gaat het dus niet om zand, beton, kranen en kiepwagens, maar om geavanceerdere vond-sten. ‘Er komen nu veel patentaanvragen bin-nen die te maken hebben met het verticaal monteren van zonnepanelen’, aldus Demees-ter. ‘Hoe integreer je deze in een glasfaçade?

Hoe ga je met bedrading om? En hoe zorg je ervoor dat de esthetiek van een gebouw er ver-der niet onder lijdt?’ Veel recent gepatenteerde innovaties betref-fen dubbel glas waarbij er geen edelgas tussen twee of drie glasplaten zit, maar waarbij de ruimte tussen de glasplaten vacuümgetrokken wordt. Om dan voldoende stevigheid en trans-parantie tussen de twee lagen te behouden, moet je heel veel minuscule pilaartjes aan-brengen. Zo kun je met dunner en helderder glas toch de mate van isolatie van driedubbel glas behalen.Met de in gang zijnde klimaatverandering krijgt de bebouwde omgeving in toenemende mate te maken met hoosbuien. Omdat steden veel harde oppervlaktes kennen, wordt het water hier vaak snel afgevoerd richting het riool, waardoor dit overbelast raakt. ‘Techni-sche oplossingen die deze problemen adresse-ren komen de laatste jaren veel bij ons voorbij’, gaat Demeester verder die vol recente voor-beelden zit. ‘Blauwe daken die op innovatieve wijze, vaak in samenhang met groene beplante daken, het water een tijdje vast kunnen houden zijn een voorbeeld.’ Ook kreeg het EOB onlangs octrooiaanvragen waarin onder par-keerdekken en wegen een flink volume aan hydrofiele steenwol aangebracht werd. Dit materiaal wordt doorgaans in de glastuinbouw gebruikt om planten op te kweken, maar vindt hier een toepassing als buffer voor grote hoe-veelheden regen.

DigitaliseringDaarnaast ziet Demeester in recente patent-aanvragen een toenemende digitalisering, ook in de bouw. Denk daarbij aan het beter plan-nen en real time monitoren van een bouwpro-ces, bijvoorbeeld door componenten te voor-zien van RFID-tags. Daardoor kun je parallel een digital twin simulatie doen en de mensen op de bouwplaats van nuttige instructies voor-zien om het werk vlotter te laten verlopen. Of bouwmaterialen met sensoren geïntegreerd waardoor slimme gebouwen verrijzen waar kli-maatbeheersing en verlichting volledig in har-monie zijn met het gebruik van het gebouw. Het gaat dan vaak om uitvindingen die bijvoor-beeld sensoren integreren in bouwmaterialen; maar ook hoe je informatie van sensoren ver-werkt en gebruikt. Software is in dat laatste geval een belangrijke component van de inno-vaties. Pure software is als zodanig niet paten-teerbaar, maar een dergelijke combinatie wel. Deze staan bij het EOB bekend als Computer Implemented Inventions. Het gaat dan om een combinatie tussen software en hardware die in de echte wereld een betekenisvolle impact bereiken. En die zijn er in de gebouwde omge-ving volop.Naast deze hightech en productinnovatie kant van de bouw, krijgen ingenieurs- en adviesbu-reaus ook vaak te maken met de meer traditio-nele manieren van bouwen. Het aanleggen van dijken en geulen, het storten van zand voor kustbescherming, of een bepaalde volgorde en

manier van montage die een bouwwerk gemak-kelijker recyclebaar maakt. ‘In dat soort geval-len is het zaak om je bewust te zijn van het gegeven dat techneuten bezig zijn met het doen van uitvindingen’, besluit Demeester. Hij ver-wijst daarbij naar de gepatenteerde inkeping in beschuiten, waardoor deze gemakkelijk uit de verpakking te wippen zijn. ‘Johan Cruijff zou zeggen dat het achteraf logisch is, maar veel vondsten van ingenieurs zijn inventief en patenteerbaar. Spreek daarom in contracten goed af bij wie het intellectueel eigendom bij een project ligt. Wees scherp op innovaties die te patenteren vallen en win op tijd advies in bij octrooigemachtigden.’

‘Johan Cruijff zou zeggen dat het achteraf logisch is, maar veel vondsten van ingenieurs zijn inventief en patenteerbaar’

EUROPEAN PATENT OFFICE

Achtergrond

7TW 11/12

Het voordeel van samenwerken

Anne van der Zwaag, curator, publicist en directeur van design beurs OBJECT en kunstplatform BIG ART

F O

TO: A

NN

EK

E H

YMM

EN

‘Door ruimte te geven aan kunstenaars komt een gebied tot leven’

Sinds een paar maanden staat de wereld op zijn kop. Even worden we gedwongen de bekende paden te verlaten en zoeken we naar creatieve oplossingen om het nieuwe nor-maal vorm te geven. Dingen die zekerheid boden, blijken niet zo zeker meer. We kijken met een ander perspectief naar de samenle-ving. Om ons heen is een vervreemdende, surrealistische wereld.Misschien kijken we allemaal even met de ogen van een ontwerper of kunstenaar. Op zoek naar inspiratie of oplossingen draaien zij de wereld om hen heen al vaker om. Bril-jante oplossingen voor complexe problemen komen vaak van creatieven die met een rare gedachtesprong out-of-the-box kunnen den-ken. Er zijn dus mensen in de samenleving die al ervaring hebben met het anders kijken en er daarom wat gemakkelijker mee kunnen

omgaan. Zij stelden zich mogelijk al eens de vragen waarmee we nu geconfronteerd wor-den; ‘Hoe breng je sfeer in een leeg stadion?’ ‘Hoe omhels je elkaar op afstand?’ ‘Hoe wer-ken we thuis even prettig als op kantoor?’Als er iemand is die de waarde van de crea-tieven voor de samenleving kent, dan is het Anne van der Zwaag. Zij is curator, publicist en directeur van designbeurs OBJECT en kunstplatform BIG ART. De van origine kunsthistoricus maakt grote tentoonstellin-gen (onder andere in het Fotomuseum en de Kunsthal), schrijft boeken en columns, advi-

Interview

ACHT TIPS VAN ANNE VAN DER ZWAAGAnne van der Zwaag, curator van BIG Art en Object, tipt ter inspi-ratie acht gevallen van bijzondere samenwerking:

ONTWERPERS: 1 Jolan van der Wiel onderzoekt onder andere de wisselwerking tussen natuurkrachten en architectuur.2 Alexandra Gaca, van wie de akoestische stoffen bijvoorbeeld worden toegepast in het interieur van de nieuwe Renault.3 De start-up MX3D van Joris Laarman, print met 3D printing robots een voetgangersbrug in Amsterdam.

KUNST:4.Christiaan Zwanikken maakt mechanische sculpturen die op hun omgeving reageren. Materialen uit de natuur komen tot leven.5. Bewegende objecten krijgen van Zoro Feigl alle vrijheid zich te manifesteren. Breken, kraken plonzen en doorgaan!6. Driessens&Verstappen staan bekend om een veelzijdig oeuvre van software, machines en objecten. Ze streven naar een kunst waarbij spontane fenomenen systematisch worden opgewekt.7. De jonge kunstenaar Bart Schalekamp verbindt materialen in kinetische kunstwerken die verrassen.

GEBIEDSONTWIKKELING:8. De bijzondere gebiedsontwikkeling in Rotterdamse M4H vormt samen met RDM het Rotterdam Makers District; ‘dé plek in de regio voor de innovatieve maakindustrie.’ Ook Den Haag kent zo’n initiatief met de Caballero Fabriek.

seert bedrijven en zit ze in diverse besturen en adviescommissies.

Gebied en gebouwMet haar werk verbindt ze de zakelijk, com-merciële wereld, de techniek en wetenschap met die van de visionairen, architecten ont-werpers en kunstenaars. ‘Die combinatie ver-groot de kwaliteit,’ zegt Van der Zwaag, die al diverse projectontwikkelaars en opdrachtge-vers in de bouw daarvan weet te overtuigen. ‘Ik leidde een groep van gemeente-ambtena-ren rond tijdens Big Art op het Hembrugter-rein in Zaandam. Dit terrein is een belangrijk voorbeeld van goede gebiedsontwikkeling rond de stad. Door hier ruimte te geven aan kunstenaars komt een gebied tot leven. Mijn ervaring is dat er bij aanvang van ontwikke-ling of herontwikkeling van een gebouw of stadswijk veel ambitie is. We gaan circulair,

duurzaam en sociaal met de buurt samen het traject in. Maar gaandeweg het project ver-vliegt veel van die ambitie vanwege de duur en zeker ook vanwege de beschikbare de budgetten. Het resulteert in halfbakken oplossingen.’Van der Zwaag: ‘In Zaandam gaat het beter. Het Hembrugterrein mocht jarenlang door kunstenaars worden gebruikt. Studio’s, ate-liers en evenementen als Big Art brengen het terrein tot leven en geven het een ziel. Het werd zó aantrekkelijk dat ABC vastgoed het terrein nu gaat ontwikkelen waarbij de kun-

Curator Anne van der Zwaag pleit voor een nauwere samenwerking tussen de creatieven, ontwerpers, architecten en kunstenaars en de wereld van producenten, project- en productontwikkeling. ‘We heb-ben een frisse blik nodig in techniek en de bouw. Er is nog een wereld te winnen.’RONALD VAN BOCHOVE

stenaars wordt aangeboden hun plek te kopen of te blij-ven huren. Ze snappen het belang van de aanwezigheid van deze pioniers.’Soortgelijke gebiedsontwik-keling ziet Van der Zwaag in Amsterdam Noord, het Rot-terdam Vierhavengebied en de Caballerofabriek in de wijk Binckhorst in Den Haag.

Samen in het laboratoriumEn ook op productniveau zijn grote stappen te maken. ‘Er zou veel meer uitwisse-ling tussen de techniek en de creatieve denkers kunnen zijn maar er zijn te weinig contactmomenten. Als een architect een keuze moet maken is hij omwille van de tijd vaak alleen maar in staat te kiezen uit cata-logi, uit producten die voorhanden zijn. Maar stel nu dat je in een begin stadium inzet op de kwaliteit van een gebouw. Een gebouw duurzaam of smart maken doe je door de juiste bedrijven erbij te betrekken en kennis te delen, op die manier valt er veel meer te bereiken.’‘Toen ik bij Akzo leiding gaf aan de design afdeling, werd er met tal van fotografen, ont-werpers en kunstenaars samengewerkt. Maar dat kan alleen als de cultuur binnen het bedrijf daarvoor open staat. Je hebt binnen deze bedrijven ambassadeurs nodig die een brug kunnen slaan, want het zijn verschil-lende bloedgroepen.’‘Vaak kunnen bedrijven meer dan waar ze om bekend staan. Ze hebben veel meer tech-niek in huis. Hun eigen laboratoria en pro-ductietechnieken zijn uitermate interessant voor architecten ontwerpers en kunstenaars. En als die samenwerking slaagt, ontstaan er vaak de mooiste dingen. Forbo en QbiQ bij-voorbeeld, Zumtobel en ODS geveltechniek werken succesvol samen met gerenom-meerde architecten en ontwerpers.’Maar het hoeven niet de zwaargewichten te zijn die garant staan voor een goede samen-

werking. Als voorbeeld verwijst Van der Zwaag naar de ontwerper Jólan van der Wiel die samen met architectenbureau Benthem Crouwel Architects het laboratorium Forces for Architecture oprichtte. De installatie ‘Lightwaves’ was een interactieve installatie die de bioluminescentie van zeevonken nabootst. Vorig jaar werkte hij aan de exposi-tie ‘Journey of a Raindrop’ voor Issey Miyake in Milaan. En wat te denken van het 3D akoestische textiel dat Alexandra Gaca ont-wikkelde met Renault voor een nieuwe gene-ratie zelfrijdende auto’s. En de 3D geprinte stalen voetgangersbrug van Joris Laarman in samenwerking met MX3D.Van der Zwaag adviseert bedrijven vooral op zoek te gaan naar de plekken waar je de ontwerpers en architecten tegenkomt. ‘Bezoek de open dagen van de academies en afstudeerpresentaties. En leg ook actief con-tact door het geven van colleges of presenta-ties.’Zelf is ze al weer druk met de organisatie van de volgende editie van BIG ART na de zomer op het Hembrugterrein in Zaandam met ABC Planontwikkeling en LIFE Makes SENS. ‘Daarnaast ben ik bezig met een grote thematentoonstelling voor het Zuider-zeemuseum in Enkhuizen, die in april 2021 opent.’

