turuz.com · ÖZET Başkurt Masalları ve Başkurt Türkçesindeki Sözcük Grupları adlı bu...

T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ

TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI

TÜRK DİLİ BİLİM DALI

BAŞKURT MASALLARI VE BAŞKURT TÜRKÇESİNDEKİ SÖZCÜK GRUPLARI

(İnceleme- Transkripsiyonlu Metin- Çeviri- Metin- Dizin)

Yüksek Lisans Tezi

Hazırlayan Ebru ÇETİN MİLCİ

İSTANBUL 2006

T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ

TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI

TÜRK DİLİ BİLİM DALI

BAŞKURT MASALLARI VE BAŞKURT TÜRKÇESİNDEKİ SÖZCÜK GRUPLARI

(İnceleme- Transkripsiyonlu Metin- Çeviri- Metin- Dizin)

Yüksek Lisans Tezi

Hazırlayan Ebru ÇETİN MİLCİ

Danışman Yrd.Doç.Dr. Göksel ÖZTÜRK

İSTANBUL 2006

ÖZET

Başkurt Masalları ve Başkurt Türkçesindeki Sözcük Grupları adlı bu çalışmada

İşmöhämmet Gäläwetdinov ve Räsimä Uraqsina tarafından hazırlanan “Balalar Folkloru”

kitabının ikinci cildindeki yüz iki Başkurt masalını içeren “boron boron zamanda” bölümü

incelenmiştir.

“Önsöz”, “Transkripsiyon Cetveli”, “Kaynaklar”, bölümünden sonra “Giriş” bölümü

verilmiştir. “Giriş” bölümünde masalların konuları, Başkurt Türkçesindeki sözcük grupları

verildikten sonra bu masalların ne zaman ve kimden derlendiğini gösteren bir arşiv listesi

verilmiştir.

Metin üç bölümden oluşmaktadır. Önce transkripsiyonlu metin, ardından çeviri ve son

olarak da kril harfli yer almaktadır.

Transkripsiyonlu metin, 1991 tarihinde Marmara Üniversitesinde düzenlenen Çağdaş

Türk Alfabeleri Sempozyumunda kabul edilen alfabeye göre hazırlanmıştır. Çeviri yapılırken

esas metne bağlı kalmak suretiyle zaman çekimindeki karmaşalar giderilerek Türkiye

Türkçesine çevrilmiştir.

Metinde geçen tüm sözcükler dizin bölümünde metindeki anlamlarıyla açıklanmıştır.

ABSTRACT

In this case study named “Bashkir Folk Tales and Lexical Groups in Bashkir Turkish”,

the chapter named as “boron boron zamanda” (Once upon a time) which takes place in the

second volume of the book “Balalar Folkloru” (Children’s Folklore) by İşmöhämmet

Gäläwetdinov and Räsimä Uraqsina and contains a hundred and two Bashkir tales has been

studied.

“Introduction” part comes following the “Preface”, “Transcription Table” and

“Bibliography” parts. In the “Introduction” part the themes of the tales and lexical groups in

Bashkir Turkish are given and after these an archive list is presented showing when and by

whom these tales were compiled.

The text consists of three parts. First is the transcribed text, then the translation of it, and

finally comes the text in Cyrillic Alphabet.

Transcribed text has been organized in accordance with the alpahabet upon which was

agreed in the Contemporary Turkic Alphabets Symposium in the year of 1991. While translating

the tales into Turkish Language of Turkey, some tense confusions were removed in correlation

with the original text.

All the vocabulary in the index part are explained in their textual meanings.

i

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ............................................................................................................................... xii

TRANSKRİPSİYON ALFABESİ.................................................................................... xiv

KAYNAKLAR................................................................................................................... xvi

GİRİŞ.................................................................................................................................. 1

BAŞKURT TÜRKÇESİNDEKİ SÖZCÜK GRUPLARI............................................... 3

MASALLARIN DERLEME KAYNAKLARI VE DERLEYİCİLERİN LİSTESİ.... 7

TRANSKRİPSİYONLU METİN..................................................................................... 14

[I] BORON-BORON ZAMANDA 15

[II] ALTIN AŞIQ 16

[III] BORSAQ BATIR 17

[IV] UN BER ÄXMÄT 18

[V] BATIR 19

[VI] BAY MENÄN XEŹMÄTSE 20

[VII] YILAN MALAY 21

[VIII] ÄSE TAWI 22

[IX] TUQMAQ 23

[X] BATŞA QIŹI MÄLİKÄ 24

[XI] URLANĠAN QIŹ 25

[XII] YOM(O)RO YOMĠAQ 25

[XIII] UTINSI QART 27

[XIV] KEM KÖSLÖ 28

[XV] MÄSKÄY ÄBEY 29

[XVI] SÄMREĠOŞ HÄM HILIW QIŹ 30

[XVII] HIWHILIW 32

ii

[XVIII] SİXRİ MOÑ 32

[XIX] «R» XÄREFE 33

[XX] TANAW 33

[XXI] BÜRE Nİ ÖSÖN AYĠA QARAP OLOY 34

[XXII] ÖYRÄKTÄR Nİ ÖSÖN KEŞEGÄ EYÄLÄŞKÄN 35

[XXIII] Nİ ÖSÖN SEBEN, SERÄKÄY BER URINDA YÄŞÄMÄY 37

[XXIV] NİNÄ TÖLKÖ XÄYLÄKÄR BULĠAN 38

[XXV] Nİ ÖSÖN QARLUĠASTIÑ QOYROĠO SATALI, YILAN QAN ESMÄY,

SERÄKÄY TEŞHEŹ 41

[XXVI] TÖLKÖ HÄM QUYAN 41

[XXVII] FİLDEÑ MORONO NİÑÄ OŹON BULĠAN 41

[XXVIII] QUYANDARŹIÑ QOYROĠO NİÑÄ QIŜQA BULĠAN 42

[XXIX] QUYAN NİÑÄ SONTOR QOYROQLO 42

[XXX] QOYAŞLI KÖNDÄ SABAQTAR Nİ ÖSÖN HİKERÄ 43

[XXXI] EŞ TABILDI 45

[XXXII] AQBUŹAT 45

[XXXIII] AYIW MALAYI NİÑÄ İLAWIN TAŞLAĠAN 46

[XXXIV] AS AYIW, TÖLKÖ, YEGET 47

[XXXV] TÖLKÖ BALAHI 47

[XXXVI] BESÄY NİÑÄ SISQANDI YARATMAY 48

[XXXVII] XÄYLÄKÄR TÖLKÖ 48

[XXXVIII] ET MENÄN BESÄY 49

[XXXIX] XÄYLÄKÄR TÖLKÖ 49

[XL] SONTOR QOYROQLO QUYAN 51

[XLI] ÖS DUŜ 51

[XLII] TIÑLAWHIŹ QUYAN 51

[XLIII] BÜRE MENÄN QUYAN 51

[XLIV] ZİRÄK QUYAN 52

[XLV] QOYROQ 53

[XLVI] BATIR QUYAN 53

[XLVII] TIÑLAWHIŹ QUYAN BALAHI 55

iii

[XLVIII] MAQTANSIQ QUYAN MAJARAHI 56

[XLIX] YALQAW BESÄY (I) 57

[L] XÄYLÄKÄR BESÄY 57

[LI] SISQAN XÄYLÄHE 58

[LII] HARIQAY MAJARALARI 58

[LIII] YALQAW BESÄY (II) 59

[LIV] QIŹIL KOSTYUM 60

[LV] KÄZÄ MENÄN HARIQ 60

[LVI] KÄZÄ BÄRÄSE 61

[LVII] MİN NİSEK ET BULDIM 61

[LVIII] YILAN MENÄN TERPE 63

[LIX] GÖLYEMEŞ 64

[LX] HARITÜŞ TURĠAY 64

[LXI] SERLE KELÄM 65

[LXII] KÖNHILIW 65

[LXIII] XÄTİRÄ 66

[LXIV] ET, HIYIR HÄM QAŹ 66

[LXV] AT MENÄN HIYIR 67

[LXVI] NİÑÄ BAŞTA SÄS ÜŜÄ 67

[LXVII] Nİ ÖSÖN KÜŹŹÄR BERGÄ TORMAY 68

[LXVIII] Nİ ÖSÖN QARĠALAR QARA LA BULA, ALA LA BULA 69

[LXIX] QUYAN NİÑÄ İKE TUN KEYÄ 69

[LXX] YALQAW TEYEN NİSEK AQILĠA ULTIRĠAN 70

[LXXI] SIYIRSIQ 70

[LXXII] LÄYSÄN YAMĠIRI 71

[LXXIII] BIŹAWQAY 71

[LXXIV] HANDUĠAS MENÄN QARLUĠAS 72

[LXXV] QARAĠOŞ 73

[LXXVI] HAYIŜQAN 73

[LXXVII] KEM OTQORORAQ? 74

[LXXVIII] OLO HÜŹEN TIÑLAMAHAÑ. 74

[LXXIX] MAQTANSIQ ÄTÄS 75

[LXXX] KÜGÄWEN 75

iv

[LXXXI] QIRMIŜQAGÖLDÖÑ ŞATLIĠI 75

[LXXXII] HUĠAN Nİ ÖSÖN ÄSE 77

[LXXXIII] HILIW QIŹ AYHILIW 78

[LXXXIV] ÖKÖ 78

[LXXXV] QUYAN MENÄN TERPE 78

[LXXXVI] XÄYLÄKÄR TÖLKÖ 79

[LXXXVII] QARAGÜŹ 79

[LXXXVIII] TEYENDÄR NİÑÄ AĠAS BAŞINDA YÄŞÄY 79

[LXXXIX] Nİ ÖSÖN YARLI BAYLIQTAN QASQAN 80

[XC] Nİ ÖSÖN GÖLYEMEŞ SÄNSKELE 80

[XCI] AYHILIW 81

[XCII] Nİ ÖSÖN KÖŹŹÄN HUÑ QIŞ BULA 81

[XCIII] Nİ ÖSÖN QÄNÄFER SÄSKÄLÄRE QIŹIL 82

[XCIV] Nİ ÖSÖN TERPE ENÄLE 82

[XCV] Nİ ÖSÖN BAL QORTO KEŞENE SAĠA 83

[XCVI] Nİ ÖSÖN SISQAN BESÄYŹÄN QURQA 83

[XCVII] AQ SÄSKÄLÄR 84

[XCVIII] AYIW MENÄN BABAY 84

[XCIX] MÖXÄBBÄT 85

[C] ALTINAY MENÄN AQYONDOŹ 86

[CI] KÖŹHILIW MENÄN YÄYHILIW 87

[CII] KÖŹHILIW (I) 87

[CIII] KÖŹHILIW (II) 87

ÇEVİRİ............................................................................................................................... 89

[I] ÇOK ESKİ ZAMANDA 90

[II] ALTIN AŞIK 92

[III] BURÇAK BATUR 92

[IV] ON BİR AHMET 93

[V] BATUR 94

[VI] ZENGİN İLE HİZMETÇİ 96

[VII] YILAN OĞLAN 96

[VIII] ACI DAĞI 98

v

[IX] TOKMAK 99

[X] PADİŞAHIN KIZI MELİKE 100

[XI] ÇALINAN KIZ 101

[XII] YUMRU YUMAK 101

[XIII] İHTİYAR ODUNCU 103

[XIV] KİM GÜÇLÜ 104

[XV] CADI KOCAKARI 105

[XVI] SİMURG İLE GÜZEL KIZ 106

[XVII] GÜPGÜZEL 108

[XVIII] BÜYÜLÜ MÜZİK 109

[XIX] “R” HARFİ 109

[XX] BURUN 110

[XXI] KURT NİÇİN AYA BAKIP ULUR 110

[XXII] ÖRDEKLER NİÇİN İNSANA YAKINLAŞMIŞ(EHLİLEŞMİŞ) 111

[XXIII] NİÇİN KARASİNEKLE SİVRİSİNEK BİR ARADA YAŞAMAZ 114

[XXIV] NİYE TİLKİ HİLEKÂR OLMUŞ 115

[XXV] NİÇİN KIRLANGICIN KUYRUĞU ÇATALLI, YILAN KAN İÇMEZ,

SİVRİSİNEK DİŞSİZ 117

[XXVI] TİLKİ VE TAVŞAN 118

[XXVII] FİLİN BURNU NİYE UZUN OLMUŞ 118

[XXVIII] TAVŞANLARIN KUYRUĞU NİYE KISA OLMUŞ 118

[XXIX] TAVŞAN NİYE KISA KUYRUKLU 119

[XXX] GÜNEŞLİ GÜNDE ÇAPAKLAR NİÇİN ZIPLAR 119

[XXXI] İŞ BULUNDU 122

[XXXII] AKBOZAT 122

[XXXIII] AYININ PATAĞI NİYE AĞLAMAKTAN VAZGEÇMİŞ 123

[XXXIV] AÇ AYI, TİLKİ, YİĞİT 123

[XXXV] TİLKİ YAVRUSU 124

[XXXVI] KEDİ NİYE SIÇANI SEVMEZ 125

[XXXVII] HİLEKÂR TİLKİ 125

[XXXVIII] KÖPEK İLE KEDİ 126

[XXXIX] HİLEKÂR TİLKİ 126

[XL] KISA KUYRUKLU TAVŞAN 128

[XLI] ÜÇ DOST 128

vi

[XLII] YARAMAZ TAVŞAN 128

[XLIII] KURT İLE TAVŞAN 128

[XLIV] KURNAZ TAVŞAN 129

[XLV] KUYRUK 130

[XLVI] BATUR TAVŞAN 130

[XLVII] YARAMAZ TAVŞAN YAVRUSU 132

[XLVIII] KİBİRLİ TAVŞANIN MACERASI 133

[XLIX] MİSKİN KEDİ(I) 134

[L] HİLEKÂR KEDİ 134

[LI] SIÇAN HİLESİ 135

[LII] SARMAN MACERALARI 135

[LIII] MİSKİN KEDİ (II) 136

[LIV] KIZIL KAFTAN 137

[LV] KEÇİ İLE KOYUN 138

[LVI] OĞLAK 138

[LVII] BEN NASIL İT OLDUM 138

[LVIII] YILAN İLE KİRPİ 141

[LIX] GÖL YEMEŞ 141

[LX] BAŞTANKARA TOYGAR 142

[LXI] SIRLI KİLİM 142

[LXII] KÖNHILIW 143

[LXIII] HATIRA 143

[LXIV] KÖPEK, SIĞIR VE KAZ 144

[LXV] AT İLE SIĞIR 145

[LXVI] NİYE BAŞTA SAÇ BİTER 145

[LXVII] NE İÇİN GÖZLER BİTİŞİK DURMAZ 146

[LXVIII] NİÇİN KARGALAR KARA DA OLUR ALA DA OLUR 146

[LXIX] TAVŞAN NİYE İKİ GİYSİ GİYER 147

[LXX] TEMBEL SİNCAP NASIL USLANMIŞ 147

[LXXI] SIĞIRCIK 148

[LXXII] NİSAN YAĞMURU 149

[LXXIII] BUZAĞICIK 149

[LXXIV] BÜLBÜL İLE KIRLANGIÇ 150

[LXXV] KARA KARTAL 151

vii

[LXXVI] SAKSAĞAN 151

[LXXVII] KİM UYANIK? 152

[LXXVIII] BÜYÜK SÖZÜ DİNLEMEZSEN 152

[LXXIX] KİBİRLİ HOROZ 153

[LXXX] KENE 153

[LXXXI] KIRMISKAGÖLÜN MUTLULUĞU 153

[LXXXII] SOĞAN NE İÇİN ACI 155

[LXXXIII] GÜZEL KIZ AYHILIW 156

[LXXXIV] BAYKUŞ 156

[LXXXV] TAVŞAN İLE KİRPİ 157

[LXXXVI] HİLEKAR TİLKİ 157

[LXXXVII] KARAGÜZ 157

[LXXXVIII] SİNCAPLAR NİYE AĞAÇ TEPESİNDE YAŞAR 158

[LXXXIX] NİÇİN FAKİR ZENGİNDEN KAÇMIŞ 158

[XC] NİÇİN KUŞBURNU DİKENLİ 159

[XCI] AYHILIW 159

[XCII] NİÇİN GÜZDEN SONRA KIŞ OLUR 160

[XCIII] NİÇİN KARANFİL ÇİÇEKLERİ KIZIL 160

[XCIV] NİÇİN KİRPİ İĞNELİ 161

[XCV] NİÇİN ARI İNSANI SOKAR 161

[XCVI] NİÇİN SIÇAN KEDİDEN KORKAR 162

[XCVII] AK ÇİÇEKLER (PAPATYALAR) 162

[XCVIII] AYI İLE DEDE 163

[XCIX] AŞK 164

[C] ALTINAY İLE AKYONDOZ 165

[CI] KÖZHILIW İLE YAYHILIW 165

[CII] KÖZHILIW (1) 166

[CIII] KÖZHILIW (2) 166

KRİL HARFLİ METİN.................................................................................................... 167

[I] БОРОН-БОРОН ЗАМАНДА 168

[II] АЛТЫН АШЫҠ 170

[III] БОРСАҠ БАТЫР 171

viii

[IV] УН БЕР ƏХМƏТ 172

[V] БАТЫР 174

[VI] БАЙ МЕНƏН ХЕҘМƏТСЕ 176

[VII] ЙЫЛАН МАЛАЙ 177

[VIII] ƏСЕ ТАУЫ 178

[IX] ТУҠМАҠ 180

[X] БАТША ҠЫҘЫ МƏЛИКƏ 182

[XI] УРЛАНҒАН ҠЫҘ 183

[XII] ЙОМ(О)РО ЙОМҒАҠ 184

[XIII] УТЫНСЫ ҠАРТ 186

[XIV] КЕМ КӨСЛӨ 187

[XV] МƏСКƏЙ ƏБЕЙ 190

[XVI] СƏМРЕҒОШ ҺƏМ ҺЫЛЫУ ҠЫҘ 191

[XVII] ҺЫУҺЫЛЫУ 193

[XVIII] СИХРИ МОҢ 194

[XIX] «Р» ХƏРЕФЕ 195

[XX] ТАНАУ 196

[XXI] БҮРЕ НИ ӨСӨН АЙҒА ҠАРАП ОЛОЙ 196

[XXII] )ЙР»КТ»Р НИ ӨСӨН КЕШЕГ» ЭЙ»Л»ШК»Н 199

[XXIII] НИ ӨСӨН СЕБЕН, СЕРƏКƏЙ БЕР УРЫНДА ЙƏШƏМƏЙ 202

[XXIV] НИ*» Т)ЛК) X»ЙЛ»К»Р БУЛ;AН 203

[XXV] НИ ӨСӨН ҠАРЛУҒАСТЫҢ ҠОЙРОҒО САТАЛЫ, ЙЫЛАН ҠАН ЭСМƏЙ,

СЕРƏКƏЙ ТЕШҺЕҘ 206

[XXVI] ТӨЛКӨ ҺƏМ ҠУЯН 207

[XXVII] ФИЛДЕҢ МОРОНО НИҢƏ ОҘОН БУЛҒАН 207

[XXVIII] ҠУЯНДАРҘЫҢ ҠОЙРОҒО НИҢƏ ҠЫҪҠА БУЛҒАН 208

[XXIX] ҠУЯН НИҢƏ СОНТОР ҠОЙРОҠЛО 209

[XXX] ҠОЯШЛЫ КӨНДƏ САБАҠТАР НИ ӨСӨН ҺИКЕРƏ 209

[XXXI] ЭШ ТАБЫЛДЫ 213

ix

[XXXII] АҠБУҘАТ 213

[XXXIII] АЙЫУ МАЛАЙЫ НИҢƏ ИЛАУЫН ТАШЛАҒАН 214

[XXXIV] АС АЙЫУ, ТӨЛКӨ, ЕГЕТ 215

[XXXV] ТӨЛКӨ БАЛАҺЫ 216

[XXXVI] БЕСƏЙ НИҢƏ СЫСҠАНДЫ ЯРАТМАЙ 217

[XXXVII] ХƏЙЛƏКƏР ТӨЛКӨ 218

[XXXVIII] ЭТ МЕНƏН БЕСƏЙ 218

[XXXIX] ХƏЙЛƏКƏР ТӨЛКӨ 219

[XL] СОНТОР ҠОЙРОҠЛО ҠУЯН 221

[XLI] ӨС ДУҪ 221

[XLII] ТЫҢЛАУҺЫҘ ҠУЯН 222

[XLIII] БҮРЕ МЕНƏН ҠУЯН 222

[XLIV] ЗИРƏК ҠУЯН 223

[XLV] ҠОЙРОҠ 224

[XLVI] БАТЫР ҠУЯН 225

[XLVII] ТЫҢЛАУҺЫҘ ҠУЯН БАЛАҺЫ 227

[XLVIII] МАҠТАНСЫК ҠУЯН МАЖАРАҺЫ 228

[XLIX] ЯЛҠАУ БЕСƏЙ (I) 230

[L] ХƏЙЛƏКƏР БЕСƏЙ 231

[LI] СЫСҠАН ХƏЙЛƏҺЕ 231

[LII] ҺАРЫҠАЙ МАЖАРАЛАРЫ 232

[LIII] ЯЛҠАУ БЕСƏЙ (II) 233

[LIV] ?Ы:ЫЛ ?ОСТЮМ 234

[LV] КƏЗƏ МЕНƏН ҺАРЫҠ 235

[LVI] КƏЗƏ БƏРƏСЕ 236

[LVII] МИН НИСЕК ЭТ БУЛДЫМ 236

[LVIII] ЙЫЛАН МЕНƏН ТЕРПЕ 240

[LIX] ГӨЛЙЕМЕШ 240

x

[LX] ҺАРЫТҮШ ТУРҒАЙ 241

[LXI] СЕРЛЕ КЕЛƏМ 242

[LXII] КӨНҺЫЛЫУ 242

[LXIII] ХƏТИРƏ 243

[LXIV] ЭТ, ҺЫЙЫР ҺƏМ ҠАҘ 244

[LXV] АТ МЕНƏН ҺЫЙЫР 245

[LXVI] НИҢƏ БАШТА СƏС ҮҪƏ 246

[LXVII] НИ ӨСӨН КҮҘҘƏР БЕРГƏ ТОРМАЙ 247

[LXVIII] НИ ӨСӨН ҠАРҒАЛАР ҠАРА ЛА БУЛА, АЛА ЛА БУЛА 248

[LXIX] ҠУЯН НИҢƏ ИКЕ ТУН КЕЙƏ 249

[LXX] ЯЛҠАУ ТЕЙЕН НИСЕК АҠЫЛҒА УЛТЫРҒАН 249

[LXXI] СЫЙЫРСЫҠ 250

[LXXII] ЛƏЙСƏН ЯМҒЫРЫ 251

[LXXIII] БЫҘАУҠАЙ 252

[LXXIV] ҺАНДУҒАС МЕНƏН ҠАРЛУҒАС 254

[LXXV] ҠАРАҒОШ 254

[LXXVI] ҺАЙЫҪҠАН 255

[LXXVII] КЕМ ОТҠОРОРАҠ? 255

[LXXVIII] ОЛО ҺҮҘЕН ТЫҢЛАМАҺАҢ... 256

[LXXIX] МАҠТАНСЫҠ ƏТƏС 257

[LXXX] КҮГƏҮЕН 257

[LXXXI] ҠЫРМЫҪҠАГӨЛДӨҢ ШАТЛЫҒЫ 258

[LXXXII] ҺУҒАН НИ ӨСӨН ƏСЕ 260

[LXXXIII] ҺЫЛЫУ ҠЫҘ АЙҺЫЛЫУ 261

[LXXXIV] ӨК) 262

[LXXXV] ҠУЯН МЕНƏН ТЕРПЕ 262

[LXXXVI] ХƏЙЛƏКƏР Т)ЛКӨ 263

[LXXXVII] ҠАРАГҮҘ 263

xi

[LXXXVIII] ТЕЙЕНДƏР НИҢƏ АҒАС БАШЫНДА ЙƏШƏЙ 264

[LXXXIX] НИ ӨСӨН ЯРЛЫ БАЙЛЫҠТАН ҠАСҠАН 265

[XC] НИ ӨСӨН ГӨЛЙЕМЕШ СƏНСКЕЛЕ 265

[XCI] АЙҺЫЛЫУ 266

[XCII] НИ ӨСӨН КӨҘҘƏН ҺУҢ ҠЫШ БУЛА 267

[XCIII] НИ ӨСӨН ҠƏНƏФЕР СƏСКƏЛƏРЕ ҠЫҘЫЛ 268

[XCIV] НИ ӨСӨН ТЕРΠЕ ЭНƏЛЕ 269

[XCV] НИ ӨСӨН БАЛ ҠОРТО КЕШЕНЕ САҒА 269

[XCVI] НИ ӨСӨН СЫСҠАН БЕСƏЙҘƏН ҠУРҠА 270

[XCVII] АҠ СƏСКƏЛƏР 270

[XCVIII] АЙЫУ МЕНƏН БАБАЙ 272

[XCIX] МӨХƏББƏТ 272

[C] АЛТЫНАЙ МЕНƏН АҠЙОНДОҘ 274

[CI] КӨҘҺЫЛЫУ МЕНƏН ЙƏЙҺЫЛЫУ 275

[CII] КӨҘҺЫЛЫУ (I) 275

[CIII] КӨҘҺЫЛЫУ ( I I) 276

DİZİN.................................................................................................................................. 278

xii

ÖNSÖZ

Bu yüksek lisans çalışmasında Başkurt halkından derlenmiş yüz iki masalın

transkripsiyonlu metni, Türkiye Türkçesine çevirisi, dizin sözlüğü hazırlanmış ve metinden yola

çıkılarak Başkurt Türkçesindeki sözcük grupları incelenmiştir.

Üzerinde çalıştığım bu masallar İşmöhämmet Gäläwetdinov ve Räsimä Uraqsina

tarafından yayına hazırlanmıştır. Derleme yoluyla toplanan bu masallardan bazılarını Uraqsina

kendisi derlemiş bazıları da çeşitli derleme arşivlerinden toplanmıştır. Daha sonra kitap haline

getirilerek 1996 yılında Ufa’da basılmıştır. Balalar Folkloru serisinden çıkan kitabın ikinci

cildindeki “boron boron zamanda” adlı masalları içeren bölümünü bu çalışmada tümüyle ele

alındı.

“boron boron zamanda” adlı bölüm masallara geçilmeden önce çocukları eğlendirmek,

güldürmek için söylenen şaşırtmacalarla, tekerlemelerle başlamakta daha sonra masallara

geçilmektedir. Anlatılan masalların her birine bir isim verilmiştir. Anlatılan konular daha çok

hayvanların yaşamı, insan ilişkileri ve olağanüstü olaylardır. Bu masalların daha çok çocuklara

bir şeyler öğretmek, ders vermek ve doğayı anlatmak için anlatıldığı düşünülmektedir. Zaten

masalların genel amacı da budur. Transkripsiyonlu metnin hazırlanmasında 1991 yılında

Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü tarafından düzenlenen Çağdaş Türk

Alfabeleri Sempozyumunda kabul edilen alfabe esas alınmıştır. Ayrıca peltek s için &, peltek z

için ź işaretleri kullanılmıştır.

Metinlerin başlıklarına köşeli parantez içinde romen rakamlarıyla numara verilmiştir. Bu

numaralandırma transkripsiyonlu metin, çeviri ve kril harfli metin için aynı sıralamayla

tekrarlanmıştır.

Metnin Türkiye Türkçesine çevirisinde danışmanım Yrd. Doç. Dr. Göksel Öztürk’ün

yönlendirmesiyle masal anlatımına uygun yalın bir dil kullanılmaya çalışıldı. Dağınık zaman

çekimleri aslından çok ayrılmadan öğrenilen geçmiş zaman yapısına çevrildi.

Başkurt Türkçesindeki sözcük gruplarının incelendiği bölümde Muharrem Ergin’in

sınıflandırması esas alınarak metinde geçen sözcük gruplarından örnekler verildi.

Dizin bölümünde ise Prof. Dr. Ceval Kaya’nın hazırlamış olduğu Cibakaya programı ile

hazırlanan dizin verildi.

Bu çalışma için desteklerini esirgemeyen ve büyük katkı sağlayan hocam Prof. Dr.

Emine Gürsoy Naskali’ye yönlendirmeleri için çok teşekkür ederim.

Kendi kütüphanesindeki tüm kitapları kullanmama müsaade ettiği, bana çalışma disiplini

kazandırdığı ve değerli vaktini hiç sakınmadan cömertçe ayırdığı için tez danışmanım değerli

hocam Yrd. Doç. Dr. Göksel Öztürk’e şükranlarımı bildiririm.

xiii

Çalışmamın büyük bölümünü oluşturan dizin bölümü için hazırladığı Cibakaya

programını Türkoloji dünyasına sunan Prof. Dr. Ceval Kaya’ya teşekkür ederim.

Çalışmalarımı yaparken bana destek olan ve zaman ayıran Başkurdistan Devleti Türkiye

Temsilcisi Kunşaubiy Miziev’e de teşekkür ederim.

Büyük zevk alarak yaptığım bu çalışmanın bu alanda yapılacak başka çalışmalara fayda

sağlamasını temenni ederim.

xiv

TRANSKRİPSİYON ALFABESİ

A a A a Б 6 B b В в V v

Г г G g Ғ ғ Ğ ġ Д д D d

Ҙ ҙ Ź ź Ë ë Yo yo E e E e (kelime başında ye) Ж ж J j З з Z z И и İ i Й й Y y К к K k

Ҡ ҡ Q q Л л L l М м M m H H N n * 8 Ñ ñ O 0 O o Ө ө Ö ö П п P p P p R r C c S s

Ҫ ҫ Ŝ ŝ Т т T t У у U u (uw, w) Y ү Ü ü (üw, w) Ф ф F f X x X x Һ һ H h Џ ц Ts ts Ч ч Ç ç Ш ш Ş ş Щ щ Şç şç Ъ ъ kalınlaştırma

xv

Ы ы I ı Ь ь inceltme Э э E e (yalnızca kelime başında) » 2 Ä ä Ю ю Yu yu Я я Ya ya

xvi

KAYNAKLAR

AĞİŞEV, İ.M. ve öte., Başqort Teleneñ Hüzlege, T.I.:A-M, T.II.:N-YA, Russkiy Yazık,

Mäskäv: 1993

BİKAYEV, Ravil, İBRAHİMOV, Gaynilislam, Başkurt Halkının Milli Kahramanı ve Şairi

Salavat Yulayev, Türksoy Yayınları, Ankara: 2004

BOZKURT, Fuat, Türklerin Dili, İstanbul: 1992

BURAN, Ahmet, ALKAYA, Ercan, Çağdaş Türk Lehçeleri, Akçağ Yayınları, Ankara:2001

ÇAĞATAY, Saadet, Türk Lehçeleri Örnekleri II Yaşayan Ağız ve Lehçeler, Ankara

Üniversitesi, Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara:1972

DURGUT, Hüseyin, “Türkiye Türkçesinde İkilemelerde Kalan Arkaik Kelimeler”, V. Türk Dili

Kurultayı Bildirileri, cilt:1, sayfa:805-814, TDK Yayınları, Ankara:2004

ERCİLASUN, Ahmet Bican, Örneklerle Bugünkü Türk Alfabeleri, Kültür Bakanlığı

Yayınları:281, Kültür Eserleri Dizisi:15, 2. Baskı, Ankara:1997

ERGİN, Muharrem, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yayınları, İstanbul:1993

ERGUN, Metin, İBRAHİMOV, Gaynilislam, Başkurt Halk Destanı Ural Batır, Türksoy

Yayınları, Ankara: 1996

ERGUN, Metin, İBRAHİMOV, Gaynilislam, Başkurt Halk Destanları, Türksoy Yayınları,

Ankara: 2000

ERSOY, Habibe YAZICI, “Başkurt Türkçesindeki –Gan, ti/ -A, ti Yapısı Üzerine”,V. Türk Dili

Kurultayı Bildirileri, cilt:1, sayfa:1087-1098, TDK Yayınları, Ankara:2004

Güncel Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu İnternet Sitesi (www.tdk.gov.tr)

KORKMAZ, Zeynep, Gramer Terimleri Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara:2003

KUZEYEV, R.G., İtil-Ural Türkleri,Selenge Yayınları, İstanbul, 2005

NASKALİ, Emine GÜRSOY, Altay Destanı Maaday Kara, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul:1999

ORKUN, Hüseyin Namık, Türk Efsaneleri, Çınar Yayınları, İstanbul:1943

ÖGEL, Bahaeddin, Türk Mitolojisi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara:1995

ÖZTÜRK, Göksel, “Başkurt Türkçesi ve Yazı Dilinin Gelişimi”, Türkler, 20. cilt Türk Dünyası,

sayfa 103-109, 2002

ÖZTÜRK, Göksel, Edige Batır Destanının Başkurt Versiyonu(İnceleme-Metin- Transkripsyonlu

Metin-Çeviri- Dizin), Marmara Üniversitesi Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul:

2001

RUDENKO, Sergey İvaneviç, Başkurtlar, Kömen Yayınları, Türk Dünyası Tarihi Serisi,

Konya: 2001

1

GİRİŞ

Başkurt edebiyatı özellikle halk edebiyatı ürünleri açısından oldukça zengindir. Halk

edebiyatı ürünleri arasında masallarınsa önemli bir yeri vardır. Bu konuyla ilgili pek çok çalışma

yapılmıştır. Derlenen metinler yazılı hale getirilmeye çalışılmış; bu derleyiciler bazen

akademisyenler bazen de köy öğretmenleri olmuştur. Geçmiş yıllarda yayımlanan Başkurt Halk

İcadı1 çalışmasında masallar da yerini almıştır.

Benim çalıştığım eser de bir derleme çalışmasıdır. Bu iki ciltlik eserin adı “Balalar

Folkloru” dur. Bu eserde folklor biliminin çocuk temasıyla ilgilenilmiştir. Eserin birinci cildi

1994, ikinci cildi 1996 yılında Ufa’da basılmıştır. İşmöhämmet Gäläwetdinov yönetiminde

hazırlanan bu eserde derlenmiş metinlerin çeşitli yollarla toplandığı bir esedir. Toplanan ürünler

iki ciltte tasnif edilmiştir.

Masallar bölümünü çalıştığım bu eserin içindeki ürünler köylerde kasabalarda yaşayan

kişilerden derlenmiştir. Bu derlemelerin bazıları köy öğretmenleri tarafından yapılmıştır.

Çalışmamın başında eserlerin nerden ve kim tarafından derlendiğiyle ilgili bir bölüm

bulunmaktadır.

Bu masalları;

I. Hayvanlarla ilgili masallar

II. Olağanüstülük gösteren masallar

III. Sosyal hayatla ilgili masallar

diye sınıflandırabiliriz.

Başkurt hayvan masallarında çeşitli evcil ve vahşi hayvanlardan bahsedilir. Bunlar

genellikle o coğrafyada yaşayan hayvanlardır. Yaşamla birebir örtüşen bu masallarda Başkurt

yaşamının izleri görülmektedir. Değer verilen hayvanlardan iyi bahsedilir. Örneğin bir masalda

ormanlar kralı ayıdır. En çok bahsedilen kahramanlar tilki, kurt, kedi, sıçan ve ayıdır.

Hayvan kahramanlar fabllardaki kahramanlarla benzerlik gösterir. Hepsinin bir rolü

vardır. Tilki hilekârdır, kedi miskindir, sıçan uyanıktır, karınca çalışkandır. . Başka pek çok

hayvanın adı geçer. Hayvanlar arasındaki çok bilinen çekişmelerden ve geçimsizliklerden

bahsedilir. Bu ilişkiler masalda hep bir sebebe bağlanır. Örneğin karasinekle sivrisineğin

kavgasının bir sebebi vardır.

Olağanüstülüklerin anlatıldığı masallarda periler, devler ve cadılardan bahsedilir. Bu

masalların sonu genellikle iyi sonuçlara bağlanır. Kötü kahraman ya ders alır iyi olur, ya da bir

batur tarafından öldürülür.

1 BARAG, L.G., GALİN, S.A., ZARİPOV, N.T., KİREEV, A.N., XUSAİNOV, G.B., Başkort Xalıq İjadı,

Başkortostan Kitap Neşriätä, Öfö:1978

2

Bazı masallardaki insan kahramanlar bir dedeyle ninedir. Konuya giriş yapmak için

masalın başında bir çocukları olur. Bu çocuklar olağanüstü bir şekilde çok kısa zamanda büyür,

yetişkin olur. Karakterlerin kişilikleri kesin çizgilerle belirlenmiştir. Kız çok güzeldir,

beceriklidir ya da çok çirkin ve tembeldir.

Masalların sonu genellikle bir dersle ya da iyi karakterin zaferiyle biter. Zaman zaman

masallardaki kurgu düzensizliği masalın vermek istediği mesajı anlaşılmaz hale getirmiştir.

Ayrıca masallarda kullanılan zaman çekimlerinin dağınıklığı dikkate alınmamıştır.

Sosyal hayatla ilgili masallardaysa Başkurtların gündelik yaşamı, inançları ve hayat

karşısındaki tutumları söz konusu edilir.

Masallarda sosyal hayattaki statü farklarıyla ilgili ipuçlarına da rastlanır. Zenginlik,

fakirlik, padişahın kızı, köylü yiğit gibi sosyal statüler diğer halk edebiyatı ürünlerinde olduğu

gibi masallarda da karşımıza çıkar.

Şamanist öğelerin de görüldüğü bu metinlerde İslam düşüncesinin daha ağır bastığı fark

edilir.

Çok fazla mitolojik unsur içermese de zaman zaman efsanevi kahramanların isimlerinin

kullanıldığını da görebiliriz. Örneğin yedi uyurlar hikayesinin köpeği Kıtmir’in ismi burada da

bir köpek ismi olarak kullanılmıştır. Efsanevi Simurg kuşuyla ilgili masallara da rastlamaktayız.

Bu metinlerde tespit ettiğim bir başka özellik ise kahramanların isimlerinin kişilik

özelliklerine göre verilmesidir. Hayvanlara bazen özel bir isim verilmiş bazen de sadece tür

adıyla hitap edilmiştir.

3

BAŞKURT TÜRKÇESİNDEKİ SÖZCÜK GRUPLARI

Başkurt Türkçesindeki sözcük gruplarını incelerken Muharrem Ergin’in Türk Dil Bilgisi

kitabındaki sınıflandırma kullanılmıştır. Sözcük gruplarıyla ilgili açıklamalar ve tanımlamalar

tamamen Muharrem Ergin’den alınmıştır. Bu sınıflandırma Başkurt Türkçesi’ndeki

gruplaşmayla örtüşmüştür. Bu değerlendirme yapılırken masal metinleri kaynak alındığı için

bazı gruplara metinde geçen örnek bulunamamıştır. Adı geçen her sözcük grubu için metinden

seçilen üç örnek verilecektir. Şimdi aşağıda madde numaralarıyla sözcük grupları sıralanacaktır.

1. Tekrar Grupları

Başkurt Türkçesinde de tekrar grupları iki unsurdan oluşmuş yapılardır. Tekrar

grupları Türkiye Türkçesindeki gibi kuvvetlendirme, çokluk ve devamlılık fonksiyonuyla

kullanılırlar. Sadece imlası farklılık gösterir. Başkurt Türkçesinde tekrarlanan sözcükler arasına

tire işareti koyulmaktadır. Muharrem Ergin’e göre dört tip tekrar grubu vardır.

a. Aynen tekrarlar:

boron-boron (0016), ilay-ilay (0246), elek-elek (0021)

b. Eş manalı tekrarlar:

xäl-äxwälen (1147), yemeş-yeläk (1230), yäş-yelkensäk (0503)

c. Zıt manalı tekrarlar:

tora-bara (2335), ata-äsä (2422), könö-tönö (0663)

d. İlaveli tekrarlar:

qap-qara (1148), ap-aq (1865), qıpqıźıl (2291)

2. Bağlama Grubu

Bağlama grubu sıralama bağlama edatlarıyla yapılan sözcük gruplarıdır. Başkurt

Türkçesinde de farklı bir durum karşımıza çıkmamaktadır.

matur häm uñġan (0039), äbey menän babay (2317), urlaġan da bötkän (0853)

3. Sıfat Tamlaması

Sıfat tamlaması bir sıfat unsuruyla bir isim unsurunun meydana getirdiği sözcük

grubudur.

yaman xäbär (0860), qoyaşlı kön (0956), töŝlö nurźar (0972)

4. İyelik Grubu ve İsim Tamlaması

Bu grup iki isim unsurunun meydana getirdiği sözcük grubudur. Bir ismin manası

4

iyelik sistemi içinde başka bir isimle tamamlanır. Bir nesnenin başka bir nesnenin parçası

olduğunu, bir nesnenin başka bir nesneye ait bulunduğunu veya bir nesnenin başka bir nesne ile

tamamlandığını ifade etmek için bu sözcük grubuna başvurulur.

hineñ tawışıñ (0683), işek yarıġına (0918), xäyläkärźeñ yoqoho (0934)

5. Aitlik Grubu

Bu grup aitlik ekine dayanan bir kelime grubudur.

Metinde aitlik grubuna örnek bulunamamıştır.

6. Birleşik İsim

Bir nesnenin ismi olmak üzere yanyana gelen birden fazla ismin meydana getirdiği

sözcük grubudur.

hawa yöźö (0076), yer äsä (2393), Yäyhılıw (2430)

7. Birleşik Fiil

Bir yardımcı fiille bir ismin veya fiil şeklinin meydana getirdiği sözcük grubudur. İsim

veya fiil unsuru önce, yardımcı fiil sonra getirilir. Üç ayrı başlıkta incelenir.

a. İsimle birleşik fiil yapan yardımcı fiiller:

Aqbuźat bul- (1053), xeźmät it- (1529), ġaşiq bul- (0281)

b. Fiille birleşik fiil yapan yardımcı fiil

ülep kit- (0292), öläşep bir- (0354), qarap qal- (1590)

c. İktidari fiili

aşamaŝqa bul- (1088), taba al- (1127), äytä al- (0628)

8. Unvan Grubu

Bir şahıs ismiyle bir unvan veya akrabalık isminden meydana gelen meydana gelen

sözcük grubudur.

mäskäy äbey (2138), ayıw aġaqay (0805), Xisametdin bay (0218)

9. Ünlem Grubu

Bir seslenme edatıyla bir isim unsurundan meydana gelen sözcük grubudur.

Äy qart (0415), Äy, Ayıw aġaqay 0805), Äy Yäyhılıw (2437)

10. Sayı Grubu

5

Türkçede sayılar üç şekilde karşılanmaktadır. Tek kelimeyle, sıfat tamlamasıyla ve sayı

grubu ile karşılanır. Sayı grubu büyük sayı küçük sayı olmak üzere sıralanır. İmlası Türkiye

Türkçesindeki gibidir.

un ike (1552), utıź tuġıź (0569), un ber (0109)

11. Edat Grubu

Bir isim unsuru ile bir son çekim edatının meydana getirdiği sözcük grubudur.

qıźı ösön (0128), hayıŝqan kewek (0888), şul xätlem (1930)

12. İsnat Grubu

Biri diğerine isnat edilen iki isim unsurunun meydana getirdiği sözcük grubudur. Bu

metinde bu grup için sadece bir örnek bulunabilmiştir.

iptäş qıźźarı (0041)

13. Genitif, Datif, Lokatif, Ablatif Grupları

a. Genitif grubu

Genitif ekiyle birbirine bağlanan iki isim unsurunun meydana getirdiği sözcük

grubudur. Metinde bu grup için sadece bir örnek bulunabilmiştir.

mineñ qıźġa (1949)

b. Datif grubu

Datif halindeki bir unsurla ondan sonra gelen yalın bir isim unsurunun meydana

getirdiği sözcük grubudur.

qıźġa yaġalıq (1949), töŝkä hılıw (1881), eşkä uñġan (1881)

c. Lokatif grubu

Lokatifli bir isim unsuru ile ondan sonra gelen bir isim unsurunun meydana getirdiği

sözcük grubudur. Metinde bu grup için örnek bulunamamıştır.

d. Ablatif grubu

Ablatifli bir unsurla ondan sonra gelen isim unsurunun oluşturduğu sözcük grubudur.

aqıllınan-aqıllı (0291), berźän-ber (1713), berehenän-berehe (0317)

14. Fiil Grubu

Fiil grubu fiil isimleri üzerine kurulan sözcük grubudur. Fiil isimleri bu grubun

esas unsurudur ve sonda bulunur.

iŝkä alıw (2229), duŝ bulıw (0511), eş eşläw (0581)

6

15. Partisip Grubu

Bir partisiple ona bağlı unsurlardan meydana gelen sözcük grubudur. Partisip

grubu fiili partisip olan fiil grubu demektir.

kütärgän qatın (0585), könbaġış hatqan (0443), tawışın işetkän (0622)

16. Gerundium Grubu

Bir gerundium ile ona bağlı unsurlardan meydana gelen sözcük grubudur.

üźen-üźe maqtap (0639), käñäşläşä torġas (1421), yerenän telämäysä (1504)

17. Kısaltma Grubu

Bunlar sözcük gruplarının ve cümlelerin kısalması, yıpranması sonucunda ortaya

çıkan sözcük gruplarıdır.

köndän-kön (1742), kükräkkä-kükräk (1407), tora-bara (0700)

7

MASALLARIN DERLEME KAYNAKLARI VE DERLEYİCİLERİNİN LİSTESİ

MASALA GİRİŞ TEKERLEMELERİ 1 Däwläkän rayonı Yañı Aqqolay awılında Ġäbbäsova Güzäl Mullaġäle qıźı (1968 y. t.) üźe

belgände yaźġan. — TTÄİ. QF. BFP., № 23 (Stärletamaq). 2 Baymaq rayonı İŝänbät awılında Tuqtamışeva Miñnur apayźan İ. A. İsrafilova (1960 y. t.)

yaźıp alġan. — TTÄİ. QF. BFP. (Stärletamaq). 3;4 Älşäy rayonı Qıpsaq-Asqar awılında Ġäzizova Farizanan Gölnaz Ġizzätullina yaźıp alġan.

— TTÄİ. QF. BFP., № 13 (Stärletamaq). 5 Äbyäln rayonı Buranġol awılında Usmanova Äqlimä Näbi qıźınan(1910 y. t.) Хismätov

Mansur 1989 yılda yaźıp alġan. — TTÄİ. QF. BFP» 6 Baymaq rayonı Äхmär awılınan Möstäхetdinova Zölfiä Möхtär qıźı(1973 y. t.) 1989

yılda üźe belgände yaźġan. — TTÄİ. QF. BFP. 7 Böryän rayonı Näbi awılında Хisametdinova Zäytünä apayźan Mäysärä Mäzitova yaźıp

alġan. — TTÄİ, QF. BFP., şifrı 88672 (Stärletamaq). 8 Mäläwez rayonı Arıŝlan awılında Taştimerova Mäхüpyamal apayźan Fänziä Äźelbaeva

yaźıp alġan.— TTÄİ. QF. BFP., a 101 № 44 (Stärletamaq). 9 Däwläkän rayonı İmay-Qaramalı awılında Roza Äхmätyänovanan Zöhrä Gäräeva yaźıp

alġan. — TTÄİ. QF. BFP., a 101 —№ 19 (Stärletamaq). 10 Däwläkän rayonı Yañı Aqqolay awılında Ġäbbäsova Güzäl Mullaġäle qıźı (1968 y. t.)

üźe belgände yaźġan. — TTÄİ. QF. BFP., № 23 (Stärletamaq). 11 Äbyälil rayonı Buranġol awılında Usmanova Äqlimä Näbi qıźınan (1910 y. t.) Mansur

Хismätov 1988 yılda yaźıp alġan. — GTÄİ. QF. BFP., 338-se bit.

MASALLAR

Altın Aşıq: Qotlogildina Miñnur Хämitova Märyämdän yaźıp alġan.—-TTÄİ. QF., a 101—

№ 23.

Borsaq Batır: Stärletamaq qalahında S. Qormaşevanan X. Хoźayġolova yaźıp alġan —

TTÄİ. QF., a 101 —№ 15.

Un Ber Äхmät: Ġafuri rayonı Yañġıźqayın awılında yäşäwse Хäyät Äbübäkirovanan (1923 y.

t.) Räхmätullina Svetlana yaźıp alġan. — TTÄİ. QF., a 101—№ 7.

8

Batır: Baymaq rayonı Yulıq awılında Gölnara Yunısova üźe belgän-de yaźġan. — TTÄİ.

QF. BFP.

Bay Menän Xeźmätse: Awırġazı rayonı Qälser awılında Qantimerova Хämiźä apayźan

Şafiqova Göliä yaźıp alġan. — TTÄİ. QF., a 101—2—3-se bittär.

Yılan Malay: Baymaq rayonı II Etqol awılınan İbrahimova Gölnäzirä Däwlätbay qıźı

(1973. ,y. t.) üźe belgände yaźġan —TTÄİ. QF. BFP., 78—79-sı bittär.

Äse Tawı: Ġafuri rayonı Ütäymulla awılında Räхimov Хoźaybirźenän Ġibäźullina Räysä yaźıp

alġan. — QF., 14-se bit.

Tuqmaq: Baymaq rayonı Küsey awılınan İsrafilova Änüzä 1983 yıl-da üźe belgände

yaźġan. — TTÄİ. QF., ayırım däftärźä.

Batşa Qıźı Mälikä: Хäybulla rayonı Säġit awılınai İşmöхämmätova Ġilminur yaźıp alġan. —

TTÄİ. QF. 13-sä bit.

Urlanġan Qıź: Miäkä rayonı Miäkäbaş awılınan Yämilova Zilä üźe belgände yaźġan.—

ÜGÄİ. QF., a 101 —№ 36.

Yomro Yomġaq: Yılayır rayonı Matray awılında Dämineva Güzäl Rämil qıźınan (1981

y. t.) 1988 yılda R. M. Uraqsina yaźıp alġan.— TTÄİ. QF. BFP., 51—53-sö

bittär.

Utınsı Qart: Stärletamaqtan Saźrieva Rämilä üźe belgände yaźġan. — TTÄİ, QF., 22-se bit.

Kem Köslö?: Mäläwez rayonı Arıŝlan awılında Taştimerova Mäхüpyamal apayźan

Äźelbaeva Fänzilä yaźıp alġan. — TTÄİ, QF., a 101—№ 44,

«Mäskäy äbey», «Sämreġoş Menän Hılıwqıź», «Hıwhılıw»: Sibay qalahında Qäźerġolova

Ülmäŝbikä Bäġdät qıźınan R. M. Uraqsina yaźıp alġan.-—TTÄİ. BFP. QF.

Siхri Moñ: Uçalı rayonı Malay-Muynaq awılında A. A. Kiräeva yaźıp alġan. — TTÄİ. QF.,

a 101 — № 27. 12—13-sö bittär.

«R» Xärefe: Хäybulla rayonı Mämbät awılında Хämitova A. 3. yaźıp alġan. — TTÄİ., a

101—№28.

Tanaw: Baqalı rayonı Qamışlı awılında Liliä Kärimova üźe sıġarġan äkiätte yaźġan. —

«Başqortostan pionerı», 24 fevralь, 1987 yıl.

Büre Ni Ösön Ayġa Qarap Oloy: Baymaq rayonı Küsey awılında İsrafiloġa Änüzänän R.

M. Uraqsina yaźıp alġan. — TTÄİ. QF. BFP., 45—47-se bittär.

Öyräkter Ni Ösön Keşegä Eyäläşkän: R. M. Uraqsina yaźmalarınan alıpdı. — TTÄİ. QF.

BFP., 48—50-se bittär.

Ni Ösön Seben, Seräkäy Ber Urında Yäşämäy: Baymaq rayonı İşmoratova Fänzilä Musa

qıźınan (1968 y. t.) R. M. Uraqsina yaźıp alġan. —• TTÄİ. QF. BFP., 36—37-

9

se bittär.

Niñä Tölkö Xäyläkär Bulġan: Sibay pedagogiya uçilişçehında uqıġan saqta Säitova

Säġirä sıġarġan äkiyät. — TTÄİ. QF. BFP., 14—15-se bittär.

Ni Ösön Qarluġastıñ Qoyroġo Satalı, Yılan Qan Esmäy, Seräkäy Teşheź: Yeyänsura rayonı

Başqort Samaźıhı awılınan Baygildina Gölnara Kinyäġäli qıźı üźe belgände

yaźġan. — TTÄİ. QF. BFP., 93-sö bit.

Tölkö häm Quyan: Sibay qalahında Sälimä Yäntürinanan (1977 y. t.) R. M. Uraqsina

yaźıp alġan. — TTÄİ. QF. BFP, 42-se bit.

Fildeñ Morono Niñä Oźon Bulġan: Yañawıl rayonı Yögämäş awılınan F. Gäräeva

sıġarġan äkiyät. — «Başqortostan pionerı», 1969 yıl, 22 avgust.

Quyandarźıñ Qoyroġo Niñä Qıŝqa Bulġan: Yärmäkäy rayonı İŝke Turġay awılınan V.

Ġälnullin üźe sıġarġan äkiyätte yaźġan. — «Başqortostan pionerı», 1962 yıl, 1

ġinwar.

Quyan Niñä Sontor Qoyroqlo: Kügärsen rayonı Qaldar awılınan Хälikova Gölnara üźe

sıġarġan äkiyätte yaźġan. — «Pioner», LG9 5, 1987 yıl.

Qoyaşlı Köndä Sabaqtar Ni Ösön Hikerä: Däwläkän rayonı Yañı Yappar awılında yäşägän

Äхmätyänova Näfisä Aхun qıźınan (1909—1985) R. M. Uraqsina yaźıp alġan. —

QF., 43—44-se bittär.

Eş Tabıldı: Baymaq rayonı Niġämät awılınan Ayhılıw Möхämmätyänova üźe sıġarġan

äkiyätte yaźġan. — «Pioner», 1989 yıl.

Aqbuźat: Sibay qalahınan Gölnara Latıpova üźe sıġarġan äkiyätte yaźġan. — TTÄİ. QF.

Äkiyättär papkahı.

Ayıw Malayı Niñä İlawın Taşlaġan: Sibay qalahında Sälimä Yäntürinanan (1977 y. t.) R.

M. Uraqsina yaźıp alġan. — TTÄİ. QF. BFP., 20-se bit.

As Ayıw, Tölkö,Yeget: Baymaq rayonı Pokrovka awılında Zöhrä apayźan M.

Timerbulatova yaźıp alġan. — TTÄİ. QF. Äkiyättär papkahı.

Tölkö Balahı: Хäybulla rayonı Äbübäker awılınan 3. X. Qäyepova üźe belgände yaźġan. —

TTÄİ. QF. Äkiyättär papkahı.

Besäy Niñe Sısqandı Yaratmay: Baymaq rayonı Bilal urta mäktäbe I I I sinıf uqıwsıhı

Güzäliä Ablaeva yaźġan.—«Yänşişmä», 1993, 29 dekabr.

Хäyläkär Tölkö: Ġafuri rayonı Yawgilde awılınan Güzäliä İştmökämätova yaźġan. —

«Tabın», 1993 yıl, 24 mart.

Et Menän Besäy: Ġafuri rayonı Yöźimän awılınan Flürä İźrisova yaźġan. — «Tabın»,

10

1993 yıl, 24 mart.

Sontor Qoyroqlo Quyan: Beloret rayonı Bişitamaq awılınan Gölkäy Abdullina üźe sıġarġan

äkiyätte yaźġan. —TTÄİ. QF. BFP.

Ös Duŝ: İleş rayonı İŝke Täteş awılınan İ. Musina üźe sıġarġan. äkiyätte yaźġan. —

«Pioner», 1988 yıl, № 3.

Tıñlawhıź Quyan: Asqın rayonı Soltanbäk awılınan Älisä Zinnetova üźe sıġarġan äkiyätte

yaźġan. — «Pioner», 1988 yıl, № 8.

Büre Menän Quyan: Fedorovka rayonı Batır awılınan Flürä Aksurina yaźıp

yebärgän.— «Başqortostan pionerı», 1986 yıl, 10 mart.

Ziräk Quyan: Böryän rayonı Ġäźelgäräy awılında yäşäwse Räzile Salawatova üźe belgände

yaźġan. — «Başqortostan pionerı», 1989 yıl, ġinuar, № 1, 3823.

Qoyroq: Sibay qalahında Sälimä Yäntürinanan (1977 y. t.) R. Uraqsina yaźıp alġan. —

TTÄİ. QF. BFP., 40—41-se bittär.

Batır Quyan: Uçalı qalahında yäşäwse Ġaysina Sulpan (1967 y. t.) üźe sıġarġan äkiyätte

yaźġan. — TTÄR1. QF. BFP. 11 — 12-se bittär.

Tıñlawhıź Quyan Balahı: Sibay qalahında Uraqsina Gölnazdan (1975 y. t.) R. M. Uraqsina

yaźıp alġan. — TTÄİ. QF. BFP., 18—19-sı bittär.

Maqtansıq Quyan Majarahı: Sibay qalahında İlembätov Salauattan, (1979 y. t.) R. M. Uraqsina

yaźıp alġan. — TTÄİ. QF. BFP., 24—25-se bittär.

Yalqaw Besäy (I): Qırmıŝqalı rayonı Ütägän awılınan Gölnaz Mozafarova üźe sıġarġan

äkiyätte yaźġan. —- «Başqortostan pionerı», 1984 yıl> 24 fevral.

Хäyläkär Besäy: Böryän rayonı Äbdelmämbät urta mäktäbe uqıwsıhı Bilalov Zihat üźe

sıġargan äkiyätte yaźġan. — «Başqortostan pionerı» 1987 yıl, 24 fevral.

Sısqan Хäylähe: Qariźel rayonı Boġaźı awılınan Mostafina Nefisä üźe belgände yaźġan. —

«Başqortostan pionerı», 1969 yıl, 5 dekabr.

Harıqay Majaraları: Beloret rayonınan Najiä Meхämätova üźe sıġarġan äkiyätte yaźġan.

— «Pioner», 1988 yıl, № 8.

Yalqaw Besäy (II): İşembay rayonı İşäy awılınan Firźäwes Zähiźullina üźe belgände

yaźġan. — TTÄİ. QF., a 101 —№ 35.

Qıźıl Qostyum: Dıwan rayonı Arıy awılınan Timur Yaqupov üźe sıġarġan äkiyätte

yaźġan.— «Pioner», 1988 yıl, № 1.

Käzä Menen Harıq: Däwläkän rayonı İmay-Qaramalı awılınan X. Äхmätyänov üźe

belgände yaźġan. — TTÄİ. QF., a 101—№ 9.

Käzä Bäräse: Baymaq rayonı Bilal awılında yäşäwse Fänilä Ämirхanova üźe belgände

11

yaźġan. — «Başqortostan pionerı», 1989 yıl, 4 ġinuar^. № 1, 3823.

Min Nisek Et Buldım: Sibay qalahında Röstäm Ġälimovtan (1974 y, t.) R. M. Uraqsina

yazıp alġan. — TTÄİ. QF. BFP. 70—71-se bittär.

Yılan Menän Terpe: Asqın rayonı Qubiyaz urta mäktäbe uqıwsıhı Älfiä Äхmätova

yaźġan. — TTÄİ. QF. BFP.

Gölyemeş: Хäybulla rayonı Säġit awılında Bayжanova Lyuцiä Yunıs qıźı (1974 y. t.)

yaźıp alġan. — TTÄY. QF. Äkiyättär papkahı.

Harıtüş Turġay: — Baymaq rayonı Qolsora awılında Zäynullyana Aygöl Räхmät qıźı

yaźıp alġan. —TTÄİ. QF. Äkiyättär papkahı.

Serle Keläm: Baymaq rayonı Tahir awılında Bayraqaeva Aygöl yaźıp alġan. — TTÄİ.

QF. Äkiyättär papkahı.

Könhılıw: Хäybulla rayonı Välit awılında Ġäźelşina Göldär yaźıp alġan. — TTÄİ. QF.


Хätire: Beloret rayonı Tatlı awılınan Zäynullina Älfiä sıġarġan äkiyät. — TTÄİ. QF.


Et, Hıyır Häm Qaź: Äbyälil rayonı Salawat awılında Fäpilä Sägitova (1974 y. t.) yaźıp

alġan. — TTÄİ. QF. Äkiyättär papkahı.

At Menän Hıyır: Baymaq rayonı Äхmär awılında Atangolova Liliä Arıŝlan qıźı yaźıp

alġan (1973 y. t.). — TTÄY. QF. Äkiyättär papkahı.

Niñä Başta Säs Üŝä, Ni Ösön Küźźär Bergä Tormay: Baymaq rayonı Yomaş awılında

Toyġonova Albina yaźıp alġan. — TTÄİ. QF. Äkiyättär papkahı.

Ni Ösön Qarġalar Qara La, Ala La Bula: Sibay qalahınan Fäniä Ġäbitova variantı. R.

M. Uraqsina yaźmalarınan alındı. — TTÄİ. QF. Äkiyättär papkahı.

Quyan Niñä İke Tun Keyä: İşembay rayonı Maqar awılınan Älfirä İlyasova yaźıp

yebärgän. —«Başqortostan pionerı», 1990 yıl, 28 aprel.

Yalqaw Teyen Nisek Aqılġa Ultırġan: Beloret rayonı Assı awılıpai Vadim Ġaripov

yaźıp yebärgän. — «Ural» gäzitenän, 1989 yıl, 28 noyabr.

Sıyırsıq: Хäybulla rayonı Mläŝ awılında Alhıw Tuqbaeva yaźıp alġan. — TTÄİ. QF.


Läysän Yamġırı: Äbyälil rayonı Ütägän awılında Zemfira Ġälimova yaźıp alġan. —

TTÄİ. QF. Äkiyättär papkahı.

Bıźawqay: Bıl äkiyätte 1949 yılda Äbyälil rayonı Asqar awılında yäşäwse uqıtıwsı V.

Säliхov yaźıp alġan. — Äkiät SSSR Fändär akademiyahınıñ fänni arхivında

12

haqlana. F. 3., op. 32—28, 7—8-ss bittär. Qaraġıź: «:Başqortostan pionerı»

1989 yıl, 29 noyabr.

Handugas Menän Qarluġas: Ġafuri rayonı Qawarźı awılınan Güzäl Välieva yaźıp

yebärgän. —«Pioner», 1987 yıl. № 12.

Qaraġoş: Däwläkän rayonı Yanı Yänbäk awılınan Nuriya Fazlıeva yaźıpyebärgän.

— «Pioner», 1989 yıl, № 11.

Hayıŝqan: Däwläkän rayonı İmay-Qaramalı awılında Miñyamal Sufiyanovanan Roza

Äхmätyänova yaźıp alġan — TTÄİ. QF., a 101—№ 9.

Kem Otqororaq: İşembay rayonı İşäy awılında Abıźgildina Yämilä äbeyźän (1904 y. t.)

Firźäwes Zähiźullina yaźıp alġan. — TTÄİ. QF., № 35 —a 101.

Оlo Hüźen Tıñlamahañ: Böryän rayonı Asqar awılınan Хäźisä Äźelbaeva yaźıp yebärgän.

— «Pioner», 1983 yıl, № 4.

Maqtansıq Ätäs: Qıyġı rayonı Aŝılġuja awılınan Rämziä Miñleyärova yaźıp yebärgän. —

«Pioner», 1986 yıl, № 5.

Kügäwen: İleş rayonı Tübänge Serekkül awılınan Roza Ġöbäpźullina yaźıp yebärgän —

«Başqortostan pionerı», 1965 yıl, 26 dekabr.

Qırmıŝqagöldöñ Şatlıġı: Yeyänsura rayonı Yunay awılında Välisva Näfisä Bulat qıźınan

(1966 y. t.) R. M. Uraqsina 1983 yılda yazıp al-ġan.-~TTÄR1. QF. BFP.,

21—23-sö bittär.

Huġan Ni Ösön Äse: İ. İlgizova. — «Yänşişmä», 1992 yıl, 27 noyabr.

Hılıw Qıź Ayhılıw: Däwläkän rayonı Yanı Yänbäk awılınan Lilnä Gäräeva yaźġan. —

«yänşişmä», 1992 yıl, 8 dekabr.

Ökö: Nuriman rayonı İŝke Kül awılınan Albina Minhajeva yaźġan.—«Yänşişmä»,

1992 yıl, 28 avgust, № 67.

Quyan Menän Terpe: Dıwan rayonı Qäźer awılınan Lidiya Хäbirova yaźġan. —

«Yänşişmä», 1992 yıl, 27 noyabr, № 96.

Хäyläkär Tölkö: İglin rayonı Üktäy awılınan İlhöyär Däülätova yaź-ġan. — «Başqortostan

pionerı», 1990 yıl, 23 mart, № 24.

Qaragüź: İleş rayonı İleş poselogınan Läysän Хäyretdinova yaźġan. — «Yänşişmä»,

1992 yıl, 11 noyabr.

Teyendär Niñä Aġas Başında Yäşäy: Baymaq rayonı I Etqol awılınan Zölfirä Хämitova

yaźġan. — «Yänşişmä», 1992 yıl, 31 iyul, № 59.

Ni Ösön Yarlı Baylıqtan Qasqan: Arхangel rayonı Abzan awılınan Aygöl Usmanova

13

yaźġan. — «Yänşişmä», 1992, 4 dekabr, № 95.

Ni Ösön Gölyemeş Sänskele: BRG-ıñ IX «v» sinıf uqıwsıhı Säfiullina Älmira yaźġan, 1993 y.

— TTÄİ. QF. BFP., 24-se bit.

Ayhılıw: Uçalı rayonı Оzernıy poselogınan Хäybullin İşmorattıñ (1977 y. t.) äkiyäte. —

TTÄİ. QF. BFP., 26-sı bit, BRG.

Ni Ösön Köźźön Huñ Qış Bula: Salawat rayonı Mindeş awılınan Dinislamova Äliä yaźġan

(1978 y. t.).—-TTÄİ. QF. BFP., 27-se bit.

Ni Ösön Qänäfer Säskäläre Qıźıl: Yeyänsura rayonı Ürge Muynaq awılınan Säyfetdinova

Albina yaźġan. — TTÄİ. QF. BFP., 27-se bit, BRG.

Ni Ösön Terpe Enäle: Хäybulla rayonı Ġäliäхmät awılınan Teläüġolov Marsel yaźġan

(1978 y. t.). — TTÄİ, QF. BFP., 28-se bit, BRG.

Ni Ösön Bal Qorto Keşene Saġa: Stärletamaq qalahınan Mortazaeva Nuriya yaźġan. —

TTÄİ. QF. BFP., 29-sı bit, BRG.

Ni Ösön Sısqan Besäyźän Qurqa: Ġafuri rayonı Tuġay awılınan Mäjitova Läysän yaźġan

(1978 y. t.) — TTÄİ. QF. BFP., 31-sö bit, BRG.

Aq Säskälär: Yeyänsura rayonı Yuldaş awılınan Şäyäхmätova Rezeda yaźġan (1978 y.

t.). — TTÄİ. BFP., 33-sö bit, BRG.

Ayıw Menän Babay: Äbyälil rayonı Asqar awılınan VI «B» sinıf uqıwsıhı Ruziya

Nizametdinova yaźġan. — «yänşişmä», 1994, 16 mart.

Möхäbbät: BRG-nıñ XI «G» sinıf uqıwsıhı Хisamova Aygöl yaźġan. — TTÄİ. QF. BFP.,

43-sö bit.

Altınay Menän Aqyondoź: Alina Söläymänova, V sinıf uqıwsıhı, Yeyensura rayonı, İźäş

mäktäbe. — «Yänşişmä», 1993, 8 ġinuar.

Köźhılıw Menän Yäyhılıw, Köźhılıw (I), Köźhılıw (II): Salawat rayonı İşembay

awılınan VII sinıf uqıwsıhı Närmöхämätova Svetlana yaźġan. — TTÄİ. QF.

BFP, 41-se bit.

14

TRANSKRİPSİYONLU METİN

15

[I] BORON-BORON ZAMANDA

Boron-boron zamanda,

Awılda bulġan, ti, ber bay,

Bulġan, ti, unıñ ike öyö,

Berehe aġastan, ikensehe taştan. 5

Höyläyemme baştan?

— Höylä (taġı baştan uq höylänä). 1

Boron-boron zamanda, yäşägän, ti, ber äbey. Bulġan, ti, unıñ ös ulı. Ber ulı— toźźan,

ikensehe — yapraqtan, ä ösönsöhö bulġan, ti, taştan. Ber vaqıt äbey uldarına utın inderergä

quşqan. Ölkän ulı: «Min utınġa sıqmayım, min bit ireyem», — tigän. İkensehe lä: «Min dä 10

sıqmayım, sönki yel mine osorop qına alıp kitäsäk», — tip yawap birgän, ti.

— Ösönsö ulı nimänän ine äle, onotqan da quyġanmın?

— Taştan.

— Höyläyemme baştan?

—Höylä. 2 15

Boron-boron zamanda yäşägän, ti, ber äbey menän ber babay. Öyźäre bulġan, ti, aġastan.

höyläyemme aźaqtan? 3

Boron-boron zamanda ber babay bulġan.

Borolġan da yıġılġan, borolġan da yıġılġan,

Borolġan da yıġılġan, borolġan da yıġılġan... 20

Elek-elek zamanda ber äbey bulġan.

Eläkkän dä yıġılġan, eläkkän dä yıġılġan,

Eläkkän dä yıġılġan, eläkkäp dä yıġılġan... 4

Boron ber äbey bay yort haldırġan. Iŝmala menän başın maylaġan. Ber hayıŝqan kilep ultırġan

da suqışı yäbeşkän. Suqışın alha, qoyroġo yäbeşkän, qoyroġon alha, suqışı yäbeşkän. Äle haman 25

şulay itep ultıra ikän. İşetkäneñ barmı, yuqmı? (Tıñlawsı «yuq» tihä, höyläwse yañınan

başlay). 5

Boron zamanda yäşägän, ti, babay. Unın, ike qıźı bulġan. Berehe — Höylä, ikensehe —

Höylämä. Ber köndö Höylä menän Höylämä hıw inergä kitkändär. Höylä hıw ingändä

batqan. Keme qalġan? 30

— Höylämä.

— Ulay bulġas höylämäyem. 6

Boron-boron zamanda bulġan, ti, ber batşa. Ul bik uŝal, bik xoloqhoź bulġan, ti. Şul

batşanıñ bulġan, ti, hılıwźarźan-hılıw, güzäldärźän-güzäl ber qıźı. Unıñ iseme höylämä bulġan,

16

ti. Berźän-ber köndö tege qıź, iseme kem äle, onottom da quyźım? 35

— Höylämä.

— Höyläp ultırġanda höylämä tip ultırġasıñ, höylämäyem inde. Üźeñä qarap üpkälä. 7

Boron-boron zamanda äbey menän babay yäşägän, ti. Ularźıñ bulġan, ti, ike qıźı. Ber qıźı

bik matur häm uñġan bulġan. Uġa Höylä tip isem quşqandar, ti. Ä ikensehe üźe yamaq, üźe

bik yalqaw bulġan, ti. Höylämä isemle. Äsähe menän atahı-nıñ äytkänen tıñlamaġan. 40

Berźän-ber köndö höylä iptäş qıźźarı menän yeläk yıyırġa barırġa bulġan. Kärzinkälär alıp

yul totqandar. Ä ikense qıźıqay, äy, isemen onottom, kem äle? (Tıñlap ultırıwsılar «Höylämä»

tip äytep yebärälär). Höylämä tigäs, höylämäyem (äkiyät şulay bötä). 8

Boron-boron zamanda, qarġa — komandir, hayıŝqan haldat saġında, turġay türä bulġanda,

yäşägän, ti, ber äbey menän babay. Ularźıñ bulġan, ti, ike qıźźarı. Bereheneñ iseme — Höylä, 45

ikenseheneke — Höylämä. Berźän-ber köndö Höylä hıwġa kitkän, ti.

—Kem öyźä qalġan?

—Höylämä.

—Ulay bulġas, başqa höylämäyem. 9

Tölkö ber äbeygä tap bulġan da äytä ikän: 50

—Hin mine ültermä inde. Min hine ber köldörörmön. Köldörgänme, yuqmı? («Yuq»

tihälär, «yuqqa min dä tuq, äkiät hiñä yuq», — tiźär). 10

Äkiät — arı, min — bire,

Arqahına sey tire.

İşek aldım tumarźıq, 55

Hiñä iltep tuġarźıq. 11

[II] ALTIN AŞIQ

Boron-boron zamanda äbey menän babay yäşägän. Ularźıñ Biktimer isemle uldarı Häm

Yelyetmäŝ, Qätmär tigän ettäre lä bulġan.

Ber köndö babay mäkegä at huġarırġa barha, Mäskäy äbey unıñ haqalınan totop ala. 60

— Yänende biräheñme, ällä atıñdımı? — tip horaġan.

— Yänemde lä, atımdı la birmäyem, öyömdä ber ulım bar, şunı alırhıñ, — tigän. Bılar

höyläşkänsä, äbey menän babayźar yäyläwgä küskän. Şunda babay altın aşıqtı qaldırıp

kitkän.

Biktimer altın aşıqtı barıp alırġa bulġan. Atahınan qayhı at menän barırġa horaġan. 65

Atahı: «Yügäneñde sıltırat, qoroġoñdo qoltorat, qayhı at hiñä äylänep qaray, şunı alırhıñ», —

tigän.

Bıl attar arahına inep yügänen sıltıratıp, qoroġon qoltoratha, ber alama, qorsañġı ġına at

17

qaraġan. Bäxetem oşolor inde, tip uylaġan da, attı menep, altın aşıqtı alırġa kitkän.

Yulda at telgä kilgän: 70

—Hine atañ Mäskäy äbeygä birmäk bulıp, altın aşıqtı qaldırıp kitte, hin bütägänän dä

bäläkäs bul, min osqan qoştan da yılġır bulırmın, — tigän.

Bılar barıp yethä, Mäskäy äbey ultıra, ti. «İn, ulım, in»,— tigän Mäskäy äbey. Biktimer

altın aşıqtı inep alġan da... at osqan qoştan da şäp yelgän, ularźıñ artınan Mäskäy äbey qıwa

töşkän. Bara torġas, attıñ da xäle bötkän. Biktimer attıñ horawı buyınsa dürt ayaġınan 75

dürt yaqqa tayanġan ikän,dürt qotoq barlıqqa kilgän, üźe esenä inep ultırha, hawa yöźönä

olġaşıp torġan aġas bulġan. Mäskäy äbey, baltahın qayrap, aġastı tumıra başlaġan. Oşo

vaqıtta aq tölkö menän harı tölkö kilep sıqqan, ular Mäskäy äbeyźe yoqlatqandar źa tumırġan

yerźe uñaltıp kitkändär.

Mäskäy äbey taġı la tumıra başlaġan. Yaqında ġına aqqoş osop kitep bara, ti. «Yelyetmäŝ 80

menän Qätmärgä äyterheñ, kilep qotqarhındar», — tigän uġa Biktimer.

Mäskäy äbey tumırıp bötöp barġanda Yelyetmäŝ menän Qätmär kilep yetkän. Äbey

qasıp qotoqqa töşöp kitkän. Ettär: «Aq küperek sıqha qıwanırhıñ, qıźıl küperek sıqha, ilarhıñ»,

— tigändär źä Mäskäy äbey artınan qotoqqa töşöp kitkändär. İñ alda qıźıl küperek, aźaqtan aq

küperek sıqqan. Baqtihäñ, Yelyetmäŝteñ ber qolaġın öźöp alıp qalġan, ti, Mäskäy. 85

Şulay itep, Mäskäy äbeyźe ülterep qaytıp kitkändär, ti, bılar.