IN SAMENWERKING MET

8TW 11/12

DE

PAU

LUSB

RO

ED

ER

SLU

IS

FOTO

: GE

ME

EN

TE A

MST

ER

DA

M/A

LPH

ON

S N

IEU

WE

NH

UIS

Gemeente Amsterdam is bezig met grootschalig onderhoud aan bruggen en kades

Amsterdam gaat in de steigersDe gemeente neemt 200 kilometer kade en 850 bruggen onder de loep om te onderzoeken of deze aan vervanging of renovatie toe zijn. Ondertussen komen er op vele plekken veiligheidsmaat-regelen: bruggen en kades die zo snel mogelijk een tijdelijke ver-sterking of opgelegde beperking krijgen. Technisch manager Besluitveiligheid Martijn Meulblok neemt ons mee in deze belangrijke tak van het omvang-rijke onderhoudsprogramma.ARMAND VAN WIJCK

‘Met dit onderhoudsprogramma hebben we een aanvalsplan op alle fronten. Met ons team stellen we daarin eerst de hele slechte en tevens belangrijkste bruggen en kade-muren veilig’, vertelt Meulblok. ‘De werk-zaamheden die je nu ziet in het centrum van Amsterdam zijn gerichte beheersmaatrege-len: het voorbereidend werk op verschil-lende aanvalslinies. Wat je inmiddels buiten ziet zijn de beheersmaatregelen van ons team. Deze noodconstructies zijn nu zicht-baar in de stad. Steeds meer kademuren en bruggen zullen we tijdelijk moeten afzetten.’ Als voorbeeld noemt Meulblok de hoek tussen de Leliegracht en de Herengracht in het centrum. Wie hier op de brug staat, ziet daaromheen kademuren die voorzien zijn van stalen buispalen en damwanden. En begin deze maand moest zijn team de Paulusbroedersluis, die over de Oudezijds Achterburgwal loopt, tijdelijk afsluiten. Het landhoofd staat scheef, ofwel het metselwerk onder de brug is gaan uitsteken.Bij het nemen van de veiligheidsmaatrege-len is de belangrijkste keuze volgens Meul-blok versterken of beperken. ‘Of we halen de belasting naar beneden door te beperken, of we verhogen de weerstand door de con-structie te versterken. Onze voorkeur gaat in

eerste instantie uit naar beperken, want de bruggen die destijds gebouwd zijn, waren niet berekend op de huidige belasting. Op veel plekken rijden er bijvoorbeeld nog steeds te zware vrachtwagens overheen, dus we werken er ook aan om deze belasting, zolang deze niet echt noodzakelijk is, terug te dringen. Als we gaan versterken doen we dat omdat de veiligheid anders echt onac-ceptabel is.’ Naast gedeeltelijke afsluitingen en het plaatsen van verstevigingsconstruc-ties zijn er ook maatregelen als het opheffen van parkeerplaatsen of, in het uiterste geval, zelfs het kappen van bomen.

Ontworpen voor paard en wagenOverigens wil het niet zeggen dat wanneer een bouwwerk niet meer veilig is, er ook sprake is van direct instortingsgevaar. ‘Het houdt grofweg in dat de balans tussen de belasting en de draagsterkte niet meer klopt. Normaal moet een brug of kademuur ongeveer twee tot drie keer sterker zijn dan de belasting die erop komt.’ De draag-

sterkte en berekende belasting moeten dus ver uit elkaar liggen en dat is in Amster-dam niet meer overal het geval. Dat komt onder andere omdat bijvoorbeeld de oude bruggen destijds waren ontworpen voor het gebruik door paard en wagen, en niet voor het huidige zware verkeer.

Het controleren van de constructieve veiligheid gebeurt op meerdere manieren. Bij een kademuur is vanaf de waterkant al veel met het blote oog te zien, zoals scheur-vorming en verschoven metselwerk. Bij bruggen zullen voor een groot deel duikers onder water de staat ervan moeten vast-stellen. Dan is er nog materiaalonderzoek en het maken van herberekeningen. ‘Hier-bij zal het voornamelijk om de fundering gaan. De achilleshiel van onze bruggen zit namelijk in de houten paalfunderingen, diep in de ondergrond’, aldus Meulblok. Een flink deel van de Amsterdamse brug-gen staat nog op houten palen. De histori-sche kades, vaak ook op houten palen, vergroten de onderhoudsproblematiek.

Versterkingen en lastbeperkingenInmiddels zijn er bij vier bruggen verster-kingen aangebracht en bij vijf bruggen lastbeperkingen opgelegd. Bij de kademu-ren gaat het om achttien versterkingen en elf lastbeperkingen. Over het algemeen

maakt het team van Meulblok voor de ver-sterkingen gebruik van al bewezen tech-nieken. Wel is hij zich ervan bewust dat er veel innovatieve kennis zit in de Neder-landse markt die hiervoor uitstekend bruikbaar is. ‘Zo lopen er nu uitvragen voor innovatieve methodes voor het ver-sterken van de houten paalfunderingen van de bruggen in de diepe ondergrond. Ook is het vanwege die diepe ondergrond moeilijk om diezelfde paalfunderingen goed te beoordelen. ‘Hoe gaan we bepalen wat de reststerkte van een 250 jaar oude paal is, die twaalf meter diep in de grond zit en bovengronds maar een halve meter uitsteekt? Daarin zijn we nog zoekende.’ Daarnaast moet tijdens alle werkzaamhe-den en afzettingen de stad ook bereikbaar en leefbaar blijven.

Een unieke, ongekende stadMaar het zijn juist deze uitdagingen van de stad die Meulblok ook enthousiasme-ren. ‘Voordat ik bij de gemeente kwam, werkte ik twaalf jaar bij een commercieel ingenieursbureau aan nieuwbouw voor tunnels, wegen en waterbouwkundige werken. In Amsterdam houd ik me alleen maar bezig met bestaande constructies. Dit klinkt op het eerste gezicht minder aantrek-kelijk, maar het maakt het werk juist ontzet-tend boeiend. Amsterdam is wat dat betreft een unieke, ongekende stad. Wil je een brug of kade ondersteunen of vernieuwen? Dan heb je meteen te maken met een dichtbe-bouwde omgeving vol met oude panden en ondergrondse kabels en leidingen waar je rekening mee moet houden. Daarnaast zijn er mondige inwoners en ondernemers die terecht voor zichzelf op komen, dus omge-vingsmanagement speelt ook nog een belangrijke en interessante rol.’Omdat veel onderzoek nog loopt, weet Meul-blok nog niet precies wat zijn team te wachten staat met betrekking tot veiligheidsconstruc-ties, maar wel dat het een aanzienlijk aandeel zal hebben binnen het programma. ‘We laten het op ons afkomen maar hebben een risico gestuurde veiligheidsketen opgesteld waar-mee we direct kunnen ingrijpen.’

‘Of we halen de belasting naar beneden door te beperken, of we verhogen de weerstand door de constructie te versterken. Onze voorkeur gaat in eerste instantie uit naar beperken’

WERKEN BIJ AMSTERDAMAmsterdam is onlosmakelijk verbonden met het water. De vele bruggen en kademuren zijn van oudsher de verbindingen in de stad en geven de stad karakter. De gemeente is verantwoordelijk voor het beheer en onder-houd van in totaal zo’n 1800 bruggen en 600 kilometer kades en oevers in de stad. Van een deel van deze bruggen en kademuren wordt hun huidige staat onderzocht of er worden al (herstel)werkzaamheden uitge-voerd. Een uitdagende opgave waarbij inno-vatie en de historie van de stad een belang-rijke rol spelen. Meer informatie over het programma is te lezen op amsterdam.nl

Wil jij werken aan uitdagende projecten die vragen om techniek op het scherpst van de snede? Ligt jouw passie bij de complexiteit van de stad? Kijk voor vacatures op: amster-dam.nl/werkenbij

GEMEENTE AMSTERDAM

Achtergrond

‘De achilleshiel van onze bruggen zit in de houten paalfunderingen, diep in de ondergrond’

9TW 11/12 Techniek actueel

€ 75 miljoen voor duurzame bouwVier consortia zijn begin dit jaar aan de slag gegaan om nieuwe methoden te ontwikkelen voor het ver-duurzamen van de gebouwde omgeving. Die moet in 2050 klimaatneutraal zijn.CHRISTIAN JONGENEEL

Meer dan 200 bedrijven en instellingen nemen deel aan vier innovatieprogramma’s voor verduurzaming van de bouw. Ze brengen zelf € 35 miljoen in. De Rijksoverheid legt daar € 40 miljoen bij. De vier consortia zijn Integrale Energietransitie Bestaande Bouw (IEBB), Helena All-Electric, WarmingUP en Future Factory.Het eerste consortium, onder leiding van TNO, mikt op een brede mix van instrumen-ten om vanaf 2025 jaarlijks zo’n 80.000 woningen en gebouwen duurzaam te renove-ren en vanaf 2030 zelfs 200.000. Voor een aanzienlijk deel gaat dit om het zo goedkoop en snel mogelijk toepassen van bestaande concepten. De andere drie consortia richten zich op specifieke deelgebieden. Respectieve-lijk gaat het om collectieve warmtesystemen (WarmingUP), gasloos bouwen (Helena All-Electric) en automatisering van het renovatie-proces (Future Factory).‘IEBB zit wat meer op de integrale benade-ring, terwijl de andere drie wat sterker zijn ingekaderd’, zegt Huub Keizers van het Bouw en Techniek Innovatiecentrum, een van de initiatiefnemers van IEBB . ‘Met Future Fac-tory bestaat inhoudelijk een lichte overlap, met Warming UP hebben we vooraf naar een mogelijke taakverdeling gezocht. Helena All-Electric is een ander type consortium dat op kleinere schaal naar de warmtevoorziening op wijkniveau kijkt. Uiteraard stemmen we onze inspanningen waar mogelijk op elkaar af.’Naast renovatieconcepten en duurzame indi-viduele warmtesystemen bevat IEBB nog twee speerpunten, namelijk het transitiepro-

ces en intelligente sturing van de energie-vraag. Dat laatste gaat onder meer over de vraag hoe systemen zoals Helena All-Electric die ontwikkelt, vallen in te passen in het gro-tere geheel.Het transitieproces bevat niet alleen vragen over technische inpasbaarheid, maar ook sociale aspecten. Uit onderzoek blijkt dat Nederlanders vooral voor duurzaamheid te porren zijn als ze er financieel voordeel bij hebben. Ontwikkeling van technologie moet dus gepaard gaan met het zoeken van maat-schappelijk draagvlak en met name financie-ringsmodellen.

Warmte-opslag‘Wij kijken naar de infrastructuur voor warmtenetten tot het huis, terwijl IEBB zich richt op alles wat aan en in het huis nodig is’, legt Frits Verheij van WarmingUP de taak-verdeling uit. ‘Natuurlijk kan daar overlap in zitten. De minimale watertemperatuur die bruikbaar is voor het verwarmen van het huis, heeft bijvoorbeeld invloed op hoe je het warmtenet erheen aanlegt.’WarmingUP richt zich op een zestal thema’s, die deels technisch van aard zijn, maar ook ingaan op de organisatorische en sociale aspecten. Een van de eerste resultaten is een

set van criteria om locaties voor grootscha-lige ondergrondse warmte-opslag (in de vorm van water met een temperatuur hoger dan 40°C) te beoordelen. Dit najaar worden locaties geselecteerd, waarna de voorberei-ding van een tweetal pilotprojecten wordt gestart. De demonstratiefase start in 2022. De basistechnologie werd eerder onderzocht in onder andere het Europese project Heatstore. De vraag daarbij is vooral hoe je heet water ondergronds opslaat zonder dat warmte teveel weglekt en negatieve effecten heeft op de ondergrond. Invloed op drinkwa-ter, bijvoorbeeld, is niet wenselijk. Bij een

tuinbouwbedrijf in het Westland is een rela-tief kleinschalige proef gedaan, maar warm-teopslag om een hele woonwijk de winter door te helpen leidt ongetwijfeld tot andere effecten. Kennis daarover moet uit de twee pilots komen, waarvoor nu locaties in onder andere Den Haag en Rotterdam in beeld zijn.

GasloosHelena All-Electric werd drie jaar geleden gelanceerd door Fred Verhaaren, voormalig projectmanager bij onder andere Shell en ProRail, die een groep bedrijven bijeen bracht om samen te werken aan gasloze ver-

warming. In 2018 rustte het een proefwoning uit met het eigen concept, dat bestaat uit een gesloten bodemenergiesysteem met een ver-ticale bodemwarmtewisselaar die direct wordt aangesloten op een warmtepomp in het huis. Dit project leverde een aanzienlijke energiebesparing op, maar ook de nodige verbeterpunten.‘Momenteel zijn we bezig met het bundelen van de warmtevraag voor een heel huizen-blok in Berkel en Rodenrijs’, vertelt Verhaa-ren. ‘Dat moet in de loop van het jaar leiden tot realisatie. Deze aanpak is vooral geschikt

voor bewonersgroepen en vve’s in jongere wijken, vanaf ongeveer het jaar 2000, waar de woningen al goed geïsoleerd zijn.’‘Een tweede concept dat we ontwikkelen is grootschaliger en richt zich op gemeenten die oudere wijken willen verduurzamen’, ver-volgt Verhaaren. ‘Dit combineert lussen in de bodem met een warmtenet dat ook gebruik kan maken van externe bronnen, zoals industriële restwarmte. Dat vraagt om de betrokkenheid van een nutsbedrijf dat de collectieve infrastructuur beheert.’Hoewel de focus van de pilots ligt op eenge-zinswoningen denkt Verhaaren dat het con-cept ook goed toepasbaar is in flatgebouwen. Gestapelde woningen geven tenslotte relatief veel warmte af aan de buren in plaats van de buitenlucht. Volgens de berekeningen van Helena All-Electric levert het dak van een flat genoeg energie om twaalf verdiepingen een heel jaar lang te voorzien van verwarming en warm tapwater.

RenovatiepakettenDe ambitie van Future Factory is het opzetten van een productiefaciliteit die jaarlijks renova-tiepakketten kan opleveren voor 25.000 woningen. Die moeten zorgen voor een effici-ente verduurzaming. Omdat niet iedere woning hetzelfde is, gaat het erom de balans te vinden tussen massaproductie en maatwerk.‘We richten ons op modules voor gevels, daken en installaties’, zegt projectcoördinator Folkert Linnemans. ‘Op dit moment hebben we veertig subprojecten gedefinieerd om pro-totypes te ontwikkelen voor bijvoorbeeld bepaalde types panelen en warmtesystemen. In de komende anderhalf jaar moet dat leiden tot de eerste volledige, geteste prototypes, want over twee jaar willen we de eerste inves-teringen gaan doen om daadwerkelijke te pro-duceren.’Industrialisatie van productietechnieken staat eveneens hoog op de agenda bij IEBB, maar op een ander aggregatieniveau. Het gaat daar bij-voorbeeld om inventarisatie van bestaande renovatiemethoden, identificeren van lacunes, standaardiseren van processen en methoden om de verschillende stappen in een renovatie-proces beter op elkaar af te stemmen. De schaal zal groter moeten zijn dan die van Future Factory, want met 25.000 woningen per jaar haal je niet 6,5 miljoen woningen in 2050. De helft daarvan zou zelfs al in 2030 gerealiseerd moeten zijn, ervan uitgaand dat er veel laaghangend fruit is.Weinig expliciet in de plannen van de consortia staat een parallelle ambitie van het kabinet om Nederland in 2050 een circulaire economie te laten zijn (ook hier: in 2030 voor de helft gere-aliseerd). Gezien het grote aandeel van de bouw in het materiaalgebruik zal de verduurza-ming van de gebouwde omgeving zoveel moge-lijk met herbruikbare onderdelen plaats moe-ten vinden. De ingenieurs in de bouw hoeven zich voorlopig niet te vervelen.

Commentaar

beeld staat klaar

Renovatiepakketten moeten zorgen voor een efficiënte verduurzaming. Omdat niet iedere woning hetzelfde is, gaat het erom de balans te vinden tussen massaproductie en maatwerk

FOTO

: IM

AZZ

O

‘De minimale water-temperatuur voor het

verwarmen van het huis, heeft invloed op hoe je het warmtenet

erheen aanlegt’

De vraag is vooral hoe je heet water onder-gronds opslaat zonder dat warmte teveel weg-lekt en negatieve effecten heeft op drinkwater

10TW 11/12TOP 50 NEDERLANDSE INGENIEURSBUREAUS 2020

De wereldwijde omzet bij de Nederlandse advies- en

ingenieursbureaus is het afgelopen jaar weer gestegen,

maar wel minder in vergelijking met het jaar daarvoor. Dat blijkt

uit de cijfers van de TW Top 50 ingenieursbureaus, een inventa-risatie die TW jaarlijks uitvoert. De groei vindt met name plaats

bij de grotere ingenieursbureaus. INDRA WAARDENBURG

Net als voorgaande jaren staat Arcadis nog altijd bovenaan in de Top 50. Met een wereldwijde omzet van € 3.473 miljoen, noteert zij een stijging van 7 %. Ook Fugro en Royal HaskoningDHV, die samen met Arca-dis de top 3 vormen, zien hun omzet stijgen met respectievelijk 5 % en 9 %. De top 10 wordt dit jaar afgesloten door DEMCON. Het ingenieursbureau was vorig jaar de grootste uitschieter met een omzetstijging van 76 % en ook dit jaar ziet het bedrijf zijn wereld-wijde omzet stijgen (26 %). Daarnaast noteert het bureau een toename van € 16 miljoen voor de Nederlandse omzet, wat overeenkomt met een omzetstijging van 57 %. Met deze stijgende lijn heeft DEMCON dit jaar de plek van BAM Infraconsult in de top 10 overgenomen.

Gemiddelde omzetstijging en winstmargeDe wereldwijde omzet van de deelnemende advies- en ingenieursbureaus in de Top 50 is in 2019 minder gestegen in vergelijking met het jaar daarvoor. In 2019 zien we de wereldwijde omzet gemiddeld met 7 % stijgen, terwijl dit in 2018 nog zo’n 13 % was. In tegenstelling tot vorig jaar, waarbij de kleinere bureaus hun omzet het meest zagen stijgen (16 % tegenover 9 %), zijn het dit jaar de 25 grootste bureaus die gemiddeld de grootste omzetstijging note-ren ( 9 % tegenover 5 %). De gemiddelde winst-marge is dit jaar weer iets gestegen; van 6 % in 2018 naar 7 % in 2019.De cijfers van de Top 50 ingenieursbureaus stroken met de conjuctuurpeiling, die bran-chevereniging Koninklijke NLingenieurs tweejaarlijks uitvoert. ‘De ingenieursbureaus hebben vorig jaar een prima jaar gedraaid, waarbij bedrijven een goedgevulde orderpor-tefeuille hadden. Het blijvende tekort aan goedgeschoold personeel was wel één van de grootste zorgen voor de bedrijven. Daarnaast werden de verwachtingen eind 2019 bijge-

BE

ELD

: ER

WIN

SU

VAA

L

BUITENLANDSE INGENIEURSBUREAUSNet als voorgaande jaren zijn de ingeni-eursbureaus met het hoofdkantoor buiten Nederland niet opgenomen in de Top 50 Nederlandse ingenieursbureaus, maar publiceren wij deze in een apart overzicht. Voor een realistische vergelijking met de Top 50 vragen wij naar de wereldwijde omzetcijfers vanuit de Nederlandse vesti-gingen. Alle vier buitenlandse bedrijven zien een omzetstijging en hebben een winstmarge variërend van 2% tot 7 %.

Top 50 Nederlandse ingenieursbureaus 2020

Wereldwijde omzet in miljoenen euro’s

Bedrijfsresultaat in miljoenen euro’s

2019 2018 % verandering 2019 2018 % verandering

51 Waalpartners civil engineering, Naaldwijk

6,0 5,7 5% 0,3 0,1 200%

52 Tritium Advies, Nuenen 5,9 4,8 23% 0,3 0,4 -25%

53 Verebus Engineering, Rijswijk

5,3 9,2 -42% 0,2 0,3 -20%

54 Theateradvies bv, Amsterdam 0,9 0,9 0% 0,1 0,1 0%

Buitenlandse ingenieursbureaus 2020

Wereldwijde omzet in miljoenen euro’s

Nederlandse omzet in miljoenen euro’s

Bedrijfsresultaat in miljoenen euro’s

2019 2018 % 2019 2018 % 2019 2018 %

1 Sweco, De Bilt 203 199 2% 194 188 3% 15 12 21%

2 AECOM Netherlands B.V., Den Haag

74 66 11% 74 66 11% 2,7 0,9 205%

3 Mott MacDonald Nederland, Arnhem

69 61 13% 4,5 4,4 2% 1,7 1,1 55%

4 ABO-Group, Goes 10,1 9,3 9% 10,1 9,3 9% 0,7 0,7 -3,0%

Ingenieursbureaus SPECIAL

Grotere ingenieurs bureaus weer aan de leiding

steld door de stikstof- en PFAS-crisis, maar de effecten voor de ingenieursbedrijven vie-len uiteindelijk nog mee. Het verschil in groei tussen grotere en klei-nere bedrijven is te ver-klaren, aangezien klei-nere bedrijven sneller reageren op fluctuaties’, vertelt ir. Jacolien Eijer, directeur van Konink-lijke NLingenieurs. Voor 2020 waren de voor-uitzichten positief, met een grote werk-voorraad in het vizier. De uitbraak van het coronavi-rus in maart heeft dit vertrou-wen echter getem-perd. Eijer: ‘De werkvoorraad wordt langzaam minder en dit zal zich doorzetten in 2021. Er breken span-nende tijden aan voor onze branche en samen met andere branches pleiten we dan ook voor anticyclische investeringen in de bouw en de verduurzaming hiervan. De gesprekken die momenteel lopen tussen opdrachtgevers en opdrachtnemers zien er hoopvol uit, waardoor de klappen voor onze branche hopelijk beperkt blijven.’

Nieuwkomers in de Top 50Dit jaar hebben we weer cijfers van Fugro mogen ontvangen, waardoor de top 3 als vanouds is. Daarnaast hebben we vier nieuw-komers in de lijst. Technolution en KCI the engineers kwamen binnen op plaats 18 en 39 met een wereldwijde omzet van respectieve-lijk € 32 miljoen en € 8,7 miljoen. Goudstik-ker-de Vries en Nobleo kwamen beide bin-nen met een omzet van € 7,4 miljoen, waardoor Goudstikker-de Vries op basis van alfabetische volgorde boven Nobleo is geplaatst. Van de nieuwkomers springt KCI the engi-neers eruit met een wereldwijde omzetstij-ging van 38 %. Het ingenieursbureau, dat twee jaar geleden is overgenomen door Royal IHC, was afgelopen jaar betrokken bij de ontwikkeling van het hyperloop baanwissel-systeem (de Switch) voor Hardt Hyperloop. ‘Royal IHC is één van de sponsoren van Hardt Hyperloop en doet dit middels het inzetten van manuren. Ik ben dan ook vorig jaar gevraagd voor het ontwerpen van het

staalwerk rondom de Switch’, vertelt

Griffin Stuip, sr. structural engi-neer bij KCI the

engineers. Hardt

Hyperloop houdt zich bezig met het ontwik-kelen van een hyperloopsysteem in Europa, met als eerstvolgende stap het ontwerpen en bouwen van een testbaan op cargo schaal in Groningen onder de naam European Hyper-loop Center (EHC). Deze testbaan in Gronin-gen zal bestaan uit een drie kilometer lange vacuümbuis met een werkend wisselsysteem, waarbij de buis zich over een afstand van 132 m moet verbreden en afsplitsen in twee afzonderlijke buizen en na zo’n 500 m weer zal worden samengevoegd tot één enkele buis. Stuip: ‘Vanwege het steeds breder wor-den van de buis, moesten we zoeken naar de juiste vorm hiervoor. Een ronde buis heeft de ideale vorm om een externe druk te weer-staan. Zodra deze ovaal wordt nemen de spanningen in de buiswand zeer snel toe, waardoor dikkere buiswanden en het plaat-sen van verstijvers nodig zou zijn. Uiteinde-lijk is er een compromis gezocht tussen maakbaarheid, toepasbaarheid van het bestaande ophangsysteem van de rails, het ontwerp van de infrastructuur aan de buiten-kant en natuurlijk de prijs. Daaruit is de oval convex als beste vorm gekomen. Dit is een soort ovaal, opgebouwd uit twee zijwanden met constante radius en een conische boven- en onderplaat.’

Ontbrekende spelersOok dit jaar missen wij een aantal spelers die vorig jaar wel in de lijst stonden. Agi-

dens, Inbo, EversPartners Raadgevend Ingenieursbureau, Ingenieursbureau A. Palte en Stantec hebben deze keer geen gegevens aangeleverd. Architectenbureau Inbo uit Woudenberg heeft bovendien aan-gegeven zich niet meer als ingenieursbu-reau te willen profileren. Waalpartners civil engineering, Tritium Advies, Verebus Engineering en Theateradvies bv. hebben dit jaar wel meegedaan, maar vallen net buiten de lijst. (zie kader) Verebus Engi-neering is hierbij de meest opvallende daler, met een wereldwijde omzetdaling van 42 %. Vorig jaar daalde deze omzet ook al met 34 %. Het verschil in omzet komt door het afstoten van de railactiviteiten medio 2018. Deze activiteiten telden toen nog deels mee, maar niet meer in 2019. Ondanks een daling in de omzet noteert Verebus Engineering een winstmarge van 4%.

11TW 11/12

Commentaar

Illustratie is er, zover ik weet, nog niet

Als je de kop mooier uitgelijnd krijg: graag

1 quote lijkt me genoeg. Als je ruimte nodig hebt mag die ene quote er trouwen ook uit

En net als bij de R&D top zijn er weer twee kader-tabellen met de bureaus die net buiten de Top50 vallen. Ik mail je de tabellen. Mogen die er weer in als kaders?

En de alinea die onderaan staat mag ook nog als kader erin

In totaal dus: 3 kaders.

Illustratie van de cover staat ook klaar voor deze pagina

Ik zou het bijschrift weglaten. Is dat oke? <---------- Prima!