[III] BORSAQ BATIR

Boron-boron zamanda ber awılda yäşägän, ti, ber äbey menän ber babay. Ularźıñ ber

balaları la bulmaġan, ti. Ber köndö babay urmanġa utınġa barġan saqta yul buyınan ber

borsaq tabıp alġan, ti. Babay bıl borsaqtı yotop ta yebärgän, ti. Küp tä ütmäy äbeyźeñ 90

malayı tıwġan. Malayġa Borsaq batır tip isem quşqandar, ti. Borsaq batır könläp, aylap

tügel, yıllap bik köslö, ütker, qıyıw yeget bulıp üŝep yetkän. Ber zaman il öŝtöndä

«batşanıñ qıźın urlaġandar» tigän xäbär taralġan. Borsaq batır küp tä uylap tormay bıl qıźźı

eźläp sıġıp kitergä bula. Täwźä batşaġa barıp qıźźıñ bildälären horaşqan. Batşa, ägär yeget qıźźı

tabıp alıp qaytha, uġa qıźźı häm öŝtäp yartı batşalıġın birergä väġäźä birep qala. Borsaq batır 95

bik küp erźär kitkän, ti, küp hıwźarźı kiskän, ti, bik küp tawźar artılġan, ti. Bara torġas, ul

yer aŝtına töşä torġan yul kürep qalġan. Yeget arqan bäyläp aŝqa töşöp tä kitkän, ti. Töşöp

yethä, üźenä başqa ber ayırım don’ya ikän, ti. Bötä nämä lä altın-kömöştän yahalġan

ikän, tik ber äźämi zat ta kürenmäy, ti. Yeget şım ġına torop tıñlay başlaġan. Şul vaqıt unıñ

qolaġına moñlo itep yırlaġan tawış işetelä. Yeget şul tawış işetelgän yaqqa kitä. Barha, batşanıñ 100

qıźı sitlektä bikle köyö ultıra ikän. Unı üźe ber qarış, haqalı meñ qarış qart üźenä käläşlekkä

urlap alıp kitkän bulġan. Qıź riza bulmaġas, qasıp kitmähen ösön, üźe sıġıp kitkändä bikläp

18

kitä ikän. Yeget qıźźı alıp kitmäkse bula, läkin qıź xäźer qarttıñ qaytıp yetäsägen äytä häm bıl

qarttıñ kösö haqalında bulıwın iŝkärtä. Şul vaqıt tuźan tuźźırıp qart qaytıp kilä ikän. Yeget uġa

qarşı barıp, ni ösön kilgänen äytä. Bılar huġışa başlayźar. Bik oźaq huġışqandan huñ, yeget 105

qarttıñ haqalın öźöp ala. Qart şunda uq köshöźlänä, yeget unı yergä heñderä huġıp, qıźźı alıp

qaytıp kitä. Qaytqas, batşa, qıźın yegetkä birep, tuy ütkärä, yartı baylıġın birä. Qıź menän

yeget batırźıñ awılına qaytıp kitälär.

[IV] UN BER ÄXMÄT

Boron-boron zamanda hayıŝqan sotnik, qarġa disätnik, ügeź ürätnik bulġan vaqıtta 110

yäşägän, ti, ber äbey menän babay. Bılarźıñ elek-elektän gel malayźarı tıwġan. Malayźarı üŝä

barġan, sıġıp kitä barġandar. Yıldar ütkän, läkin uldarı qaytmaġandar. Bına şulay ayaź

köndärźeñ berehendä kötöp-kötöp alınġan taġı ber malayźarı tıwġan. Bıl uldarına aġaları

xörmätenä Äxmät tip quşqandar. Tege bala şulay kön üŝähen säġät üŝkän, ay üŝähen aźna, yıl

üŝähen ay üŝkän häm bik tiź vaqıtta matur ber bählewän yegetkä äylängän. Ularźıñ 115

kürşelärendäge ber uŝal qatın bıl Äxmätkä aġaları barlıġın äytkän. Äxmät ata-äsähenän

horaşıp döröŝlöktö belä lä yulġa äźerlänä başlay. Äsähe yulġa üźe beşergän ikmäk häm

yul käräk-yaraqtarın hala. Äxmätkä bäxet teläp yulġa oźatalar. Ul bik oźaq bara. Bına

ul qara urman esenä inä häm ber öy kürep qala. Äxmät qurqıp tormay, batırlanıp şul

öyźeñ işegen şaqıy. Bıl öyźä ber qatın aş beşerep yörögän bula. Äxmät bik nıq asıqqan 120

ikän. Bıl qatın päreyźärźeñ äsähe bula. Äxmätte ul karawat kewek ber nämä aŝtına

yoqlatırġa hala. Küp tä ütmäy döbör-şatır kilep bıl päreyźeñ un ulı qaytıp inä. Şunda

bäläkäyźäre: «Uf, keşe yeŝe kilä. Äyźä, totop aşayıq üźen», — ti ikän. Şunda uq Äxmätte

tartıp sıġarġandar. Olo aġaları Äxmätteñ kösön hınap qararġa bula. Ular köräşä başlay.

Äxmät ularźıñ barıhın da yeñä. Bıl päreyźär aptıray. Ular Äxmätkä bik yaqşı at, küp 125

itep aqsa, qılıs birälär häm qala sitendäge 10 keşegä qarşı köräşergä yebärälär. Äxmät

barha, ni küźe menän kürhen, üźenä oqşaġan yegettärźe kürep şaq qata. Bılar Äxmätteñ aġaları

bulıp sıġa. Ular ilaşalar, ata-äsälären horaşalar. Aġaları päreyźär menän ber batşa qıźı ösön

huġışalar ikän. Un berense Äxmät batşa harayına kitä. Şul vaqıtta päreyźär źä kilep yetä.

Äxmät bik awır, qıźıw alışta barlıq päreyźärźeñ dä baştarın kiŝep bötä. Ularźıñ baştarın batşa 130

harayınıñ aldına teźep quya. Aġaları bıġa bik şatlanalar. Batşa: «Kem dä kem şul

päreyźärźeñ baştarın kütärä ala, şuġa qıźımdı biräm», — tip ämer birä.

...Aġaları kütärep qarayźar, barıber kütärä almayźar. Äxmät päreyźärźeñ baştarın kütärä.

Batşanıñ küźe aqaya, yegetteñ köslölögönä xayran qala. Üźeneñ sibärźärźän-sibär, güzäldärźän-

güzäl qıźı Altınsäste Äxmätkä birergä bula. Aġaları la şatlanıp rizalaşa. Un berense Äxmät 135

bäxeten tabıp, aġaları menän bergä ata-äsäläre yanına qaytıp kitä. Äbey menän babay

19

şatlıqtarınan ni eşlärgä belmäyźär. Ular äle bulha la tatıw ġümer itep yatalar, ti. Äyźä

yäşähendär görläşep, ä beźźeñ äkiyätebeź şul urında tamam.

[V] BATIR

Boron-boron zamanda yäşägän, ti, ber äbey menän babay. Ularźıñ Batır isemle uldarı 140

bulġan. Bik awır kön itkändär bılar. Yän aŝrar ösön Batır kön hayın hunarġa yörör bulġan.

Ber köndö şulay, ġäźätensä, hunarźa yeröp yatha, ber tawış işetkän. Şul yaqqa taban barha

sämreġoş qısqıra ikän, yarźam horap, sönki balaları yanına yılan ürmäläy, ti. Yeget qotqarġan

qoştarźı. Şul saq sämreġoş telgä kilgän:

—Yeget, hin mineñ balalarımdı qotqarźıñ. Şunıñ ösön min hiñä baldaq biräm. Ägär bıl 145

baldaq ütä hıźġırhañ, hineñ yanıña şunda uq deyewźär kiler, ular, nimä telähäñ, şunı ütärźär.

Batır baldaqtı alġan da qaytıp kitkän. Bına ber zaman Batırġa la käläş alırġa vaqıt yetkän.

Atahı bıl turala hüź quźġagkas, Batır: «Atay, hin miñä üźebeźźeñ batşanıñ qıźın alıp bir», —

tigän. Atahı aptırap qalġan. Şulay źa irtägehenä batşa yortona kitkän. İngän, keselekle itep

başın eyep, säläm birgän, üźeneñ ni yomoş menän kilewen äytkän. Batşa bıl qarttan kölöp, 150

sıġarıp yebärgän. Qart qaytıp, bıl xaqta ulına äytkäs, Batır: «Atay, hin taġı barıp qara

äle», — tigän. Babay ikense tapqır barġan. Batşa bıl yulı uġa: «Ägär hin ber tön esendä

mineñ yortomdan da źur, matur yort haldırhañ, unıñ ber yaġınan höt şişmähe, ikense yaġınan

bal şişmähe aġıźhañ, aġastarźa qoştar hayrathañ, qıźımdı biräm», — tigän, ti.

Babay, qara qayġıġa batıp, qaytıp kitkän. Qaytqas, ulına äytkän ikän, ulı: «Qayġırma, 155

atay», — tip kenä quyġan. Ä üźe töndä tışqa sıqqan da baldaq ütä hıźġırıp yebärgän. Şunda

uq deyewźär kilep töşkän. Yeget ularġa yort halırġa quşqan da üźe yoqlarġa yatqan.

İrtänsäk uyanıp kithä, üźeneñ qayźa yatqanın belä almay, ti. Şunan tiź genä torop tışqa

sıqqan da, qıyıq başına menep kitkän häm, batşa yoqohonan torġanda, tuqıldap yörögän keşe

bulġan. Batşanıñ iŝe kitkän: üźenekenän źur, matur yort ultıra, ber yaġınan höt, ikense 160

yaġınan bal şişmäläre aġıp yata, yarźarında matur aġastar üŝä, sut-sut kilep qoştar hayray, ä

babay menän ulı qıyıqtıñ huñġı söyön qaġıp ultıralar.

Babay yänä batşaġa kilgän. Batşa bıl yulı riza bulġan. Şulay itep, Batır batşa qıźı menän

matur ġına yäşäp kitkändär. Ber vaqıt batşa qıźı Batırźan: «heź elek bik yarlı bula torġaynıġıź, ä

xäźer bik bay. Nisek ulay buldı?» — tip horaġan. Batır kölömhörägän dä öndäşmäġän. Batşa 165

qıźı ikense tapqır taġı horaġan, Batır taġı äytmägän. Şunan üpkäläy başlaġas, äytkän,

İkense töndä batşa qıźı baldaqtı sisep alġan da sıġıp hıźġırıp yebärgän. Şunda uq deyewźär

kilep yetkän. Qıź, ularġa Batırźı elekke xälenä qaytarıp, üźen ikense batşalıqqa alıp barıp

taşlarġa boyorġan. Batır irtänsäk torha, elekke alama öyźärendä yoqlap yata, käläşe yuq, ti.

Bıl ni eşlärgä belmäy ultırġanda, ete menän besäye bınıñ yanına kilgändär häm: 170

20

—Xujabıź, beź hiñä baldaqtı tabıp kiltererbeź, — tip yulġa sıqqandar bılar.

Äy barġandar, äy barġandar, bara torġas, diñgeźgä kilep sıqqandar. Aşa yöźöp sıqqandar

źa arı kitkändär. Bara torġas, ber öygä tap bulġandar źa şunda tuqtalġandar. Yaqşılabıraq

qarahalar, bıl — tege batşa qıźınıñ öyö ikän. Qıź bılarźı kürgäs: «Qalay beźźeñ elekke et menän

besäygä oqşaġandar»,—tip, etkä aşarġa birgän, besäyźe öygä indergän. Besäy bınıñ baldaqtı 175

taġıp yöröwen kürä, tik töndä qayźa quyġanın belä almay. Ber aźźan ġına belep qala:

yoqlaġanda baldaqtı awıź esenä qabıp yoqlay ikän! Xäźer nisek qulġa töşörörgä? Bınıhın da

uylap taba. Ber vaqıt sısqan totop ala bıl besäy. Sısqanġa äytä: «Ägär hin xujabikäneñ

awıźınan baldaqtı alıp birä alhañ, min hine yebäräm, alıp birmähäñ — yuq». Sısqan kileşä

bınıñ menän: yügerep bara la batşa qıźınıñ tanawına qoyroġon tıġa. Qıź sösköröp yebärä, baldaq 180

ta awıźıpan ırġıp kitä. Besäy tiź genä baldaqtı qaba la et yanına kitä. Şunan qaytır yulġa sıġa

bılar. Baralar, baralar, diñgeźgä kilep yetälär. Et äytä: «Baldaqtı miñä bir,hin diñgeź töbönä

töşöröp yebärerheñ». Besäy: «Yuq, birmäyem», — ti. Baytaq hatıwlaşa başlay bılar, şulay

źa besäy yeñä — baldaqtı birmäy. Et tä üźeneken itä: «Min hine yökmämäyem, üźeñ yöźöp

sıq», — ti. Şulay kileşälär. Diñgeźźeñ tege yarına sıġıp yettek tigändä genä besäy «äh» tip, 185

baldaqtı töşöröp yebärä. Yarġa sıġalar źa, ni eşlärgä belmäyensä, ulay-bılay yörörgä totonalar.

Et äytä: «Äyttem bit min hiñä, miñä bir», — tip. Besäy äytä: «Üźeñä mine yökmärgä käräk ine».

Şulay yöröy torġas, bılar balıq qarmaqlap ultırġan ber babay yanına kilep sıġalar. Babay

bılarźı öyönä alıp qayta. Äbey źä şatlana. Ul balıq taźalay başlay, etkä lä, besäygä lä ölöş

sıġara. Şul vaqıt balıqäsenän tege baldaq kilep sıġa. Äbey aptıray źä käştägä alıp hala, besäy 190

qarap ultıra. Kis yetä. Babay menän äbey yoqlarġa yata. Besäy baldaqtı ala la mıyawlay

başlay. Äbey: «Ay bıl besäy, balıqtı küp aşaġan, axırıhı. Keşe maźahıźlap, töndä sıġıp», — tip

huqrana-huqrana besäyźe sıġara, Besäy bıl yulı baldaqtı etkä birä. Şulay itep bılar xujahına

qaytıp kitälär.

Batır qıwana. Deyewźärźe saqırıp yort haldıra, käläşen dä qaytarttıra. Käläşe ġäfü ütenä. 195

Şulay itep, bılar bik häybät yäşäp kitälär, ülgänsä räxät tormoş itälär.

[VI] BAY MENÄN XEŹMÄTSE

Ber bay yäşägän, ti. Unıñ qatını, ike ulı häm ike qıźı bulġan, ti. Berźän-ber köndö bay qaź

huyźırġan, ti. Qatını qaźźı beşerep, tabınġa kilterep ultırtqan häm üźźäre lä tabınġa

ultırışqandar, ti. Xäźer qaźźı bülergä keşe yuq, ti. Bayźıñ qatını, xeźmätsene saqırıp alıp, qaźźı 200

bülergä quşqan. Xeźmätse aptırap qalmaġan, qaźźıñ başın kiŝep alġan da bayġa tottorġan: «Hin

xuja keşe, hiñä baş», — tigän. Muyındı kiŝep alıp qatınġa tottorġan: «Hin qatın keşe, hiñä

muyın», — tigän. İke qanattı kiŝep alıp, ike qıźġa birgän: «Heź osahı keşelär. Heźgä qanat»,

21

— tigän. İke botto kiŝep alıp, ike malayġa tottorġan da: «Heź yortta qalahı keşelär, heźgä

ayaq», — tigän. «Ä yort menän aźbar urtahında yörögän keşegä urtahı la bik yaray», — tip 205

qaźźıñ qalġan ölöşön üźenä alġan.

Bay awıźın asıp qalġan, vät!

[VII] YILAN MALAY

Boron-boron zamanda yäşägän, ti, äbey menän babay. Äbey bala kötkän, ti. Ber köndö

äbey köyäntäläp hıwġa kitkän. Yulda balahı don’yaġa kilgän. Ul yılan bulıp tıwġan, imeş. 210

Äbey bik qurqqan, ber aġas töbönä alıp barıp halġan da qaytıp kitkän. Qaytqas, bulġan xälde

babayına höyläp birgän. Babay barıp, bayaġı yılandı alıp qaytqan. Äbey urındıqqa tüşäk

äźerläp kötöp torġan. İke-ös kön yatqan da yılan telgä kilgän:

— Äsäy, atay, miñä käläş alıp biregeź, — ti ikän.

Babay menän äbey aptıraġandar, ilaşqandar. İkense köndö babay häybät kenä 215

keyengän dä yılandan horay, ti:

— Kemdeñ qıźın horatahıñ, ulım?

— Xisametdin bayźıñ qıźın hora, — tigän yılan.

Babay qurqıwġa qala, läkin ni bulha la bulır tip, sıġıp kitkän. Babay bayźıñ qapqahı

yanına kilep yetkän. Qurqa-qurqa ingän bıl bayġa. Üźeneñ ütenesen yetkergän. 220

— Yaray, — tigän bay, — tik ul mineñ qapqaġa tiklem, üźegeźźeñ öyźän alıp, altın küper

halhın, — tigän bay.

Babay qaytıp kitkän. Qaytqas, ulı horay ikän:

— Atay, bay nimä tip äytte?

— Üźeneñ öyönän mineñ öyömä altın küper halhın, — tine. 225

— Bula ul, — tigän Yılan malay.

İrtänsäk qarahalar, babayźıñ öyönän bay öyönä altın küper huźılġan. Babay taġı bayġa

kitkän.

— Kilähe yomaġa äytterergä kilerhegeź, — tigän bay.

Babay bını la qaytıp ulına äytkän. İkense yomahı la kilep yetkän. Äbey menän babay 230

aldan kitkändär. Barhalar bay qunaqtar kötöp ultıra ikän.

—Qayźa ulıġıź? — tip horaġan bay. Şul vaqıt qapqa ergähenä tolpar at kilep tuqtaġan.

Qarahalar, yügänenä yılan uralġan. Babay bayġa attı indertergä quşqan. Bay attı

indertkän. Yılandı qıź ergähenä alıp barġandar, ti. İkehen ber öygä inderep quyġandar.

Yılan tunın sisep, bına tigän matur yegetkä äylängän. İrtänsäk yeñgäläre qıźźan 235

horaġandar:

—Ul yılan menän nisek ultırźıġıź?

22

Qıź ularġa:

— Heź qarahaġıź, iŝeġeź kiter, qolarhıġıź. Ul bik matur yegetkä äylände, — tigän.

Yeñgäläre qıźġa yegetteñ tunın yaġırġa quşqandar. Qıź şulay eşläġän dä. Yeget qıźġa 240

aptırap qaraġan da bılay tigän:

— Xäźer hin mine, min hine başqa kürä almayasaqbıź.

Şul uq minutta küźźän dä yuġalġan.

Qıź bötähen dä ata-äsähenä, qaynı-qäykähenä höyläp birgän dä bılay tigän:

— Min xäźer unı eźläp kitäm, heź miñä nämälär äźerläp biregeź. 245

Babay menän äbey ilay-ilay qaytıp kitkändär, ti. Qıź yulġa sıġıp kitkän. Ey barġan,

ti, ey barġan, ti, bıl qıź, bara torġas, ber öy osratqan, ti. İnhä, öy esendä ber äbey ultıra, ti.

— Hawmı, inäy! — tiep iŝänläşkän qıź. Başınan ütkändärźe höyläp birgän. Äbey qıźġa:

— Min belmäyem, heñlem beläler, şunan horap qara, — tigän.

Qıź, ike-ös könlök yuldı ütep, taġı ber öygä ingän, ti. İnhä, öy esendä yäşeräk ber äbey 250

ultıra ikän. İngän, hawlıq horaşqan qıź. Başınan ütkändärźe tükmäy-säsmäy höylägän.

—Ul yeget beźźeñ kese heñlebeźźä, şuġa bar, — tip yuldı öyrätkän, ti, bıl äbey. Qıź

taġı la ike-ös könlök yul ütkän. Ber öygä barıp yetkän. Öygä inhä, ällä nisä qıź menän ber

äbey ultıra ikän. Qıźźı kürgäs tä:

—Ä-ä, bıl yegeten eźläp kilgän ikän, munsaġa alıp barıp biklägeź, — tigän. Qıźźı munsaġa 255

alıp barıp biklägändär. Ber aź vaqıt ütkäs, yeget qaytqan. Täwźä barıp munsa täźrähen qaraġan.

Qaraha, käläşe ultıra, ti. Yeget höñgöhön alıp äbeyźe, unıñ qıźźarın sänsep ültergän dä, qıźźı

munsanan sıġarıp, qıwana-qıwana qaytıp kitkändär, ti.

[VIII] ÄSE TAWI

Boron-boron zamanda, sıltırap aqqan şişmäle ber taw buyında, ber nindäy qayġı-xäsrät 260

kürmäy yäşägän, ti, ber äbey menän ber babay. Ylarzıñ bulġan, ti, handuġas isemle berźän-

ber börtök qıźźarı. Bıl qıź şunday hılıw bulġan, ti. Uġa, xatta, yänlektär häm qoştar źa

könläşep qaraġandar. Unıñ tawışı taw buyındaġı sıltırap aqqan şişmäneke kewek bulġan, ti.

Şişmä üźeneñ tawışın oşo handuġas tigän hılıw qıźġa birgäne ösön ġorurlanıp yäşägän, ti.

Bıl ġailäneñ bında yäşägänen ber kem kürmägän dä, belmägän, ti. Ular üźźäre lä bıl yaqtı 265

don’yala yañġıźı yäşägändärenä ükenmägändär źä, yuqhınmaġandar źa, sönki bıl tatıw ġailäne

yänlektär, qoştar bik yaratqandar häm oşo duŝlık yañġıźlıqtı hiźźermägän, ti.

Läkin yıldar ütä torġan, hıwźar aqqan, äbey menän babay qartaya başlaġan, ä.handuġas

yetkän qıź bulġan, ti. Unıñ hılıwlıġı taġı la arta töşkän, ti. häm köndär ütä torġan hayın,

handuġas moñhowlana, nimäler yuqhına, küberägen şişmä yırın tıñlap ultıra torġan bulıp 270

23

kitkän, sönki yäşlek üźeneken itkän.

Şulay ber köndö, kötmägändä, bıl şişmä buyına. ber.hıbaylı yeget kilep sıġa. Ul kürşe

tawźar artındaġı xan ulı Börköt bula. Börköt hunarġa sıqqan yerenän, duŝtarınan torop

qalıp, aźaşıp kilep sıqqan ikän. Ular aptıraşıp, baytaq qına öndäşmäy toralar. Bigeräk tä Börköt,

bıl qıźźıñ hılıwlıġın kürep, telheź qalġan, şulay źa üźen-üźe. qulġa alıp, öndäşerlek kös taba. 275

— Hılıw, hin kem, ni eşläp bında ultırahıñ?:—tip.horay .

Ämmä handuġas, qurqışınan, yügerep taw aŝtına, yorttarına töşöp kitä. Börköt, yuġalıp

qalmay, qıź artınan eyärep töşä. Ul handuġastıñ ata-äsähenä üźeneñ kem ikänlegen, nisek

bında kilep sıqqanın höyläp birä. Ular Börköttö ber-nisä kön qunaq itep, yuldı kürhätep (taw-

taştar arahınan sıġırġa) yebärälär. Yeget kitkän saqta handuġas unı şişmägä tiklem oźata 280

bara, ular bıl ber-nisä kön esendä duŝlaşıp qına qalmayźar, ä, xatta, ber-berehenä ġaşiq

bulalar, ti. häm ular, oźaqlamay osraşırġa väġäźä bireşep, ayırılışa. Köndär ütä, ayźar ütä,

Börköt yuq ta yuq. handuġas kön hayın şişmä yanında unı kötöp tora, ti. Ämmä Börköt

kilmägän. handuġas yabıqqan, harġayġan, ti. Unıñ küź yäştäre şişmä hıwına quşılıp aqqan

häm bıl küź yäştärenän şişmä töbönä äselek yoqqan, ti. Sösö, tämle hıwlı şişmä äsegä äylängän. 285

Yıldar ütkän, äbey menän babay, handuġas ta tege don’yaġa kitälär, ämmä şişmä haman

da äse bulıp qalġan. Keşelär, älbittä, bını belmägändär, ular bıl şişmä sıqqan tawźı Äse taw

tip yörötä başlaġandar, ti.

[IX] TUQMAQ

Boron-boron zamanda yäşägän, ti, ber äbey menän babay. Ularźıñ berźän-ber aqıllınan- 290

aqıllı, sibärźän-sibär qıźźarı bulġan. Äbey menän babay bik tatıw yäşägändär. Äbey qartlıqtan

ülep kitkän. Babay ikense ber bay bisäne alġan. Unıñ da qıźı bulġan. İrkäbikä bik nıq yalqaw,

irkä, yoqoso bulġan, ti.

Baybisä Äminäne nıq qına eşlätkän. Ä üźeneñ İrkäbikähe yomşaq qına tüşäktä yatqan,

ber ni eşlämägän. Äminäneñ yegärle, uñġan bulıwına Baybisä bik nıq könläşkän, kürä 295

almaġan bıl qıźźı. Ber köndö Baybisä Xisam qarttan qıźźı urmanġa alıp barıp aźaştırıwın talap

itä. Qart bik nıq qayġıra, uylana. Läkin Äminäne alıp kitergä mäjbür bula. Ul ber bäläkäy

genä öygä Äminäne inderä lä qaytıp kitä. Qaytır aldınan qıźġa: «Qıźım, min urmanda utın

qırqam, bına hiñä ber us tarı, butqa beşerä tor, kiskä taban kilermen», — ti źä, tuqmaq quyıp,

qaytıp kitä. Bıl tuqmaq tuq-tuq tuqılday źa tuqılday, ä qart yuq ta yuq. Kis yetä, qarañġı töşä, 300

qıź qurqa başlay. İlay, küñelheźlänä. Ber kön ütä, ike kön. Tuqmaq telgä kilä: «Qıźım,

isemeñ nisek?» — ti. Qıź yawap birä. Tuqmaq Äminägä eş quşa la, tiźźän kilewen äytep, yuq

bula. Qıź bäläkäy genä öyźö yıyıştıra. Ber vaqıt qalın tawış: «Äminä, işekte as», — ti. Qıź

yügerep kilep işekte asha, matur-matur keyemdär elengän urźa, törlö aştar beşkän hawıttar

24

kilep inä. Qıź nıq qına şatlana. Räxmättär uqıy. Tuqmaq kön dä eştär quşa, ä qıź yerenä 305

yetkerep eşläy. Läkin Äminägä, yañġıź bulġas, küñelheź bula. Ber köndö ul oşo turala

tuqmaqqa äytergä bula. Läkin tılsımlı tuqmaq üźe hiźep qala. «Äminä, niñä boyoġahıñ?» —

tip horay. Qıź: «Miñä yañġıźıma bik küñelheź bit, berär ir zatı la yuq, qurqınıs»,—ti. Tuqmaq:

«Qayġırma, hılıw»,— ti źä yuq bula. Ber aqlanda şunday hılıw, bahadir, möhäbät «başqort

yegete bayźıñ maldarın kötöp yöröy, ti. Üźe qurayźa uynay, şunday moñlo oźon köy. Tuqmaq 310

şunda uq matur, quyı ülänle aqlanġa äylängän, ti. Yegette maldarı menän qıź yäşägän yergä

«hä» tigänse kilterep quyġan. Yeget aptırap kitkän, bäläkäy öyźö kürgän dä şunda kergän.

Öygö ingäs, şunday sibär, neskä bille, aq qına yöźlö, qara qaşlı qıźźı kürep xayran qala. Ular

tanışalar, bergä tormoş kötä başlayźar. Yegetteñ dä ata-äsähe bulmaġan ikän. Ber köndö

Baybisä qartqa: «Bar, barıp qıźıñdıñ höyäktären yıyıp alıp qayt», — ti. Xisam qart toq ala la 315

urmanġa kitä. Barıp yethä, bında keskenä öy urınına źur haray halınġan, ti. Xisam qarttı

kürep, qıźı, keyäwe, berehenän-berehe matur ike bala yügerep kilep sıqtılar, ti. Ular, qarttı

öygä inderep, ber aźna qunaq itep qaytarıp yebärźelär, ti. Qaytqas, tükmäy-säsmäy kürgändären

Baybisägä höyläp birgän, ti, babay. Baybisä könläşkän dä üźeneñ qıźın urmanġa alıp barıp

taşlarġa quşqan. İrkäbikä bik nıq tartqılaşqan. Läkin Baybisä ögötläp-ögötläp üźeneñ qıźın 320

yebärtkän. Qıźźı qaldırıp, Xisam qart qaytıp kitkän. Tuqmaq qıźġa törlö eştär quşqan, yarźam

itergä telägän. Läkin räxätlektä üŝkän qıź bıl eştärgä riza bulmaġan. Asıġıp, hıwıqtan tuñıp

ülgän. Xisam qart Baybisähe menän ber köndö qunaqqa kilgändär, ti. Kilhälär, üź küźźärenä

üźźäre ışanmaġandar, İrkäbikäneñ höyäktären toqqa tultırıp, ilay-hıqtay awılġa qaray

yelderġändär» ti. Bına şulay. Baylıqqa qıźıġıp, qomhoźlanıp, bıl yawız bisä yañġıź qıźınan da 325

yaźġan.

[X] BATŞA QIŹI MÄLİKÄ

Boron ber zaman batşanıñ Mälikä isemle qıźı bulġan. Säyfelmölök isemle yeget unı

töşöndä kürep ġaşiq bula. Ul qıźźı pärey urlaġan ikän, yeget unı eźläp sıġıp kitä. Et başlı

keşelärgä tap bula. Bıl keşelär yegette oqşatıp, uġa üźźäreneñ qıźın kösläp birergä uylayźar. 330

Säyfelmölök qıźźı oqşatmay Sönki qıź bik yämheź: awıźı qäber taşı kewek, küźźäre möryä kewek

nurhıź bula. Qasıp sıġıp kitä ularźa n yeget. Diñgeźgä barıp yetä. Aşa sıġırġa ber nämä lä

yuq. Taldı qırqıp üźenä hal eşläy. halġa baŝıp, diñgeź aşa sıġıp kitä. Alda bik matur haray

kürenä. harayġa inä. Xeźmätse qatından qıźźı horay. Xeźmätse qatın qıź yäşägän bülmäne

kürhätä. Bülmägä inhä, Mälikäne kürä. Töşöndä kürgän qıź —oşo! Deyew päreyenän qıźźı alıp 335

qasa. Qıź źa yegette yaratıp ölgörä.Säyfelmölök batşanan qıźźı käläşlekkä horay. Batşa riza

bula. Tuy yahayźar. Qıźźıñ atahı bik mäkerle keşe ikän: ul üźeneñ väzirźäre menän yegette

ülterew turahında xäylä qora. Mälikä ularźıñ mäkeren hiźep qala, attar torġan harayġa

25

yügerep sıġa häm batşa huġışsılarınıñ attarınıñ yügändären, öźäñgelären qırqa. Tuyźa qunaqtar

yırlap qunaq bulalar. Qunaqtar yegetteñ yırlawın horayźar. 340

Säyfelmölök yırlap yebärä:

«İldä ilen maqtayźır,

Hıwźa hıwın maqtayźır.

Min ilemde maqtayım,

Min hıwımdı maqtayım». 345

Qıź, yegetteñ yırın bülderep: «Säyfelmölök, qas, xäźer muyınındı kiŝälär!» — tip qısqırıp

yebärä. Qıź menän yeget ikehe ike atqa ultırıp qasalar. Batşanıñ huġışsıları ularźı baŝtırırġa

sıġa, tik alıŝ kitä almayźar, sönki yügän-öźäñgeläre qırqıq bula. Mälikä menän Säyfelmölök qasıp

qotolalar. Ular Säyfelmölöktöñ Uralına barıp urınlaşıp, bäxetle tormoş qorop, häybät yäşäp

kitä. 350

[XI] URLANĠAN QIŹ

Ber qıź şulay kis könö süp tügergä sıqqan. Kinät qayźandır Yılan yeget kilep sıqqan häm

qıźźı alıp kitkän. Yer aŝtında ularźıñ kileren hıyır huyıp, kötöp torġandar. Ular kilgäs, itte turap,

öläşep birgändär häm sey kileş aşay başlaġandar. Läkin qıźıqay sey itte aşay almay, ırġıtıp

bärgän. Aşap bötkäs, höyäktären yıyıp, hıyır yahaġandar, tirehen qaplaġandar ikän, hıyır 355

baqırıp sıġıp kitkän. Qıź ber nämä lä añlamay, aptıraġan. İkense köndö qıź yanına ber

äbey kilgän. Äbey üźeneñ dä şulay yäş saġında urlanıp kilgänlegen höyläy. Xäźer bınan nisek

qaytırġa belgänlegen, läkin üźeneñ qartayġanlıġın äytkän. Äbey qıźġa nisek bıl yer aŝtındaġı

yılandar batşalıġınan qotolorġa ikänlegen öyrätkän. Qıź äbeyġä räxmättär äytkän. Oşo köndän

huñ qıź aşarġa beşergändä lä, urın yäygändä lä gel «bismilla» tip qabatlaġan. Yılan-keşelärgä 360

«bismilla» tip törthä, tägäräp kitkändär.

Yılan yegetteñ ata-inähe qıźźı alġan urınġa iltep quyırġa quşqan. Yılan yeget qıźźı kire

süplekkä iltep quyġan. Qıźźıñ inähe yete mulla äpkilep öşkörttörgäs kenä, qıźźıñ tele asılġan.

Qıź bulġan xälde höyläp birgän, ti.

[XII] YOM(O)RO YOMĠAQ 365

Boron-boron zamanda yäşägän, ti, ber yetem qıź. Ügäy äsähe unı tuqmaġan, yomġaġın

alġan da ırġıtqan. Qıź yomġaġın eźläp kitkän. Ul haqaw bulġan ikän.

— Yomoyo-yomoyo yomġaġım, yomayap qına quyġaynım. Ällä qayya kitep yuġalġan, —

tip ilay-ilay kitep bara ikän qıźıqay. Uġa at kötöwsehe osraġan.

— Aġay, mineñ yomoyo yomġaġımdı küymäneñme? — tip horay ikän qıź. 370

— Anaw yaqqa tägäräne, — tiyep kürhätkän kötöwse. Qıź taġı la eźläp kitkän. Ber aź bara

la: «Yomoyo-yomoyo yomġaġım, yomayap qına quyġaynım», — tiyep ilay ikän. hıyır

26

kötöwsehenä osraġan. hıyır kötöwsehe lä, käzä kötöwsehe lä qıźġa yuldı kürhätkändär.

Ul qara urmanġa äbey yanına kilep yetkän. Äbey unı qarşı alġan.

— Yomoyo-yomoyo yomġaġım, küymäneñme, äbekäy! — tip horaġan qıź. Äbey uġa 375

yomġaqtı kürhätkän.

— Ägär, qıźım, mineñ quşqan eştäremde eşlähäñ, birep qaytarırmın yomġaġıñdı. Qıź unıñ

quşqanın eşlägän, Şifalı üländär yıyġan, mindek bäylägän, ker yıwġan. Äbey uġa

yomġaġın, küstänäs birep qaytarġan. Qıź qaytıp bara, yırlap bara ikän. Tik unıñ

«yom(o)yo» hüźe «yom(o)ro» bulıp sıġa ikän. Äbey unıñ haqawlıġın da bötörgän,ti: 380

— Yom(o)ro-yom(o)ro yomġaġım,

Yom(o)ro yomġaq eźlänem.

Ul bit äbeyźä bulġan,

Ä min unı belmänem.

Qaytıp yetkän öygä. Ügäy äsäy bik asıwlanġan, haqawlıġı bötkängä yäne köygän. Üźeneñ 385

qılıy küźle qıźınıñ yomġaġın atıp bärgän. Qıźı ilay-ilay sıġıp kitkän.

— Yom(o)ro-yom(o)ro yomġaġım, qayźa kitep yuġaldıñ?

At kötöwsehenä barıp yetkän. At kötöwsehe yuldı kürhätkän. Unıñ küźe qılıy bulġas, qıź

qırın yaqqa kitkän. hıyır kötöwsehe unı kürep qalıp, saqırıp alġan.

— Qayźa kitteñ, qıźıqay? 390

— Yom(o)ro-yom(o)ro yomġaġımdı eźläyem.

Hıyır kötöwsehe uġa tiŝkäre yaqtı kürhätkän, tege, qılıy küźe menän döröŝ kürep, käzä

kötöwsehenä barıp yetkän. Nisek yette şulay äbeyźe barıp tapqan.

— Yom(o)ro-yom(o)ro yomġaqtı birep yebär, äbekäy! — tip qısqırġan.

Äbey uġa eş quşqan. Qıź şifalı ülän urınına alabuta yıyġan, mindek urınına hepertke 395

bäylägän. Munsala äbeyźe şul hepertkehe menän sabıp, arqahın tuqmap, kügärtep bötkän.

Äbey uġa yomġaġın, büläkkä ber kötöw büre, ber kötöw tölke, ber kötöw ayıw birä.

Küźeneñ qılıylıġına öŝtäp, telen dä haqaw itä. Qıź qaytıp bara, yırlap bara ikän:

— Yomoyo-yomoyo yomġaq

Ubıy äbeyźä bulġan. 400

Ubıy äbey handıġı

Baylıq menän tulġan.

Bey kötöw büye aldım,

Bey kötöw ayıwım bay.

Bey kötöw tölkö menän 405

Min dä buldım inde bay.

27

Öyönä qaytıp yetep, äsähe menän qosaqlaşıp qına torġanda, bürelär, ayıwźar, tölkölär

ikehen dä botarlap taşlaġan, ti.