TOP 50 NEDERLANDSE INGENIEURSBUREAUS 2020

Omzet en bedrijfsresultaat in miljoenen euro’s Om

zet w

erel

dwijd

201

9

Omze

t wer

eldw

ijd 2

018

% v

eran

deri

ng

Omze

t Ned

erla

nd 2

019

Omze

t Ned

erla

nd 2

018

% v

eran

deri

ng

Wer

knem

ers

2019

in F

TE

Wer

knem

ers

2018

in F

TE

% v

eran

deri

ng

Bed

rijfs

resu

ltaat

201

9

Bed

rijfs

resu

ltaat

201

8

% v

eran

deri

ng

1 Arcadis, Amsterdam 3.473 3.256 7% - - - 27.875 27.000 3% 192 162 18,5%

2 Fugro, Leidschendam 1.631 1.553 5% - - - 10.265 - - 68 30 130,5%

3 Royal HaskoningDHV, Amersfoort 650 599 9% 328 306 7% 5.161 5.252 -2% 17 18 -3,9%

4 Antea Group, Gouda 525 503 4% 294 284 3% 3.318 3.271 1% 24 24 0,0%

5 Bilfinger Tebodin, Den Haag 172 175 -2% 75 90 -17% 3.165 3.090 2% 2,2 2,0 10,0%

6 Witteveen+Bos, Deventer 145 133 9% 110 105 5% 1.147 1.063 8% 20 16 29,3%

7 Tauw Group, Deventer 138 129 7% 93 88 6% 1.090 1.033 6% 6,7 5,4 24,1%

8 Iv-Groep, Papendrecht 126 91 38% 94 84 12% 855 708 21% 4,6 2,0 130,0%

9 Movares, Utrecht 118 109 9% 118 109 8% 893 952 -6% 5,0 5,1 -2,0%

10 DEMCON, Enschede 69 55 26% 46 30 57% 407 290 40% 4,3 4,1 5%

11 BAM Infraconsult, Gouda 67 67 0% 62 62 0% 456 417 9% - - -

12 Oosterhoff Group (voorheen ABT Holding), Velp 62 51 21% 51 47 10% 455 397 15% 7,1 5,1 39%

13 Deerns Groep, Rijswijk 55 49 13% 28 25 11% 450 450 0% - - -

14 RPS, Delft 47 44 7% 47 44 7% 375 374 0% 4,3 4,1 5%

15 Aveco de Bondt, Rijssen 46 48 -4% 46 48 -4% 374 356 5% 1,5 2,8 -46%

16 Lievense Holding, Breda 44 39 12% 42 38 12% 335 294 14% 3,2 2,5 28%

17 Clafis Ingenieus, Heerenveen 35 34 3% 35 32 7% 460 460 0% 2,2 2,1 5%

18 Technolution B.V., Gouda 32 29 11% 30 28 5% 195 - - 3,1 3,7 -16%

19 Nebest Adviesbureau, Vianen 29 27 11% 29 27 11% 220 215 2% 3,3 3,4 -3%

20 Peutz Group, Mook 27 25 5% 18 18 3% 231 218 6% 1,0 1,0 0%

21 Geonius Groep, Schinnen 23 21 8% 22 21 6% 212 162 31% 1,4 1,2 22%

22 DGMR, Arnhem 20 18 13% 20 18 14% 171 141 21% 2,2 1,9 16%

23 Heijmans Infra Ontwerp, Rosmalen 18 19 -7% 18 19 -7% 160 152 5% - - -

24 BK Ingenieurs, IJmuiden 18 16 11% 17 15 11% 145 136 7% 0,9 0,8 -

25 Kragten, Roermond 17 17 1% 17 17 1% 154 154 0% 1,1 0,7 57%

26 TCPM Ingenieurs & Adviseurs, Apeldoorn 16 16 6% 16 15 6% 205 195 5% 1,0 1,2 -17%

27 Heijmans Utiliteit bv Ontwerp & Engineering, Rosmalen 14 14 -3% 14 14 -3% 120 132 -9% - - -

28 MechDes Engineering B.V., Harderwijk 13 11 15% 13 10 29% 135 120 13% 1,6 1,4 14%

29 Roelofs Advies en Ontwerp, Den Ham 13 12 5% 13 12 5% 103 98 5% 0,6 0,4 50%

30 Nieman Raadgevende Ingenieurs, Utrecht 12 12 4% 12 12 4% 110 110 0% 0,9 0,4 125%

31 Van Rossum Holding, Amsterdam 12 11 10% 12 11 10% 116 114 2% 0,9 0,8 13%

32 LBP Sight, Nieuwegein 11 11 -1% 11 11 -1% 104 97 7% 1,0 1,0 0%

33 Uticon Ingenieursgroep, Eindhoven 11 11 1% 5,9 6,9 -14% 87 84 4% - - -

34 AKOS 11 10 6% 11 10 5% 150 130 15% 0,7 0,8 -13%

35 BOOT organiserend ingenieursburo bv, Veenendaal 11 11 4% 11 11 4% 104 98 6% 0,5 0,8 -38%

36 DWA, Bodegraven 11 11 -4% 11 11 -4% 96 93 3% 0,8 1,2 -33%

37 C-Job Naval Architects, Hoofddorp 11 8,4 27% 7,5 6,2 21% 86 78 10% - - -

38 Econsultancy, Swalmen 9,8 8,5 15% 9,8 8,5 15% 119 117 2% 0,3 0,1 200%

39 KCI the engineers BV, Schiedam 8,7 6,3 38% 8,7 6,3 38% 65 - - 0,6 0,2 200%

40 IDDS, Noordwijk 8,6 9,3 -8% 8,6 9,3 -8% 62 62 0% 0,9 1,1 -18%

41 HKV lijn in water, Lelystad 8,4 7,7 9% 7,2 5,2 38% 60 55 9% 0,7 0,8 -13%

42 IOB, Hellevoetsluis 8,2 8,6 -5% 8,2 8,6 -5% 75 69 9% 0,6 0,7 -14%

43 KWA Bedrijfsadviseurs, Amersfoort 8,1 6,9 17% 8,0 6,7 19% 59 55 7% 0,6 0,3 100%

44 AGEL adviseurs, Oosterhout 7,9 7,6 4% 7,9 7,6 4% 71 64 11% 0,3 0,3 0%

45 Mos Grondmechanica BV, Rhoon 7,8 8,5 -8% 7,7 8,2 -6% 70 60 17% 0,5 0,7 -29%

46 IA Groep, Duiven 7,8 7,9 -1% 7,4 7,4 0% 70 70 -1% 1,1 1,4 -21%

47 Goudstikker-de Vries, ‘s-Hertogenbosch 7,4 7,8 -5% 7,4 7,8 -5% 67 - - 0,8 0,8 0%

48 Nobleo Technology, Eindhoven 7,4 7,8 -5% 7,4 7,8 -5% 76 - - 0,4 0,5 -20%

49 Valstar Simonis, Rijswijk 7,2 7,1 1% 7,2 7,1 1% 60 60 0% 0,5 0,6 -17%

50 OmniformGroup B.V., Alblasserdam 6,3 6,9 -9% 6,3 6,9 -9% 71 68 4% 0,3 0,3 0%

De cijfers van de Top 50 zijn verzameld door TW

12TW 11/12Techniek actueel

Schiphol klaar-maken voor de komende 50 jaarGezien de huidige situatie, lijkt er momenteel op Schiphol niet veel te gebeuren. Maar achter de scher-men gebeurt er een heleboel. De voorbereidingen voor de bouw van een nieuwe terminal zijn in volle gang: het definitief ontwerp voor de terminal nadert voltooiing en de voorbereidende werkzaamheden, de enabling works, vorderen ook.MISCHA BRENDEL

‘Ik heb in het verleden projecten gedaan die qua bouwkostenvolume in de buurt kwamen, maar ik heb niet eerder een project gedaan dat zo complex was’, vertelt Jaap Wieden-hoff, integraal ontwerper bij ABT, verant-woordelijk voor de technische uitwerking.ABT won samen met KAAN Architecten en de twee Spaanse bureaus Estudio Lamela en Ineco – gezamenlijk KL AIR – de aanbeste-dingsopdracht voor het ontwerp van de nieuwe terminal. ABT adviseert hierbij over installaties, constructie, geotechniek, bouw-fysica, duurzaamheid en het plan van aanpak en bijbehorende methodieken.‘Kort samengevat was de vraag van Schiphol tweeledig’, zegt Nico Wevers, binnen het pro-ject de ontwerpleider vanuit ABT. ‘Een capa-citeitsuitbreiding van de huidige drie ver-trekhallen én een kwaliteitsimpuls van Schiphol als geheel.’ ‘Je moet eigenlijk spre-ken van een aanvulling en niet van een uit-breiding’, valt Peter Thijssen hem bij. Thijs-sen is de eindverantwoordelijke voor het ABT-gedeelte van het project. ‘Uitbreiding klinkt alsof je een nieuwe garage aan je huis bouwt. En hier gaat het om een volledig op zichzelf staande nieuwbouw.’Dat het een complexe opdracht is, beaamt ook ABT-directielid Sander Dorleijn. ‘Niet alleen ga je met een enorm project aan de slag terwijl alles op Schiphol moet blijven draaien, maar ook alle betrokken stakehol-

ders op Schiphol moet je constant meene-men in het traject.’KL AIR is een internationale joint venture, wat ook de nodige uitdagingen met zich mee-brengt. Thijssen: ‘Dat maakt het complex, maar ook bijzonder in de samenwerking. Je merkt met de twee Spaanse partijen een dui-delijk cultuurverschil, maar daarin merkt je ook juist de gave van de Nederlandse cul-tuur: wij passen ons wel aan.’ Die kracht kan echter meteen ons mankement zijn, stelt hij. ‘We zijn geneigd te reageren vanuit ons eigen handelen en onvoldoende rekening te hou-den met de mogelijkheid dat mensen uit andere culturen anders reageren. Wij Neder-landers spreken in Frankrijk Frans, maar een

Fransman gaat hier geen Nederlands spre-ken.’ Door intensief samen te werken vanaf één projectlocatie in Rotterdam en door de verschillen bespreekbaar te maken, ontstaat er meer begrip voor elkaars achtergronden en handelen.

VeiligheidCorona zet de luchtvaartsector op zijn kop, maar Wiedenhoff verwacht niet dat dit grote gevolgen heeft voor de nieuwe Schipholter-minal. ‘Zo’n terminal bouw je voor vijftig

jaar, als het er geen honderd zijn.’ Er is zelfs verdere uitbreiding mogelijk, licht directielid Dorleijn toe: ‘Vanaf het begin van het ont-werp hebben we daar rekening mee gehou-den. De terminal kan zowel ondergronds als bovengronds eenvoudig worden uitgebreid in de toekomst.’Bij de bouw van de nieuwe terminal speelt veiligheid een grote rol, stelt Wiedenhoff. ‘De wereld is de afgelopen jaren een steeds gro-tere nadruk gaan leggen op safety en secu-rity. Je moet de veiligheid van passagiers en personeel garanderen, maar je krijgt onher-roepelijk te maken met tegenstrijdigheden. Aan de ene kant moet je zorgen dat mensen van buiten niet zo naar binnen kunnen, maar

aan de andere kant moet iedereen er bij een brand snel uit kunnen. Je moet dus oplossin-gen zoeken voor tegenstrijdige eisen.’ Toch wordt de nieuwe terminal geen bunker. Het wordt een grote, open ruimte met een glazen gevel. Wevers spreekt van een kolom-arme ruimte die wordt overspoeld door dag-licht. De beleving van de passagiers staat daarbij centraal. ‘Het meest spannend voor de passagiers zijn de controles’, stelt Wieden-hoff. ‘Ze willen zo snel mogelijk door de bagage- en ticketcontrole heen, die wekken

spanning op. We hebben het gebouw zo ont-worpen dat die controles zo vloeiend moge-lijk gaan. Het gedeelte met de machines waar dit gebeurt, hebben we wat apart gezet. Hier-door ben je als passagier even in een gebied bezig met de incheck en dan ben je daar weer uit en kun je afscheid nemen van familie, koffie- en eettentjes bezoeken, winkels bekij-ken, et cetera. Hierin wijkt het ontwerp af van andere luchthavens.’ Wevers vult aan: ‘Het gaat om natural wayfinding. Enorme driedimensionale vakwerken in het dak maken grote overspanningen mogelijk. Dat maakt de terminal heel erg overzichtelijk.’