[XIII] UTINSI QART

Boron-boron zamanda yäşägän, ti, ber äbey menän babay. yıl hayın yäy könö babay 410

bik küp utın äźerläy torġan bulġan. Äbey ihä aş beşerep, babayźı kötöp torġan.

Bına taġı utın äźerlär vaqıt yetkän. Berźän-ber köndö babay utınġa kitkän. Urmanda

utın kiŝep yörögändä ul ber enä tabıp ala la enäne furman töbönä halıp quya. Utının

kiŝep teyäġäs, ul qaytıp kitä. Qaytqas, äbeyġä üźeneñ enä tabıwın häm unı furman

töbönä halıwın äytä. Qarahalar, enä yuq. Äbey äytä: «Äy qart, qart, unı furman töbönä 415

halmayźar, tüşkä qaźayźar», — ti. Babay: «Yaray, ikense vaqıt şulay itermen», — tip, aşaġas

taġı urmanġa kitä. Bıl yulı utının teyäp bötkäs, balta tabıp ala la, fufaykahın yırta-yırta,

tüşenä qaźay. Qaytqas, äbey babayźı ärläy: «Äy qart, qart, baltanı tüşkä qaźamayźar, bilgä

genä qıŝtıralar unı», — ti. Qart: «Ulay bulġas, ikense tapham, bilgä qıŝtırırmın», — ti.

İkense kön babay taġı urmanġa kitkän. Bıl yulı babay yanına ber kösök kilep sıġa. 420

Utındı teyäp bötkäs, babay kösöktö ilata-ilata bilenä qıŝtıra la, öyönä qaytıp kitä. Äbey

babayźıñ bilenä qıŝtırġan kösögön kürä lä: «Äy -kart, qart, şulay kösöktö bilgä qıŝtıralarmı ni, unı,

kös-kös-mah, kös-kös-mah, tip, saqırıp qına alıp qaytalar bit», — ti. Babay bıl yulı la:

«Yaray, ikense vaqıt şulay itermen», — ti. Yañınan utınġa barġas, utın teyäp qaytıp

kilgändä, babayġa ike büre osray. Babay bürelärźe, kös-kös-mah, kös-kös-mah, tip saqıra 425

başlay. Bürelär qurqıp, urmanġa torop sabalar. Qaytqas, ul barıhın da äbeygä höyläp birä.

Äbey taġı aqıl birä: «Ul bürelärźe kinät kenä barıp huġıp yıġalar unı»,— ti. Babay bıl yulı la:

«Yaray, başqa vaqıt hin quşqansa eşlärmen»,— tip, tamaq yalġap alġas, taġı la kitä urmanġa.

Barġanda uġa ike äbey osray. Ular tırışıp, qoyaş bayıġansı bötörörgä tip, uraq uralar ikän.

Qart kinät kenä barıp, ikehen dä huġıp yıqqan da yulın dawam itkän, ä äbeyźär ilaşıp torop 430

qalġandar. Qaytıp yetkäs tä, qart bıl xälde tükmäy-säsmäy höyläp birä. Äbeye tege

qarsıqtarźı bik yällägän. «Ex qart, qart, şulay huġıp yıġalarmı ni, alla qewät birhen, tip

kenä ütep kitälär unı», — ti. Babay äbeyźeñ bıl hüźźären dä qolaġına halıp quyġan. İkense

tapqır utından qaytıp kilgändä ul, yanġan aşlıq kelättären kürä lä, alla qewät birhen, tip

qısqırıp ütep kitä. Qaytqas äbeygä barıhın da höyläp birä. Äbey: «Ey qart, qart, alay ut yanġas, 435

alla qewät birhen tip qısqırmayźar, barıp hıw hibep, hündereşälär», — ti. Babay bıl yulı la:

«Yaray, şulay itermen», — tip äbeyen yıwata. Bına ul utınġa barġan vaqıtta, tirmän yanında

kipterergä tip yäyep quyġan boyźayźı kürä. Barıp hıw hibä başlay häm balaŝta ber börtök

qoro boyźay źa qalmaġas, kitä üź yulı menän. Qaytqas, barıhın da tükmäy-säsmäy äbeygä

höyläy bıl xäl turahında. Äbey taġı babayźıñ döröŝ eşlämäwen añlata. 440

28

«Ey qart, qart, ulay hıw hipmäyźär unı, kipkän mikän, kipmägän mikän tip, qabıp qına

qarayźar unı». Babay taġın da: «Yaray, ikense vaqıt şulay itermen», — tip, äbey menän

rizalaşqan. Bına babay utının taşıp bötkän häm baźarġa kitkän. Baźarźa ul könbaġış hatqan

yergä kilep sıqqan. Şunda iŝenä äbeyeneñ hüźźäre kilep töşä lä babay: «Kipkän mikän,

kipmägän mikän», — tip könbaġıştı qabıp qaray źa keŝähenä tultıra ikän. Baźarźan ul äbeygä ber 445

keŝä kipkän könbaġış alıp qaytqan.

Häm äle bulha şulay, baźarġa barıp, äbeygä kipkän könbaġış alıp qaytıp aşata, ti.

[XIV] KEM KÖSLÖ

Boron-boron zamanda ber babay yäşägän, ti. Unıñ salbarınıñ keŝähe tar bulġan, ille qıyar

hıyırlıq bulġan, ti. 450

Ber köndö salbar keŝälärenä ille qıyar tultırıp yügerep kitep barġanda, tayıp kitkän, ti,

babay. İlle qıyarı ille yaqqa säsräp kitkän, ti.

Babay torġan da:

— Boź! Hin bik köslömö? — tigän.

Boź uġa: 455

— Yuq, babay. Min köslö tügel. Mine qoyaş iretä. Ul minän köslöräk, — tip yawap birgäñ.

Babay, başın kütärep, qoyaşqa qaraġan da:

— Qoyaş! Hin köslömö? — tip horaġan.

Qoyaş uġa:

— Yuq, min köslö tügel. Minän bolot köslö. Ul mine qaplay, — tigän. 460

Babay bolotqa qarap:

— Bolot, bolot! Hin köslömö? —tip horaġan.

Bolot uġa:

— Yuq, min köslö tügel, min yergä yamġır bulıp yawam,— tigän.

Babay yamġırġa: 465

— Yamġır, yamġır! hin köslömö? — tigän.

Yamġır uġa:

— Yuq, min köslö tügel. Mine yer hura, — tip yawap birgän.

Babay ayaq aŝtına qaraġan häm yergä bılay tigän:

— Yer! Hin bik köslömö? 470

Yer uġa:

— Yuq, min köslö tügel. Mine ülän tişep sıġa. Ul minän köslöräk, — tigän.

Babay yerźä üŝep ultırġan üländärgä:

—Ülän, ülän! Hin bik köslömö? — tigän,

29

Ülän uġa: 475

— Yuq, babay. Min köslö tügel. Mineñ başımdı ügeź aşay, — tigän.

Babay ügeźgä barġan da:

— Ügeź! Hin bik köslömö? — tip horaġan.

Ügeź uġa:

— Min köslö tügel, mineñ muyınımdı bısaq qırqa, — tigän. 480

Babay bısaqtan:

— Bısaq! Hin bik köslömö? — tip horaġan.

Bısaq:

— Min köslö tügel. Mine qınġa tıġalar, — ti.

Babay qınġa: 485

— Qın! Hin bik köslömö?

Qın:

— Yuq, min köslö tügel. Mine sısqan kimerä, — tigän.

Babay sısqanġa:

— Sısqan, hin niźän köslö? — tigän. 490

Sısqan babayġa:

— Yuq, min köslö tügel. Mine besäy totop aşay, — tigän.

Babay besäyźän:

—Hin niźän köslö? — tip horaġan. Besäy babayġa bılay tip yawaplaġan:

— Köslömön dä köslömön, 495

Köslö atanıñ balahı.

Meyes başı harayım,

Täźränän qarayım.

Ber qayġım yuq buranda,

Mırlay-mırlay yoqlayım. 500

[XV] MÄSKÄY ÄBEY

Boron-boron zamanda Mäskäy äbey bulġan, ti. Ul tirä-yündäge keşelärźeñ qoton alıp,

qurqınıs halıp yäşägän, ti. Bigeräk tä bala-saġanı, yäş-yelkensäkte yañġıź osratha, ayawhıź

bulġan.

Ber zaman, kiske uyından huñ, yäş-yelkensäk yondoź hanap ultırhalar, zıyarattan kügelyem 505

genä ut baźlap sıġa la bılar yanına osop kilä başlay. Ularźıñ baş osonda ġına öyörölörgä

totonmahınmı tege! Bılarźıñ qayhıhı qurqa, qayhıhı qıwana, kemder beräw unı totop qararġa

tırışıp baŝtıra, ti. Kemder Arqısaq tigän yondoźźoñ äylängänen kötä, ti Arqısaq yete yondoźźan

30

tora, ul tañ atqansı küsärendä yete äylänhä, Mäskäy źä qayta, ti. Şulay itep, ġümer buyı äźäm

balaların aptıratıp yäşägän, ti, bıl qoroġor Mäskäy äbey. 510

Xäźer tormoştoñ maturlıġın, keşelärźeñ dä ber-berehe menän duŝ bulıwın kürep, Mäskäy

źur xafalı uyġa qala. Yäştär genä tügel, xatta bala-saġa la Mäskäy äbey belmägän möġjizälärźe

belälär, kitap uqıyźar, küź kürmägän, qolaq işetmägän tılsımlı arbalar uylap sıġaralar. Bar,

qurqıt hin ularźı.

Uylay-uylay źa, min dä ular menän duŝlaşayım äle, ti. Bögön mineñ dä fayźam teyer 515

keşelärgä, ti. Şunan alıp, yulġa sıġıwsınıñ yulın qıŝqartırġa teläp, yulsılarġa tik yaqşı

vaqiġalarźı, küñelle xäldärźe iŝenä töşörtörgä tırışa, ti. Yaman uylılarźıñ uyın bora almaha, ul

keşene sittän küźätep yöröy häm yamanlıqtarġa qamasawlap qına tora, ti, Mäskäy üź eşen dürt

isem menän atay ikän: yılılıq, bolġansıq, yel-dawıl, tınıslıq.

Ni ösön yılılıq? Sönki äźäm küñele halqınayha yä keşe qayġırha, Mäskäy uġa bar xälensä 520

yılılıq örä, qayġıhın taratırġa tırışa, ti.

Ä şunday izge küñelle Mäskäygä ni ösön huñ bolġansıq tigän isem? Ä-ä-ä, haman da

yaman uylı, bısraq küñelle keşelärźeñ qıla torġan eştären bolġatıp torow ösön käräk. Şunıñ

ösön bıl yawızdarźıñ ikense keşegä qılġan etlektäre üźźärenä kire äylänep qayta ikän.

Yel-dawıl. Yamġır yä qar yawır aldınan yel-dawıl quba. Yamġırźan häm qarźan huñ 525

don’ya saflana. Yel-dawıl qoştar kilterä, qoş qaytara. Bına oşolarźa Mäskäy ölöşö lä bar,

imeş, hiräk bula torġan asıwlı saq, ti. Ä tınıslıq ölöşö unıñ eşeneñ? Mäskäy üź ġümerendä

huġış-talaştı la kürźe, äle lä işetep tora, ti. Şuġa kürä tınıslıq ösön köräşewźe üźenä burıs itep

quyźı, ti.

Bına şulay, Mäskäy äbey könön dä, tönön dä alhıź-yalhıź xeźmät itä, märxämät kürhätä, ti, 530

keşelärgä.

Min üźem kürźem bıl äbeyźe, küp yügerźem artınan, ämmä yetä almayınsa yäşem yette

altmışqa. Räxmät Mäskäy äbeygä, xörmätendän beźźe taşlama. Yä, Mäskäy äbey, xuş inde,

tınıslıqtı beźgä quş inde.

[XVI] SÄMREĠOŞ HÄM HILIW QIŹ 535

Boron-boron zamanda ügäy äsä qulında üŝkän ber hılıw qıź. Ul şul tiklem matur, zifa bulıp

üŝkän. Üŝep yetkäs, üź äsähe turahında uylay başlaġan, unı nıq haġınıp yuqhınġan, tik ber

kem dä ber ni źä äytmäy, ti, uġa äsähe xaqında.

Ul ber kem dä bulmaġanda yılġanan horamaq bula. Ber ayaź tınıs töndö, atahı

menän ügäy äsähe äwen baźarına kitkäs, köyäntä-biźrähen yawrınına halıp hıwġa kitä. Yar 540

başına tuqtap yılġaġa ütenä: «Äytse, kömöş yılġam, äsäyem qayźa? Yörägemde harı haġış

baŝtı, küñelem ärnewenä sıźay almayım, yänem yarhıwın baŝıp bulmay», — tigän ti. Ber nisä

31

märtäbä inälep-yalbarıp horaġas, sıltırap aqqan Kömöşbikä äytkän kewek bula:

«Qayġırma, hılıw, tınıs bul, hiñä bit äle matur itep yäşärgä lä yäşärgä. Yä, xuş bul, matur qıź»,

— tip, artaban aġıp kitkän. Qıź yörägenä ber aź tınıslıq tapqanday bula. 545

Aźmı-küpme yöröy torġas, haman da haġışı artqandan-arta, äsähen haġına, könküreşenä

riza tügel. İkense tapqır, tön urtahı yetkäs, ay yaqtıhında hıwġa kilä. Bıl yulı hılıwqayġa

ayźak beräyhe qarap torġan kewek bula. Bälki, mineñ äsäyemder, tip uylay qıź: «Ällä

mineñ äsäyemde beläheñme? Ällä hin mineñ äsäyemme? Birse qulıñdı, bına mineñ quldarım»,—

tip quldarın ayġa taban huźıp, ükhep-ükhep ilay. «Ültermä mine haġıştan, ay mine şul keşe 550

yanına, Aybatır», — tip inälä. Tulġan ay hılıwźıñ ütenesen ütäy. Küź asıp küź yomġansı

hılıw, ämmä yabıq, xälheź qıźıqayźı ay kütärep tä ala.

Tañ ata. Ä öyźä qıź yuq. Atahı, qustıhı, ügäy äsähe olo yuġaltıw qawġahında. Eźläp tä taba

almaġas, kötöp qarayźar, bälki, üźe qaytır tip. Qıź qaytmay. Köndöź Qoyaştan, tönön Ayźan

horayźar. Tik ular yawap birmäyźär. Ayźa höröm barlıqqa kilgän, bälki, qıźźı ay alġandır, 555

tigän uyġa kilälär.

Qustıhı tön urtahında tap qıź torġan yerźä torha, ber tawış işetelä: «Äy, qustım, mineñ

yanġa kiläm tihäñ, Sämreġoşqa öndäş, ul hine miñä yetkerer», — ti. Bıl sämreq tigän qoşto

osratıw ösön töndä yöröy torġanġa äylände, tön yoqolarınan yaźźı,ti.

Ber töndä yöröy torġas, şul yar başında yeñelsä seremgä kitte, ti. Töşöndä sämreq 560

menän osraştı, zarın höyläne, ti. Ä Sämreġoş riza buldı häm äytte, ti: «Ey, äźäm ulı, hin 40

turġay atıp alıp, şul turġayźarźıñ 40 tamsı qanın al, 40 bawır, 40 yörägen kipterep al. 40-sı

turġayźıñ yörägen kiptergäs tä üźem ük oşo urınġa kilermen, hin mine köt».

Şulay itep, höyläşelgän buyınsa kipterew eştäre bötkäs, Sämreġoş kilä. Yeget

sepräktän tegelgän ös toq totqan, ularźıñ berehendä 40 tamsı qan, ikensehendä — 40 bawır, ä 565

ösönsöhöndä 40 yöräk, ti.

Sämreġoş: «Şartım şul bulır: osqanda uñġa qaraham, ber tamsı qan yottor, hulġa qaraham,

ber bawır qaptır, ürgä qaraham, ber yöräk bir. Äyźä, xäźer atlan miñä», — ti. Yeget atlana

Sämreġoşqa häm ul quşqandı tep-tewäl ütäy, ti. Sämreġoş: «Utıź tuġıź kön yaqşı ostoq, inde

40-sı kön bireşmä, bik haq qılan, yeget, mine häläk itä kürmä», — ti. 570

Osa torġas, qoş hulġa qaraha, yeget yañılış bawır urınına qan yottorop yebärä, uñġa

qaraha — bawır tottora, inde arıġan Sämreġoş ürgä qaray, aptıraġan yeget 40-sı yöräkte

yottora almay, töşöröp yebärä. Sämreġoştoñ ike qanatı la kös xäldän taya başlay.

Sämreġoş: «Huñġı hınawźa añhıź eş qıldıñ, inde barıp yetew mömkin tügel, häläk bulabıź», —

ti. Şulay itep, ular häläk bula, ayġa yetä almay. 575

Ä köyäntäle qıź moñayıp haman da tora, ti. Äkiyätem qoyroġo öźöldö. Üźem kittem ber

32

yaqqa, äkiyätem kitte qunaqqa, ayźa torġan hılıw qıźġa bar äle hamaq, ti:

— Köyäntäle, biźräle ber qıź mengän ayźarġa,

Bögön bında başqayźarım, irtän ällä qayźarźa.

[XVII] HIWHILIW 580

Boron-boron zamanda, hämmä xalıq bulġan saqta imanda, oyoşop yäşäw, bergä eş eşläw

bulmaġan här xalıqta. Xalıqtar üźeneñ könön üźe kürep yäşägän. Şulay źa yäşäw, tormoş ösön

tırışqandar. Qatın keşegä öŝtönlök ällä ni birelmägän, ä ir keşe ihä xuja bulıp torġan. Qatın-qıź

irenän uźıp hüź höyläy almaġan, irgä, ġailähenä qol bulıp yäşägän. Berźän-ber mälde awıl

keşeläre käñäşkä kilgän. Ular arahında qulına yäş ir bala kütärgän qatın da bulġan. Ul 585

yıyılışta irenän alda hüź alıp höylägän. İrenän alda höylägäne ösön hämmä ir zatı häm

qatın-qıź unı balahı menän qıwırġa tigän qarar sıġarġan. Yäyge sellälä keşe ayaġı

baŝmaġan süllekkä ber nämäheź alıp barıp taşlaġandar. Bıl qatın balahı menän arıy,

yonsoy, asıġa, hıwhay, sarsay. Ber yerźä lä hıw yuq, ti, täġäm rizıq tügel, aşarlıq ülän dä

bulmay. 590

Baxır balahı bik yonsoy, üler sikkä yetä. Oşo balanı nisek tä ültermäŝkä, haqlap

qalırġa ine, tip uylay äsäy keşe. Balahın süllek öŝtönä halıp tora la üźe hıw eźlärgä sıġıp kitä.

hıw taba almay, arıy, balahınan da küź yaźa. İlay-ilay yöröy torġas, balahın halıp kitkän

yergä kilep sıġa. Qaraha, üź küźenä üźe ışanmay tora: bala tibenep-tulap yoqlap yata. Balahınıñ

ike üksähenän sıltırap ike şişmä aġıp sıqqan, Bıl yılġalarźıñ berehe tap qibla yaġına, ä 595

ikensehe inde tön töşkän yaqqa yul alġan. Äsä keşe şul tiklem qıwana, qıwanısına sıźay almay

balahına öndäşä: «Ey, ulım, ulıqayım! Küräheñme, allam rabbım beźgä hıw birźe, bäxet

birgän. Kön birgängä xoźay yün birgän, ti. Bılay bulġas, ülmäybeź äle beź, ulıqayım», — tip

balahın sorġap-sorġap höyä, şatlıġın urtaqlaşa, ti. Sabıy bala äsäheneñ şaşınıp qıwanıwına la

uyanmay, yoqlawın belä, ti. Äsä keşe bıl ber töptän sıqqan ike yılġaġa İfrat häm İlfat tip isem 600

quşa. Ä üźe oşo ike yılġa tamaġında qalıp don’ya kötä başlay.

İlfat häm İfrat yılġaları taźa, saf kömöş hıwlı yılġalar bulıp oźon-oźon yulġa sıqqandar.

Ularġa qarap keşelär hoqlanġandar, qıwanġandar. Aġıp barıp bıl yılġalar küläwektär yahay, ti,

ikän. Qayhı yerendä bıl hılıw yılġa hıwıq bulha la, yäşel oźon sästären yäyrätep, kölä-kölä

höyläşä, qayhı yerendä tuqtay birep quya. 605

Zifa qamıştarın, qayhı yerendä matur tomboyoqtar üŝterep, kükrägendä yäne bulġan keşene

üźenä yälep itep, ütep kitep barġan keşelärźe qıwandırıp, alıŝ yuldarınıñ saqrımdarın ülsäp tä

belä almaŝlıq yul alġandar İlfat häm İfrat.

[XVIII] SİXRİ MOÑ

33

Boron-boron zamanda ber qara urman esendä äbey menän babay yäşägän, ti. Aşarźarına 610

ikmäktäre, keyerźärenä keyemdäre bulmaġan.

Şulay yäşäp yatqanda, ularźıñ ber malayźarı don’yaġa kilgän, ti. Ay üŝähen kön üŝep, yıl

üŝähen ay üŝep, bıl bik batır häm köslö bulıp üŝep yetkän, ti. Qartayġan ata-äsähen ul üźe

qaray başlaġan, ti. hunarġa yörögän, yänlektärźeñ tirehen ikmäk-toźġa almaştırıp alıp qayta

torġan bulġan. Şulay itep, ular kön kürgändär, köndö töngä bäylägändär. 615

Şulay yäşäp yatqanda, ilgä źur bälä kilä, ti. Kürşe batşa huġış asa. Uġa beräw źä qarşı tora

almay, ti. Batşalıqtıñ bik küp aŝıl, köslö yegettäre baştarın halġandar, ti.

Bına, beźźeñ yegetkä lä yawġa kitergä vaqıt yetkän, ti. Kiter aldınan atahı unı saqırıp

alġan da quray birgän.

— Doşman ġäskäre yaqınaya başlaġas, oşo qurayźı uynarhıñ, — tigän, ti. 620

Bına, doşmandarźıñ ġäskäre yabırılıp kilä ikän, ti. Şul vaqıt yeget quray tartıp yebärgän. Unıñ

tawışın işetkän doşman ġäskäre tuqtap qalġan, ti. Bıl quray moñonda xalıqtıñ ah-zarı la, tıwġan

töyäkteñ maturlıġı la bulġan. Bıl sixri moñ ġäskär aldında kilgän doşman batşanıñ

yörägenä ütep ingän. Ul üźeneñ ġäskären kire borop alıp qaytırġa mäjbür bulġan, ti. Bıl xälde

kürep torġan batşa bik höyöngän. Yegetteñ üźen dä, unıñ ata-äsähen dä üź yanına aldırġan. 625

Ular üź ġümerźäreneñ huñġı könönä saqlı batşa harayında matur ġümer itkändär, ti.

[XIX] «R» XÄREFE

Ber äbeyźeñ ös qıźı bulġan, läkin ularźıñ berehe lä — «r» xärefen äytä almaġan. Şuġa kürä bıl

qıźźarġa beräw źä yawsı yebärmägän. Şulay ber saq, alıŝ ber awıldan yawsı kilgän. Äbey

qıźźarına: «höyläşmägeź, tawış-tınıġıź sıqmahın», — tigän dä, butqa beşerergä quyıp, üźe 630

kürşelärenä ikmäk eźläp sıġıp kitkän. Butqa butırlap beşä başlaġas, ölkän qıź: «Butıy-butıy

butqa beşä», — ti ikän. İkensehe: «Butıydaha ni bula», — tip ısqındırġas, kese qıź tüźmäy:

«Äsäy heźgä ni äytte, tik utıyhaġıź ni bula», — tip äytkän. Şarşaw artında bıl xäbärźe işetep

ultırġan yawsılar tiź genä sıġıp şılalar.

[XX] TANAW 635

Zilä isemle qıźźıñ tanawı başta keskenä, matur ġına bulġan. Äxirättäre unı maqtap:

— Nindäy baŝalqı, höykömlö qıź hin. Tanawıñ matur, kütärelmäy źä, töşmäy źä, — tigändär.

Zilä köźgö yanına barıp baŝa la üź-üźenä, bigeräk tanawına hoqlanıp qarap tora häm, tüźä

almayınsa, üźen-üźe maqtap, yırlap yebärä. Zilä yırlawı bulġan, tanawı yuġarı kütärelä lä

başlaġan, ti. Äxirättäre unı kürgäs: 640

— Abaw, tanawıñ nindäy yämheźlängän, yuġarı söyölgän bit, — tigändär. Zilä tanawına

baŝıp qaraġan, unıñ üźgärewen his tä hiźmägän.

— Elekkesä lä inde tanawım, qıźźar mine yurıy mıŝqıllayźar,— tip uylaġan ul. Üźe

34

bötönläy küñelheźlänep kitkän. Şul saq unıñ tanawı töşkän dä quyġan, ti. Äxirättäre taġı

ġäjäplänep: 645

— Qaraġıź äle, Ziläneñ tanawı töşkän bit, — tigändär. Qıźıqay tanawın tartıp qaraġan, tik

üźgäreş hiźmägän, ti.Şulay źa: «Mineñ tanawım sälämät tügel, axırıhı»,— tip tabipqa

yügergän, ti. Tabib Ziläneñ tanawın totqolap qaraġan da ike käñäş birgän, ti:

— Äxirättäreñ maqtahalar, mahayma, käyefeñde qırırlıq hüźźär äythälär źä, küñeleñde

töşörmä. 650

Zilä şul köndän başlap tabiptıñ käñäşen totqan, ti. Üźeneñ tanawı la elekkesä matur köyö

qalġan, ti.

[XXI] BÜRE Nİ ÖSÖN AYĠA QARAP OLOY

Bınan küp yıldar elek qalın qara urmanda yäşägän, ti, Bürebay. Ul bik yaqşı küñelle,

izgelekle, yaġımlı bulġan ikän. Urmandaġı bötä tereklek menän duŝ yäşägän, matur 655

yırlaġan Bürebay. Aqlanġa sıġıp yırlay başlaha, urmandaġı bötä yänlektär, qoş-qort yıyılıp

tıñlaġan unıñ moñlo yırźarın. Şılt itkän tawış ta işetelmäy ine, ti. Tik yır bötkäs kenä, bötähe

lä därräw qul sabıp, Bürebayźı maqtap bötörä almayźar ikän.

— Ax, nindäy tawış, — tip sutıldaşa ikän qoştar źa. Bürebayźı bötähe lä maqtay, danlay,

ti. Tölköbikä genä ber ni źä öndäşmäy ultıra. Xäyläkärlege öŝtönä bik könsöl dä bulġan, ti. 660

Uġa Bürebayźıñ danı his tä oqşamaġan. «Nisek tä bulha aqılġa ultırtayım min bını. Ägär

źä mägär şunı eşläy almaham, isemem Tölköbikä bulmahın», — tip, yalpıldaq qoyroġon

yergä qabat-qabat huġıp ala ikän. Könö-tönö mäker uylap baş vatqan. Şulay uylay torġas,

tabılġan bit xäylähe.

Yaźźıñ iŝ kitkes küñelle, salt qoyaşlı ber könö, ti. Bürebay, üźe yaratqan yırźarźı qabatlap, 665

yañı yır öyränep ultırġan bulġan. Şawlap görläwektär aġa, yırlamay nisek tüźäheñ inde.

Şul vaqıt, aġastar arahınan yomşaq qına baŝıp, yaġımlı yılmayıp, Tölköbikä kilep sıqqan,

ti. Ul, un hıġılıp, bişkä bögölöp, Bürebayġa yaqınlaşıp, unı źurlap, ike qulın birep küreşkän.

—Bürebay, hineñ matur yırlawıñdı bötähe lä belä, min dä bik yaratam. Tawışıñ

şunday köslö, şunday moñlo. Oşo xäbärźe Ay qıźı la işetkän. «Bürebayźıñ ber genä tapqır 670

bulha la miñä atap yırlaġanın işethäm, kire yergä qaytır inem», — tip äytä, ti. Tölköbikä

şulay tigän dä urman esenä inep yuġalġan. Ber qatlı Bürebay ışandı la quyźı, ti. Bına qoyaş

taw artına töşöp yuġalġan. Küktä yañġıź Ay qıźı bik moñhow, xäsrätle bulıp kürengän

Bürebayġa. Ul aqlan urtahına sıġıp, Ayġa töbälep, üźeneñ iñ matur, iñ moñlo ber yırın

huźıp yebärgän, ti. Tañ atqansı ber tuqtawhıź yırlaha la, haman şulay moñhow yılmayıp 675

torowın dawam itte, ti, Ay qıźı. Yergä töşörgä uylamanı la, ti. Bürebay: «Ay qıźına mineñ bıl

yırım oqşamanı, axırıhı, irtägä taġı yırlarmın», — tip üźen tınıslandırźı, ti. Şul köndän alıp,

35

qış timäy, yäy timäy, Ay qıźına baġışlap yırźar yırlay ikän, Ä Ay qıźı töşmäy źä töşmäy.

Qayhı ber köndärźe unı bolottar qaplap kürenmähä, Bürebay, xäsrätenän ni eşlärgä belmäy,

urman buylap saba, üźenä urın taba almay ikän. Tölköbikä, xäyläheneñ barıp sıġıwına 680

höyönöp, aġas artınan şıpırt qına küźätä, ti, unı. Şulay yırlay torġas, Bürebayźıñ tawışı

böttö lä quyźı, ti. Tölköbikä bıġa bik qänäġät buldı, ti. Ber köndö kilep Bürebayġa:

— Qara äle, hineñ tawışıñ bötkän bit. Tawışındı Ay alġan.

Bürebay olowınan tuqtap:

— Nimä eşläyek inde xäźer? Tawışımdı nisek kire horap alayım? 685

— Yä, qoyroġom, yä, yalbırım, yulın öyrät! — Qoyroġon qosaqlap, qolaġına quyıp, tıñlap

ultırġan, buldı, ti, üźe Tölkö.

— Bına buldı la, — tigän. — Miñä tılsımlı qoyroġom bılay tine: oşo köndän başlap, gel yırla, şunan tawışıñ kire qaytır, — tigän dä Tölköbikä üź yulına kitep tä barźı, ti.

Bürebay ışanġan. Taġı la tırışıbıraq yırlaġan, ti, bıl. Kön hayın, yırlaġan hayın, tawışı 690

bötkän. Moño la yuq köyö lä yuq. Tölkö taġı la kilgän, ti.

— Tuġanqayım, äyźä beräy köndö bayram ütkärep alayıq. Hin küptän urman xalqı ösön

yırlaġanıñ yuq. Ular hine bik haġındı, — tip yuxalaġan. Bürebay şatlanıp riza bulġan.

Bına ber köndö bötä yänlektär źä aqlanġa yıyılıp, tüźemheźlänep Bürebayźıñ yırlaġanın

kötälär, ti. Urtaġa sıġıp, yırlap ta yebärźe, ti, Bürebay. Tik ni ġäjäp! Elekke moñ urınına, 695

yämheź, yän öşötkös olow ġına sıġa ikän. Aptırap qalġandar yänlektär. Qurqa başlaġandar.

Beräm-beräm şım ġına aqlandı taşlap kitkändär, İñ berense Tölköbikä hıpırtqan. Bürebay,

üźensä yırlap bötöp, tirä-yaġına qaraha, ber kem dä yuq ikän. Maqtaw hüźźäre işetelmäy. Ul

yügerep yänlektärźe eźläy başlaġan. Qayhıhına kilep hüź quşha la, öndäşmäy, baştarın baŝıp,

tübän qarap ütälär, ti. Tora-bara, Bürebayźıñ yulında tap bulmaŝ ösön, ällä qayźan urap 700

ütälär, ti. Bürebayźıñ şunday asıwı kilgän.

Şunan birle uŝal xoloqlo yırtqısqa äylängän. Tik haman da üźen iñ şäp yırsı tip uylap, Ay

qıźın saqırıp, tön urtahı yetkäs, bötmäŝ yırın huźa. Urman yöräkte öşötkös xäsrätle, yämheź

tawış menän tula, ti.

[XXII] ÖYRÄKTÄR Nİ ÖSÖN KEŞEGÄ EYÄLÄŞKÄN 705

Boron zamanda öyräktär gel qırźa ġına yäşägän, ti. Qamışlı matur küldärźe haylap,

üźźärekä töyäk itkändär, bala sıġarġandar, şunan yılı yaqtarġa kitkändär.

Yaźġı qoyaş nurźarı qayyarlanıp, qar irep bötöwgä qır öyräktäre, tıwġan yaqtarın haġınıp,

qaytıp ta yetälär ikän. Oźon yäy buyı tuyġansı yöźöp, sumıp, osop, küñelle yal itälär, ti.

Bäpkälären yöźörgä, osorġa öyrätälär, oźon yulġa äźerläyźär.Köź yetep, aġastarźıñ yapraqtarı 710

qoyolop bötöwgä, törköm-törköm yıyılıp, höyläşä başlayźar. Qır öyräktäre uñġan, tınġıhıź

36

bulġan, yıraq yulġa sıqqanda yalqawlıq his tä kileşä torġan eş tügel şul, tip äytergä yaratqandar

üźźäre.

Bına taġın yämle yaź yetkän. Kül boźźan ärselgän, harġayġan qamıştar arahına yañıları

moron törtöp sıqqan. Tälmäryendär yır yarışın başlaġan. Ber köndö arıġan, yonsoġan öyräktär 715

törkömö külgä kilep töşkän. Ular tıwġan ilenä qaytıwġa bik şat. Qısqırıp höyläşälär,

kölöşälär. Berberehen uźźırıp yarışıwsı tälmäryendär tuqtap, ber aźġa boŝop yatalar, ti. Şunan

inde iŝke tanıştarın kürep, bayramdarın dawam itälär.

Tälmäryendär ber yaqta:

Baq-baq-baq 720

Matur şul tıwġan yaq!

Matur şul tıwġan yaq!

Baq-baq, baq-baq! —

tip taqmaqlay, ti.

Öyräktär üźźärenä: 725

Kräk-kräk, kräk-kräk,

Yöźöp qalırġa käräk.

Kräk-kräk, kräk-kräk,

Haġındıq şul bigeräk

Kräk-kräk, kräk-kräk! — 730

tip qıwanışalar ikän.

Ber tälmäryen öyräktärźe bigeräk yarattı, ti, inde. Yaqın uq kilep, yırźarın tıñlap,

duŝlaşırġa uylay bıl. Öyräktär başta tälmäryende suqıp qurqıtıp ta qarayźar. Tik tege haman

kitmägän, aptırap öyränä başlanılar, ti, uġa. İnä öyräkteñ bäpkäläre sıġa. Bına şunda

tälmäryen üźeneñ duŝlıġın kürhätergä tırışqan. Tämle-tämle sebendärźe, böjäktärźe totop, 735

bäläkäy duŝtarın hıylaġan. Ular tälmäryendeñ hıylawına şunday öyrändelär, qayhı köndäre

aźıq eźläp yöźörgä irenep, bötönläy oyanan sıqmaŝ buldılar, ti. Ata-äsähe ni tiklem

tartqılaşmahın, ärlämähen, qolaqtarına la elmäy bäpkälär. Yöźörgä öyränhälär źä osorġa

öyränä almanılar, ti. Oyala küp yatıwźan himereşep, awırayışıp kittelär. Qanattarın yünläp

qıbırlata almayźar, ti. 740

Bigeräk tämle bıl aźıq

Bigeräk tämle bıl aźıq, —

tip tälmäryende maqtap, kilterep aşatqanın kötöp tik yatalar ikän. Huñġaraq «bıl aźıq» tip

äytergä lä irenä başlaġandar, «bıjıq-bıjıq» tip kenä äytälär ikän.

Bına köź yetkän. Qır öyräktäre yılı yaqtarġa kitergä yıyışġan. Ata öyräk menän inä öyräk ni 745

37

eşlärgä lä belmäy, qabat-qabat kilep, balaların osorġa ögötlägändär. Bäpkäläre uylap ta

birmägän, ata-äsähen tanımayźar źa ikän. Ni eşlähendär inde, qayġırışıp, ber törkömgä barıp

quşılıp, osop kitälär tegelär.

Öyräk bäpkälärenä, üźźäre genä qalġas, taġı la räxät bulıp kitkän. Tik tınıslıqtarı oźaqqa

barmay, äle bıl, äle tege osowsı qoştar külgä töşöp, yal itep kitä, ti. Bötähe lä ber ük hüźźe 750

höyläy:

Osayıq! Osayıq!

Halqından qasayıq!

Tornalar:

Torayıq! Torayıq! 755

Bik oźaq tormayıq! —

tip, tiź genä yal itep, tamaq tuyźırıp, osop kitälär, ti.

Qır qaźźarı:

Qıyġaq, qıyġaq!

Haw bul, tıwġan yaq 760

Qaytırbıź qaytırbıź! —

tip qañġıldaşalar, ti.

Bıjıq, bıjıq,

Yöröyźär şunda mıjıp, —

tip öyräktär yoqo aralaş mıñġırlap ärläy, ti, ularźı. 765

Tälmäryen haman duŝtarın qaranı, ti. Tik ber köndö tändäre qaltırap, awırayıp, bötönläy

hıw töbönän sıġa almaġan ul.

Öyräktär unı ey köttölär, ey köttölär, asıġışıp böttölär, ti. Osorġa talpınıp qaranılar, ti.

Qayźa inde ul käwźägä kös yetew! Şunan teźeleşep yar başına sıġalar. Asıqqan öyräktär qarźı

suqıp qarayźar, tamaqtarı tuymay. Aq qarźı yarıp, lapıldap artaban kitälär. Yalandı ütep, 770

kilep yetälär, ti, ber yort yanına.

Qarahalar, işek aldı tulı nindäyźer aq, qara, sıbar qoştar yöröy, yerźän yem süpläy. As

öyräktär yemgä yabırılġan. Tawıqtarın qararġa sıqqan xuja, yabırılıp yem süpläwse yat qoştarźı

kürgäs, aptırap qalġan. Şunan öŝtäp taġı la yem halġan. Öyräktär unıhın da aşap bötkändär.