Operationeel blijvenDe uitbreiding van de luchthaven moet gebeuren terwijl deze volledig operationeel blijft. Wiedenhoff: ‘Er gaat gebouwd worden in het hart van een operationele luchthaven. We moeten een machine neerzetten die een prettige verblijfsomgeving is voor mensen die er komen en werken, maar tegelijkertijd heeft het hele hoge logistieke en veilig-heidseisen.’Een doorslaggevend aspect van het winnende ontwerp van KL AIR is het dak, dat het tech-nisch hart van de terminal vormt. De techni-sche installaties zijn in dit dak geïntegreerd, zodat onderhoud gepleegd kan worden zon-der tussen de passagiers te hoeven lopen. Dat is prettiger voor de passagiers, maar ook prettiger voor het (onderhouds)personeel van de luchthaven. Wiedenhoff: ‘Bij luchtha-vens is het dak cruciaal: dat geeft vorm aan het gebouw. Tegelijkertijd zijn die daken altijd functieloos. Dat doen we hier anders.’ Door het dak te vullen met installaties en onderhoudsruimtes, krijgt het hoogte en massa. Wiedenhoff: ‘Hierdoor kunnen we er een grote overspanning van maken en heb-ben we nagenoeg geen kolommen in de ruimte nodig, waardoor de ruimte een meer open karakter krijgt.’

Duurzame toekomstEen van de duurzaamheidsaspecten van de nieuwe terminal is dat al het regenwater op het dak wordt opgevangen en wordt herge-bruikt. Wiedenhoff: ‘Schiphol ligt 6 m onder zeeniveau. Al het regenwater dat er valt, moet worden opgepompt. Wat betreft het rioleringsstelsel dat er ligt, zit Schiphol wel zo’n beetje aan zijn maximumcapaciteit. Bij de nieuwe terminal hebben we daarom inge-zet op het uitvlakken van pieken. Het regen-water wordt opgeslagen in enorme bassins in de kelder van het gebouw. Zo kunnen we de pieken opvangen.’In de nieuwe terminal zitten verder veel bio-based en gerecyclede materialen verwerkt. Wiedenhoff: ‘Je moet niet alleen kijken naar of de materialen zelf duurzaam zijn, maar vooral ook of die duurzaam zijn in het onder-houd. We wilden bijvoorbeeld graag houten vloeren, maar die zijn veel gevoeliger voor slijtage en vergen veel meer onderhoud. Dan kun je beter kijken naar biobased kunststof-fen of keramiek-achtige materialen. Tegelij-kertijd moet je kijken of de materialen pas-sen bij de uitstraling en de beleving van het gebouw.’Aan het bagagesysteem wordt via een warm-tepomp een wko gekoppeld. De warmte van het bagagesysteem kan daarmee worden ingezet om indien nodig de terminal te ver-warmen. Samen met nog een boel andere duurzaamheidsmaatregelen, maakt dit de nieuwe terminal energieneutraal. Hiermee lijkt de terminal klaar voor de duurzaam-heidsslag die de luchtvaartsector naar alle waarschijnlijkheid in de toekomst gaat maken.

‘Aan de ene kant moet je zorgen dat mensen van buiten niet zo naar binnen kunnen, maar aan de andere kant moet iedereen er bij een brand snel uit kunnen’

BE

ELD

: KL

AIR

‘Er gaat gebouwd worden in het hart van

een operationele luchthaven’

‘Je zoekt oplossingen voor tegenstrijdige eisen’

Ingenieursbureaus SPECIAL

Top 50 Nederlandse Ingenieursbureaus 2020Advies- en ingenieursbureau AKOS staat dit jaar met een wereldwijde omzet van € 11 miljoen op de 34e plaats in de Top 50 Nederlandse Ingenieursbureaus 2020. Met een stijging van € 0,6 miljoen (6 %) schuift het bureau twee plekken omhoog. In Nederland ziet het bedrijf zijn omzet stijgen met € 0,5 miljoen (5 %). AKOS noteert bovendien een winstmarge van 6%. De cij-fers van AKOS voor komend jaar zullen ongetwijfeld beïnvloed worden door de coronacrisis. Toch kijkt directeur Wouter van Ree met veel vertrouwen uit naar de komende tijd, blijkt uit een recent interview met FME, de ondernemersorganisatie voor de technologische industrie. Van Ree: ‘De dip zal diep zijn en ook bij ons flink pijn doen maar ik richt mij liever op de zaken die ik wel kan beïnvloeden. We pakken nu de kans om relaties te verstevigen en ontwikkelin-gen te versnellen. Dan zijn we klaar voor de golf omhoog die er hierna ongetwijfeld gaat komen.’

13TW 11/12 Techniek actueel

MEEgroeilift voor hoogste woontoren BeneluxIn samenwerking met Mitsubishi Elevator Europe (MEE) werkte AKOS de afgelopen jaren aan de zoge-heten ‘MEEgroeilift’, waarvan er begin dit jaar twee zijn geplaatst in de Zalmhaventoren in Rotterdam. Deze innovatieve lift groeit als het ware mee met de bouw van de 215 meter hoge woontoren, die naar verwachting in 2022 wordt opgeleverd. ‘De lift is in eerste instantie bedoeld om de bouwvakkers te ont-lasten in traplopen en hierdoor tijd te besparen’, zegt Patrick Orie, lead mechanical engineer bij AKOS.INDRA WAARDENBURG

Eind 2017 benaderde MEE het advies- en ingenieursbureau AKOS voor de ontwikke-ling van een innovatieve lift. ‘Het van oor-sprong Japanse bedrijf was als liftleverancier en adviseur verticale mobiliteit betrokken bij de ontwikkeling en bouw van de Zalmhaven-toren en werd gevraagd om hierbij ook een bouwlift te leveren. Aangezien ze die nog niet hadden, moest die eerst nog ontworpen en getest worden. Hiervoor wilden zij graag iemand aantrekken vanuit AKOS, die met een frisse blik deze ontwikkeling en uitwer-king samen met de engineers van MEE kon oppakken’, vertelt Orie. Zelf was hij tot dat moment alleen een gebruiker van liften, maar met zijn werktuigbouwkundige achter-grond is hij wel met een aantal ideeën geko-men voor deze MEEgroeilift. Orie: ‘Tegelij-kertijd hebben de engineers van MEE mij weer behoed voor eventuele valkuilen.’ Eind 2019 werd de MEEgroeilift succesvol getest in een toren van 12 tot 13 m, gebouwd op het terrein van MEE in Veenendaal. Na goedkeu-ring van het Liftkeuringsinstituut, zijn twee groeiliften inmiddels in gebruik genomen. ‘Anderhalve maand geleden heeft de eerste groeistap plaatsgevonden. Vanwege het coro-

navirus heb ik het helaas nog niet met eigen ogen kunnen zien’, zegt Orie.

Per vier verdiepingenDe MEEgroeilift bestaat uit drie componen-ten: de kabelruimte, de machinekamer en de kooi. De machinekamer wordt in eerste instantie ongeveer ter hoogte van de zevende verdieping geplaatst. Orie: ‘Door middel van schuifbalken aan de onderzijde steunt deze machinekamer aan de voorzijde op de deur-opening van de schacht en aan de achterzijde worden de balken in twee nissen geschoven. Daaronder bevestigen we dan de kooi en het

tegengewicht. Boven de machinekamer zit de kabelruimte, waar de volledige kabellengte zich al vanaf het begin van de bouw in de rol-ruimte bevindt. Ook de volledige compensa-tiekabel wordt direct meegenomen in de bouw. Die zit onder de kooi op een haspel.’Na het plaatsen van het systeem kan de lift de eerste vier verdiepingen bedienen. Elke

week komt er weer een verdieping bij en na vier weken wordt de machinekamer met behulp van een portaalkraan vier verdiepin-gen omhoog gehesen. Het verplaatsen van de lift duurt ongeveer een dag en om te voorko-men dat de bouwvakkers tijdens deze dag de volledige hoogte moeten lopen, is er gekozen voor twee MEEgroeiliften. ‘Daarnaast zou het voor de bouwvakkers vervelend zijn dat ze vier weken moeten wachten tot de lift weer omhoog wordt geplaatst. Dat betekent dat ze op een gegeven moment alsnog zeven verdiepingen omhoog moeten lopen. Elke twee weken wordt één van de liften dan ook

omhoog geplaatst’, vertelt Orie.

Innovatief klemsysteemDe machinekamer bevat twee tractiesyste-men; één is bedoeld voor het laten rijden van de lift en de andere dient voor het afrollen van de extra lange staalkabel. Deze kabel wordt met een klemsysteem op zijn plek

gehouden. Orie: ‘En dit was dan ook gelijk de grootste uitdaging, want de kabel moet stevig klemmen zonder te beschadigen. Hiervoor heb ik samen met de collega’s van MEE een constructie bedacht met voldoende klem-kracht, maar met zeer lage vlaktedruk om beschadigingen te voorkomen. Het klinkt nu eenvoudig, maar het ontwerpen van deze kabelklem heeft toch echt even geduurd.’ Naast het ontwerpen van een innovatief klemsysteem was het omhoog plaatsen van de MEEgroeilift op zichzelf ook al een uitda-ging. Dat moet namelijk heel langzaam gebeuren. Verder worden de liften na elke omhoog plaatsing opnieuw gekeurd door het Liftkeuringsinstituut.

Als het gebouw over 1,5 jaar wordt opgele-verd, kunnen de groeiliften op een eenvou-dige manier worden omgebouwd. ‘De basis-componenten zijn natuurlijk al aanwezig. De collega’s van MEE hoeven alleen de liftkooi met buitendeuren, het tegengewicht en een van de twee tractiemachines te vernieuwen. In eerste instantie was de liftkooi alleen bedoeld voor personenvervoer, maar later bleek hij ook nodig te zijn om interieurdeu-ren naar boven te krijgen. Hiervoor hebben we de liftkooi moeten aanpassen. Daarnaast ziet de lift er na 1,5 jaar intensief gebruik natuurlijk niet meer zo netjes uit’, zegt Orie. Het vervangen van één van de tractiesyste-men is nodig voor het versnellen van de uit-eindelijke lift; zo wordt de snelheid verhoogd van 2 m/s tot 6 m/s. De 215 meter hoge Zalmhaventoren met 59 verdiepingen zal uit-eindelijk beschikken over vier liften.

CoronacrisisSinds AKOS ruim twee jaar geleden bena-derd werd door de liftleverancier voor het ontwikkelen van de MEEgroeilift, werkt Orie nog steeds voor Mitsibishu Elevator Europe. Orie: ‘Ik werk nu aan de ontwikke-ling van een nieuwe lift volgens de nieuwe Europese norm 2014/33/EU, die vier jaar geleden in werking trad. Daarnaast werk ik tegelijkertijd aan verschillende andere pro-jecten vanuit AKOS.’ Vanwege de coronacri-sis werkt ook Orie sinds 15 maart thuis net als andere collega’s, maar de meeste opdrachten gaan (gedeeltelijk) wel door. ‘We waren in het begin wat voorzichtig, zoals vele andere bedrijven, maar als AKOS staan we er nog steeds goed voor en zijn juist als Industrial Development Partner positief om samen goed door deze crisis te komen’, aldus Orie.

Commentaar

Hoi Yvonne, kan je de foto erin zetten en de laatste alinea in een kader zetten?

De 215 meter hoge Zalmhaventoren met 59 verdiepingen zal uiteindelijk beschikken over vier liften.

AK

OS

‘Elke twee weken wordt één van de liften

omhoog geplaatst’

Als het gebouw wordt opgeleverd, kunnen de groeiliften op eeneenvoudig worden omgebouwd

Ingenieursbureaus SPECIAL

14TW 11/12Techniek actueel

Een kubusvormige sensor, duurzame fabriek en stalen brugg enMISCHA BRENDEL

DUURZAME FABRIEK IN ROTTERDAMS HAVENGEBIED DOOR KRAGTEN B.V.

Op de Rotterdamse Maasvlakte verrijst momenteel een nieuwe smoothiefabriek. ‘The Blender’ van Innocent Drinks moet begin 2021 voltooid zijn en de eerste CO2-neutrale fabriek van Europa worden. In een consortium met architectenbureau Van Aken en Aronsohn Raadgevende Ingenieurs wist Kragten B.V. de opdracht binnen te slepen. Projectleider Jeroen Heijmans noemt de opdracht bijzonder, in meerdere aspecten. ‘De locatie van de fabriek is pittig, want deze wordt hard aangevallen door het weer. De kans bestaat zelfs dat deze bij springtij onder water kan komen.’ Kragten kwam met de onconventionele oplossing om de fabrieksvloer 1,2 m boven het maaiveld te zet-ten, om deze niet te laten overstromen.

De hoofdmoot is echter duurzaamheid. Heijmans: ‘Dat zit overal in verwerkt, bijvoorbeeld ook in de meest efficiënte transportbe-wegingen op het terrein: geen onnodige verkeerslussen of verbin-dingen. En veel groen op het terrein.’ Innocent Drinks wil met The Blender het certificaat BREEAM Excellent voor duurzaam-heid behalen.Een grote vijver van 4.800 m³ op het terrein kan het hemelwater bergen. Niet alleen functioneel, maar ook een mooie aankleding van het terrein. Heijmans: ‘Mensen kunnen op het terrein een fijn ommetje maken, wat echt bijzonder is midden in zo’n groot industrieel havencomplex.’ The Blender wordt daarmee in elk opzicht bijzonder.

KUBUS VAN TECHNOLUTION TELT FIETSERS EN VOETGANGERSDe gemeente Groningen wil graag in kaart brengen hoe(veel) fietsers en voetgangers zich in de stad bewegen. Hiertoe hebben ze de hulp ingeschakeld van Technolution, dat een verkeersmanagementsysteem heeft ontwikkeld dat dit gedetailleerd in kaart kan brengen, zonder daarbij de privacyregels te schenden.‘In 2015 vroeg de stad Kopenhagen ons om de fietsers in de stad te monitoren, zodat zij hun reistijd konden verbeteren’, vertelt

Michael Dubbeldam, domeinarchitect mobiliteit en AI-deskundige bij Technolution. ‘We ontdekten dat er nog geen technologie was die dit betrouwbaar kon meten. We zijn toen samen met Kopenhagen aan de ontwikkeling van een systeem begonnen, dat dit wel kan.’ Ook de gemeente Rotterdam sloot zich aan bij de ontwikkeling.Inmiddels hangt het systeem, de Flowcube, in Groningen. De compacte, kubusvormige sensor meet 13x13x13 cm en bevat een cameracomponent en een verwerkingscompo-nent. Het systeem, dat met deep learning werkt, herkent individuele fietsers en voetgangers en geeft deze een waarde, die het uploadt naar de cloud. Er worden dus geen camerabeelden opgeslagen en data blijven slechts twintig minuten bewaard.Dat is echter ruim voldoende om inzicht in de fietsers- en voetgangersstromen te geven, iets dat in de huidige 1,5 meter-maatschappij een toegevoegde waarde kan hebben. Groningen maakt intussen al dankbaar gebruik van de data.

NIEUWBOUW EUROPEES GENEES-MIDDELEN AGENT-SCHAP DOOR BOUW-COMBINATIE EMAEen van de gevolgen van de Brexit is een nieuw kantoor voor het Europees Geneesmiddelen Agentschap (EMA), in Amsterdam. Bouwcombinatie EMA, een samen-werking van Dura Vermeer en Heijmans, leverde de nieuwbouw op 15 november 2019 op.Het circa 39.000 m² grote gebouw is 81 m hoog en telt negentien verdie-pingen en zeven grote vergaderzalen. Bijzonder is de snelheid van het ont-werp en de realisatie, zegt Frans Rombouts, projectdirecteur van Bouwcombinatie EMA. Het gebouw werd in achttien maanden gereali-seerd. ‘Het vergt echt een andere manier van denken en werken om dit met alle partijen voor elkaar te krij-gen’, aldus Rombouts. Om eerder te kunnen starten met de bouw, knipte Bouwcombinatie EMA het ontwerp in bouwdelen op. Hierdoor konden de heipalen al de grond in, terwijl op andere onderdelen het definitieve ontwerp nog werd uitgewerkt.‘Een ander bijzonder aspect is de groene wand in het pand’, zegt Rombouts. Deze 60 m hoge wand in het atrium rijkt tot de top van het gebouw; er zitten ruim 52.000 plant-jes in verwerkt.Ook aan duurzaamheid wordt veel waarde gehecht: individuele warmte- en kouderegeling, bewegingsgevoe-lige lichtsensoren en het gebruik van stadswarmte moeten het energiever-bruik optimaliseren.Rombouts: ‘Bij dit project zijn Heijmans en Dura Vermeer als part-ners opgetrokken en het is ons samen gelukt dit uitdagende project op tijd succesvol te voltooien.’

FOTO

: KR

AG

TEN

B.V

.

FOTO

: CO

RN

É B

AST

IAA

NSE

N

BE

ELD

: TE

CH

NO

LUTI

ON

15TW 11/12 Techniek actueel

Een kubusvormige sensor, duurzame fabriek en stalen brugg en

UNILEVER FOODS INNOVATION CENTRE DOOR DWAHet energieneutrale Foods Innovation Centre van Unilever is een van de meest duurzame gebouwen ter wereld. Dit is extra indrukwekkend als gekeken wordt naar de diversiteit aan functies en faciliteiten, vertelt Arie Huisman, managing partner bij DWA. ‘Het gebouw bevat onder meer een pilot plant, laboratoria, keu-kens, kantoren, keukens en restauratieve functies. Deze diversiteit aan functies en procesgerelateerde installaties zorgde voor extra complexiteit om de duurzaam-heidsambities en energieneutraliteit waar te maken.’ Samen met Dura Vermeer en andere bouwteamleden (waaronder DWA) is het gebouw in korte tijd ontwikkeld en gerealiseerd; december vorig jaar opende de koning het duurzame Foods Innovation Centre.Ambitieus was de BREEAM-ambitie die tijdens de realisatie verhoogd is naar Outstanding, het hoogst haalbare niveau. DWA – verantwoordelijk als installatie-/BREEAM-adviseur – ontwikkelde samen met Unilever en Dura Vermeer een road-map op basis waarvan deze ambitie waargemaakt is.De duurzaamheidsambitie is vanaf het eerste initiatief in de tenderfase integraal meegenomen in het ontwerpproces. Er is ontworpen conform de Trias Energetica, waarbij terugdringing van het energieverbruik ook speerpunt is. Dit is onder andere bereikt door de compacte bouwvorm en zeer hoogwaardige gebouwschil. Een tweede speerpunt is smart sensoring, waarmee energie en ventilatie volledig zijn afgestemd op gebruik. Zo worden naast temperatuur bijvoorbeeld VOS, CO2- en vochtgehalte gemeten om alles zo nauwkeurig mogelijk te regelen. Hierdoor is het gezondheidsaspect voor medewerkers ook zeer prominent aanwezig.

LEVENSDUURONDERZOEK VASTE STALEN BRUGGEN DOOR MOVARES, IV INFRA EN PROCLASS

Rijkswaterstaat staat een grote vervangings- en renovatieopgave te wachten, waar-onder ook vaste stalen bruggen. Manager Onderzoeksprogramma Vervanging & Renovatie bij RWS Wouter Van Schelt: ‘We brengen van alle vaste stalen bruggen landelijk in kaart wat de restlevensduur is en welke maatregelen per brug nodig zijn. Hiervoor schakelde RWS de combinatie IV-Infra, Movares en ProClass in.’ Het is landelijk de eerste keer dat grootschalig onderzoek op deze manier wordt aangepakt. ‘ProClass verzamelt alle archiefstukken van bruggen en digitaliseert en ordent deze gegevens, zodat er een database ontstaat met gegevens over de stalen brug-gen’, vertelt Gert Visser, binnen Movares commercieel verantwoordelijk voor het contact met RWS en nauw betrokken bij de samenwerking met IV Infra in dit project.Visser: ‘Jarenlang inspecteerden we bruggen visueel: kijken naar de bruggen en uitspraken doen over de staat en het mogelijke onderhoud. Maar in dit project gaat het veel dieper en onderzoeken we ook dingen die we niet kunnen zien.’‘Een belangrijk deel van het project is een quickscan van de brug’, vertelt Pieter van Lierop van IV Infra. Daarbij worden er zoveel mogelijk archiefdata van een brug verzameld en vervolgens wordt daar een rekenkundige analyse, ontwikkeld door TNO, op losgelaten. Van Lierop: ‘Daaruit rollen resultaten over de constructieve vei-ligheid en technische restlevensduur van de brug.’ Hij benadrukt dat de quickscan slechts een deel van het onderzoek omvat. Het uiteindelijke resultaat moet ant-woord geven op de vraag welke bruggen als eerste moeten worden aagepakt.Visser: ‘We zitten nu in de opstartfase en we verzamelen de eerste gegevens van een twintigtal bruggen. Hierna volgt een evaluatie en dan besluit RWS hoe het vervolg van het project in te richten.’

COMPLEET NIEUWE, ENERGIENEUTRALE WOONWIJK VOOR AMSTERDAM DOOR SWECO EN HET INGENIEURSBUREAU AMSTERDAMOp Strandeiland verrijzen maar liefst 8.000 energieneutrale, gasloze woningen. Het wordt een van de grootste stadswijken van Amsterdam en is onderdeel van IJburg 2.‘Strandeiland wordt de komende twintig jaar ontwikkeld en heeft zelfs de ambitie om energie-leverend te worden’, aldus Jan Uidam, van het Ingenieursbureau van de gemeente Amsterdam. Hiertoe wordt er niet alleen WKO ingezet, maar wordt er ook circulair gebouwd.‘Bijzonder is dat we de WKO combineren met Nieuwe Sanitatie’, vertelt Peter van Dyck, team-manager bij Sweco. ‘We gebruiken de warmte uit het grijze water om de woningen van warmte te voorzien. Het zwarte water vergisten we op het eiland en vervolgens gebruiken we ook die warmte voor het verwarmen van de woningen.’ Toch zal met name het oppervlaktewater van het IJmeer gebruikt worden voor de warmtevoorziening, waarmee in de zomer een warmte-buffer wordt aangelegd.Ook opmerkelijk is dat er gemikt wordt op een exploitatieduur van maar liefst vijftig jaar. ‘Je hebt daarbij natuurlijk te maken met de technische levensduur van de installaties’, aldus Wiedjai Sewgobind, adviseur duurzame energie bij Sweco. ‘Dus maken we diverse risico-inven-tarisaties, want je kunt niet nu al voorzien hoe die installaties er over dertig jaar aan toe zijn.’Strandeiland wordt nu opgespoten. In 2023 wordt gestart met de bouw van de eerste woningen.

IngenieursbureausSPECIAL

FOTO

: SW

EC

O

BE

ELD

: ©O

SSIP

FOTO

: RIJ

KSW

ATE

RST

AAT

IN SAMENWERKING MET

16TW 11/12

BE

IDE

FOTO

’S: R

IJK

SWAT

ER

STA

AT

De Blankenburgverbinding: een enorm project dat het vol zit met technische hoogstandjes

Een landtunnel en een afgezonken tunnel voor de A24In 2024 moet het klaar zijn: De Blankenburgverbinding die de A20 bij Vlaardingen en de A15 bij Rozenburg met elkaar verbindt. Deze nieuwe snelweg, de A24, krijgt twee grote knooppunten, een landtunnel en een afgezon-ken tunnel onder het Scheur. Willem Cijsouw is als trainee dagelijks betrokken bij de werk-zaamheden die momenteel in volle gang zijn. Een unieke bele-ving want naast de enorme schaal van dit project zit het vol met technische hoogstandjes.ARMAND VAN WIJCK

’Ik werk sinds begin april aan de Blanken-burgverbinding. Het is één van de grootste infrastructurele projecten die we momenteel in Nederland hebben’, begint Cijsouw zijn verhaal. ‘Als trainee heb je een opdracht van een half jaar. Die van mij is voornamelijk gericht op het risicomanagement van dit pro-ject.’ Bouwconsortium BAAK (Ballast Nedam, DEME Group en Macquarie) ver-zorgt de bouw en Rijkswaterstaat monitort alles risicogestuurd. Het technisch team waar Cijsouw in werkt, overlegt dagelijks met de aannemer en voert wekelijks waarnemingen uit voor risicovolle aspecten van de bouw zoals veiligheid, de wapening en de kwaliteit van het beton. Dit onder andere aan de hand van een gedetailleerde checklist. Cijsouw: ‘Naast het monitoren zorg ik ervoor dat deze lijst actueel blijft en verwerk ik alles in ons datasysteem. Verder letten we op de veilig-heid van de werkzaamheden en besteden we veel aandacht aan goed en transparant con-tact met de aannemer.’

Bouwputten van 25 m diepDe nieuwe verbinding bestaat uit een aan-eenschakeling van vele kunstwerken en bestaat uit drie deelprojecten. Ten eerste zijn er de verkeersknopen waarmee de nieuwe snelweg A24 straks aansluit op de bestaande A15 en A20. Daarnaast zijn er twee tunnels en als laatste de verkeerstech-nische en tunneltechnische installaties. Op de bodem van de Nieuwe Maas, ter hoogte van het Scheur en de Nieuwe Waterweg, komt op een diepte van -30 m NAP de 945 m lange Maasdeltatunnel. Centraal in deze

afgezonken tunnel staan twee afzinkelemen-ten van 200 m bij 42 m bij 12 m (l x b x h), groot genoeg voor twee tunnelbuizen met ieder drie rijstroken en een middentunnel-kanaal. ‘Het afzinken van de elementen wordt een uitdagende klus vanwege de grote omvang en grote krachten waarmee we te maken krijgen, zoals rivierstromingen’, licht Cijsouw toe. ‘Het afzinken zal pas plaatsvin-den in 2023, maar we zijn daarvoor nu al bezig met de voorbereidende werkzaamhe-den zoals het toetsen van de ontwerp- en werkplannen.’ Momenteel vindt de aanleg van twee enorme bouwputten aan beide overzijden plaats. Deze zijn inmiddels al 10 m diep ontgraven en bereiken uiteindelijk een diepte van 25 m in de tweede helft van 2021. Het bijzondere is dat de aannemer de afzinkelementen ter plekke in de bouwput-ten zal maken, bovenop het betonnen stem-pelraam van de tunnel. Deze bouwwijze beperkt enorm de hinder voor de drukke vaarweg. Het knooppunt met de A15 aan de zuidkant van de rivier komt op en deels in een grote grondberg te liggen, genaamd De Blankenberg. De grond hiervoor is groten-deels vrijgekomen bij het aanleggen van de tunneltoerit van de Maasdeltatunnel.