Bötkändär źä teźeleşep yatıp, yoqlap ta kitkändär. Xuja ularġa oya yahaġan da bikläp 775

quyġan.

Şunan birle öyräktär keşelä yäşäy başlaġan, ti.

[XXIII] Nİ ÖSÖN SEBEN, SERÄKÄY BER URINDA YÄŞÄMÄY

38

Boron-boron zamanda ber babayźıñ öyöndä yäşägän? ti, Seben menän Seräkäy. Ular bik

duŝ bulġandar. Seben bezeldäp yörögän, Seräkäy serkeldäp yöregän. Ber vaqıt bılar 780

bäxäsläşep kitkändär:

— Yä, Seräkäy, äyt, hin zıyanlıraqmı, min zıyanlıraqmı? — tip bezeldäp yebärgän, ti,

seben.

— Hin sz-zıp-szzıyan, szzıp-szzıyan, — tip serkeldäy Seräkäy.

—İñ täm-m-m-m-lehe nim-m-mä? — tip horaġan Seben. 785

— Säs-s-kä s-säye, säs-s-skä säye, — tigän Seräkäy.

— Şäkärheź-ź-ź tüź-ź-źmäyem, şäkärheź-ź-ź tüź-ź-źmäyem, — tigän Seben.

Bäxäsläşkändär, bäxäsläşkändär bılar, ber-berehen yeñä almaġandar. Babayźan horarġa

bulġandar. Babay yoqlap yata ikän. Üźe awıźın asıp, xırılday ikän. Seben, babayźı uyatırġa

teläp, bez-bez-bez tip bite buylap yörögän. Babay mıyıġın ġına helketep quyġan. Uyanmaġan. 790

Seben unıñ awıźına la inep sıqqan.

Seräkäy serkeldäp tegeley osqan, bılay osqan. Babayźıñ mañlayına qunıp, qanın hura

başlaġan. Babay hikerep torġan da Seräkäyźe qıwa başlaġan, Seben meyes artına boŝqan.

Seräkäy köskä qasıp qotolġan. Şuġa la ul kis bulġas, qarañġı töşkäs kenä Seben duŝınıñ

xälen belergä kilä lä: 795

— Z-zıyan, zı-yan, — tip üsekläp osa ikän. Seben öndäşmäy, möyöşkä boŝa, ä keşe,

Seräkäy tawışın işetep, baŝtıra başlay.

[XXIV] NİNÄ TÖLKÖ XÄYLÄKÄR BULĠAN

Boron-boron zamanda qara ġına urmanda yäşägän, ti, Tölkö — yörögäne ber kölkö. Tölkö

bik hılıw bulġan ikän. Urmandaġı bötä yänlek unıñ hılıwlıġına hoqlanġan, xatta ixtiram itkän, 800

ti. Äkrenläp Tölkö bıġa bik nıq künekkän, ġorurlanġan, hawalana başlaġan. Urman xujahı

Ayıw źa uġa yaġımlı qaraġan.

Ber vaqıt Tölkö urman buylap kitep barha, qarşıhına Ayıw kilep sıqqan. Qulında ber nisä

börtök balıġı la bar ikän. Tölkö uġa yaġımlı itep bılay tigän:

—Äy, Ayıw aġaqay, 805

Xäyerle kön babaqay.

Qayźarźa buldıñ bögön

Ällä bik awır yögöñ?

Tölkönöñ huñġı hüźźärenä Ayıwźıñ asıwı kilgän. Balıq tota almaġanlıġına köläler, tip

uylap, qırın qarap tora ikän. Tölkögä säläm dä birmäy. Tölkö bıġa ġäjäplänep: 810

—Ni buldı hiñä bögön?

Ällä bik awır yögöñ?

39

Niñä üźgärźe yöźöñ? —

tip horawźar yawźırġan. Ä Ayıw ber hüź źä äytmäy üź yulı menän kitkän. Tölkönöñ bıġa

harıwı qaynaġan, sıġırınan sıqqan, ämmä teşen qıŝıp torop qalġan. Bıġa tiklem ber kem ulay 815

itep kitmägän ikän. Tölkö, xatta, yäberhengän.

Tölkö Ayıwźan üs almaqsı bulġan. Äy uylaġan, äy uylaġan, läkin uylap sıġara almaġan.

Äxiräte Hayıŝqanġa barıp käñäş horamaqsı bulġan. Ä Hayıŝqan uġa:

—Ayıwźı här saq şäylä,

Bında bik käräk xäylä! — 820

tigän.

Tölkö xäylä hüźeneñ ni ikänen dä belmägän. Şuġa kürä aptırap qalġan. Ä Hayıŝqan

barıber unı kündergän. Bılar ikäwläp xäylä qororġa totonġandar. Ayıwźıñ öyö aldına baw

huźmaqsı bulġandar. İke duŝ, Ayıwźıñ bawġa elägep yıġılıwın küź aldına kilterep, räxätlänep

kölä başlaġandar. Kölöp tuyġas, töndä osraşırġa hüź quyışıp, qaytıp kitkändär. Älbittä, bılar 825

Teyen tıñlap torġanın baştarına la kiltermägändär.

Bına tön yetkän. İke duŝ osraşıp, Ayıwźıñ öyö yanına yul totqandar. Bawźı huźġandar źa

tawışhıź ġına ayırılışqandar.

İrtänsäk Tölkö şaw-şıwġa uyanıp kitkän. Yügerep sıqha, bötä urman Ayıw turahında

höyläy, ti. Baxır, bawġa elägep yıġılġan da ayaġın qaymıqtırġan. Şunan birle tayış käkre 830

tabanlı bulıp qalġan, ti. Tölkö bötähe menän dä bergä qayġırışqan bulıp qılanġan:

— Ni buldı ikän uġa?

Barġanmı ällä hıwġa?

Mengänme beyek tawġa?

Nisek ul yergä awġan? 835

Xälen beläyem äle,

Barıp küräyem äle, —

tigän.

Xaywandar unı Ayıwġa indermäyäsäktären äytkäs, Tölkö estän genä höyönöp,

barmaŝqa bulġan. Ägär belep qalhalar, nıq yaza biräsäktären belgän, Sönki Ayıw urmanda 840

iñ oloho, iñ xörmätlehe ikän.

Tölkögä bıl eş belenmäy ütep kitkäs, qıźıq bula başlaġan. Bıl yulı inde üźeneñ beräy

xäylä tabahı kilgän. Äxiräte Hayıŝqanġa yügergän. Şım ġına höyläşkändär źä Ayıwźı eźläp

kitkändär bılar.

Ayıw yılġa buyında balıq totop ultıra ikän. hayıŝqan barġan da Ayıwġa: 845

— Şıqırıq-şıqırıq, Ayıw aġay,

40

Könö eŝe bögön qalay.

Yılġa buyında tüźerlek,

Tik aź ġına seräkäy talay.

Üŝteme huñ hineñ malay? 850

Balıqqa yörömäy bılay, —

tip höylänep unı albırġata ikän. Ayıw baytaq balıq totqan, taġı ber-ikene eläkteräm dä

qaytam tip kenä ultıra ikän. Tegelär höyläşkän arala Tölkö balıqtarźı urlaġan da bötkän.

Bını Turġay kürep torġan. Qarġaġa barıp, tükmäy-säsmäy höyläp birgän. Qarġa źur yıyılış

ütkärergä qarar itä. Bötähe lä aqlanġa yıyıla. Qarġa bılay tip hüź başlay: 855

— Xäyerle kön, yämäġät

Ololar häm bäläkästär,

Bötägeźgä qänäġät!

Kilep yaqşı ittegeź,

Tik yaman xäbär kötögöź, 860

Tölkönö qararġa buldıq,

Ber aź qarġarġa la buldıq.

Kem unıñ turala belä,

Heźźän horarġa la buldıq.

Yıyılış gewläp kitkän. Tölkönö alġa sıġarıwźı talap itkändär, İmeş-mimeştärźe bötähe lä 865

işetkän ikän. Meñ qat tıñlaġansı, ber qat kürew xäyerle. Teyen menän Turġay bötähen dä

höyläp birgän. Aptıraġandar. Tölkö qawşap qalġan.

Qarġa unan:

— Hiñä kem öyrätte? — tip horaġan.

— Xäylä, xäylä, — tigän Tölkö saq işetelerlek itep. 870

— Hiñä kem yarźam itte?

— Xäylä, x-xäylä.

— Kem menän bergä eşläneñ?

— X-xäylä, x-xäylä.

— Hin üźeñ dä torġanı ber xäylä! — tigän Qarġa asıwlanıp. Hayıŝqanġa hüź birgändär. 875

Ul añlap torġan: xäźer Tölkönö yaqlaha, üźenä lä elägäsäk. Bötä ġäyepte uġa yapharırġa

la quyırġa. Ä Tölkö uġa yalbarıp, yarźam kötöp qaray ikän:

— Tölkö apay, öndäşmäyheñ,

Oyat buldımı hiñä,

Alamalıqqa öyrätep, 880

41

Küpme bäyländeñ miñä.

Tölkö taġı la qawşaġan. Bını kötmägän ul.

— Xäylä-xäylä-x-xäylä, — tip haman mıġırźana ikän üźe. Turġay uġa qarap berense

sırqıldap kölöp yebärgän. Tölkögä «xäyläkär» quşamatı yäbeşkän dä quyġan. Hayıŝqandı la,

Tölkönö lä qıwıp yebärgändär. Şunan birle Hayıŝqan yänlektärgä yararġa tırışıp, hunarsı kilä 885

başlaha, şıqırıq-şıqırıq tip iŝkärtä ikän, tik barıber yaray almay, ti. Ä Qarġa qıwanıp:

— Xäylä menän don’ya tulmahın,

Hayıŝqan kewek duŝıñ bulmahın,

tigän.

[XXV] Nİ ÖSÖN QARLUĠASTIÑ QOYROĠO SATALI, YILAN QAN ESMÄY, 890

SERÄKÄY TEŞHEŹ

Boron urmanda Seräkäy menän Yılan bik duŝ bulġandar. Seräkäy qandıñ tämlelege

turahında duŝına maqtanġan. Yılan seräkäygä äytkän: «Miñä don’yalaġı bötä yänlektärźeñ dä

qanın hurıp alıp kilep tämlät äle. Bigeräk tä keşeneken tämläyhem kilä». Seräkäy tiź genä

barıp keşeneñ qanın hurġan da yılan yanına osop kitep bara ikän. Qarluġas osrap 895

seräkäyźeñ teşen hurıp alġan, unıñ urtlaġan qanı tügelgän, teşheź qalġas «yem-yem» tip äytä, ti.

Yılan, Qarluġasqa asıwlanıp, unıñ qoyroġon öźöp alġan. Şunıñ ösön Qarluġastıñ qoyroġo ike

satalı bulıp qalġan.

[XXVI] TÖLKÖ HÄM QUYAN

Yäşägän, ti, ber Tölkö. Unıñ şunday matur, şunday źur ultırġısı bulġan. Ul unıñ menän 900

maqtanıp yöröy ikän. Ber köndö bınıñ ultırġısı vatılġan. Ey qayġırġan, ti, ey qayġırġan, ti.

Quyan kilep ingän.

— Nişläp qayġırahıñ? — tip horaġan.

— Bına ultırġısım vatıldı.

Quyan Tölkönöñ ultırġısın yünätäm tip maqtanġan, Qaqqılaġan, huqqılaġan bulġan inde 905

şunda. Tölkö qıwanġan, quyanġa räxmät äytkän, unı hıylarġa uylaġan. Şul ultırġısqa ultırtqan.

Bik şäp qunaq itkän. Oźatıp ingän. Uf, tip, qıwanıp, ultırġısına barıp ultırha, yälpäyep, .ultırġısı

taralġan da töşkän. Tölkö, baxır, iŝäñgeräp, baytaq yatqan. Şunan Quyandıñ artınan yän-farman

baŝtıra sıqqan. Şunan birle Quyanġa üsle ikän. Ni tihäñ, unıñ yıġılġan saġında qoyroġo

yämşäyep, imgänep qalġan, şuġa höyrälep yöröy ikän. Vät şuġa Tölkö Quyandı 910

yaratmay, kürep qaldımı, baŝtıra başlay.

[XXVII] FİLDEÑ MORONO NİÑÄ OŹON BULĠAN

Boron-boron zamanda yäşägän, ti, ber Fil menän Tölkö. Fildeñ — malayı, ä Tölkönöñ

42

qıźı bulġan. Ular źa äsäyźäre kewek tatıw bulġandar. Här vaqıt bergäläp uynaġandar. Ber

vaqıt Filde Tölkö qunaqqa saqırġan. Fil öyźän sıġıp kitkän vaqıtta ulına bik nıq kiŝätkän: 915

— Berük öyźän sıġahı bulma, yuġihä aźaşırhıñ, — tigän ti.

Läkin Fil malayı tıñlamaġan, äsäheneñ artınan sıġıp kitkän. Ul Tölkölärźeñ täźrähenän

qararġa uylaġan, läkin buyı yetmägän. Şunan işek yarıġına kilep qaray başlaġan. Şul vaqıt

Tölkö torġan da işekte yabıp quyġan. Fil malayınıñ morono qıŝılıp qalġan, läkin ul äsähe

işeter tip qurqıp qısqırmaġan. Yaylap qına moronon tartıp almaqsı bulġan. Äy tarta, ti, morono 920

alınıw tügel, qımşanmay źa, ti, huźıla ġına bara. Şul saq äsähe qaytırġa tip işek asha, aptırap

kitä: qarşıhında unıñ malayı baŝıp tora. Tik morono ġına elekke kewek matur tügel, ti.

Äsähen kürew menän ul yalına başlay.

— Äsäkäyem, moronomdo töźät, elekke kewek matur bulhın, — ti.

— Yuq, ulım. Xäźer eş uźġan, töźätep bulmay. hineñ moronoñ gel şulay oźon häm 925

yämheź bulıp qalır, sönki hin äsäyeñdeñ hüźen tıñlamaġanhıñ.

Şunan birle fildärźeñ morondarı oźon bulıp qalġan.

[XXVIII] QUYANDARŹIÑ QOYROĠO NİÑÄ QIŜQA BULĠAN

Boron-boron zamanda äbey menän babay yäşägän, ti. Ularźıñ Xäyläkär isemle berźän-ber

malayźarı bulġan. Yerźäre bik aź ikän ularźıñ, aşlıqtarı qış aşarġa la yetmägän. 930

Ber yıldı ular uylaġandar-uylaġandar źa yerźärenä borsaq säskändär. Ul bik uñġan. Uñış

yıyır köndär źä yaqınlaşqan. Tik borsaqtı kön hayın kemder tapay ikän. Unı qarawıllarġa

Xäyläkärźe yebärgändär.

Bına tön dä yetä. Xäyläkärźeñ yoqoho kilä başlay. Ul, yoqlamaŝ ösön, tabanın yarġan da

yarahına toź hipkän. 935

Tön urtalarında ber kötöw tornalar kilep töşkän. Ular borsaq aşay başlaġandar.

Xäyläkär boŝop qına kilgän dä berehen eläkterep tä alġan. Tik torna uġa qaraġanda köslöräk

bulıp sıqqan. Xäyläkärźe kütärep alġan da kitkän. Ber haźlıq tapqırına kilep yetkäs, ısqındırıp

yebärgän unı. Malay haźlıqqa muyınına tiklem batqan. Batqan yerenän sıġa almay

aźaplanġanda, başına ber quyan kilep ultırġan unıñ. Xäyläkärgä şul ġına käräk bulġan inde. 940

Ul quyandıñ qoyroġonan eläkterep alġan. Qoto osqan quyan malayźı höyräp sıġarġan da,

unı tüñgäktän-tüñgäkkä bärep, saba başlaġan. Şul saq Xäyläkärźeñ ber źur tüñgäkkä

bärelewe bula, quyandıñ. qoyroġo öźölöp qala. Bına şul vaqiġanan huñ quyandarźıñ. qoyroġo

qıŝqa bulıp qalġan, ti.

[XXIX] QUYAN NİÑÄ SONTOR QOYROQLO 945

Boron-boron zamanda yäşägän, ti, ber quyan. Quyandıñ qoyroġo iŝ kitkes matur bulġan.

43

Unıñ qoyroġona bötähe lä hoqlanġan. Quyandıñ kürşehe Teyen dä hoqlanġan, läkin

könläşkän, ti, sönki teyendeñ qoyroġo bötönläy bulmaġan. Ul xäylä uylap tapqan. Berźän-

ber köndö Teyen Quyanġa kilgän dä:

— Kürşekäy, miñä qoyroġoñdo birep tor äle. Qunaqqa baram, kölörźär bit, — tigän. 950

Quyan qoyroġon birep yebärgän. Teyen, qoyroqto eläkterew menän aġas başına qasqan, ti.

Şunan başlap teyendär aġas başında yäşäyźär ikän, ti.

Quyan Teyende kötkän dä kötkän. Ber aźźan Quyanġa yañı sontor ġına qoyroq üŝkän, ti.

Quyan, Teyende yıġıp töşöräm tip, aġas qabıġın kimerä, ti. Teyen töşöp qasmahın tip

qaray torġas, küźźäre qılıylanġan, tıñlay torġas, xatta qolaqtarı oźonayġan, ti. 955

[XXX] QOYAŞLI KÖNDÄ SABAQTAR Nİ ÖSÖN HİKERÄ

Boron-boron zamanda, köźgöläy tüñäräk kenä ber küldä bulġan, ti, hıw aŝtı batşalıġı.

Beyek-beyek tawźar, qalın urmandar artınan yalp itep qoyaş sıġıwġa, kül dä gölt itep

yılmayıp yebärgän. Ä qoyaş, moñhow ġına taw artına sumġan da, tınıp qalıp, külde

haġınıwınan xäsrätlänep küźźären yomġan. Tüźemheźlänep duŝınıñ irtän yılmayıp sälämläwen 960

kötkän. Ä kül tön buyı tın ġına hıwźarında yöźgän balıqtarźıñ bäxäsen tıñlaġan. Şulay ayźar

ütkän, yıldar ütkän, Kül tınıs, räxät yäşägän. Unı uŝal yeldär źä borsomaġan. Möläyem,

izgelekle, yomart bulġan ul. Unıñ ber nämägä yäne köygän: üź quyınında surtandarźıñ baş-

baştaqlıġın yaratmaġan, qomhoźloġon kürä almaġan. Şulay źa, awıźına hıw urtlaġanday, tüźgän.

Surtandar batşalıqta beräw menän dä kileşmägändär. Teşe ütkän yerźä teş menän, qoyroġo 965

huqqan yerźä qoyroq menän qarşılıq kürhätkändärźe yuq iter bulġandar. Bötä batşalıq ular

aldında der qaltırap torġan. Oşo batşalıqta eşsän, sabır, tüźemle sabaqtar yäşägän. Ular

surtandar menän his tä kileşergä telämägändär. Köräşew yuldarın eźlägändär, ti.

Ber köndö sabaqtar bergä yıyılıp, uynap-kölöp alırġa bulġandar.

Surtandar bar tip, gel genä yäşerenep yatıp bulmay bit inde. Bäläkäy sabaqsıqtarźı 970

tıwġan köndäre menän qotlap, yañı küldäktär keyźerer vaqıt ta yetkän bulġan.

Kön ayaź torġan. Qoyaş nurźarı küldeñ töbönä tiklem ütep, meñ töŝlö nurźar menän

uynaġan, här yän eyähen yañı kön menän qotlaġan. Şunday küñelle irtä bulġan. Sabaqtar

qoyaş nurźarı mul töşkän iñ matur, iñ yılı yergä yıyılġandar. İñ tämle üländärźän mul itep

tabın äźerlägändär. Täwźä här yıldaġısa yarıştar bulġan, sabaqsıqtar teźeleşep üźźäreneñ 975

yöźöw oŝtalıġın kürhätkändär, sumġandar, surtandarźan nisek qasırġa öyrängändären dä

kürhätkändär, ti. Ölkändär, bik qänäġät bulıp, här berehenä źurıraq yöźgöslö, täñkäle

yeländär keyźerźelär, ti. Bayram şul tiklem küñelle bara, xatta küldeñ öŝtö vaqıt-vaqıt

tulqınlanıp ala ikän. Hıy-xörmättän awıź iter vaqıt ta yette, ti. Şul vaqıt haqta torowsı

sabaqtıñ «surtandar kilä» tigän xäwefle tawışı işetelgän. Ä haqsı üźe iñ berense bulıp 980

44

köräşkä taşlanıp, surtandar tarafınan öźgölänep ırġıtıldı, ti. Źur sabaqtar balaların haqlap,

tiñheź köräşkä taşlanġandar. Tik mäkerle surtandar, urtaġa ütep inep, sabaqsıqtarźı toqtarġa

teyäp alıp ta kitkändär.

Oşo xäldän huñ sabaqtar başqasa tüźep tororġa telämägändär. Küldäge bötä tereklekte

ayaqqa baŝtırırġa bulġandar, ti. 985

— Beźźeñ balalarıbıźźı surtandar alıp qastı. İrtägä heźźekelärźe lä şul xäl kötä. Küpmeġä

tiklem beź şulay yäşäy alabıź? Äyźägeź, bergäläp surtan batşalıġın yuq itäyek. Külebeźźä räxät,

şat yäşäyek. Telägänsä uynayıq, hıwźarında yöźäyek! — tip bötähenä lä xäbär yetkergändär.

Sabaqtarźık bıl xäbären här yerźä şıma ġına itep tıñlap yörögän şambı surtandar batşahına

yetkergän. Batşa asıwźan teştären şıġırźatıp quyźı, ti. Surtan haldattarın saqırtıp aldı la: 990

— Yägeź, sabaqtarġa nindäy xököm sıġarabıź? Ular beźźe yuq itergä teläy ikän. Xa-xa-

xa! — Surtan batşahı teştären ırjaytıp, awıźın źur asıp, tuqtay almay kölgän, ti.

— Ülem, ülem, ülem! — tip ber tawıştan ırjayışqandar, ti, surtan-haldattar. Tälmäryen

yetkän yergä tälmäryen, qusqar yetkän yergä qusqar, qıŝala yetkän yergä qıŝala yebärep hıw

aŝtında yäşäwse bötä yän eyähen iŝkärtep sıqqandar. 995

— Kem dä kem kilmäy qala, şul iñ źur surtandıñ qorhaġına inäsäk!

Yöźgäne yöźöp, şılışqanı şılışıp, yurġalaġanı yurġalap, bildälängän vaqıtqa kilep yettelär, ti.

Qomloqtoñ ber yaġında surtandar, ber yaġında başqa tereklektär torġandar, ti.

Surtan batşahı, küźźären uŝal uynatıp, köslö tawış menän hüź başlaġan, ti. Xatta oyop

barıwsı kül tertläp, köźgöläy bitendä yıyırsıqtar xasil bulġan. Ul tübängä qaraha, aptırap kitkän. 1000

Yoqoho qasqan. Bötä tereklek mıjġıp tora. Tıñlay başlaġan. Uñarsı bulmay surtan batşahı:

«Mineñ ämerem şul: kem dä kem surtandar turahında yaman hüź äytä, qarşı höyläy, şunı

ülem yazahı kötä. Kem dä kem...» — ul oźaq höylärgä uylaġan.

Surtan batşahı hüźen äytep bötörä almaġan, bötä tereklek quźġalġan da, asıwlı qaynay

başlaġan, ti. Bını küźätep yatqan kül dä tınıs qalmay, tulqınlanıp, asıwlı ber ükerep quya. 1005

Surtan batşahınıñ küźźäre aqayıp, awıźı źur asılıp, teştäre ırjayġan, ti. Mömkin bulha, bötähen

säynäp kenä yotor ine. Haldat surtandar źa artqa sigenä başlaġan. İñ aldan taşbaqalar

şıwışa ikän. Surtandarźıñ ularġa ġümerźä lä teşe ütmäyäsäk. Surtan batşahı şulay źa üźen

qurqaq itep kürhätergä telämäy, ber taşbaqaġa taşlanġan buldı, ti. Küźenä yäşelle-kükle

uttar kürende, ti. Şaltır-şoltor kilep, teştäre qıyraldı, ti. Unan kürmäkse başqa surtandar źa 1010

beräm-beräm höjüm itä başlanılar, ti. Küldeñ aŝtı öŝkä kilep, butalıp böttö, ti. Tiñheź huġış,

qırılış başlandı, ti. Hıw aŝtı batşalıġındaġı ıġı-zıġı tönö buyı barźı, ti. Kül asıwınan ükerep,

köslö tulqındarın yarġa bärep şawlanı, olono, ti. Surtandarźı tulqındarına eläkterep, beräm-

beräm yarġa atıp bärźe, ti. Taw artınan yılmayıp qoyaş kilep sıqtı la küldeñ ükerep qaynawın,

45

yarźarına hıya almay dawlawın kürep, aptırap kitte, ti. 1015

— Bötöräm, qotolam, qäbäxät surtandar, yette heźgä! — tip kül źur tulqındarın yarġa

bärä genä ikän. Qoyaş küp uylap tormay, duŝına yarźamġa taşlanġan, ti. Tulqın öŝtönä kilep

sıqqan surtandarźı beräm-beräm höñgö nurźarına sänsep ırġıta başlaġan, ti. Bına surtandar

yeñelgän, tik beräwhe genä qamış arahına yäşerenep qalġan, ti.

Äle bulha küldärźä yäşägän surtandar ana şul yäşerenep qalġan surtandan ürsep kitkändär, 1020

ti. Tik xäźer ular iräyeşep, külgä xuja bulıp yörömäy ikän. Qamış, ülän arahında yäşerenep

kön itälär źä, elekke näfrättäre iŝtärenä töşöp, kötmägändä höjüm itep, beräy balıqtıñ başına

yetälär ikän.

Kül tınıslanıp, yar buyına tiñheź köräştä häläk bulġan bötä yän eyäläreneñ käwźäläre

tüşälgän, ti. Qoyaşta kibep yata torġas, vaq qına qomdarġa äylängändär, ti. Tulqın qanatına, 1025

qoyaştıñ höñgöhönä eläkkän surtandar arıraq barıp töşöp, ereräk taştarġa äylängändär, ti. Ä

sabaqtar oşonan huñ ürsep kitkändär, törlö yılġa, küldärgä taralġandar. Qoyaştıñ yarźamın

his onotmayźar. Ayaź köndärźä, zäñgär kiñlektä qoyaş kölöp torġanda hikerep-hikerep qoyaşqa

säläm birälär, nurźarında qoyonop, kömöş täñkälär menän qaplanalar, ti.

[XXXI] EŞ TABILDI 1030

Boron-boron zamanda yänlektär ber yort xujahına kilälär źä:

— Xuja, beźgä eş bir! — tiźär. Sönki ularźı tik yöröw yalqıtqan, imeş.

— Ä heź nimä eşläy belähegeź? — tip horay keşe.

— Min haban höräm, yök taşıyım, — ti At.

— Min höt biräm, — ti hıyır. 1035

— Min yön biräm, — ti harıq.

Ä tawıq:

— Min yomortqa halam.

— Yaray, min heźźe eşkä alam, — ti xuja.

— Ä beźźe irtänsäk kem uyatır huñ? — tip horay yänlektär. 1040

Ätäs:

— Min uyatırmın! — tip qısqırıp yebärä.

Şul köndän alıp yänlektär keşelärgä fayźa kilterä başlaġan, ti.

[XXXII] AQBUŹAT

Boron-boron zamanda yäşägän, ti, ber Mäskäy äbey. Unıñ tılsımlı ġına börkötö bulġan, ti. 1045

Ul tılsımlı qoşqa bar il hoqlanġan, ti. Sönki ul nindäy eştär başqarmaġan da, niźär genä

qılmaġan?!

Bayźar, sawźagärźär Mäskäy äbeygä bik küp aqsa, altın täqdim itep, tılsımlı qoşto

46

üźźärenä hatıp alırġa uylaġandar. Läkin Mäskäy äbey unı ber kemgä lä birmägän.

Kürşe ildä Soltan tigän xan yäşägän ikän. Ul oşo tılsımlı börköt turahında işetep, 1050

üźeneñ batırźarına unı alıp kilergä boyorġan. Bına ber batır Mäskäy äbeyźe totop alıp, ülem

yanaġan. Anaw börkötöñdö birhäñ, räxät yäşärheñ, ti ikän. Ä Mäskäy äbey şul vaqıtta la

börköttö birergä telämägän. Ul tılsımlı qoşto ber tolparġa äyländergän. Ul tolpar Aqbuźat

bulġan, ti.

Ä tege batır, Mäskäy äbey börköttö hawaġa yebärgänder, tip uylaġan. Qayala ultırġan 1055

yabay ber börkötkö uġın toŝqaġan da ültergän, ti. Batır şulay börköttärźe ülterä torġas,

ular eź genä qalġan, ti.

Ä Aqbuźat — börköttäy yelep, keşelärgä qaytqan. Aqbuźatqa oqşaş attar küp xäźer. Bıl

börköt Aqbuźattıñ toqomdarı, ti.

[XXXIII] AYIW MALAYI NİÑÄ İLAWIN TAŞLAĠAN 1060

Ber urmanda bik yeñmeş, ilaq Ayıw malayı yäşägän, ti. Kemdeñ nimä eşlägänen kürhä,

şunı horap ilay ikän. Aġas başında sätläwek yarıwsı Teyende kürgäs, min dä şunda menep

sätläwek yaram tip, ös kön, ös tön ilaġan. Äsähe, ber awnap yatqan qoroġan aġas botaġına

ultırtıp, Teyendän horap sätläwek tottorġas qına tuqtaġan. Hikeräñläp yırlap yöröwse Quyan

qıźıqayın kürgäs, şulay hikergeläp yırlaġım kilä, tip dulaġan. 1065

— O-w-w, hikeräm, yırlayım, niñä min ulay yırlay almayım? O-w-w...

— Ulıqayım, tınıslanıp qına yırlap qara äle, hineñ tawışıñ unıqınan da matur. Kil äle,

kil. Ä hikereweñ unan da beyegeräk. Kil, bäpesem, hikertep yörötäyem. Tup ta hindäy

hikerä almay, — tip, äsähe unı ögötläp maqtaġas, ul köskä tınıslanġan.

Ayıw malayı hayıŝqandıñ şiqırlap osop yöröwen kürgäs, ällä nisä kön tuqtay almay 1070

ükerä.

— O-w-w, mineñ dä osqom kilä, osqom kilä!

Äsähe küpme ögötlämähen, irkälämähen, ıñġayġa kilmäy. Ayıw malayı tawışına beräw

źä yoqlay almay. Bötäheneñ yänenä teyä. Qoştar yıyılışıp käñäşläşälär źä qawırıyźarźan qanat

yahap, Ayıw malayına keyźerep, taw başına menderep, osorop yebärälär. 1075

Ayıw malayı başta kölä-kölä räxätlänep osop yöröy. Üźźäre yäşägän urmandı ber nisä

uray, äsähenä qul bolġap sälämläp kitä. Osop yöröy torġas, yalqıp kitä bıl. Asıġa. Töşäyem

tihä, ber nisek tä töşä almay. Bına totona ükerep ilarġa. Urmanda bötönläy tınıslıq bötä.

Uġa törlösä öyrätep, qısqırıp qarayźar. Üź tawışına ber kemde lä işetmäy, osop yöröy birä, ti,

Ayıw malayı. 1080

Qayźandır Taw börkötö kilep sıġıp, Ayıw malayın eläkterep alġan. Nisek töşörgä

47

käräklegen öyrätkän. Ayıw malayı, qıwanıp, ilawźan tuqtaġan. Yergä töşöw menän, qanattarın

sisep taşlap, alpan-tolpan äsähe yanına yügergän. Şul köndän başlap ul başqasa yeñeşmäy,

ilamay başlaġan.

[XXXIV] AS AYIW, TÖLKÖ, YEGET 1085

Boron zamanda ber yeget urmanġa bara. Şunda ber as Ayıw osray. Yegette totop

aşamaq bula ayıw. Aşayım tigändä genä, ber Tölkö kilep sıġa. Ayıw yegette ısqındırıp:

«Hine aşamaŝqa buldım, Tölkönö aşayım», — ti.

Tölkö yegetkä:

— Ni eşläp torahıñ? — ti. 1090

Ayıw yegetteñ qolaġına: «Utın alam, tip äyt tä, mine arbaġa törtöp yıq. Min şunda

ülgän bulıp yatırmın. Tölkö xälemde beler ösön yanıma uq kiler. Şul saq min unı totop

aşarmın», — ti.

— Utın alırġa kildem, — ti yeget. Ayıwźı arbaġa törtöp yıġa. Tölkö yegetkä:

— Utındı arbaġa halġas, arqan menän bäylärgä käräk. Bäyläyek, — ti. Ayıw: «Döröŝ 1095

äytäheñ», — tigän bula. Yeget ayıwźı uratıp-uratıp bäyläy.

— Uratıp bäylägäs, aġas menän bırawlap ta quyalar ul utındı, — ti Tölkö.

Yeget bırawlay. Ayıw aqıra, qıymılday źa almay. Tölkö arbaġa bırawlap-borġoslap

bäyläp halınġan Ayıwźıñ baş osona kilep:

— Bına, yöröy ineñ urmandı ber itep, yırtqıs, beźgä kön kürhätmäy! Xäźer yattıñmı inde 1100

bik häybät kenä utın bulıp!— tip kölä.

Ayıw aqıra-aqıra ülgän şunda.

Ayıw urınına Arıŝlan keyektär batşahı bulıp alġan, ti.

[XXXV] TÖLKÖ BALAHI

Boron-boron zamanda qara urmanda balaları menän Tölkö yäşägän, ti. Ul balaların bik 1105

yaratqan, här köndö üźźären qoş ite menän hıylaġan. Läkin kinyä ulı bik tıñlawhıź, ikän.

Ul ber köndö äsähe kürmägändä sıġıp kitkän. Tölkö balahı uynay-uynay yılġa yarına kilep

yetkän dä aptırap qalġan: äsähe hunarźan alıp qaytqan qoştar yılġala yöźöp yöröy źä baha!

Unıñ küźźäre qıźġan, yetmähä bik asıqqanın da toyġan. Tölkö balahı nisek tä ularźı totorġa

teläy ikän. Läkin hıwġa täpäyen tıġa la kire ala: qoştarźı bılay ġına eläkterew mömkin 1110

tügellegen anlay ul. Xäylä qororġa kereşä. Bına ul yar sitenä kilä lä tatlı tellänep qoştarźı

saqıra başlay. Tegeläre aptırap qalġan, ti: «Niñä saqıra ikän?» — tip uylaġandar. Läkin

yarġa yetkäs, tölkönö tanıp, kire yöźgändär. Şul vaqıt yaqında ġına qıwaq qıştırlaġan. Äylänep

qaraha, ni küźe menän kürhen: Büre! Tölkö yanına qoyroġon bolġay-bolġay kilep yetkän, unı

ber uratıp, äylänep sıqqan. Şunan äytä, ti: «Ey, Tölkö! Min kisänän birle aşamaġanmın. Üźeñ 1115

48

kilep yulıqtıñ. Bılay bulġas, hin minän ısqına almaŝhıñ». Şul vaqıt Tölkö balahı äsähen iŝenä

töşörä. Bäy, äsähe bit beräy qurqınıs tıwa qalha, yalaġaylanırga öyrätkäyne unı. «Min bit äle

bik yabıqmın, — tip telgä kilgän Tölkö balahı, — himergäs, aşarhıñ! Qara äle, Büre

äfände, ana-a-a, ber sittäräk Qoralay baŝıp tora ikän». Büre başın kütärhä, ısınlap ta... Ul,

tölkönö onotop, şul yaqqa sapqan. Barıp yethä, Qoralay tigäne aġas töphähe bulıp sıqqan. 1120

Oşonan fayźalanıp, öyönä taban hıpırtqan tege xäyläkär.

Şunan birle Tölkö balaları äsähenä tıñlawsan ikän. Yuqqa ġına sıġıp kitmäyźär, ti, xäźer.

Eye şul, ölkändär hüźen tıñlarġa käräk!

[XXXVI] BESÄY NİÑÄ SISQANDI YARATMAY

Boron-boron zamanda yäşägän, ti, Besäy menän Sısqan. Besäy öyön yäyźän ük 1125

qışqılıqqa äźerläp quyġan ikän. Ä Sısqan bötönläy bıl turala uylamaġan. Bar belgäne

uyın-kölkö genä bulġan. Aşarına la yeteźlege, şayanlıġı menän genä taba alġan.

Bına qış ta kilep yetä, Besäy öyöndä räxätlänep kön kürhä, Sısqan hıwıq öyöndä öşögän,

asıqqan. Ul ber vaqıt Besäyźeñ yılıla räxätlänep yäşäwen belep qalġan, ti. Şunan Sısqan

inälep, Besäy aldına barıp yıġılġan. Besäy unı yällägän, yılı öyönä indergän. 1130

İkäwläp yäşäp yatqanda, Yanı yıl bayramı yaqınlaşa. Şırşı käräk bit inde xäźer. Ular şırşı

eźläp kitälär. Qarahalar, urman esendä ber oźon, qupşı şırşı ultıra.

— Źur bulmaŝmı ikän? — tip ikelänä Besäy.

— Yuq, kirehensä, bäläkäy bulır äle bıl, — ti Sısqan.

Ul oşo şırşını alıp qaytırġa Besäyźe künderä. Yul buyına üźe uynap-kölöp kenä kilä. Besäy 1135

ber üźe höyräp qayta şırşını. Ä qaytqas, şırşı öygä hıymay ikän. Barıber töbönän qırqırġa tura

kilä.

Öygä indergäs, unı biźäy başlayźar. Yuq, şayarıwźan tuymay Sısqan. Ber mäl şırşı buylap

öŝkä ürmäläp ük kitä. Axırı, biźälgän köyö qolatıp quya. Küp uyınsıqtar vatıla.