Onderwater ontgravenDe andere tunnel, de 510 m lange Holland-tunnel, zal de Aalkeetpolder doorkruisen, bestaan uit twee tunnelbuizen met ieder drie rijstroken. Ter hoogte van de Zuidbuurt, ten westen van Vlaardingen, ligt de tunnel volle-dig verdiept onder het landschap. Na de aan-leg zal het polderlandschap boven de tunnel

doorlopen. ‘Voor deze tunnel zijn we nog bezig met de bouwkuip en het voorbereiden van de ondergrond’, aldus Cijsouw. ‘Omdat we in de bouwkuipen van beide tunnels diep ontgraven moeten we ervoor zorgen dat de grondwaterdruk niet te hoog wordt. Daarom zullen we in verschillende fases van de bouw de bouwkuip onder water zetten en vervol-gens nat ontgraven. Op die manier gaan we de opstuwende kracht van de waterdruk tegen. Als deze delen op diepte zijn (tot -25 m NAP) zullen we onderwaterbeton storten.’Het werk aan de knooppunten en beide tun-nels is momenteel dus in volle gang. Het nieuwe knooppunt Rozenburg van de A24 met de A15 vormde volgens Cijsouw een bij-zondere situatie. ‘Direct aan de noordkant van de knoop loopt een leidingenstrook waarop we niet mogen werken om verzak-king van de leidingen te voorkomen. Som-mige onderdelen, zoals de viaducten die enkele miljoenen kilo’s zwaar zijn, hebben we daarom eerst voorgebouwd naast de defi-nitieve locatie. Daarna zijn ze op een tafel-constructie in een dag over de leidingen-strook heen geschoven, naar hun locatie 45 m verderop.

WereldtopniveauCijsouw is geïntrigeerd door de omvang van het project en vooral de grote schaal maakt een diepe indruk. ‘Wanneer ik in de bouw-kuipen voor de zinktunnel aan het werk ben, kijk ik tegen gigantische stalen combiwanden aan die momenteel het water moeten keren en zie ik vlak daarboven grote schepen de Botlekhaven in varen. Dat maak je niet op

iedere bouwplaats mee.’ Dit is ook een van de redenen dat hij bij Rijkswaterstaat aan de slag is gegaan als trainee. ‘Je krijgt hier de kans om aan de grootste en meest bijzondere infrastructurele projecten van Nederland te werken. Wat we in Nederland op civiel gebied doen is van wereldtopniveau, zowel de droge als natte infrastructuur, en dit pro-ject is daar een prachtig voorbeeld van. Maar er zijn er nog zoveel meer zoals deze in Nederland. Dus inhoudelijk is het iedere keer weer smullen.’Het traineeship komt hem daarbij goed van pas. ‘Je zit ieder half jaar op een ander pro-ject met een andere rol. Daardoor leer je naast inhoudelijke kennis ook over wat je voorkeuren zijn.’ Cijsouw heeft wekelijks een bijeenkomst met de andere trainees. Ze wis-selen dan ervaringen en adviezen uit en orga-niseren vakinhoudelijke activiteiten zoals excursies en lezingen. Daarnaast voelde Cijs-ouw zich vooral aangetrokken tot de maat-schappelijke impact die deze projecten met zich meebrengen. ‘Zo verbeteren we met de Blankenburgverbinding de mobiliteit van Rotterdam, wat goed is voor de bereikbaar-heid van ons land en onze economie. Breed getrokken is het de hoofdtaak van Rijkswa-terstaat om Nederland veilig, leefbaar en bereikbaar te houden. Het is prachtig om daar onderdeel van uit te mogen maken.’

’Wat we in Nederland op civiel gebied doen is van wereldtopniveau, zowel de droge als natte infrastructuur, en dit project is daar een prachtig voorbeeld van’

Voor meer informatie over werken bij Rijkswaterstaat en vacatures kijk op: werkenbij.rws.nl of volg het Instagram-account startenbijrijkswaterstaat

RIJKSWATERSTAAT

Achtergrond

ANALYSE UIT DE MEDIA

COLUMN

17TW 11/12

Klimaat ja, aardgasvrij mwahGERALD SCHUT

Vorige maand kwam het Programma Aardgasvrije Wijken (PAW) onder vuur te liggen van de Algemene Rekenkamer. De doelen verschuiven, termen worden niet gedefinieerd, er was sprake van ‘geld zoekt project’ en de resultaten zijn niet te evalueren, want er wordt niet geteld. ‘De snel-heid waarmee het programma is gestart heeft niet bijgedragen aan de kwaliteit,’ schrijft de Rekenkamer. In het klimaatakkoord is afgesproken dat in 2030 1,5 miljoen woningen ‘aardgasvrij’ zijn zodat in 2050 alle 7 miljoen woningen en 1 miljoen kanto-ren aardgasvrij zijn. Maar met de beschikbare middelen ‘kan de minis-ter de gewekte verwachtingen niet waarmaken’. Ook de geambieerde 30.000 tot 50.000 aardgasvrije woningen aan het einde van deze kabinetsperiode worden niet geleverd. En hoe de gedroomde ‘vliegwielfunc-tie’ van het PAW zou moeten werken is onduidelijk. Tenslotte is niet duide-lijk waar het geld aan besteed wordt. De kritiek is niet mals.

Groot gatVrijwel tegelijkertijd kwam het Soci-aal Cultureel Planbureau (SCP) met ‘Op weg naar aardgasvrij wonen; De energietransitie vanuit burgerper-spectief’. Het planbureau constateert dat er een vrij groot gat zit tussen de bezorgdheid om klimaatverandering (77 %), het enthousiasme over ener-giebesparing (77 %) en het stimuleren van duurzame energie (76 %) onder de bevolking enerzijds en de steun voor de transitie naar aardgasvrij wonen (49 %) anderzijds. Het SCP wijst ook op een onderzoek van I&O Research van vorig jaar waarbij de helft van de respondenten de stelling ‘Ik vind het belachelijk dat we in Nederland voorop proberen te lopen met van het gas af’ onder-schreef. Ook bij een peiling van Hier Klimaatbureau was slechts 48 % voor

het aardgasvrij beleid.Nog groter dan de tegenstand tegen aardgasvrij wonen is volgens het SCP de aarzeling om de cv-ketel te vervan-gen. Slecht 10 % van de mensen is het oneens met de stelling ‘Ik vind het moeilijk om te bepalen wat een goed alternatief zou zijn voor mijn cv-ketel’. Dat zal aan de ene kant te maken hebben met onbekendheid met andere verwarmingsbronnen waar het Programma Aardgasvrije Wijken nu juist iets aan hoopt te veranderen. Maar het heeft ook te maken met onzekerheid over de kosten en de vraag of geld niet slimmer besteed kan worden om klimaatdoelen te halen dan door de gasaansluiting van woningen dicht te draaien.

Hybride warmtepompIn de podcast Bontenbal & de Boer wijst Henri Bontenbal van netbeheer-

der Stedin erop dat in 24 van de 27 proeftuinen voor aardgasvrije wijken vrij ordinaire warmtenetten worden aangelegd. ‘Leren we daar nou heel veel of zijn we gewoon bezig warmte-netten een onrendabele business case overeind te laten houden?’ Bontenbal pleit ervoor om ook de hybride warm-tepomp een plekje in de proeftuinen te geven. Op een bierviltje. Stel: voor € 15 duizend kan je een woning 100 % aardgasvrij overzetten op een warmte-net. Of je kan voor datzelfde bedrag 4 woningen een hybride warmtepomp geven, die de helft van het gasver-bruik reduceert. Dan heb je met de hybride warmtepomp twee keer zoveel opbrengst van je euro. ‘Dat soort afwegingen zitten helemaal niet in het programma,’ klaagt Bontenbal. ‘Dat is een weeffout en dat zou de Tweede Kamer moeten herstellen.’ bit.ly/3hwNXXO

‘The introduction of an inven-tion is a time fraught with combating stupidity and jea-lousy, inertia and venom, furtive resistance and an open conflict of interests, an appal-ling time spent battling with people, a martyrdom to be overcome even if the inven-tion is a success.’JOURNALIST MATT RIDLEY CITEERT RUDOLF DIESEL, DE UIT-VINDER VAN DE DIESELMOTOR. DIESEL ZOU KORT NA DEZE WOORDEN ZELFMOORD PLEGEN. (HOW INNOVATION WORKS, HARPERCOLLINS, 2020)

‘Dit is precies waar de protes-ten nu over gaan. Die AI-systemen laten gewoon zien wat we al driehonderd jaar fout doen en geven kei-hard terug hoe racistisch we zelf zijn.’HOOGLERAAR JEROEN VAN DEN HOVEN (TU DELFT), REA-GEERT OP DE AANKONDIGING VAN AMAZON, DAT HET EEN JAAR LANG STOPT MET LEVEREN VAN GEZICHTSHERKEN-NINGSSOFTWARE AAN DE AMERIKAANSE POLITIE. (DE VOLKSKRANT, 11 JUNI)

‘In tijden van crisis kunnen wetenschappers advies geven aan beleidsmakers, maar ze kunnen geen politieke dilem-ma’s oplossen. […] Het grote gevaar is om politieke beslis-singen te verkleden als weten-schappelijke.’DIRECTEUR-GENERAAL STEPHEN QUEST VAN HET ONDER-ZOEKSCENTRUM VAN DE EUROPESE COMMISSIE JRC OVER DE VRAAG WAAROM LANDEN ZO VERSCHILLEND REAGEER-DEN OP COVID-19. (SCIENCE|BUSINESS, 4 JUNI)

‘Aan het aantal keer per jaar dat een stoep mag worden geopend, of de periode daar-tussen, is geen limiet verbon-den als het gaat om het aanleggen van een glasvezel-netwerk.’EEN WOORDVOERDER VAN DE GEMEENTE DEN HAAG ZEGT DAT HET NIET MOGELIJK WAS OM KPN TE VERBIEDEN EEN GLASVEZELNETWERK AAN TE LEGGEN IN DE WIJK WAAR T-MOBILE ZOJUIST AL EEN NETWERK HEEFT AANGELEGD. (DEN HAAG CENTRAAL, 23 MEI)

Groeiend panopticum

In The Circle, een roman van Dave Eggers waarin één Google/Facebook/Apple-achtig bedrijf steeds meer kennis en daarmee controle krijgt over het doen en laten van iedereen, spelen camera’s een hoofdrol. Begonnen als een handige manier om de surfcondities in de gaten te houden, zijn de camera’s al snel alomtegen-woordig. Ze zijn zo goedkoop dat je ze overal kunt opplak-ken, waarna ze verbonden

worden met een cloud en iedereen kan zien wat er op elk moment op elke plek in de wereld gebeurt.SeeChange, heet dit organisch groeiende panopticum, een cruciaal onderdeel van de door Eggers beschreven dystopie waarin elk begrip van privacy verdwijnt. Terwijl het in klas-sieke doemdenkende toe-komstvisies meestal draait om een machtige staat die met nieuwe technologie zijn wil aan de burgers oplegt (Brave New World, 1984) is het in The Cir-cle gewoon een commercieel bedrijf dat de macht grijpt, en zijn het individuele consumen-ten die daar uit min of meer vrije wil voor kiezen (al is die keuze zo collectief dat ont-snappen uiteindelijk niet mogelijk blijkt).Die plakcameraatjes zijn er nog niet, maar mobiele tele-foons komen in de buurt. Mil-

jarden mensen kunnen op elk moment van de dag opnemen wat er op hun pad komt, en dat delen via sociale media. Er is geen interface dat al die waar-nemingen naar tijd en locatie ordent, maar in de beelden-soep die elke dag weer wordt bereid komen de belangrijkste beelden vanzelf bovendrijven. Zoals die van de dood van George Floyd.Zou er zoveel ophef zijn ont-staan als niet was gefilmd hoe 4 politieagenten hem over-meesteren, hoe één bijna 9 minuten een knie in zijn nek zet, waarna te horen is hoe hij om zijn moeder roept?Nee – nadat andere filmpjes van politiegeweld tegen zwarte Amerikanen de afgelopen jaren al tot protesten leidden onder met name andere zwarte Amerikanen, heeft de video van Floyd de politieke opinie met tientallen procenten

doen kantelen. Ineens zien ook witte Amerikanen dat er iets mis is. Ineens ziet een meer-derheid iets dat niet meer te negeren is: in dit land ver-moorden witte mensen zwarte mensen, en denken witte men-sen dat ze daarmee weg kun-nen komen.Silicon Valley heeft allerlei maatschappelijke ontwikkelin-gen in gang gezet die dystopi-sche trekjes vertonen – de pri-vacy-exploitatie, polarisatie en gegroeide concentratie van macht en rijkdom hebben hun eindpunt nog niet bereikt. Maar dat de Californische technologie een middel zou worden om machtsmisbrui-kers te controleren en ter ver-antwoording te roepen is een bevestiging dat de utopische dromen van de libertarische hippies die (mede) aan de wieg stonden van de tech-revolutie ook bewaarheid zijn.

MICHAEL PERSSON IS CORRESPONDENT VOOR DEVOLKSKRANT IN NEW YORK

FOTO

: PH

OTO

MIX

VIA

PIX

AB

AY

Opinie

Met een breder platform, meer banen, extra plaatsingsmogelijkheden en scherpere prijzen.

Bekijk vandaag de vernieuwde website nog!

www.betabanen.nl

BANEN IN TECHNIEK, ICT, CHEMIE & LIFE SCIENCES

Bètabanen is vernieuwd!

TW .nl

Naast de algemene nieuwsbrief biedt TW.nl ook voor een groot aantal domeinen binnen de techniek en

wetenschap actuele nieuwsbrieven aan.

Gratis relevante

vakinformatie in je mailbox

over deze disciplines!

Relevante vakinformatie in je mailbox

Schrijf je nu gratis in voor een van de nieuwsbrieven:www.technischweekblad.nl/nieuwsbrief

Bouw & Civiele

Techniek Elektro-techniek &

Micro-elektronica

Energie

MaintenanceWerktuigbouw

Voor nieuwsgaring heeft TW.nl een samenwerkingsverband met de TU’s.

BOEKRECENSIE

GADGETS TIPSCOLOFON

19TW 11/12

Hoe computers zelf leren van hun foutenJe typt een zin terwijl je smartphone alvast suggesties voor het volgende woord doet. Je zoekt wat op internet en advertenties met voor jou interessante items verschijnen op je scherm. Hoe kan dat? In zijn nieuwe boek ‘AI: Alsmaar Intelligenter, een kijkje ach-ter de beeldschermen’ legt wiskundefilosoof Stefan Buijsman uit hoe de kunstmatige intelligentie achter deze voorbeelden zelf de ervaring en kennis opdoet om jou te helpen met typen of te bestoken met advertenties. PATRICK MARX

In zijn nieuwe boe begint Buijsman bij de basis met een uitleg over de vroeg-ste, nog mechanische, logische schakelingen van de negentiende Engels-man Charles Babbage. Hij schuwt schematische uit-leg van logische schake-ling niet. Gesneden koek voor menige techneut, maar voor de leek erg inzichtelijk.Kunstmatige intelligentie wordt steeds belangrijker in ons leven. De invloed

verschuift van gemak, zoals het gebruik van de smartphone, naar levens-reddend, zoals bij het gebruik in zelfrijdende auto’s. Dan moet je er wel van uit kunnen gaan dat die kunstmatige intelli-gentie feilloos werkt en dat gaat nog te vaak mis. Neem bijvoorbeeld een stopbord bij een kruising. Een onverlaat plakte er enkele stickers op. Onze hersenen herkennen onmiddellijk het stop-

bord, maar de computer in een zelfrijdende auto niet. De zelfrijdende auto stopt dus niet, zoals het hoort voor de stopstreep, maar maakt een noodstop zodra er ander verkeer op de kruising blijkt te zijn. Aan de hand van vele voorbeelden legt Buijs-man uit hoe het kan dat computers zelf leren van hun fouten en de informa-tie die ze krijgen. Hij geeft inzicht in de algoritmes en neurale netwerken die

hieraan ten grondslag lig-gen. Tientallen QR-codes in het boek verwijzen naar filmpjes op YouTube die een en ander nog inzich-telijker maken. Op zich is dit een risicovolle aanpak, want uit eigen ervaring weet ik dat het mogelijk is dat al na een paar maan-den de ene na de andere QR-code en link niet lan-ger werkt. Kunstmatige intelligentie wordt vaak gezien als een bedreiging voor onze

samenleving. In China bijvoorbeeld wordt gezichtsherkenning met camera’s op straat gekop-peld aan kunstmatige intelligentie het nieuwe normaal. Daarom een tip voor iemand die onher-kenbaar over straat wil. Zet een bril op met een montuur met willekeu-rige, gekleurde patronen. Een computer zal je als iemand anders herkennen (tot de zelflerende algorit-mes ook dit probleem oplossen of je in de cel verdwijnt omdat een cri-mineel met zo’n zelfde soort bril op, als jou her-kend werd). Toch is Buijsman hoop-vol: ‘De gevaren van kunstmatige intelligentie zijn menselijk en daar kunnen we altijd wat aan doen.’

TW, Techniek & Wetenschap in perspectief51e jaargangWWW.TW.NLREDACTIE088 2266 657| redactie@tw.nl

HOOFDREDACTEUR Jan Spoelstra | 088-22 66 644 | jan.spoelstra@niantec.euREDACTEUR Dorine Schenk | 088-22 66 675 | dorine.schenk@niantec.euREDACTEUR Gerald Schut | 088 22 66 657 | gerald.schut@niantec.eu

VASTE MEDEWERKERSMischa Brendel | Benno Boeters | Ton Borsboom | Herman Damveld | René Didde | Leendert van der Ent | Rob van Ginneken | Johan Herrenberg | Christian Jongeneel | Rijkert Knoppers | Patrick Marx | René Leisink | Gijs van Ouwerkerk | Jasper van Overbeek | Bart van Overbeeke | Michael Persson | Sam Rentmeester | Govert Schilling | Bart Stam | Erwin Suvaal | Henk Tolsma | Toon Vugts | Indra Waardenburg | Armand van Wijck | Boris van Zonneveld | Teake ZuidemaADVERTENTIE-EXPLOITATIEFrits Dufifie | 088-22 66 652 | frits.dufifie@niantec.eu

MARKETING088-2266654ABONNEMENTENEen jaarabonnement op TW kost € 93,75; voor jongeren tot 35 jaar is het abonnement gratis. Prijzen zijn excl. BTW, binnen Nederland/België en bij automatische incasso. Bij betaling via een factuur bedragen de administratiekosten € 2,95 excl. BTW. Een jaarabonnement buiten Nederland/België kost € 135,75. Prijswijzigingen voorbehouden. Wij gaan ervan uit dat u het blad ontvangt uit hoofde van uw functie. Hierdoor wordt uw abonnement steeds stilzwijgend met een jaar verlengd. Opzegging kan telefonisch, schriftelijk of per mail plaatsvinden. TW is onderdeel van Niantec B.V.. Niantec B.V. legt van abonnees gegevens vast voor de uitvoering van de (abonnements)overeenkomst. Deze gegevens kunnen gebruikt worden om u te informeren over relevante diensten en producten. Indien u op deze informatie geen prijs stelt kunt u mailen naar niantec@mijntijdschrift.com. ABONNEMENTENADMINISTRATIE088 - 2266 622 | niantec@mijntijdschrift.comVERSCHIJNINGSFREQUENTIE 23 keer per jaarVORMGEVING Content Innovators / Yvonne KramerDRUK PersgroepISSN 0923-1919REPRODUCTIEAlle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, hetzij mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming

Uitgever: Leo VogelsUITGEVERIJ NIANTEC B.V.POSTBUS 19949, 2500 CX DEN HAAGEnthovenplein 1 – 5de etage2521 DA ‘s-Gravenhage

Service

Titel AI: Alsmaar Intelligenter - Een kijkje achter de beeldschermenAuteur Stefan Buijsman Verschenen 11 juni 2020Uitgever De Bezige BijPagina’s 224Prijs € 21,99 URL bit.ly/2BXm4Il

Micro-handheld gamesZo af en toe duikt er een heruit-voering op van een spelcompu-ter. Dit keer valt die eer te beurt aan de Game Gear van SEGA, die uitkwam in de jaren ’90 van de vorige eeuw.De SEGA Game Gear Micro komt in vier verschillende kleu-ren uit: rood, blauw, geel en zwart. Elke kleur bevat vier andere games. De aanduiding ‘micro’ is zeker toepasselijk: de handheld meet 80x43x20 mm

en heeft een beeldschermdia-gonaal van 1,15” en een resolu-tie van 240x180 pixels. Om te voorkomen dat je wel heel erg naar het scherm moet turen, is er een opzetbare lens beschik-baar om alles wat uit te vergro-ten. Een mono speaker zorgt voor het geluid, al is het ook mogelijk om een koptelefoon op het apparaatje aan te sluiten.De handheld loopt op twee AAA-batterijen, of kan via een usb-aansluiting van stroom worden voorzien. De Game Gear Micro verschijnt op 6 oktober in Japan en kost omgerekend ongeveer € 40,-. (MB)bit.ly/2U8vfvI

‘CRISPR-Cas9 gevaarlijker dan kernwapen’Netflix heeft eindelijk de leerzame en tot denken stemmende documentaire ‘Human Nature’ (2019) over CRISPR-Cas9 aan de Nederlandse catalogus toegevoegd. Na het zien van de film begrijp je hoe deze techniek, waar-mee bacteriën zich tegen virussen beschermen, DNA extreem nauw-keurig kan veranderen en welke diepgaande consequenties dit kan hebben. Regisseur Adam Bolt, die eerder de veelgeprezen documentaire ‘Inside Job’ over de financiële crisis maakte, heeft alle hoofdrolspelers van deze ontluikende wetenschappelijke revo-lutie voor de camera gekregen. Ze bespreken, afgewisseld door scherp formulerende wetenschappers en visionaire ondernemers, de mogelijk-heden en gevaren van de techniek. Voor het eerst in de geschiedenis kan

de mens straks zichzelf veranderen. Zo wordt sikkelcelziekte veroorzaakt door een puntmutatie, die met CRISPR relatief eenvoudig te verhel-pen zal zijn. Een andere puntmutatie in het menselijk genoom zorgt ervoor dat iemand geen pijn voelt. Kun je daarmee pijnloze soldaten maken? Vladimir Poetin noemt het ‘gevaarlij-ker dan een kernwapen’.‘Human Nature’ biedt structuur en nuance. Zo leer je dat er een cate-gorisch verschil bestaat tussen genetische veranderingen die wel of niet worden doorgegeven aan vol-gende generaties. Zo is er best iets voor te zeggen om in de laatste maanden van het leven van een kan-kerpatiënt het ‘pijnigen’ uit te zet-ten, terwijl wijzigingen die nog vele generaties zullen voortleven gevoe-liger liggen. (GS)

Zegen bij elke nieuwe Windows-installatieIn mijn huis noopte het nieuwe nor-maal van de corona-samenleving met thuiswerken plus thuisonder-wijs tot uitbreiding van ons compu-terpark. Dat betekent dat je weer uren aan de slag moet met het installeren van alle software die je gebruikt, vreesde ik. Tot ik een hulpje terugvond dat al lang tussen mijn favorieten stond: Ninite.com. Wat een feest! Je vinkt een keur van de populairste browsers, chat- en mailprogramma’s, mediaspelers en -managers, office-toepassingen,

en antiviruspakketten aan en Ninite installeert alles automatisch voor je in de taal van jouw besturings-systeem. Daarmee is nog niet alles gezegd: Ninite zet ook nog eens tijdens de installatie alle vinkjes op de juiste plaats, zodat je geen ongevraagde programma’s en toolbars mee-krijgt. Een absolute aanrader! Je kunt Ninite ook gebruiken om je huidige software in één klap mee te updaten. (GS)ninite.com

Yandex is overal in RuslandRusland-correspondent Tom Vennink geeft in een fraai vormgegeven pro-ductie in de Volkskrant een fijn over-zicht van de omvang die zoekmachine Yandex (‘yet another index’) heeft aan-genomen. De straten in Moskou zien geel door Yandex’ maaltijdbezorgers, taxi’s, en de pakjesbezorgers van de tech-gigant. Het Kremlin wordt onrus-

tig van deze almacht die volgens Poetin ‘is ontwikkeld met westerse invloed’. De feed van Yandex-nieuws is de belangrijkste nieuwsbron van het land, maar wordt sinds kort door het bedrijf zelf gecensureerd. Zal Yandex de poli-tieke druk weerstaan zoals chat-plat-form Telegram eerder wél lukte? (GS) bit.ly/2ACHr17

Uitspringende smartphone cameraLenovo heeft de Motorola One Fusion+ aangekondigd, een smartphone met een pop-upcamera. Het heeft een beelddiagonaal van 6,5”, maar het opvallendste is de pop-upcamera, bedoeld voor sel-fies. Deze uitschietende camera – waardoor het scherm geen inkeping heeft – is niet de enige camera: de ach-terzijde bevat nog 4 exem-plaren, waar-mee het toe-stel standaard 16-megapixelfoto’s levert. De primaire camera heeft 64 Mpx.

Ook heeft de smartphone een ultragroothoeklens met 8 Mpx en een macrocamera met 5 Mpx. De vierde heeft 2 Mpx voor dieptemeting. Het toestel is vanaf eind juni verkrijgbaar voor circa € 300,-. (MB) bit.ly/3cLai0a

2 JOBS