Besäyźeñ bıġa bik asıwı kilä. Ul Sısqandı öyönän qıwıp sıġara. Ular arahındaġı duŝlıq bına 1140

şulay öźölgän, ti, ul.

[XXXVII] XÄYLÄKÄR TÖLKÖ

Boron-boron zamanda, quyı qara urman esendä yäşägän, ti, Tölköbay. Xäyläkär bulıwına

qaramaŝtan, bik qurqaq ta bulġan ul, ayaq aŝtındaġı yapraq qıştırlawınan da tertläp kitkän, ti,

xatta. Läkin bını ul başqalarġa hiźźermäŝkä tırışqan. 1145

Bına berźän-ber köndö Tölköbay urman xäldären belep kilergä bulġan. Şunday yämle,

ayaź kön bulġan, ti. Tölköbay duŝtarınıñ xäl-äxwälen beleşep yöröy torġas, öyönän bik

alıŝlaşqan, ti. Bına ber vaqıt hawala qap-qara bolottar xasil bulıp, kük kükräy başlaġan.

49

Bigeräk tä yäşendän qurqqan, ti, Tölköbay. Ul, der-der qaltıranıp, yañġıź qaraġas töbönä

hıyınġan. Bälä ayaq aŝtında tigändäre döröŝtör inde, tip uylaġan ul. Şulay uylawı bulġan — 1150

aġastı yäşen atqan. Qart qaraġas töbö-tamırı menän yergä awġan. Şul ıñġayġa Tölköbay ällä

qayźa osqan, ti. Bıġa tiklemge harġılt yönö qurqışınan xatta qıźġıltqa äylängän, ti. Qaltırawın

köskä yeñep, öyönä ıñġaylaġan. Yulda osraġan yänlektär:

— Tölköbay, hiñä nimä buldı? — tip horayźar ikän.

— Yäşen buldı bit, şunıñ qıźġılt töŝö heñde, — tip yawap qaytarġan Tölköbay, iŝe kitmäy 1155

genä. Şunıñ ösön dä xäyläkär Tölkö bit ul!

[XXXVIII] ET MENÄN BESÄY

Boron-boron zamanda urman yänlektäre, qoş-qorttar, böjäktär mıj kilep yäşäp yatqanda

bulġan, ti, bıl xäl, Ul vaqıtta barlıq yänlektär źä berlektä yäşägän. Yıl artınan yıl uźġan, bik

küp hıwźar aqqan. Ularġa urmanda yäşäwe bik tä küñelle bulġan, ti. Berźän-ber köndö 1160

Besäy menän Et osraşqan. Ular ikehe lä oşo urmanda üźźären bik tä bäxetle itep toyġan. Ä

şulay źa Besäygä küñelheźeräk bulġan. Ul duŝtar eźläp-eźläp tä tapmaġas, Et menän nıqlabıraq

duŝlaşırġa uylaġan. Şunan huñ ular ber-berehen qunaqqa saqırırġa hüź quyışqan.

Bına bildälängän köngä Besäy biźänep-töźänep Etkä qunaqqa kilgän, ti. Et unı şatlanıp

qarşı alġan. Üźe äźerlägän bötä hıy-xörmäte menän Besäyźe hıylaġan. Besäy Etkä barıp 1165

hıylanıwın-hıylanġan, tik üźeneñ siratı yetkäs, bik qayġırġan. Min et kewek törlö täm-

tomdarźı qayźan ġına tabırmın ikän, tip ey uylaġan, ey uylaġan, ti. Şulay uylay torġas:

«Ä-hä, qapqan halam da sısqandar totop, Ette sısqan menän hıylayım», — tigän fekergä kilgän

Besäy. Ul aw hala la yoqlarġa yata. Ä xäyläkär sısqandar, bıl awźı hiźep, qapqanġa yaqın

da kilmäyensä, urap ütälär ikän. Tiźźän Etteñ Besäygä qunaqqa kiler könö lä yetä, ä 1170

sısqandar haman eläkmäy, ti.

Et şatlanıp Besäyźeñ öyönä kilgän, tik keräyem genä tigändä qoyroġo awġa eläkkän dä

quyġan. Kös menän awźan ısqınġas, ul yän-farmanġa sıġıp qasqan, ti. Bınan huñ Besäy Etkä

kürenmäŝkä tırışıp yöröy başlaġan. Et oşo vaqiġanı his kenä lä iŝenän sıġara almayınsa,

töndär buyı: «Aw, aw, aw», — tip hataşıp sıġa ikän, ti. Şunan huñ Et menän Besäyźeñ 1175

duŝlıġı mäñgelekkä boźolġan da inde.

[XXXIX] XÄYLÄKÄR TÖLKÖ

Boron-boron zamanda yäşägän, ti, ber xäyläkär Tölkö. Ber vaqıt ul bik asıqqan, ti.

Häm xäylä qororġa uylaġan. Şul vaqıt ber babay at menän balıqtan qaytıp barġan. Tölkö tiź

genä ülgängä halışıp, yulġa yıġılıp yatqan, ti. Babay: «Bına yaqşı tabış, ismaham üźemä yaqşı 1180

qolaqsın tekterermen», — tip tölkönö sanaġa alıp halġan da qıwana-qıwana qaytıp kitkän, ti,

Xäyläkär Tölkö sanalaġı balıqtarźı beräm-beräm yulġa qoyop barġan da aźaq üźe lä töşöp

50

qalġan, ti, Babay qaytıp yetewe menän, sanahına la küź halmayınsa, öygä kerep: «Äbey,

äbey, mä, bıl qatıp bötkän qolaqsındı utqa yaq, min üźemä yañını tekteräm», — tip äytewe

buldı, äbeyźeñ yanıp yatqan meyeskä qolaqsındı taşlawı buldı, ti. Babay balıqtarźı, Tölköne 1185

sıġıp alayım tihä, sanala balıqtar źa yuq, Tölkönän dä yeldär iŝkän, ti. Ä bıl vaqıtta Tölkö

balıqtarźı yıyıp alıp, käbän başında balıq kimerä başlaġan, ti. Şul vaqıt unıñ yanına ber

Büre kilep: «Tölkö, tölkö, nimä aşayhıñ?» — tip horaġan. Tölkö: «Qıtır-qıtır qıtırmas», — tip

yawap birźe, ti. Büre: «Miñä lä bir äle», — tip horaġas, ul: «Üźemä lä aź ġına, ana mäkegä

qoyroġoñdo tıġıp ultır źa, balıqtar üźźäre yäbeşer», — tine, ti, ere genä. 1190

Büre, Tölkönöñ hüźenä ışanıp, qoyroġon mäkegä tıġıp ultırźı, ti. Xatta küberäk eläkhen

tip tañġa tiklem ultırźı, ti. Ä qoyroġo tañġa tiklem boźġa quşa tuñġan, ti. İrtän hıwġa kilgän

qatın-qıźźar köyäntäläre menän bıl bürene tukmay başlaġandar. Büre tegeläy-bılay tartılġan,

şunan qoyroġo öźölöp qalġan, ti. Ä üźe yän farman sıġıp sapqan, ti. Qaraha, qarşıhına ber

Tölkö lırq-lırq itep yügerep kilä, ti. Büre: «Ähä, hin bit äle mine aldaġan Tölkö, xäźer 1195

min hineñ kärägeñde birem», — tine, ti. Ä Tölkö: «Kit, yülär, nişläp min aldaqsı bulayım, ti,

min bit tirmänse, telähäñ, äyźä on birermen, tamaġıñdı tuyźırırhıñ, ismaham», — tine lä

üźenä eyärtep Bürene ber tirmängä alıp kitte, ti. Bürene tirmän taşına ultırtıp, aź ġına on haldı,

ti, şunan tirmän taşın äyländerep tä yebärźe, ti. Taş äylänep tä kitte, Bürene stenaġa dıñq itep

yälpäşterä halıp ta hılanı, ti. Büreneñ tuġıź qabırġahı hınıp, bik oźaq awırıp yattı, ti. Qarını 1200

bik asıqqas, torop sıqqan, ti, ul. Qaraha, ni küźe menän kürhen, qarşıhına Tölkö yügerep kilä,

ti. Büre: «Ähä, qähär huqqan Tölkö, xäźer min hineñ üźende aşayım, nişläp mine, min tirmändä

eşläyem, tip aldanıñ?» — tigäs, Tölkö: «Nişläp min tirmänse bulayım, min bit uqıtıwsı,

teläyheñme, hineñ balalarıñdı bına tigän itep uqıtıp sıġaram», — tip Bürene bik oŝta itep tişek

kämägä ultırtıp quyźı, ti. Ber qatlı Büre bik qıwanıp riza bulġan. «Yaray, ulayha, min 1205

xäźer kilteräm balalarźı»,— tip yügerä-atlay qaytıp kitte, ti. Ber aźźan ul ös balahın uqırġa

alıp kilde, ti. Tölkö uġa: «Ber aźnanan kürergä kilerheñ»,— tip qaytarıp yebärgän ti. Ber

aźnanan kilhä, balalarınıñ höyäktäre genä yata ikän ä Tölkönän yeldär iŝkän, ti. Büre ilay-

ilay qaytıp kitkän. Qaraha, ni küźe menän kürhen, qarşıhına tege Tölkö yügerep kilä, ti. Büre

asıwınan tegene totop alayım tihä, Tölkö: «Büre aġay, nişläp ber ġäyepheź keşegä 1210

taşlanahıñ, ällä tilerźeñme?» — tigän ti Ä Büre: «Ber źä tile tügel, hin bit mineñ

balalarımdı uqıtam tip, aşap quyġanhıñ!» — tip aqırźı, ti. Ä Tölkö xäyläkär genä yılmayıp:

«Yuq, Büre aġay, nişläp min bulayım, ti, min bit kärzin ürewse, telähäñ, äyźä hine lä

öyrätem»,— tine ti. Büre taġı la ışanıp unıñ artınan eyärep kitte, ti. Bılar ber vaqıt beyek

taw başına mendelär, ti. Bürene urtaġa ultırtıp, Tölkö kärzin ürä başlanı, ti. Ä Büre: «Ähä, 1215

ber hönärem bulır, ismaham», — tip öyränep ultıra, ti. Tölkö kärzindeñ başın da haplap quyźı,

51

ti. Ä Büre estä qaldı, ti. Şul vaqıt Tölkö kärzinde etep yebärźe, ti, taw tübänenä. Büre,

äylänep-äylänep tawźan töşöp yetkänse, yäne lä sıqqan, ti.

Şulay itep, xäyläkär Tölkö Bürenän qotoldo, ti.

[XL] SONTOR QOYROQLO QUYAN 1220

Boron zamanda yäşägän, ti, qoyroqhoź yänlektär. Bına ber zaman qoyroq tarata

başlaġandar. Kemgä nindäy qoyroq käräk, räxim it.

Quyan bıl xäbärźe işetmägän, sönki qurqaq bulġan, gel yäşenep yatqan. Aźaqtan ul matur-

matur qoyroq taqqan yänlektärźe kürew menän:: «Qoyroqto qayźan aldıġıź?» — tip horaġan.

Quyan äytelgän urınġa barha, qoyroq bötkän, imeş. Ul ilay-ilay üźenä sontor qoyroq eşläp 1225

alġan. Bına şunan birleQuyandıñ qoyroġo qıŝqa, imeş.

[XLI] ÖS DUŜ

Boron-boron zamanda urman esendäge aqlanda ös duŝ yäşägän, ti. Mıyawbikä,

Quyanbikä, Teyenbikä. Ularźı urmanda «ös duŝ» tip kenä yörötkändär. Öyźäge eştär

Mıyawbikägä, tıştaġı — Teyenbikägä, yemeş-yeläk yıyıw Quyanbikägä töşkän, Şulay yäşäp 1230

yatqanda, bılarźıñ öyönä sixırsı äbey kilep ingän. Äbey yähät kenä ös duŝtı ös yaqqa osorop

yebärgän. Mıyawbikä awıl öŝtönä töşkän häm yort besäye bulıp qalġan, ti.

Quyanbikä menän Teyenbikä osop barġan saqta köslö yel sıġıp, bıl ikäw urmanġa

yulıqqan, imeş. Tik şunıhı ükenesle bulġan: ikehe ike urınġa töşkän. Teyenbikä — aġas

başına, ä Quyanbikä — şırşı töbönä. Şul köndän başlap Mıyawbikä — öyźä, Quyanbikä — 1235

yerźä, Teyenbikä — aġas başında kön kürälär, ti.

[XLII] TIÑLAWHIŹ QUYAN

Boron-boron zamanda qara urman esendä ber bäläkäy genä öyźä yäşägän, ti, Quyanbikä

menän Quyanbay. Ular bik tatıw yäşägän, ber genä qıźźarı bulġan. Qıźźarı üŝä töşkäs, ataları

küldäk tekterergä kitkän häm bik matur aq qına küldäk. alıp qaytqan. Bıġa Quyanbikä lä, 1240

Quyanqay źa bik şatlanġan. Läkin Quyanqay xoloqhoź bulġan: uynaġanda la, yoqlaġanda

la ata-äsähen tıñlamaġan. Ber vaqıt ul äsähenän qasıp, Terpekäygä qunaqqa kitkän. Ular

ikäwläp tuyġansı uynaġan, üländä awnaġan. Küp tä ütmägän, bılar yanına ber büre kilep

sıqqan häm teştären ırjaytıp, ularġa yaqınlaşqan. Terpekäy tiź genä yomarlanıp yatqan, ä

Quyan qurqışınan qatıp qalġan. Büre, unı eläkterep, qara urmanġa qasqan. Ata-äsähen 1245

tıñlamaġan Quyanqay, ana şulay itep, büre awıźına elägä.

[XLIII] BÜRE MENÄN QUYAN

Yäşägän, ti, urmanda Büre menän Quyan. Ular üź-ara duŝ bulġandar häm tapqandarın

tigeź büleşep yäşägändär. Şulay źa Büre üźenä küberäk alırġa tırışa ikän, ti. Quyan bını

52

hiźhä lä, duŝın asıwlandırmaŝ ösön, öndäşmäy ikän. Quyandıñ qoyroġo bik oźon bulġan, ti, ä 1250

Büreneke — qıŝqa Büre duŝınıñ qoyroġona här vaqıt hoqlanıp yörögän ikän. Bını hiźgän

Quyan uġa ber vaqıt:

— Äyźä, Büre duŝ, qoyroqtarźı almaşabıź, — tip täqdim yahaġan. Sönki unıñ bäläkäy

käwźähenä oźon qoyroq qamasawlaġan: yügergändä ayaġına uralıp hörlöktörgän. Şulay

itep, Büre—oźon qoyroqlo, Quyan qıŝqa qoyroqlo bulġan, ti, Älbittä, urmandaġı yänlektär bıġa 1255

täwźä bik ġäjäplängändär, tora-bara künegä lä başlaġandar, ti. Büre qoyroġo menän eźen

hepergän, ä Quyan hikerergä häm yügerergä öyrängän. Başqalar unıñ bar ikänen dä

hiźmägän. Ber vaqıt Büre awġa sıġıp kitkän dä qoyroġo menän hunarsınıñ toźaġına

eläkkän, ti.

Şul saq ul bötä urmandı yañġıratıp: «Nu, Quyan, öygä qaytırhıñ äle!» — tip ükerep 1260

yebärgän, ti. Şunan huñ ul Quyandan üs alıp, eźärlekläp yöröy ikän.

[XLIV] ZİRÄK QUYAN

Boron-boron zamanda yäşägän, ti, Quyan. Unıñ ös balahı bulġan. Ber köndö ul

urmanġa barırġa yıyınġan. Keskäyźärenä: «İşekte bikläp ultırıġıź, sıġıp yörömägeź», —

tigän. 1265

Äsähe kitkäs, iñ bäläkäy Quyanġa küñelheź bula başlay. İlaġıhı kilä. Yäşel ülän öŝtönän

yügerhäñ, qoyaş nurźarına irkälänhäñ ine, tip uylay. Apaları uynap arıp, yoqoġa talıw menän,

bäläkäy Quyan işekte haq qına asa la öyźän sıġa.

Ber-ike aźım atlaw menän, unı Börköt totop ala häm üź oyahına osorop alıp kitä.

Sabıyźarına: «Bäpestärem, heźgä Quyan alıp qayttım, aşaġıź!» — ti źä üźe taġı hunarġa osa... 1270

Quyan balahı ükhep ilay başlay.

— Niñä ilayhıñ? — tip horay ber Börköt balahı.

— Heź xäźer mine aşayhıġıź bit, — ti bäläkäy Quyan.

— Yaray, beź hiñä teymäybeź, — tip väġäźä birä ikense Börköt balahı.

Bına Äsä börköt qaytıp inä. 1275

— Quyan ite tämle buldımı? — tip horay.

— Äsäy, beź Quyanġa qaġılmanıq, tere yänlek aşay almaybıź. Ul öyönä qaythın, unı la

äsähe kötäler, — ti ösönsö Börköt balahı.

Börköt balaların tıñlay. Quyandı öyönä qaytarıp yebärä.

Yulda uġa Tölkö osray. «Ä-hä, eläkteñme?» — ti. Quyan balahı bar kösönä qasa başlay. 1280

Yügerep barġanda, küźenä satalı aġas salına. Quyan balahı, şul aġastıñ urtahınan ırġıp, arı

yelä. Quyandı qıwıp kilgän Tölkö lä, uylap tormayınsa, şul uq aġas urtahına hikerä, ämmä

qıŝılıp qala.

53

Üźeneñ ziräklegenä üźe hoqlana bäläkäy Quyan. Ul şulay öyönä iŝän-haw qaytıp yetä.

[XLV] QOYROQ 1285

Quyandıñ qoyroqhoź ikänen bötägeź źä belä inde. Şulay uq qurqaqlıġın da. Eyeme? Ä bına

qoyroqlo saġında nindäy bulġan ikän ul?

Qoyroqlo Quyan urman buylap kitep barġan. Ey kitep barġan, ey kitep barġan, ti, bıl.

Büre osraġan, Quyandı totayım tigän. Häm, unı totam tigänse, qoyroġon öźöp alġan.

Quyan qasqan. Qoyroqhoź ilay-ilay qasqan. Büre quyandıñ qoyroġon aşay almaġan, asıwlanıp, 1290

tuźınıp kitkän. Hayıŝqan bını kürgän dä qoyroqto düñgäk öŝtönä halıp qısqıra ikän: «Qoyroq

hatam, şunday yomşaq, matur, ap-aq!» — ti ikän. Terpe kitep barġan bulġan. Ul qarap torġan

da: «Keşe nämähe miñä käräkmäy!» — tigän.

Ul ütep kitkäs, hayıŝqan taġı qısqıra, ti. Tölkö işetep; kilep yetkän. Hatıp alġan, üźenä

ülsäp qaraġan. Şul vaqıt Büre kilep sıqqan. Unıñ qoyroġo yalpıldap degänäk hırılıp bötkän. 1295

— Büre aġay, qoyroġoñ bigeräk yämheź, halıp taşlap, matur qoyroq taqhañ ni bula. Üźe

aq, üźe yomşaq.

Büre ışanıp, üźeneken halıp, quyandıqın taġıp aldı, ti. Tölkö üźeneken halıp, Büre

qoyroġon taqtı, ti. Quyan bılarźı yäşerenep qarap torġan ikän. Kilep Tölkö qoyroġon

äyländerep-äyländerep, üźenä quyıp qaray, oqşatmay aptıray ikän üźe taġı. Hayıŝqan 1300

hikeräñläp kilgän.

— Üźe harı, üźe yomşaq, taq ta yörö, harı yapraq tip uylarźar. Kileşä üźeñä.

Quyan ışanıp, tölkö qoyroġon taġıp alġan, ti. Öygä qaytha, indermäy, qıwıp sıġarġandar.

Quyan qoyroqto hayıŝqanġa kire iltep birgän.

Üźeneken äy eźlägän, äy eźlägän, taba almaġan. Öygä qaytırġa qurqqan. Qıwaqtan 1305

qıwaqqa hikerep, Quyan gel qoyroġon eźläy ikän. Ä Büre Tölkönö baŝtırıp, qıwıp yetkän,

qoyroġon haldırıp alġan. Aq qoyroq menän küpme bälägä tarıqqan, ti, ul. Töndä urlaşırġa

barha, qoyroġon kürep, qıwıp yebärälär ikän. Tölkö lä üź qoyroġon Hayıŝqandan alıp kire

taqqan. Ä quyandıqın öyörmä yel osorop alıp kitkän.

[XLVI] BATIR QUYAN 1310

Boron-boron zamanda, käzä—komandir, öyräk—ürätnik, turġay disätnik bulġanda,

yäşägän, ti, ber batır Quyan. İseme genä batır tügel, ul üźe lä, ısınlap ta, bik batır bulġan, ti.

Sönki ul bötähen xayran qaldırırlıq batırlıq eşlägän ikän.

Ul bılay bulġan. Ul saqta Quyan malay ġına bulġan ikän. Ber köndö Quyanqay irtän

yoqonan tora almay yata ikän. Äsähe unı ber nisek tä uyata almay ikän. Axırı, atahına 1315

äytkän:

— Qara äle, atahı, bäläkäsebeź tormay źa quya, ällä hin uyatıp qarayhıñmı?

54

Atahı barıp ber öndäşkän ikän, Quyanqay hikerep torop ultırġanın belmäy źä qalġan. Äle

yoqoho bötmägänlektän, küźen tırnap asıp, uramġa sıqqan. Uramda uġa küptänge Terpe duŝı

osraġan. Terpe qayźalır bik aşıġıp yügerep kitep bara ikän. Quyanqay: 1320

— Qayźa şulay bi-ik aşıġıp kitep barahıñ? — tip Horaġan.

— Teyen duŝıbıź qatı awırıp kitkän ikän, şunıñ xälen belergä kitep baram.

— Min dä hineñ menän! — tigän Quyanqay.

Ular ikäwläp yul totqandar. Kitep baralar, kitep baralar, ti. Ber aź barġas, Tölkönö

osratqandar. Tölkö bik xäyläkär yılmayıp, awıź-moronon yalap: 1325

— Qayźa yul tottoġoź, maturqayźar, duŝtar? — tip horaġan.

— Teyen duŝıbıź bik qatı awırıp kitkän, şuġa aşıġıp kitep barabıź, — tigändär tegelär

häm üź yuldarı menän bulġandar.

Läkin xäyläkär Tölkö bıl yulı la xäylä uylamay buldıra almaġan. Ul da bik aşıġıp,

Büregä yügerźe, ti. Ä Büre bıl zaman käyef-safa qorop yata ikän. Tölkö uġa bar xäyläne 1330

höyläp birźe, ti. Büregä qıźıq bulıp kitä. İkäwläp Quyanqay menän Terpeneñ artınan qıwa

töşälär.

Quyanqay menän Terpe Teyendeñ öyönä yettem tigändä genä, ularźıñ artınan Büre kilep

sıġa.

— Niñä ulay aşıġahıġıź? — ti ul. 1335

Tegelär ber aźġa yuġalıp qala. Büre Quyandı, Tölkö Terpene aşarġa bulġandar ikän.

Quyan xäylä uylay başlaġan. Büre unı aşayım; tigändä genä: «Mine aşama, mine aşahañ

ülerheñ, tamaġıña torormon yä teşeñde hındırırmın. Yörägem taş bit mineñ», — tigän. Büre

lä, Tölkö lä bıl hüźgä ışanġandar. Terpegä taşlanġandar. Unı tottom, yottom tigändä genä,

Terpe enäle yomġaqqa äylänä lä quya. Büreneñ bıġa bik yäne köyä, ul Tölkönöñ üźen totop 1340

aşarźay bula. Tölkö taġı xäylä qora:

— Ulay bulġas, heź beźźe aşaġıź, — ti.

Quyanqay taġı aptırap qalmay.

— Yaray, beź heźźe aşarbıź. Tik beźźeñ ber şartıbıź bar. Bınan yıraq tügel ber soqor bar, şunı

hikerep sıġayıq. Kem yeñewse bula, şul yeñelgände aşar. Yäräbä halışqandar. İñ başta 1345

Tölkö menän Büregä hikerergä käräk bulġan. Ular hikeräbeź tigänse, soqor töbönä barıp

ta töşkändär. İŝtären yuġaltıp bik oźaq şañqıp yatqandar. Tegelärźän tawış-tınsıqmaġas,

Quyanqay menän Terpe şatlana başlaġandar, urman yañġıratıp kölgändär źä üź yuldarı

menän kitkändär.

Tölkö menän Büre oźaq yatqandar soqorźa. Şunan birle ular oya qoror bulha, soqor- 1350

saqırźı, keşe küźenä kürenmäŝtäy urındı haylay ikän.

55

Küź —qurqaq, qolaq —yalpaq, qul —batır. Ä Quyanqayźı şul vaqıttan batır tip

yörötkändär. Küźe, qolaġı ġına qurqa, ayaq-quldarı batır ikän unıñ.

[XLVII] TIÑLAWHIŹ QUYAN BALAHI

— Äsäy, uynarġa sıġayımmı? — tip horaġan Quyan malayı. 1355

— Yuq, ulım, sıqmayhıñ, bınday köndö Büre urmanġa hunarġa sıġırġa yarata, — tigän

äsähe.

— Ey-y, äsäy, Bürenän tamsı la qurqmayım min. Ber-ike-ös — yügerźem. Ber-ike-ös —

hikerźem. Büreneme hun artımdan yetkerźem. Sıġam, sıġam.

— Ulım, bäläkäsem minen, Büre hin uylaġansa... 1360

Läkin ulı äsäheneñ hüźen tıñlap tormanı, sıqtı la saptı, ti.

Kön qoyaşlı, yılı. Üländär yäm-yäşel bulıp küźźeñ yawın ala. Urmanda şunday küñelle.

Quyan malayı şarqıldap kölä-kölä, hikergeläp uynay başlaġan. Şul saq, kötmägändä,

kemder unı qıŝıp totop alġan. Quyan malayı äylänep qaraġas, ergähendä teştären şıġırlatıp

torowsı Bürene kürgän. 1365

— Äsäy! — Quyan malayı äse itep qısqırıp yebärgänen hiźmäy źä qalġan.

— Aşayım, aşayım hine, — tip, Büre unıñ ergähendä tıpırlap beyey başlaġan.

— Tuqta, Bürebay. Min hiñä iŝ kitkes ber nämä höyläyem. Şunan huñ aşarhıñ bäläkäste.

— Büre qarşıhında Quyan malayınıñ äsähe tora ikän.Büregä qıźıq bulıp kitä. Ä Quyan

malayı äsäheneñ şunday batır höyläşewenä aptıray. 1370

— Bürelär Quyandarźı yaratmayźar. Uġa minen, ulım da, heź źä, min dä ġäyeple tügel!

Läkin beźźeñ heźgä ber zıyanıbıź źa teygäne yuq.

Büre asıwlı yılmaya:

— Hüźeñde qıŝqa tot. Mineñ hine tıñlarġa vaqıtım yuq.

— Heźźeñ qulda mineñ ulım. Küptän kürgänem yuq ine. Yaź könö tölkölär urlap alıp 1375

kitkäynelär. Min heźgä ber ser asa alam.

— Nindäy ser ul? — Büre haġayıp, tıñlay başlay. Quyan malayın totqan qulı xatta

buşap kitä.

— Min heźźe yälläyem. Tölkölär heźźe ülterergä teläy. Xäylä qora ular küptän.

— Şunan, şunan, — Büre, tüźemheźlänep, Quyanġa yaqınıraq kilä, xatta Quyan malayın 1380

qulınan ısqındıra .

— Tölkölär mineñ balamdı aġıwlap heźźeñ yulġa sıġarıp quyġan. Aşahaġıź, xäźer ük

üläsäkhegeź, — tip şıbırlap qına öndäşä Quyan-äsä.

Büre ışanır-ışanmaŝ Quyan malayına äylänep qarayım tihä, unan yeldär iŝkän. Aldına

56

äylänhä, Quyan-äsä ällä qasan bınan kitkän. Büre asıwınan şartlar sikkä yetkän. Ä Quyan 1385

malayı, äsähenä räxmättär uqıy-uqıy, öyönä qaytıp yetkän.

[XLVIII] MAQTANSIQ QUYAN MAJARAHI

Boron-boron zamanda yäşägän, ti, ber Quyan. Ul bik maqtansıq ta, aldaqsı la bulġan

ikän. Unıñ turahında Ayıw,Büre menän dä alışa ikän, tigän xäbär taralġan. Ä ul bılay

bulġan. 1390

Ber köndö urman buylap kitep barġan Quyan. Aġas töböndä äle genä aġas başınan bal

aşap tuyıp töşkän ber Ayıw xäl yıyıp ultırġan. Bal qorttarı asıwźarın baŝa almay, uġa taġı

yabırılġan ikän. Ayıw säbälänä-säbälänä qasıp kitkän. Unı Quyan kürep qala oşo vaqıt.

Qobarahı osa. Şuġa ayıwźıñ qoyroqhoźmo-qoyroqlomo, bik źurmı, ällä bäläkäyme, qurqınısmı,

izgelekleme ikänen dä şäylärgä ölgörmägän. Şuġa qaramaŝtan, tirehenä hıya almay: 1395

— Ayıw minän qurqıp qastı, ayıw minän qurqıp qastı! Tabandarı yalt-yolt itep kenä qaldı.

Ayıwźıñ qoton aldım!— tip maqtanıp yörögän.

Ber saq, küźenä aq-qara kürenmäy sabıp barġanda, Quyan tuqtap qalġan. Aldında ırjayıp

Ayıw torġan kewek bulġan. Alġa sapha, tup-tura unıñ awıźına barıp inäsäk. Quyan ayıwźıñ

üźen qurqıtmaqsı bulġan. 1400

— Nişläp, Ayıw aġay, yulda torahıñ? Min hine aşayım xäźer! — tigän dä uġa taşlanġan.

Başı nıq itep bärelewgä küźenän uttar kürenep, iŝen yuġaltqan.

— Qurqqanġa quş, Quyanġa buş kürenä, — tigän dä aġas başındaġı Hayıŝqan osop kitkän.

Quyan iŝenä kilgän. Qaraha, Ayıw tigäne qoroġan aġas tümäre ikän. Ul köskä torop, öyönä

qaytıp kitkän. 1405

— Quyan aġay, niñä ul tiklem yonsonoñ? — tip horaġandarġa:

— Yonsomay ni, Ayıwźıñ Ayıwı menän kükräkkä-kükräk teräp, köräştem min, — tip

yawaplaġan.

Köndär ütkän. Quyan üźeneñ maqtanıw, aldaşıw ġäźäten his tä taşlay almay, ti:

— Min ber yänlektän dä qurqmayım. Ayıwźıñ Ayıwı menän kükräk teräp köräştem!—tip 1410

haman da şapırına ġına, ti. Üźe Ayıwźı önöndä tügel, töşöndä lä kürgäne bulmaġan. Başqa

quyandarġa «Ayıw oźon qoyroqlo, käwźägä bäläkäy. Yügerä başlaha, qoyroġona abınıp

tik yata, tora almay. Şuġa unı yeñewe his tä awır tügel», — tip aldaşqan.

Berźän-ber köndö qara urmandıñ bötä yänlektärenä hayıŝqandar xäbär taratqan.

— Ayıwźıñ xäle möşköl, ayıwźıñ xäle möşköl. här kem unıñ menän xuşlaşıp qalhın. 1415

Dawalar tabıp kilhen! — tip, aġastan aġasqa qunġanda Quyandar yıyılıp käñäşläşkändär.

Quyan tubırsıġı, käbeŝtähen küp itep yıyġandar. Taġı ällä küpme üźźäre genä belgän tämle-

tämle nämälärźe toqsayġa tultırġandar.

57

— Yä, kemde yebäräbeź?

— Aranan iñ batırın, iñ batırın. Kem üźe teläp Ayıwźıñ xälen belergä bara? Beräw źä 1420

öndäşmägän. Käñäşläşä torġas, maqtansıqtı yebärergä bulġandar. Nişlähen inde, rizalaşqan

bıl. Küstänästärźe teyäp, yulġa sıqqan.

Ayıwźıñ öyö urman töpkölöndä, şırşılar arahında ikän.

— Ihım-ıhım, mömkinme, Ayıw aġay? — tip öndäşkän Quyan.

— Mömkin, mömkin, türźän uźıġıź! 1425

Ayıwźıñ qalın tawışı şunday qurqınıs işetelgän, baxır Quyandıñ yöräge yarıla yaźġan.

Küstänästären işek aşa ġına Ayıwġa huźġan da artına qaramay öyönä hıźġan. Ul Ayıwźıñ

üźen kürmäyensä, tawışınan qurqqan. Şul köndän alıp ul aldaşıwın da, maqtanıwın da onotqan.

[XLIX] YALQAW BESÄY (I)

Boron-boron zamanda yäşägän, ti, ber besäy. Ul kön hayın yä biş, yä altı sısqan totop 1430

aşaġan. Xujahı höt birhä, unı la yaratıp eskän. Oloġaya kilä Besäy tabış eźlärgä yıbana

başlaġan. Sısqandar aldıma üźźäre kilep sıqmaŝmı tip, ber küźen genä yomop, yoqlarġa

yatqan. Xäyläkärlege menän uynap yörögän sısqandarźı ber nisä tapqır eläkterep tä alġan, ti.

Ber köndö ul: «Niñä min sısqandarźıñ yanıma qasan kilewźären kötöp yatam äle?» — tip

uylaġan da, ularźı saqırıp üźeneñ tıwġan könön ütkärmäkse bulġan. Sısqandar saqırıwźı şatlanıp 1435

qabul itkän. Şul köndö ük küstänästär, büläktär kütärep yulġa sıqqandar.

Besäy ularźı bik yaġımlı qarşılaġan. Sısqandar öy xujahına matur-matur teläktär äytep,

büläktären, küstänästären tapşırġandar. Qayhıları — höt, qayhıları — it, qaymaq kiltergän.

Küstänästärźe kürgäs, besäy: «Qaraġıź äle, mineñ yaratqan äyberźäremde qayźan beldegeź? —

tip horaġan şatlanıp. -— Bik źur räxmät, bılay bulġas, xäźer heźźe aşamam inde», — tigän ti. 1440

Oşo köndän yalqaw Besäy, sısqandarźıñ yuxalawına aldanıp, üź käseben bötönläy

onotqan, ti. Unan kürep, başqa besäyźär źä sısqan totmay başlaġandar. Xäźer źä ular, ber küźźären

genä yomop yılıla, yomşaqta äźer aźıq kötöp yatalar, ti.

[L] XÄYLÄKÄR BESÄY

Boron ber Et menän ber Besäy yäşägän, ti. Ular ber-berehe menän hıyışmaġan. Ber köndö 1445

Besäy tatıwlaşırġa teläp, şeşägä höt qoyop alġan da Etteñ oyahına kitkän. Räxätlänep

yoqlap yata ikän tegehe. Besäy, üźeneñ kilgänen belderew ösön, beyey başlaġan. Et unıñ

ayaq tawışına uyanıp kitkän dä örä-örä öŝtönä taşlanġan. Tuqmarġa uylaġan ul Besäyźe.

Ä ülemdän saq qotolġan Besäy kilgän yulınan kire öyönä hıźġan.

Kis yetkän. Besäy, bahadirźarsa atlap, Et oyahına kitkän. 1450

Ä Et haman yoqlap yata ikän. Xäyläkär Besäy oya aldına qarźan źur itep ayıw eşlägän

dä unı uratıp beyey, mırawlay başlaġan. Tawışqa uyanġan Et: «Bıl Besäy Ayıwźı mine

58

tuqmatır ösön alıp kilgänder», — tip uylaġan da oyahınan sıġıp qasqan.

Ä Besäy tägäräp yöröp kölgän, ti.

[LI] SISQAN XÄYLÄHE 1455

Köndärźän ber köndö xujanıñ öyöndä sısqandar kübäyä başlaġan. Ular aźıqtarına, aşlıqtarına

zıyan kiltergändär. Xujanıñ besäye bulmaġan şul. Xuja aptıraġas, besäyźe kürşelärenän alıp

kilgän. Ul sısqandarźı bik küpläp qırırġa tırışqan. Köndärźeñ berehendä sısqandar yıyılış

qorġandar.

— Kürälätä häläk bulabıź, — tigän ber säreldäk sısqan. 1460

— Nişlärgä?

Tap şul saqta ġına ular yanına besäy kilep yetkän. Kilep yetkän dä mıyawlap ämer

birgän sısqandarġa:

— Barıber bötägeźźe lä qırıp bötäm. Qasıp qotola almaŝhıġıź. Bınan huñ min heźźe eźläp

yörömäyem. Asıqqan mälemde belep, berämläp üźegeź kilegeź! 1465

Sısqandar berämläp yalqaw besäy yanına kilä torġandar. Sirat tege säreldäk sısqanġa la

kilep yetkän, ti. Ul besäy yanına huñlabıraq barġan, ä tegehe inde:

— Ni eşläp huñlap yöröyhöñ? — tip mırıldaġan.

— Unda mine ikense besäy tota yaźźı şul, —tip säreldägän sısqan.

— Mine şul besäy yanına alıp bar, kärägen biräyem! — tigän besäy. 1470

Sısqan unı artınan eyärtep alıp kitkän. Ey barġandar, ey barġandar. Ber saq ular hıwlı

sapsaq yanına kilep yetkändär, ti. Sısqan üźe sittän genä qarap tora ikän.

— Bına oşo sapsaqta ul tege yawız, — ti sısqan. Isınlap ta, sapsaqta besäy üźeneñ

külägähen kürä lä... Hıwġa suma. Şunı ġına kötöp torġan sısqan, sapsaqtıñ qapqasın yaba la

quya. Şulay itep, besäy hıwġa säsäp ülä. 1475

Yalqawlıġı arqahında xarap bula şul besäy!

[LII] HARIQAY MAJARALARI

Boron zamanda yäşägän, ti, äbey menän babay. Bulġan, ti, ularźıñ bik yalqaw

Harıqay isemle besäyźäre. Ul xatta ergähendäge sısqandarźı la totmaġan, ti. Xuja bıġa bik nıq

asıwlanġan häm unı, toqqa halıp, urmanġa alıp barıp qaldırıp kitkän, ti. Harıqay urmanda bik 1480

nıq öşögän. Yöröy torġas, ber äbeyźeñ yön iläp ultırġanın kürep:

— İnäy, mine üźeñä alsı? —tip horaġan. Äbey riza bulġan. Ul ber köndö mögäräpte

asıp yebärhä, harıqay körşäktän höttö esep ultıra ikän. Äbey unı qıwıp sıġarġan. Harıqay

berźän-ber köndö bötä urmanġa xuja bulıp alġan, ti, tik kileşterä almaġan. Küp tä ütmäy,

unı batşalıqtan töşörgändär häm Ayıwźı xuja itep quyġandar, ti. harıqay taġı äbeygä kilgän. 1485

— İnäy, üläm, mine bergä yäşät! — tip yalınġan.

59

Äbey uġa röxsät itkän. Harıqay äbeyźe tıñlap qına yörögän, hawıt-haba yıwġan. Äbey

uġa oyoq-beyäläy bäylägän.

Harıqay menän äbey äle lä tatıw yäşäyźär, ti.

[LIII] YALQAW BESÄY (II) 1490

Boron-boron zamanda ber yalqaw Besäy yäşägän, ti. Besäy, yalqaw bulġas, qışqılıqqa

aźıq äźerlämägän. Bına qış yetkän. Besäy uylana başlaġan: «Min bıl hıwıqta asıġıp yäşägänse,

duŝtar eźlärgä kitäm!»

Yulda uġa Tölkö osray.

— Hawmı, Besäy, qayźa kitep barahıñ? 1495

Besäy duŝ eźlärgä sıqqanın höyläp birä.

— Min hiñä bik yaqşı duŝ bulırmın, — ti Tölkö häm Besäyźe üźenä alıp qayta. Tölkö

kön hayın hunarġa yöröy, ä Besäy, xäylä tabıp, öyźä qala. Ber kön Tölkö unı yänä hunarġa

saqırġan. Besäy, xäylä taba almaġas, telämäy genä torop kitä. Tölkö yügerep-yügerep

sısqan tota, ä Besäy qarap tik ultıra. Öygä qaytqas, Tölkö: 1500

— Hin miñä duŝ tügelheñ, — tip, unı qıwıp sıġarıp yebärä.

Besäy taġı duŝ eźläp kitä. Kitep bara torġas, Terpene osrata. Terpegä lä üźeneñ xälen

höyläy. Terpe duŝ bulırġa rizalıq belderä. Şulay yaqşı ġına yäşäp yatqanda, ularźıñ rizıġı bötä.

Terpe Besäyźe hunarġa saqıra. Besäy, yoqlap yatqan yerenän telämäysä genä torop, Terpe

artınan kitkän. Terpe sısqan tota, Besäy qarap tik ultıra, ti. 1505

Terpe uġa:

—İkense duŝ eźlä! — ti.

Besäy kitä. Tön yetä. Aġas başına menep yoqlayım tihä, unda Ökö ultıra, ti.

— Hawmı, Ökö apay. Heźźä yoqlap sıġırġa mömkinme? — ti, Besäy yalınıp. Ökö, uġa

säy eserep, xälen horaşa başlay. Besäy duŝ eźläwe turahında höyläp birä. Ökö äytä: 1510

— Min hiñä yaqşı duŝ bulırmın, hıwıqta yörögänse, bında qal.

Ökö Besäyźe üźendä qaldıra, Yäy yetä. Besäy haman ber nämä lä eşlämäy. Ökö

hunarġa sıġıp, küp sısqan totop qayta. Besäy alam tihä, Ökö uġa röxsät itmäy. Besäy

asıwlana. Ökö taġı hunarġa kitä. Besäy, üs itep, meyes başında yatqan Ökö balaların totop

aşay. Ökö hunarźan qaytıp inhä, Besäy źä, balaları la öyźä yuq. Ökö bik nıq qayġıra. 1515

— Yawız Besäy yazahın alırġa teyeş! —tip, Ökö Besäyźe eźläp sıġıp kitä. Uġa Tölkö

osray. Ökö uġa üźeneñ xälen höyläp birä:

— Hin şul Besäyźe kürźeñme? — ti Ökö.

Tölkö uġa:

— Ul mindä buldı. Duŝ eźläy ine, min uġa duŝ buldım. Ul yalqaw, şuġa min unı qıwıp 1520

60

sıġarźım.

Tölkö Ökönö öygä inderep, säy eserep, oźatıp qala. Ökö Terpene lä osrata. Unda la

şunday uq xäl bulġan ikän. Ökö, bara torġas, ber yalanġa kilep sıġa. Qayın ergähendä qıwış

kürä. Ul qıwıştı besänselär eşlägän ikän. Ökö lä yal itergä uylay. Qıwışqa inhä, yoqlap

yatqan Besäyźe kürä. Ökö Besäygä taşlana. Besäy saq-saq qasıp qotola. Ökö balaları 1525

ösön üs ala. Quyı ülän arahında iŝe kitep yatqan Besäyźe besänselärźeñ berehe tabıp alıp

qayta häm tärbiyäläp ayaqqa baŝtıra. Şul zamandan Besäy keşe yanında yäşäy başlaġan. Tik

xäźer ul yalqaw tügel, könö-tönö sısqan tota, ti. Üźen ülemdän qotqarġanı ösön keşegä räxmät

äytä-äytä xeźmät itä, ti. Besäyźe ololar źa, balalar źa yaratalar.

[LIV] QIŹIL KOSTYUM 1530

Boron-boron zamanda yäşägän, ti, ber Ügeź batşa. Unıñ malayı Mögöźbay bulġan, ti.

Ügeź unı bik yaratqan. Ber vaqıt ulına qıźıl kostyum tekterep alıp qaytqan. Qıwanıstan säġättär

buyı köźgö aldınan kitmägän, ti, Mögöźbay. Qıźıl kostyum uġa bik kileşkän, xatta sisenmäy

źä yatıp yoqlaġan, ti. Duŝı Qarlanġa la kostyum bik oqşaġan. Ul orsoq kewek öyörölöp,

Mögöźbayźıñ ber aldına, ber artına sıġa ikän, ti. Qarlan üźe käzä bulġan. Ul yaratmaha la, aq 1535

töŝtäge mamıq tun keyep yörögän. Ber zaman ul Mögöźbayźıñ kostyumın urlarġa bulġan.

Mögöźbayźan nisek sälderergä tip baş vatqan da, aptıraġas: «Qunaqqa ġına qıźıl kostyumıñdı

birep tor äle», — tip horaġan. Mögöźbay rizalaşqan da sisep birgän, ti. Şul köndän Qarlan taw-

taş arahında yäşerenep yäşäy başlaġañ, ti. Eźläy torġas, Mögöźbay unı ber kön tapqan, ti.

Şunda uq tuźa başlaġan qıźıl kostyumın sisterep alġan. Oyatınan Qarlan yer tişegenä inerźäy 1540

bulġan. Şul köndän başlap Ügeź uŝallanġan, qıźıl keyem kürhä, taġı beräyhe urlaşqandır, tip

höźörgä ıntıla, ti.

[LV] KÄZÄ MENÄN HARIQ

Boron-boron zamanda qarġa — komandir, hayıŝqan— haldat, turġay türä bulġanda,

yäşägän, ti, ber äbey menän babay. Aŝraġan, ti, ular Käzä menän Harıq, berehenän-berehe 1545

arıq. Äbey menän babayźıñ bılarġa aşatırġa nämähe bulmaġan. Şunan huñ äbey ikehenä qapsıq

birep, besän alıp qaytıġıź, tip sıġarıp yebärgän.

Bına Käzä menän Harıq urman esenän kitep baralar, ti. Ular yulda ber büre başı tabıp

alalar. Ul büre başın qapsıqtarına halıp yuldarın dawam itkändär. Küpmeler yul ütkäs,

bılarġa ber kötöw büre osraġan. Bürelär butqa beşerep ultıralar ikän. Büre: «Boġor-boġor 1550

butqa beşä, ite yuq ine, ite lä buldı äle», — tigän, ti. Käzä lä aptırap qalmaġan: «İki-ki-miki-

ki, beźźeñ toqta büre başı un ike», — tip büre başın un ike tapqır sıġarġan da kürhätkän,

sıġarġan da kürhätkän. Bürelär bınan bik qurqqandar. Ber büre qarap torġan da bılay tigän:

61

«Butqanıñ hıwı bötkän, qayźa, hıwġa barıp kiläyem äle». Biźrä alıp hıwġa kitkän. Aźıraq

torġas, ikense büre: «Nişläp haman kilmäy ikän hıwźan?» — tigän bulıp, bıl büre lä 1555

tabanın yaltıratqan. Şulay itep, bötä büre lä qasıp bötkän.

Ä nide Käzä menän harıq, räxätlänep butqanı aşap, äle bulha bergä don’ya kötälär, ti.

[LVI] KÄZÄ BÄRÄSE

Boron-boron zamanda yäşägän, ti, äbey menän babay. Ular bik tatıw ġümer itkändär.

Bına halqın yamġırlı köźźän huñ hıwıq qış kilgän. Bılarźıñ utındarı bötkän. 1560

Babay, bäläkäy sana höyräp, urmanġa kitkän. Ber hınıq ikmäk häm bäläkäy körşäkkä

höt halıp alġan. Sanahına vaq botaqtar teyägäs, qaytır yulġa sıqqan. Yañı yıl qarşılarġa qupşı

ġına şırşı alġan. Yulda unıñ qolaġına käzä bäräseneñ tawışı salınġan. Babay tawış sıqqan

yaqqa yünälgän. Barıp qaraha, aġas töböndä käzä bäräse yata, ti. Babay uġa höt esergän,

ikmäk aşatqan. Bäräs ayaġına baŝqan. Babay unı öyönä alıp qaytıp kitkän. Äbeye bınıñ ösön 1565

bik qıwanġan. Şul köndän huñ käzä yort xaywanına äylängän.

[LVII] MİN NİSEK ET BULDIM

Yäşägän, ti, boron-boron zamanda ber ġailä. Ularźıñ ber ulı, ber qıźı bulġan. Bik matur

kön itkändär. Ularźıñ taġı ettäre lä bulġan, ti. Yomşaq isemle. Ni ösön tihäñ, ul şunday

yalbır ġına, yomşaq qına bulġan, ti. Ä kürşelärendä Muynaq isemle et yäşägän. Muynaq 1570

menän Yomşaq bik duŝ bulġandar, sönki Röstäm menän Räşit tä duŝ yäşägän ikän.

Läkin ber köndö bötä nämäneñ aŝtı-öŝkä kilgän. Yawız sixırsı osop kilgän dä ettärźe

totop alġan. Yebärmäy źä quya ikän. Malayźar bik qayġırġandar. Sixırsı menän höyläşergä

Gölşattı yebärgändär. Qıź keşe ni bulha la höyläşä belä bit inde. Barġan Gölşat, ütengän.

Ä Sixırsı şunday şart quyġan: 1575

— Min heźźeñ ettäregeźźe yebäräm, tik heźźän et yahayım, ä ettärźän keşelär yahayım.

Rizahıñmı?

Gölşat aptıraġan da, ilay-ilay qaytıp, bötähen dä höylägän. Ä malayźarġa şul ġına käräk.

Mäktäpkä barırġa yalqawźarı ġına kilep torġanda... yügergändär bılar sixırsıġa. Beź riza,

tigändär. Sixırsı tayaġın alıp heltäwe bulġan. Röstäm menän Räşit Muynaq menän 1580

Yomşaqqa äylängän, ä Muynaq menän Yomşaq Röstäm menän Räşitkä, tik qılıqtarı ġına

üźźärensä qalġan, ti. Bılar asıġıp kitkändär. Aşarġa bulġandar. Röstäm menän Räşit et

bulhalar źa, et bulıwźarın onotop, öŝtäl yanına kilep ultırġandar, şap ta şon tärilkänän aşay

başlaġandar. Ä Muynaq menän Yomşaq malayźar qiyäfätendä bulha la, iźängä yäyelep ultırġandar

źa üźźärenä höyäk ırġıtqandı kötälär ikän. Äsäläre «ettär»źe qıwıp, «malayźar»źı saqıra ikän, 1585

«Ettär» ilay-ilay keşe kewek höylänä-höylänä aş bülmähenän sıġıp kitkän, ä «malayźar» «waw-

waw» tip örälär ikän, ular «yuq», «yuq», tip äytälär, ti. Äsäläre huştan yaźġan da quyġan.

62

Mäktäpkä kitergä vaqıt yetkän. Muynaq menän Yomşaqqa sumkanı tottorop, Räşit menän

Röstäm ular artınan eyärgän ikän. Äy şayaralar, äy kölöşälär, üźźäre qısqıralar. Keşelär

keşesä höyläşkän ettär artınan aptırap qarap qala. Ä Muynaq menän Yomşaq şım ġına kitep 1590

baralar, ti. Beräw kilgän dä:

— Malayźar, qaraġıź äle, höyläşä torġan ettärźe qayźan aldıġıź? — tip ularźıñ yeñdärenän

tartqan. Muynaq menän Yomşaq bıl äźäm ularġa huġa ikän tip uylap, ikäwhe lä ber yulı

uram yañġıratıp örä başlaġandar. Isın ettärsä. Irıldap-ırıldap tege keşeneñ öŝtönä bara

başlaġandar. Keşekäy köskä qasıp qotolġan. Nisek yette şulay barıp yetkändär şunda. 1595

Muynaq menän Yomşaq mäktäpkä inep kitkän, Röstäm menän Räşit ularźı qoyroq bolġap oźatıp

qalġan.

Muynaq menän Yomşaq klasqa inergä belmäyźär ikän, ä Räşit menän Röstämde mäktäpkä

indermägändär. Klastaştarı kilep, tegelärźe bergä alıp inep kitkän, öndäşmäy genä barıwźarına

aptıraġandar. Tegelär barıp ber partaġa ultırġandar, unıhı keşe urını bulıp sıqqan. Malayźar 1600

kilep yabırılġandar. Muynaq menän Yomşaq teġelärġä ırıldap-ırıldap örä ikän. Balalar hındarı

qatıp kölgän. Ular ettärźeñ Röstäm menän Räşitkä äylänewen qayźan belhen inde. Şayaralar

tip uylaġandar źa başqasa öndäşmägändär.

Ber vaqıt uqıtıwsı kilep ingän. Yomşaq menän Muynaq unı kürew menän örä başlaġan.

Sönki uqıtıwsı bik uŝal bulġan ikän. 1605

— Bıl mäktäptän tuyźım, bında bit keşelär tügel, ettär uqıy, — tip qısqırġan ul.

Muynaq menän Yomşaq unıñ hayıp örä ikän. Uqıtıwsı qıźıp kitkän dä ularźı direktorġa

alıp barırġa höyräkläy ikän. Direktor bülmähenä barıp ingändär. Muynaq menän Yomşaq

uqıtıwsınıñ qulın teşläp bötkän. Ä direktor ir bulġas, ular şımtayıp tınıp qalġandar.

— Niñä heź et bulırġa tırışahıġıź? — tip horaġan direktor. Muynaq menän Yomşaq 1610

sıyıldap quyġan.

— Niñä, heź beźźe lä et tip uylayhıġıźmı?

Muynaq menän Yomşaq ikehe bergä «waw-waw» tip quyġan. Direktor aptıray ikän. Şul

vaqıt kabinetqa Röstäm menän Räşit kilep ingän.

— Bıl nindäy ettär? Niñä ingändär ikän? — tip aptırayźar, ti, uqıtıwsılar. 1615

— Niñä beź et bulayıq, beź keşe, — tigän Röstäm. Ularźıñ telgä kilgänenä bötäheneñ huşı

kitkän.

— Nisek inde keşe? Ulay bulġas, beź etme?

— Heź — et, beź — keşe. Äy yuq, heź — keşe, beź — et. Ulay źa tügel, beź — et, heź —

keşe... 1620

Röstäm menän Räşit tamam butalġan. Şunan huñ xälde añlatqandar. Bötähe lä qayġıra

63

başlaġan. Nindäy häybät malayźar ine, äräm genä bulġandar ikän, tip, ükengändär. Ularźı

sixırsını eźläp tabırġa tip, bötähen bergä sıġarıp yebärgändär. Muynaq Yomşaqtı, Yomşaq

Muynaqtı ey qıwanıp yalarġa kereşkän. Ä uramdaġı keşelär ike malayźıñ ber berehen

yalaşıwına xayran qalıp, aptırap qarap kitä ikän. 1625

İke et, ike malay, Gölşattı eyärtep, İrändek qıźırıp sıġıp kitkändär. Ey baralar, ey baralar

bılar. Ġäźelşa şarlawıġına tiklem yäyäw barıp yetkändär. Sixırsı şarlawıq aŝtına mämeryä

soqop, şunda yäşäy ikän. Nisek itep bını şarlawıq aŝtınan höyräp sıġarırġa tip baş vata ikän

bılar. Şul vaqıt sixırsı bılarźı kürep qalġan da şarqıldap kölä ikän. Sixırsını kürew menän

Muynaq menän Yomşaq örä başlaġan, ä Räşit menän Röstäm qısqıralar ikän, Sixırsı kölgän- 1630

kölgän dä inep yoqlarġa yatqan. Şul vaqıt şarlawıq taŝmahına ultırıp ber malay hikerep bılar

yanına kilep töşkän. Unıñ qulında ütker qılıs häm suyın qalqan ikän. Şarlawıq malayı bılay

tigän:

— Heźźän, malayźar häm ettär, eş sıqmaŝ. Sixırsı menän höyläşergä Gölşat barhın. Ul

mämeryägä inep kitkänse min hıwımdı yabıp toram. Ä hıw tawışı baŝılha, Sixırsı bötönläy 1635

uyanmayasaq. Gölşat unıñ sänsä barmaġın tothon da, höyländerhen. «Abri-babri, kakri-şakri

— malayźar — etkä, ettär malayġa äylänhen»— tip qolaġına qısqırıp äythen. Ul yawap birer.

Ä tılsım tayaġın hıwġa taşlahın.

Malay şulay tip äytep tä bötkän, qaya başına hikerep tä mengän. Şul vaqıt hıw aġıwźan

tuqtaġan. Gölşat mämeryägä inhä, Sixırsı yän belmäy yoqlap yata, ti. Ul tiź genä barıp 1640

unıñ yanına ütäyem tihä, źur ürmäkse awına sırmala yaźġan. Ürmäkse küźźären yaltıratıp

Gölşattı küźätä ikän. Gölşat suyın qalqan menän qaplanġan da qılısın uñlı-hullı heltäy ikän.

Ürmäkse awı yırtılġan, Gölşat eskä ütkän. Yügerep barıp sixırsınıñ sänsä barmaġın totop:

«Abri-babri, kakri-şakri — malayźar — etkä, ettär malayġa äylänhen», — tip qolaġına

qısqırġan. Tışta malayźarźıñ qıwanıp «ur-ra» tip qısqırġan tawışı işetelgän, ä Muynaq menän 1645

Yomşaq ni eşlärgä belmäy örälär, ti. Qıźıqay tılsım tayaġın alıp hıwġa heltäwe bula, sixırsı

ökögä äylänep, mämeryä töbönä osop kitä. Gölşat iŝän-haw mämeryänän sıġa la Röstäm

menän Räşit yanına kilä. Şul vaqıt şarlawıq yañınan aġa başlay. Tege malay şarlawıq

taŝmahı buylap şıwıp, bılar yanına kilä. Qılıstı, qalqandı uġa tottorop, meñ räxmät uqıp, öygä

qaytırġa sıġalar. 1650

[LVIII] YILAN MENÄN TERPE

Bik elekke zamanda ber yılġa buyında yäşägändär, ti, vaġıraq yänlektär. Başlıqtarı zähär

Yılan ikän. Ul bötähen dä üźenä baş eyźergän. Ber köndö başlıq yanına Terpe kilep sıqqan. Ul

yılandıñ batşa ikänen belmägän, totqan da kös hınaşa başlaġan. Kitkän alış. Terpe Yılandıñ

öŝtönä ırġıy. Yılan tüźä almayınsa Terpenän qasa. Şul xäldän huñ yänlektär irken tın alıp yäşäy, 1655

64

ti, ä Yılan Terpene kürew menän qasıp kitew yaġın qaray, ti.

[LIX] GÖLYEMEŞ

Boron-boron zamanda yäşägän, ti, äbey menän babay. Ularźıñ bik hılıw Gölyemeş isemle

qıźźarı bulġan. Kötmägändä äbey, unıñ artınsa babay źa ülep kitkän. Gölyemeş bik qayġırġan.

Şunan, bötä don’ya üźenä qalġas, don’ya kötä başlaġan, Gölyemeşteñ öyö qara urman 1660

esendäge aqlanda urınlaşqan. Ber kön şulay ul urmanġa yeläk-bäşmäk yıyırġa, tip sıġıp

kitä. Urman buylap yöröy torġas, aźaşıp ber awılġa kilep sıġa. Unda ber äbey menän babay

yäşägän öygä kilep yoqlarġa qala. Gölyemeş äbey menän babayġa üźeneñ xälen höyläp birä.

Äbey menän babay qıźġa üźźärendä qalırġa quşalar. qıź riza bula. Ular şulay ösäwläp kön itä

başlayźar. Gölyemeş aqıllı, eşsän, źur qıź bulıp üŝep kitä. Uġa yawsılar kilä başlay. Babay 1665

menän äbey unı keyäwgä birä. Ber kön şulay yäşäp yatqanda, urmanġa deyew kilgän, tigän oran

tarala. Gölyemeşteñ keyäwgä sıqqanın işetep, üs alırġa, tip kilä ikän. Ul qıźźı aldan belgän häm

küźe töşkän bula. Deyew keşelärźeñ maldarın qorotqan, öyźären yandırġan, ti. Gölyemeşteñ

yegete bıġa tüźä almay, Aqbuźatına atlanıp deyewgä qarşı köräşkä sıġıp kitä. Ul, urmandar ütep,

ber aqlanda yañġıź ultırġan öygä kilep , yoqlarġa yatqan, ti. Yoqlap yatqanda ul ällä nindäy 1670

tawışqa uyanıp kitä. Ni küźe menän kürhen, qarşıhında biş başlı deyew tora, ti. Deyew yeget

menän ey alışqan, ti, ey alışqan, ber-berehen yeñä almaġandar, ti. Yegetkä şul vaqıt Aqbuźatı

yarźamġa kilgän. Ular deyewźe ültergändär. Xalıq ularġa şatlanıp räxmät äytep, tınıs yäşäy

başlaġan, ti.

[LX] HARITÜŞ TURĠAY 1675

Boron-boron zamanda yäşägän, ti, ber keşe. Unıñ keskäy genä ulı, toġro ete Muynaq bulġan,

ti. Ular bik tatıw ġümer itkändär. Ber köndö ular urmanġa kitergä yıyınġandar.

Ulın häm eten eyärtep, urmanġa barıp yetkäs, aġas qırqıp, utın äźerlägändär, ti. Könö buyı

eşläp arıġas, bılar usaq yaġıp, tamaq yalġap, tatlı töştär kürep yoqoġa talġandar. Urmanda, bötä

yänlekte qurqıtıp, as Büre yörögän, ti. qıwaq artında Büre, yäşenep kenä, bılarźı küźätep torġan, 1680

ti. Unın uyında tik ber nämä: malayźı tiźeräk alıp kitew.

Ähä, bına baltaların taşlanılar... Yu-u-q, ul bit bik köslö, ütker... Bına xäźer baram, häm...

Şul saq hawala ber qoş hayray-hayray, talpınıp-talpınıp osorġa kereşte. Büre yaqınlaşıp qına

kilgändä, Harıtüş pırıldap osop kilep, hünep barġan uttı kösäytep yebärźe. Bıl şaw-şıwġa et tä

tertläp kitte. 1685

— Tuqta! Sew! Yämheź tawışlı ällä nämä qısqıra tügelme? — tigän uy ütte Muynaqtıñ

başınan. Muynaq, waw-waw, tip öröp, bürene baŝtıra başlanı. Büre, yalqın säsep torġan uttan,

Muynaqtan qurqıp, artqa sigende. Unıñ bıl mäkerle uyı tormoşqa aşmanı.

Bına hıźılıp qına tañ attı. Bılar yoqonan torop, eştären dawam ittelär.

65

Büre, eş sıqmanı, u-u-u-u tip, oloy-oloy urman töpkölönä yünälde. Bına, şulay itep, Harıtüş 1690

keşelärźe źur bälänän qotqarġan, ti.

[LXI] SERLE KELÄM

Boron-boron zamanda qara urman esendä yäşägän, ti, äbey menän babay. Ularźıñ şunday

hılıw, sibär, berźen-ber börtök qıźźarı bulġan, ti, Ul şunday matur itep yırlaġan, xatta handuġas

ta, bıl vaqıtta tınıp torġan, ti. İrändekteñ Küsem-taşında öźźörä baŝıwźarı unıñ... Ä hıġıla-bögölä 1695

hıw taşıwźarı, äsähenä yarźam itewe... Ul här törlö hönärgä eyä bulġan, ti. Bıl turala xäbär batşa

malayına la barıp yetkän. Yeget küźźeñ yawın alırźay küldäktär, handıq-handıq altın teyäp, qıźźı

äytterergä yawsı yebärgän, ti. Tik yeget ber hönärgä lä eyä bulmaġan. Ä bit yeget keşegä yetmeş

törlö hönär źä aź! Sibär, hılıw qıź keyäwgä sıġırġa riza bulmaġan da quyġan. Batşa ulı üźeneñ

batşalıġına qaytıp, ber yıl buyına keläm huġıwsı hönären üźläştergän, ti. Keläm şunday matur 1700

kilep sıġa, kürhäñ aptırarhıñ äle! Şunan huñ ġına qıź yegetkä keyäwgä sıġıp, bılar matur tormoş

qorop yebärgändär, ti. Tik ber vaqıt batşa ulı hunarźan qaytıp kilhä, yulda bıġa keşe aşar burźar

osraġan, ti, unıñ bar baylıġın talap, üźźäreneñ öyźärenä alıp kitälär. Şul vaqıt batşa ulı min heźgä

keläm huġıp biräm, heź, şunı alıp, batşa käläşenä kürhäthägeź, heźgä handıq-handıq altın birer,

ti. Ul, töŝlö yeptär menän sigep, şunday matur keläm huġa, bıl burźar źa xatta hoqlanıp tuya 1705

almayźar, ti. Bıl keläm serle keläm ikän, batşa ulı biźäktär arahına «min bälälä, qotqarıġıź!» tip

sikkän ikän. Bını burźar hiźmägän, ti, sönki keläm küźzeñ yawın alıp tora, ti. Burźar kelämde

şatlana-şatlana alıp baralar, ti, batşa käläşenä, qıź bını uqıy, şulay źa altın birgän bula, Burźar

qaytırġa sıġıwı bula, qıź burźar artınan ġäskären qıwa töşörä häm iren qotqara. Hönärle keşe

ülem bälähenän dä qotola ikän. 1710

[LXII] KÖNHILIW

Boron-boron zamanda, käzä — uryadnik, hayıŝqan sotnik bulġan saqta, yäşägän, ti, ber äbey

menän babay. Ularźıñ berźän-ber Könhılıw isemle bik matur, eşlekle qıźźarı bulġan, Unan başqa

balaları bulmaġas, äbey menän babay qıźźarın küź nurı kürep totqandar. Şulay yäşäp yatqanda,

ber köndö Könhılıwġa iptäş qıźźarı kilälär häm yeläk aşarġa barayıq tip, öġötläy başlayźar. 1715

Könhılıw barmayım tigäs, atahı menän äsähe: «Bar, qıźım, barıp yeläk aşap qayt, küñeleñ

bulhın», — tip, iptäştäre menän yeläkkä yebärgändär.

Qıźźar kölä-kölä, şayara-şayara yeläkkä kitkändär. Kilep yetkändären hiźmäy źä qalġandar.

Ular taralışıp yeläk yıya başlaġandar. Könhılıw iptäş qıźźarın yügerep-yügerep eźlägän,

qısqırġan, läkin taba almaġan, ti. Bına qarañġı la töşä başlaġan. Uñda la, hulda la bürelär genä 1720

olop yöröy ikän, ti. Könhılıw qurqa-qurqa alġa atlaġan. Şulay atlay torġas, alda yımıldap qına

ber ut kürenä. Könhılıw utqa taban atlay. Bıl ut ber ajdahanıñ yorto bulıp sıġa. Ajdaha

Könhılıwźı yebärmäy üźendä tota, ti. Könhılıw ilay-ilay oşonda qala. Äbey menän babay, iptäş

66

qıźźarı kilep äytkäs, bik nıq qayġıralar, ilayźar häm awılındaġı bulġan yegettärgä: «Kem dä kem

Könhılıwźı taba, şuġa unı keyäwgä biräbeź», — tiźär. Yegettär Könhılıwźı oqşatıp yörögän 1725

bulalar, sönki Könhılıw üźe sibär, üźe eşlekle bula.

Bigeräk tä qıźźı Säfär isemle ber yeget oqşatqan ikän. Ul şunda uq atına atlanıp,

Könhılıwźı eźlärgä sıġıp kitä. Äźme-küpme barġas, tege ajdahanıñ yortona kilep yetä.

Ajdahanı ülterep, Könhılıwźı qotqara, häm ular tıwġan awılına qaytıp kitälär.

Äbey menän babay, Könhılıwźı kürgäs, qıwanıstarınan ilap yebärälär. Ular şul uq 1730

köndö görlätep tuy ütkärälär. Xäźerge vaqıtqa tiklem ular bik tatıw yäşäwźären dawam

itälär, ti.

[LXIII] XÄTİRÄ

Boron-boron zamanda yäşägän, ti, äbey menän babay. Ularźıñ ber genä börtök balaları

bulġan, ti. Tup kewek, matur ġına qıźźarınıñ iseme Xätirä ikän. Ul urmanda yänlektär 1735

menän uynarġa yaratqan ti. Bigeräk tä Xätirä Teyen menän duŝ bulġan.

Ber mälde Teyen menän uynap yörögändä, Xätirä ber tawış işetep qala. Ular ikäwläşep

şunda yügerälär. Barıp qarahalar, ber aġas töböndä Quyan balahı ilap ultıra, ti. Xätirä:

«Quyan, hiñä ni buldı?» — tip horaġas, bıl taġı la nıġıraq ükhey başlaġan. Nıqışa torġas,

Quyan balahı äytkän, ti: «Qaraġay töböndä ultıra inem, ber sätläwek başıma töştö, awırttı...» 1740

Teyen menän Xätirä unı yıwatalar. Xätirä Quyan balahın üźźärenä alıp qaytıp kitä. Quyan

balahı köndän-kön źuraya başlay. Gel genä şayarıp, eş boźop tik yöröy bıl. Yä bulmaha

höttö tügä, yä yäşelsä baqsahındaġı kişerźärźe «utap» sıġa, ti. Üźenä saq qına äythäñ, üsegä

lä kitä, ti. Şunda Xätirä töşönä: bıl izgelekheź Quyan balahı ikänen. Unı, Teyen menän

bergäläp, kire urmanġa iltä. «Barmayım, qaytmayım» tip ilay, ti, tege Quyan balahı. Läkin 1745

Xätirälär, uġa iġtibar źa itmäy, qaytıp kitälär. Şulay itep, Xätiräneñ dä bala saġı ütep kitä, ti.

Xäźerge vaqıtta Xätirä inäy, oşolay itep xätirälärgä birelep, kön itep yata, ti. Ergähendä

tege Teyene lä bar. Min qunaqqa barġanda ikäwläp kenä säy esep ultıra inelär.

[LXIV] ET, HIYIR HÄM QAŹ

Boron-boron zamanda, min äle bala bulġanda yäşägän, ti, Et, Hıyır häm Qaź. Ular bik 1750

tatıw bulġandar, ti. Läkin berźän-ber köndö ular yanına Qarġa osop kilgän dä ularźı ireşterep

kitkän, ti.

— Qar-r, qar-r qar-rġa bulam, beyek aġasqa qunam. Ey, heź, moñhoź xaywandar,

belmäyhegeźme ni, Qar-r-ramalı qart üźenä xeźmät iterźäy yarźamsı eźläy. Ul miñä, yäġni,

qart duŝına, oşo hüźźe heźgä yetkerergä quştı, qar-r-r, — tigän dä osop kitkän. Şunan bıl ösäw 1755

totonġandar uylarġa, qayhıhınıñ qartqa fayźahı teyer ikän, tip.

— Äyźä äle, qarttıñ üźenä barayıq. Ul üźe beler, kemebeźźe alırġa, — tip kitkändär, ti,

67

Qaramalı qartqa.

Bına bılar kilep yetkändär, ti. Hüźźe Qaź başlaġan, ti.

— Qaqa-qa-qaq, üźem ap-aq, küñelem bik pak. Al hin mine, Qaramalı, ükenmäŝheñ, min 1760

yomortqa halırmın, sebeştär sıġarırmın. Don’ya malın işäytermen, — tigän.

— Ä min, tip hüź başlaġan, — ti Hıyır. — Hiñä kü-ü-üp itep hötö-ö-ökäy birermen,

üźemä oqşaġan häwkäştär kübäytermen, mö-ö-ö tigän, ti.

Qaramalı qart ularźı tıñlaġas, Et hüź alġan, ti.

— Ir-rr, min bulırmın batır-r-r, haqlar-r-rmın yort-qurañdı, totor-r-rmon aq quyandı, 1765

qurqma, Qar-ramalı qart, min, Alabay barında. Ir-ır-r.

Qart bıl ösäwźe tıñlaġas, hüź alġan, ti, üźe lä:

— Ey, xaywanqay duŝtarım, bulıġıź uñ quldarım. İşäytegeź mölkätemde, haqlaġıź, heź, öy-

kärtämde!

Şulay itep, ular äle lä dürtäwläşep don’ya kötälär, ti. Äle min höyläp böttöm, esteñme 1770

hıyır hötön?..

[LXV] AT MENÄN HIYIR

Boron-boron zamanda, käzä — kapitan, hayıŝqan uryadnik bulġan saqta, yäşägän, ti,

äbey menän babay. Ularźın ber nämähe lä bulmaġan. Babay hunar itkän, şulay itep don’ya

kötkändär, ti. Ber köndö babay hunarġa kitkän. Unıñ yulında ber hıyır kötöwe osraġan, ä 1775

kötöwźän alıŝ tügel yerźä, haźlıqta, ber Hıyır batıp bara ikän. Babay bilendäge arqanın tiź genä

sisep alıp, Hıyırġa yarźamġa taşlana. Hıyırźı köskä höyräp sıġara la yulın dawam itä. Ä

hıyır telgä kilep, uġa:

— Räxmät, izge küñelle keşe. Hin bälägä tarıġanda, min yarźamġa barırmın, ti. Ey kitä,

ti, babay, ey kitä, äylänep qaraha, enä buyı yer kitkän, ti. Küp tä kitmäy, bıl babay yılqı 1780

öyörö osrata. Ul vaqıtta äle daġa bulmaw säbäple, ber matur ayġırźıñ toyaġına süp qaźala,

ti. Babay ayġırġa la yarźam itä. At telgä kilep:

— Räxmät, qart, bıl izgelegende mäñge onotmam, tigän, ti.

Qart yulın dawam itä. Ul köndö hunarźan biş huyır, ike qor, ber quyan alıp qayta.

Läkin ber nisä yıl ütkäs, babay hunarġa yöröy almay başlay, ti. Ularźıñ ġailähe as qala. 1785

Şul vaqıt tışta hıyır möñräy, at bışqıra. Äbey yügerep sıġıp qaraha, ularġa babay qotqarġan

at menän hıyır kilġän, imeş. Şunan alıp xäźer hıyır menän at keşegä toġro xeźmät itälär, ti.

Babay menän äbey hıyırźıñ hötönä kinänep, igenselek menän şöġöllänep, äle lä tatıw ġümer

itälär, ti. Äkiyätem arı kitte, üźem bire qaldım.

[LXVI] NİÑÄ BAŞTA SÄS ÜŜÄ 1790

68

Boron-boron zamanda, beźźeñ yer şarında yäşägän, ti, ber Maymıl. Ul bik źur, bik qurqınıs

bulġan, ti. Şunıhı qıźıq; unıñ başında säskä oqşaġan nindäyźer qıldar üŝkän, ti. Yaź yethä,

ular oźonayıp, yergä höyrälep yörör bulġan, ti. Keşelär unı kürep qalhalar, aq-qaranı kürmäy

qasır bulġandar, ti, Ä niñä huñ ular bıl Maymıldan qurqqandar? Baqtihäñ, bıl zamanda

keşelär sästeñ nimä ikänen dä belmägändär, sönki ularźıñ başında säs üŝmägän. Ä Maymıldın 1795

başındaġı qıldar şul tiklem tuźıp yörögän, xatta unıñ yöźö lä kürenmägän, ti.

Ber vaqıt beźźeñ Maymılıbıź aġastan aġasqa hikerep, aźıq eźläp yörögändä, kötmäġändä

oźon sästäre menän ber botaqqa eläkkän dä torġan, ti. Ey qısqıra ikän bıl, ey qısqıra, qotqarıwsı

beräw źä yuq ikän. Ä nisek qıyın ul säs tartılha? Qapıl aġastar arahınan ber keşe kilep sıġıp,

Maymıldı kürew menän qasa başlaġan, ti. Maymıldıñ unı baŝtırmawın kürep, tuqtap qalġan, ti. 1800

Qaraha, ni kürhen — Maymıl aġasta elenep tora. Bıl keşegä Maymıl bik yäl bulıp kitkän.

Quyı sästäre arahınan yalbarıwlı küźźärźe kürgäs, bıl Maymıldı qotqarırġa bulġan, ti. Bik haq

qına aġas başına menep, botaqqa uralġan Maymıldın sästären ısqındırġan, ti. Maymıl

irkenläp tın alġan da keşegä möldörätep ber qarap alġan, ti. Keşe unıñ nimä äyteren

añlaġan, älbittä. Şuġa ul da yılmayıp quyġan, ti. Şul saq Maymıl säsen alġan da osonan 1805

ġına qırqıp, uġa huźġan. Keşe bik qıwanıp kitkän häm bıl sästärźe üźeneñ başına la quyıp

qaraġan. Uġa başta sästär bulıwı bik oqşap qalġan. Häm oşo quyıwınan ul bıl sästärźe

almaġan, ti. Bik oźaq yörögäs, sästär üŝä başlaġan. Keşe qıwanıp, unı qäźerläp qarap üŝtergän,

ti. Sönki bıl unıñ qäźerle Maymıl duŝınıñ büläge bit!

Oşo vaqıttan alıp här ber keşeneñ başında sästär üŝä başlaġan, ti. Unı här ber keşe 1810

qäźerläp, qarap üŝterä ikän.

[LXVII] Nİ ÖSÖN KÜŹŹÄR BERGÄ TORMAY

Boron-boron zamanda bulġan, ti bıl xäl. Ber vaqıt ike küź, Küźekäy menän Küźbikä, bik

nıq duŝlaşıp kitkändär, ti. Xatta qayźa bulhalar źa, qayźa barhalar źa bergä yörögändär ti. Bik

duŝ yäşägändär, läkin ikehe lä bik maqtansıq ikändär şul. Här vaqıt ber-berehenä nimä 1815

kürgändären arttırıp-arttırıp höylärgä yaratqandar, ti.

Ber saq, ikehe şulay maqtanışıp ultırġanda, ularźıñ qarşıhına bik matur Tawis qoşo kilep

baŝqan, ti. Ul bik matur, bik sibär bulġan ikän. Qanattarında törlö töŝtär menän uynaġan

yäyġor nurźarınan Küźekäy menän Küźbikäneñ küźźäre qamaşıp, qawşap qalġandar, ti.

— N-nindäy aŝıl qoş? M-min kürep q-qaldım unı. Ş-şulay bulġas, m-min küberäk tä, 1820

h-häybäteräk tä k-kürä al-l-ldım, — tigän, ti, Küźekäy ıq-mıq itep.

— Yu-yuq, unı m-min aldan kürep q-qaldım, — tip yawaplaġan Küźbikä.

Oźaq qına talaşqandar ular, läkin ber-berehen yeñä almaġandar. Asıwlanışıp, ikehe ike

urınġa barıp torġandar, ti. Xatta kürenmäŝ ösön, ikeheneñ, urtahına taw öyöp quyġandar, ti,

69

häm uġa Tanaw tigän isem birgändär. 1825

Şulay itep, Küźekäy menän Küźbikä, ber-berehen kürmäy, oşo Tanawźıñ ike yaġında

haman da toralar, ti.

[LXVIII] Nİ ÖSÖN QARĠALAR QARA LA BULA, ALA LA BULA

Sentyabr’ aźaqtarında baŝıw, yalan öŝtären qaplap qarġalar osop yöröy. Kemegeź awılda

bulġan, bälki kürgänegeź barźır? «Qar-qar» tip öyörölöp-öyörölöp osop yörögän qarġalarźıñ 1830

qara qarġalarġa yalbarıp-yalbarıp «Beźźe lä alıŝqa alıp kitegeź, beźźe lä eyärtegeź inde» tip

ütenewe ikän. Ä ni ösön huñ qara qarġalar ala qarġalarźı eyärtmäy kitälär ikän? Ä ala

qarġalar qayźan barlıqqa kilgändär huñ?

Bına şular turahında äkiyät tıñlaġıź äle. Elek bötä qarġalar źa qara bulġan ikän. Ber vaqıt

qarġalar yoqlap bötkäs, ber qarġa osop kitkän dä barıp ber babayźıñ sebeşen urlap aşaġan, 1835

ti. Babay belep qalıp, asıwlanġan häm aq qaġıźġa źur itep «Bur» tigän yaźıw yaźıp, qarġanıñ

kükrägenä elep quyġan, ti. Ul qarġanı iptäştärenä alıp kilep tapşırġan, ti. İptäştäre bıl qarġanı

ärlägändär, oyaltqandar häm äytkändär: «Hin beźźeñ qarġalar isemenä tap töşörźöñ. Hineñ qara

qarġa bulıp qalırġa xaqıñ yuq, şul tüşeñdäge yaźıwıñ mäñgegä yäbeşep qalhın. Şul hiñä

yaza», — tigändär. 1840

Şunan birle qarġalarźıñ qayhı berźäre ala, ti. Ular, ısınlap ta, bur bulıp qalġandar. Urıŝsa

la iseme tap kilä bit. «Vorona» hüźe «vor» hüźenän alınġan ikän.

Ular keşelärźeñ sebeşen urlap aşap, yomortqaların hıtıp esep, urlaşıp yäşäy. Şuġa! kürä

lä qarġalar ala qarġalarźı yaratmay, yılı yaqqa la eyärtmäy, ularźı yoqlatıp, qasıp kitä ikän.

[LXIX] QUYAN NİÑÄ İKE TUN KEYÄ 1845

Boron-boron zamanda ber urmanda Tölkö menän Quyan yäşägän. Tölkönöñ tunı aqlı-

qaralı, quyandıñ qıźġılt harı töŝtä, ti. Tölkö bik xäyläkär, könsöl bulġan. Ul Quyandıñ tunınıñ

maturlıġına könläşkän häm nisek tä üźenä alırġa telägän. Quyan törlö yarıştarźa qatnaşqan,

ti. Bına ber kön Tölkö Quyan yanına kilgän dä:

— Quyan, ana, tege yalanda yügerew yarışı bara. Unda bötähe lä hine kötä, — 1850

tigän, — tik yarışta qatnaşıwsılar barıhı la tundarın sisep qaldıralar, — tip aldaşqan. Ber

qatlı Quyan, baxır, ışanġan da tunın sisep toqqa halıp qaldırıp kitkän. Ä Tölkögä şul ġına

käräk tä. Ul üźeneñ tunın Quyandıñ tunına almaştırġan da alıŝ urmanġa qasqan, ti. Quyan tege

yalanġa barha, ber kem yuq ikän. Qaytıp tunın keyäyem tihä, Tölkönöñ nasar, bısraq tunı

yata, ti. Quyan bik qayġırġan. Terpe duŝı uġa bınday käñäş birgän: 1855

— Hin, Quyan, tunıñdı ikegä bül. Berehe — aq, ikensehe — horo bulhın, berehen — qış,

ikensehen yäy keyerheñ.

70

Şunan alıp quyandar ike törlö: aq häm horo tun keyä başlaġandar, ti.

[LXX] YALQAW TEYEN NİSEK AQILĠA ULTIRĠAN

Urmanda Teyen yäşägän, ti. Ul bik yalqaw bulġan. Qöź yaqınlaşqan. Başqa teyendär 1860

qışqıġa aźıq äźerlägändär. Ä bıl Teyen könö buyı aġastan aġasqa hikerep uynaġan, ti. Üźe

iptäştären tıñlamaġan. İptäştäre uġa: «Niñä hin qışqıġa äźerlänmäyheñ? Tiźźän qış yetä bit,

qatı hıwıqtar başlanır, beźgä aźıq bötör!» — tip äytkändär. Ä Teyen haman tıñlamaġan. Hikerep

uynaġan da uynaġan, ti.

Bına qış yetkän. Bötä yer ap-aq qar menän qaplanġan. Teyendeñ aşarına bötkän, ti. Teyen 1865

aslıqtan xälheźlängän. Ul aġas botaġında küñelheź genä qışqı täbiġätte küźätep, qabat yaź

kilewen haġınıp kötöp ultırġan. Ä başqa teyendär qışqı hıwıqtan qurqmaġandar, sönki ularźıñ

aźıqtarı, yılı oyaları bulġan. Urmandaġı teyendär bıl yalqawźı bik qıźġanġandar häm bergä

yıyılışıp, unı aslıqtan qotqarıw turahında käñäşläşkändär, ti. Yıyılışıp Teyengä barġandar

źa: «Eşe küpteñ aşı küp. Hineñ yäy buyı eşeñ bulmanı, xäźer aşıñ yuq. Beź hiñä yarźam 1870

itergä teläybeź, här berebeźźä ösär kön yäşärheñ. Ä yaź yetew menän här irtände xeźmättän

başlarhıñ, üźeñä aźıq yıyırhıñ», — tigändär.

Teyen qıwanısınan ilap yebärgän, ti. Duŝtarına ısın küñeldän räxmät äytkän. Yalqaw

Teyen bıl qıştı üźeneñ ısın duŝtarı menän ularźıñ yılı oyahında kipterelgän bäşmäk, tubırsıq

yemeşe genä aşap sıqqan, ti. Ä yaź yetew menän başqa teyendär kewek unıñ da här könö 1875

xeźmät menän başlanġan.

Şulay itep, unı iptäştäre xeźmät yaratırġa öyrätkän. Eş bötkäs, Teyen hikerep-hikerep,

uynarġa la onotmaġan, ti. Şul vaqıttan alıp ul Teyendeñ yäy könö eşe bik küp, ä qış könö

tamaġı bik tuq bulġan, ti.

[LXXI] SIYIRSIQ 1880

Boron-boron zamanda yäşägän, ti, äbey menän babay. Ularźıñ töŝkä hılıw, eşkä uñġan

ös qıźı bulġan, ti. Berensehe — Handuġas, urtansıhı — Qarluġas, ä iñ bäläkäy qıźźarı —

Sıyırsıq. Handuġas ta, Qarluġas ta, Sıyırsıq ta bik matur yırlay belgändär. Ularźıñ

yırlaġanın bötä tere yän eyäläre tın qalıp tıñlaġan, tawıştarına hoqlanmaġan keşe

bulmaġan, ti. 1885

Ular oşolay tınıs qına yäşäp yatqandarında, kötmägändä äbey menän babay ber-ber artlı

ülep kitkän, ti. Qıźźar bireşmägän.

Köndärźän ber köndö awıl xalqına ber xat kilep töşä. Bıl xattı, üźenä aşarġa

qorban horap, Ajdaha yaźġan bulġan, ti. Awıl xalqı, ni eşlärgä lä belmäy, qatıp qalġan.

Mulla, iñ matur qıź — Handuġastı yebärergä, tip quşa. Heñleläreneñ küź yäştärenä iġtibar 1890

źa itmäyźär. İkense köngä Qarluġastı alıp kitälär. Ä Sıyırsıq iŝheź köyö yatıp qala.

71

Taw artındaġı mämeryälä Ajdaha yäşäy, ti. Ul üźenä yebärelgän qorbandarźı qoşqa

äyländerep aşay ikän. Ajdaha Handuġas menän Qarluġastı la qoşqa äyländerep,

sitlekkä yabıp quya.

Sıyırsıq iŝenä kilgändä, yanında ber kem dä bulmay, ti. Ul, atahınan qalġan yäyä 1895

menän uqtarın alıp, apaların qotqarırġa uylay. Tawġa menew menän unı Ajdaha kürep

qala häm qoźġonġa äylänep, küktä osa başlay. Sıyırsıq uġa uq menän atqas, Qoźġon

q ısq ır ıp yebärä, şul saq kük kükräy häm küktän boź yawa. Täwge boź teyew

menän Sıyırsıq qoşqa äylänä. Ul yaqındaġı qayınġa osop menä lä Handuġas menän

Qarluġastı saqıra başlay. Sıyırsıqtıñ tawışı alıŝtarġa işetelä häm sitlektär źä, mämeryä 1900

lä yuqqa sıġa, ä yuqqa sıqqan sitlektär menän bergä Ajdahanıñ tirehe lä yuq bula. Kük

kükrägändä boź yawġas, Qoźġon ülmäy, läkin tirehe yuqqa sıqqas, ul kire Ajdahaġa

äylänä almay. Şul mäldän qoźġondar ürsep kitkän, ti. Ä qoşqa äylängän qıźźarźı

handuġas, Qarluġas, Sıyırsıq, tip yörötä başlaġandar, Qoşqa äylänhälär źä, ularźıñ

eşsänlege, matur yırlawı qalġan, ti. Qıźźarźı Ajdahaġa qorban itep yebärergä ämer birgän 1905

haqallı mulla Käzägä äylängän, ti. Häm şul mäldän alıp käzälär haqallı, ti.

[LXXII] LÄYSÄN YAMĠIRI

Boron-boron zamanda yäşägän, ti, äbey menän babay, Ularźıñ baylıqtarı bulmaġan,

berźän-ber Läysän isemle qıźźarı ġına bulġan, ti. Köndär şulay ber-ber artlı ütkän dä ütkän.

Äbey menän Läysän don’ya kötkändär, ä babay hunarġa yörögän. 1910

Şulay yaqşı ġına yäşäp yatqanda, qatı awırıp, äbey ülep kitä. Bıġa Läysän menän babay

bik qayġıralar, ilaşalar. Küź yäşe menän don’yanı tewälläp bulmay, tigän uyġa kilgän

babay. Ul don’ya giźep sıġıp kitä. Ös-dürt kön ütkäs, babay öygä ber äbey menän qaytıp

inä. Bıġa Läysän bik şatlana. Läkin yäşäy birgäs, don’ya üźeneken kürhätä. Läysängä kön

bulmay başlay. İñ awır eştärźe Läysängä başqarırġa tura kilä. Läysän könö-tönö arıw-talıwźı 1915

belmäy eşläy.

Ber köndö kis Läysän bolottarġa qarap ultıra la: «Ex, heź bolottar, mine üźegeźgä

alhaġıźsı, yergä yılı, şifalı yamġır bulıp yawır inem», — tigän. Bolottar Läysändeñ yalbarıp

horaġanın işetälär häm Läysände üźźärenä alalar. Läysän yerźe nıq haġına.

Şul köndän alıp yaź yethä, Läysän üźeneñ yılı, şifalı tamsıların yer öŝtönä hibä ikän. 1920

[LXXIII] BIŹAWQAY

Boron-boron zamanda, käzä — komandir, hayıŝqan — haldat, qarġa korol’ bulġan saqta,

bınan tiŝtälägän meñ yıldar elek yäşägän, ti, ber äbey menän babay. Bılar bik yarlı

bulġandar, ti. Üźźäre tatıw yäşägändär. Ularźıñ bik hılıw qıźı bulġan, ti. Bılarźıñ hıyırźarı la,

başqa maldarı la bulmaġan. Qıź kön hayın irtä menän tora la täźränän keşelärźeñ nisek itep 1925

72

hıyır hawıwın, hıyırźar artınan bıźawźarźıñ yügerep yöröwen qarap, atahına äytä:

— Atay, miñä lä bıźaw alıp bir äle.

Şulay ber vaqıt, bötä keşelär, xaywandar, törlö böjäktär yoqlap bötkäs, atahı qıźġa

ıŝmalanan bıźaw yahaġan.

Bıźaw şul xätlem matur bulġan, babayźıñ üźeneñ dä iŝe kitkän. 1930

İrtänsäk qıź tışqa sıqha, matur ġına Bıźaw yügerep yöröy, ti.

Qıź kön hayın Bıźawın yäşel xätfä kewek bolonġa alıp barıp kötä, ti. Ber kön qıź aldan

qaytıp kitkän. Bıźaw qaytıp kilgändä, uġa Ayıw tap bulġan. Ayıw bıźawġa:

— Ähä, bına qayźa ul himeź Bıźaw! Xäźer aşa-a-a-yım, — tip, qatı itep huqha, qulı yäbeşä

lä quya. Bıźaw Ayıwźı höyräy başlay. 1935

— Ayıw, äfä-äfände! Xäźer yılı tun buldıñ.

Ayıw aqıra, yalına ikän:

— Quy inde, bı-ıźa-aw-qay, yebä-ärä kür! Mi-in heźgä yarźam itermen. Ayıwźarźı

yıyırmın. Heźgä it, bal alıp kilerbeź.

Bıźaw Ayıwźı yebärä lä qaytıp kitä. Qaytıp kilgändä, uġa as, yıġılırġa torġan büre tap 1940

bula:

— Ähä, Bıźaw bäġerkäyem! Qaptıñmı? Xäźer qotola almaŝhıñ. Üźeñ nindäy himeź ikänheñ!

Şunan Büre Bıźawźı eläkteräm tihä, qulı yäbeşä lä quya. Bıźaw Büreneñ üźen höyräy başlay:

— İx, qıźıqayıma nindäy yılı tun bulasaq!

— Yebär! M-min yar-yar-yarźam kürhätermen. Bürelärźe yıyırmın, it alıp kilerbeź, — tip 1945

äytä, ti, büre.

Bıźaw unı yebärä lä qaytıp kitä. Kilä torġas, uġa aq qına quyan tap bula. Quyandıñ

himeź bıźawźı kürep, şayarġıhı kilep kitä. Ul üźeneñ ap-aq täpäyźäre menän Bıźawġa huqha,

yäbeşä lä quya. Bıźaw: «Mineñ qıźġa yaġalıq!» — tip qısqırıp yebärźe, ti.

Quyan qurqışınan: 1950

— Yebär inde! Min qıźıña ber handıq büläk alıp kiläm,— tip äytte,ti. Bıźaw Quyandı

ısqındıra la öyźärenä qaytıp kitä.

Ber vaqıt, äbey menän babay täźrälärenän qarahalar, iñ elek — it yökmägän yöźlägän

ayıw, ular artınan arqalarına it teyägän yöźźän artıq büre, ä iñ artta źur handıq kütärgän

yöźlägän quyan kilä, ti. Äbeyźärgä äyberźären indergändär źä üźźäre qasıp bötkändär. Şul uq 1955

köndö ular öyźären yünätep, it beşerep, säy quyıp, qunaq saqırġandar, ti. Şunan başlap, äbey

menän babay räxät kön kürä başlaġandar.

[LXXIV] HANDUĠAS MENÄN QARLUĠAS

73

Boron-boron zamanda yäşägän, ti, äbey menän babay. Ularźıñ Handuġas isemle berźän-

ber qıźźarı bulġan. Handuġastı ular bik yaratqandar. Ġailä tatıw yäşägän. Bılarźıñ bäxetle 1960

köndäre oźaqqa barmay: qapıl äbey ülep kitä. Babay menän qıźı bıġa nıq qayġıra, don’ya

kötöwe qıyınlaşa. Şuġa kürä babay ikense äbey ala, unıñ Qarluġas isemle qıźı la bula.

Handuġas menän Qarluġas bik tiź duŝlaşa, bergä uynay. Läkin Qarluġasqa äsähe Handuġas

menän uynarġa quşmay.Qıźġa bötä eştärźe lä yañġıź başqarırġa tura kilä. Ügäy äsä Handuġastı

gel genä tuqmap eşlätä. Qarluġasqa la küñelheź ikän, sönki uynarġa iptäş yuq. Şunıñ ösön 1965

ul äsähenän yäşenep kenä Handuġasqa yarźam itkän. Ügäy äsä bını belep qalıp,

Handuġastı öyźän qıwıp sıġara. Ul qayźa barırġa belmäy, häm unıñ yanına Qarluġas ta kilä.

Ular qoştarźıñ osop barġandarın kürep qalalar häm ike äxirätteñ şul qoştar kewek kiñlektä,

irkenlektä osqoları kilä. Bına ular quldarı menän heltänep-talpınıp osop ta kitälär. Şul

köndän başlap Handuġas, qarluġas kewek qoştar barlıqqa kilgän dä inde. 1970

[LXXV] QARAĠOŞ

Boron-boron zamanda Qaraġoş bötä qoştarźıñ da batşahı bulġan, ti. Ul bik köslö, uŝal,

ämmä bik ġäźel ikän. Batşalıqtaġı qoştar tatıw yäşägän. Läkin ber qayġıhıź ġına yäşäp

yatqanda, bälä kilgän: balalarına nindäyźer awırıw teyä häm ularźı häybätläp dawalawġa

qaramaŝtan, küpläp ülä baralar, ti. Bötähen dä xafaġa hala bıl. Batşa qoştarźı bergä yıya. 1975

Unda börköt, kügärsen, qarluġas, hayıŝqan, handuġas häm başqa bik küp qoştar kilä.

Qaraġoş batşa; «Bötägeź źä belähegeź, tuġandar, ġäziz balalarıbıź kämegändän-kämey bit.

Läkin ämäl bar: imeş, yete diñgeź ar’yaġında, ber utrawźa, awırıwġa qarşı darıw tabılġan

ikän. Bına şunı alıp qaytırġa käräk. Min şul qoşqa, äylänep qaytqas, bıġasa ber kem dä

işetmägän moñlo, matur tawış büläk itäm», — tigän. 1980

«Qaraġoş aġay, min baram!» — tigän handuġas. Qoştar aptıraġan, sönki Handuġas bik

bäläkäy, sibek. Uġa nıq ışanıp bötmägändär. Şulay źa riza bulġandar, ti.

Handuġas yulġa sıqqan. Yete tön, yete kön barġan ul. Bik küp yer-hıwźar ütkän, asıqqan,

xäle bötkän, ä şulay źa tüźgän. Barıp yetep, tege darıwźı batşaġa iltep tapşırġan.

Qoştarźıñ şatlıġı sikheź bulġan, ularźıñ balaları ayaqqa baŝqan. Ä Qaraġoş, altın harayın 1985

asıp, väġäźä itkän tawıştı Handuġasqa büläk itkän, ti. «Hin yabay ġına qoş tügel, ä batır

qoşhoñ», — tigän. Bötähe lä tañ qalıp tıñlaġan, imeş. Ul yırlaġanda säskälär kerpegen

asqan, bötä täbiġät yoqonan uyanġan. Handuġas şul zamandan birle matur yırı menän

bötähen dä qıwandırıp yäşäy, ti.

[LXXVI] HAYIŜQAN 1990

Boron-boron zamanda yäşägän, ti, ber bay. Bulġan, ti, unıñ iseme Şombay. Esendä

bulġan, ti, ber bot may. Unıñ öyönöñ tübähe bulġan, ti, timerźän, buyattırtqan, ti, unı

74

yäşeldän.

Bına şul buyatqan tübägä ber hayıŝqan kilep qunġan, ti. Kilep qunıw menän unıñ qoyroġo

yäbeşkän, ti. Qoyroġon alha, suqışı, suqışın alha, qoyroġo yäbeşkän, ti, unıñ. Äle bulha şul 1995

Hayıŝqan şunan kitä almay yazalana, ti. İşetkäneñ yuqmı?

[LXXVII] KEM OTQORORAQ?

Berźän-ber köndö Sıbarqay tigän tawıq urmanġa kitkän, ti. Sebeştäre öyźä torop qalġan.

Ul urmanda, yırlay-yırlay, küldäk bäylär ösön mük yolqqan. Qaytırġa sıqha, ni küźe

menän kürhen: qarşıhına Tölkö kilä. Sıbarqay tiź genä aġasqa qunaqlaġan, ti. Tölkö 2000

yalaġaylanıp, unıñ yırın maqtaġan. Läkin Sıbarqayźın iŝe kitmägän.

Tölkö oźon kön buyına tawıq qunaqlaġan aġas töböndä ultırġan. Bıl vaqıtta Sıbarqay imän

botaġınan enä yahap, müktän üźenä küldäk bäylägän.

Qarañġı töşä başlaġas, Sıbarqay aġastan aġasqa osop, qaytır yaqqa ıñġaylaġan. Ä Tölkö

haman aġas töböndä yalaġaylanıp ultırġan. Ul Sıbarqay müktän bäylägän häm aġas botaġına 2005

keyźerep kitkän küldäkte tawıq tip uylaġan, ti.

[LXXVIII] OLO HÜŹEN TIÑLAMAHAÑ.

Boron-boron zamanda qara urman esendäge aqlanda üźeneñ sebeştäre menän ber Tawıq

yäşägän, ti. Aralarında ber ätäs sebeş tä bulġan. Ul bik tä täkäbber, şayan, yalqaw ikän.

Äsähe eş quşha la„ tik yata birgän. Ä inde ärläy başlaha, urman yañġıratıp ilaġan, ti. 2010

Şunlıqtan bıl tiräläge yänlektär qasıp bötkän. Ätäs üŝep, başqalar kewek qısqırırġa öyrängän.

Ber zaman ul irtä menän torġan da qısqırıp yebärgän:

— Kikirikü-ük!

Şul saq uġa qayźandır, urman esenän, taġı la ber ätäs yawap birgän:

— Kikirikü-ük! — Bala ätäs bik nıq aptıraġan. 2015

— Äsäy, min bögön urmanda ätäs tawışın işettem. Bögön unı kürergä barasaqmın.

— Yuq, balam, ul ätäs tügel, şañdaw ġına.

— Tügel, äsäy, tügel!

— Urmanda Tölkö yäşäy, hine totor źa aşar, — tigän äsähe aptıraġas.

— Ä min unan qurqmayım! 2020

Tawıq unı tınıslandırıp, yoqlarġa halġan. Ätäs, töndä şım ġına torop, urmanġa hıpırtqan.

Bara torġas, unıñ qarşıhına ber Tölkö kilep sıqqan, xatta saq-saq qısqırıp yebärmägän. Tölkö,

irendären yalap, unıñ aldına kilep baŝqan.

— Hawmı, ätäskäyem!

— İŝänbeź äle, Tölkö aġay, — tigän ti, bötä batırlıġın yıyıp. 2025

75

— Qayźa yul tottoñ?

— Oşo urmanda ber ätäs yäşäy, şunı kürergä kitep baram.

— Ul ätäs mindä qunaqta ultıra. Äyźä hin dä!

Tölkö Ätäste öyönä alıp qaytqan, tıñlawhıź ätäs şul inewźän kire sıqmaġan.

[LXXIX] MAQTANSIQ ÄTÄS 2030

Boron-boron zamanda źur qara urmanda yäşägän, ti, maqtansıq Ätäs. Beräy urında yem

tapha, duŝtarın saqırġan ikän: «Kikirikük, mineñ yanġa kilegeź, xäźer ük!» Duŝtarı yıyılġas, ul

tapqan yemen yähät kenä üźe qabıp yebärgän, ä başqalar qarap qına torġan. Bınday xäldärźän

huñ duŝtarı ätästän sitläşkän.

Asıwı kilgän Ätäs, taġı la yamanıraq itep: «Kikirikük, mineñ yanġa kilegeź xäźer ü-ük!»— 2035

tip hörän halġan. Duŝtarı äylänep tä qaramaġas, maqtansıq Ätäs borsola başlaġan. Şunan

inde bik tä aptıraġas: «Kikirikük, beregeź źä mineñ menän duŝlaşmaymı ni şulay uq?» — tip

qısqırġan.

Duŝtarı kürenmägäs, üź aldına: «Şulay uq?» — tip qabatlap quyġan, ti.

Maqtansıqtı kem tıñlahın inde? 2040

[LXXX] KÜGÄWEN

Yäşägän, ti, ber bay. Baylıġı unıñ bötä bayźarźıqınan da küp bulġan, kelätendä qoş hötö

genä yuq, ti.

Baylıq — şatlıq tügel, unı haqlawı la yeñel tügel. Bıl bay baylıġın yäne kewek kürä,

bötä keşene bur tip belä. Xatta qoştarźan qurqa, ularźı kürhä, ällä niźär uylay başlay. Ber 2045

saq bay urmanġa yalsıhınıñ utın qırqqanın qararġa bara. Uñdı-huldı belmäy eşläy yalsı,

mañlayınan tire aġa tamsı-tamsı. Ergähendä xujahı qarap tora, unıñ här xäräkäten hınap tora:

«Ber-ber xäl qılmaġayı, aqsamdı talamaġayı». Şul saq qayźandır kügäwen kilep sıġa la bayźıñ

mañlayına kilep quna. Qatı awırtıw toyop, bik qurqa bay, yer yemerep aqıra başlay:

— Kiter, bötör! 2050

Yalsı qapıl qawşap qala, qurqıwınan kügäwengä balta menän hala. Kügäwen osop

yuġala, ülgän bay yerźä yatıp qala. Ülterewse yalsı tügel, kügäwen, baylıq —bayġa bula

ülem.

[LXXXI] QIRMIŜQAGÖLDÖÑ ŞATLIĠI

Boron-boron zamanda, qara urman arahında ber bik matur aqlan bulġan. Oşo aqlan 2055

urtahında, yalbır qayın halqınında qırmıŝqa öyö ultırġan. Bıl öyźä tatıw, eşsän qırmıŝqalar yäşäy

ikän. İrtän irtük, neskä bildären taġı la nıġıraq bıwıp, qırmıŝqalar därräw eşkä totonalar.

Öyźären yıyıştırıp, işek aldarın taźartıp, üźźären tärtipkä kilterälär. Şunan inde, törköm-törköm

76

bulıp sılbırġa teźelep, urman huqmaqtarına yul totalar.

Oşo qırmıŝqalar arahında matur Qırmıŝqaġöl tigän qıźıqay źa bulġan, ti. Neskä bilen taġı 2060

la neskäräk itep, yebäk bilbaw menän bıwıp alġan da, başqalar ıñġayına könö-tönö eşlägän,

ti, ul da. Qoyaş sıġıp, qoyaş bayıġanın qarap tororġa la vaqıtı qalmaġan, ti.

Şulay köndär ütep kitkän. İŝähe yeldär iŝep, yawahı yamġırźar yawġan, küsähe bolottar

küsep, säskä atahı bötä ülän säskälänep, qupşılanġan. Qırmıŝqagölgä häm unıñ tuġandarına

ikense yortqa küsergä lä vaqıt kilep yetkän. Qustı-heñleläre räxätlänep, irkendä uynap üŝhen 2065

ösön, ölkäneräktäre üź allı tormoş başlarġa teyeş. Kürşe aqlanda küptän inde urın haylanġan.

Unda yäşäwse böjäktär qırmıŝqalarźı tüźemheźlek menän köttö, ti.

Ber köndö, qoyaş sıqqanda, iläw göj kilep uyanġan. Här berehe yaqındarı menän

xuşlaşıp, töyönsöktären kütärep, işek aldına sıqqan, ti. Yäş kilendär balaların biläwgä

töröp alġan, qıźźar köyäntä-siläktären, yegettär qamsıların alġan. Qırmıŝqagöl dä äsähe, 2070

heñleläre menän xuşlaşıp, bildäre öźölä yaźıp, baźıq qına atlap sıġıp kitkän. Bik ilaġıhı kilhä

lä tüźgän ul.

Yul yeñeldän bulmaġan. Äle qorop yergä yatqan aġastı aşa ütergä, äle yamġırźan huñ

yıyılġan diñgeźźärźe urarġa käräk bulġan, ti. Ayaq aŝtına qarap yöröy belmägän ber maqtansıq

tölkö saq qırmıŝqalarźı tapap kitmägän. Törlöhö törlö yaqqa qasıp qına qalġandar. Qırmıŝqagöl 2075

oşo mälde aźaşqan da quyġan. Alda la, artta la ber kem dä kürenmäy ikän. Tegeläy yügergän,

bılay yügergän, beräwhe lä kürenmägän. Qırmıŝqagölgä qıyın bulıp kitkän. Köyäntä-

siläktären yergä quyıp, aźıraq xäl yıyıp alırġa bulġan. Şul vaqıt unıñ qolaġına ber yır

işetelgän:

Sıltır-sıltır, 2080

Hıwım halqın,

Sıltır-sıltır,

Yırım qalhın.

Awıź itegeź hıwımdı,

Yıwıġıź bit-qulıġıźźı. 2085

Arıp-talıw onotolhon

Hıwım heźgä dawa bulhın.

Sıltır-sıltır, sıltır-sıltır,

Aźaşqandar yul taphındar,

Arıġandar, yonsoġandar 2090

Yal itergä tuqtalhındar.

Qırmıŝqagöl därtlänep kitkän. Yır işetelgän yaqqa yul totqan. Kilep yethä, köläs yöźlö

77

şayan Şişmäkäyźe kürgän.

— Ey, Qırmıŝqagöl, hawmı? Ni eşläp torahıñ? Äyźä mineñ menän yügeräbeź. Şayarırbıź,

uynarbıź, yırlarbıź, — tip sıltıraġan, ti, Şişmäkäy. 2095

— Mi-mineñ xälem yuq, bik arınım, alıŝtan kiläm, aźaştım. Yañı yortqa küsenewse

tuġandarım, duŝtarımdan ayırıldım, — tigän Qırmıŝqagöl ilamhırap.

— Mineñ hıwımdı es, xäźer qaytır hiñä kös, — tigän Şişmäkäy.

Qırmıŝqagöl hıw esep alġan. Xäl ingän uġa. Taġı yulın dawam itergä uylaġan.

— Torop tor, Qırmıŝqagöl, min xäźer duŝtarımdı saqıram, ular hiñä yarźam iter, tigän 2100

Şişmäkäy. Ul sıltıratıp kölöp yebärgän, tawışı bayaġınan da yaġımlıraq, maturıraq sıqqan.

Säskäle bolondarźan yebäk qanat kübäläktär osop kilgän.

Osoġoź, duŝtarım,

Bolondan bolonġa,

Yalandan yalanġa. 2105

Yul tabıp biregeź

Aźaşqan yulsıġa.

Qıwanıp atlahın,

Yörömähen talsıġıp.

Kübäläktär, säskänän säskägä, bolondan bolonġa osop eźläy torġas, Qırmıŝqagöldöñ 2110

tuġandarın kürep qalġandar, ti. Ular yañı ġına kilep yetep, öy halırġa yügereşep yöröyźär ikän.

Tiź genä kilep, Qırmıŝqagöldö alıp kitkändär. Qırmaŝqagöl Şişmäkäygä räxmät äytä-äytä,

siläktären şifalı hıw menän tultırıp, kübäläktär artınan eyärgän. Şunday izgelekle duŝtar

tabıwına şatlanġan ul.

[LXXXII] HUĠAN Nİ ÖSÖN ÄSE 2115

Boron-boron zamanda bulġan, ti, bik matur ber utraw. Nindäy genä üŝemlektär üŝmägän

unda!

Keskäy genä aqlanda ike duŝ yäşägän. huġan malay menän Romaşka qıź. Ularźıñ

tatıwlıġına xatta qoyaş ta könläşep quyġılaġan. Yäyge saf yamġırźar yawıp, duŝtarġa şatlıq

büläk itkän. Zäñgär küktä turġayźar, aġastarźa handuġastar ularġa baġışlap yır huźġan. 2120

Kön artınan kön ütkän, halqın köź źä kilep yetkän. Ber köndö Huġan malay irtän

küźźären asha, Romaşka qıźı yuq ikän. Baqhañ, töndä qıraw töşöp, näfis Romaşka tajdarın

köyźörgän. Huġan malayı bını belmägän. İñ yaqın duŝın yuġaltqas, qayġıhınan ilaġan da

ilaġan. Qoyaş nurźarına törönöp, yamġır tamsıları menän şayarıp ütkän bäxetle köndären

haġınġan ul. Küźźärenän haġışlı äse yäştär aqqan. 2125

Bına ni ösön huġan äse bula ikän.

78

[LXXXIII] HILIW QIŹ AYHILIW

Boron-boron zamanda, hayıŝqan — haldat, öyräk ürätnik bulġanda, yäşägän, ti, äbey

menän babay. Ularźıñ Ayhılıw isemle bik matur qıźźarı bulġan.

Ber köndö Ayhılıw duŝ qıźźarı menän urmanġa yeläk yıyırġa kitkän. Ul, yeläk yıya-yıya, 2130

iptäştärenän ayırılıp kitkänen hiźmäy źä qalġan.

Ä bıl urmanda Mäskäy äbey yäşägän, ti. Ul, urmanda yäşägän yañġıź keşelärźe aźaştırıp,

sixırı menän üźeneñ öyönä kilergä mäjbür itkän.

Urmanda qaytır yuldı eźläp yöröy torġas, qarañġı töşkän. Ayhılıw keŝähendä şırpıhı

barlıġın iŝenä töşöröp, qabıźıp qaraġan, tik ut qabınmaġan. Sönki Mäskäy äbey unı hünderä 2135

ikän.

Ayhılıw bik nıq arıġan, aşaġıhı kilep kitkän. Yaqında ġına torġan alma aġasın kürep,

alma öźörgä ıntılha, Mäskäy äbey unı qabaqqa äyländerä. Qıźıqayźıñ ubırlı qarsıqqa bik nıq

asıwı kilgän. Ul, sämlänep, barıber hiñä bireşmäyem tip, qabaqtıñ ber tübähen uyıp alġan

da unıñ esen taźartıp, tiź genä qoro sıbıqqa ut törtöp halġan. Unı yawrınına quyġan da yuldı 2140

yaqtırtıp arı kitkän.

Bına ber zaman Ayhılıw Mäskäy äbeyźeñ öyönä lä kilep yetkän. Ä Mäskäy äbey, unı

kürgäs, ike başlı deyew tip uylap, qurqıp yıġılġan häm yöräge yarılıp ülgän.

Ayhılıw Mäskäy äbeyźä totqonda torġan bötä keşelärźe lä irekkä sıġarġan. Ular

qıźıqayġa qaytır yuldı kürhätkändär. Äbey menän babay, Ayhılıwźı kürep, bik şatlanġandar. 2145

Ularźıñ qıźźarı matur ġına tügel, batır źa bulıp sıqqan.

[LXXXIV] ÖKÖ

Ber vaqıt Ökö, alıŝ-alıŝqa tip osop kitep barġanda, Kügärsende osrata.

— Qayźa barahıñ? — tip horaġan Kügärsen.

— Kön’yaqqa. 2150

— Ni ösön? Bında la bik häybät bit, — Kügärsen Ökönöñ yawabına bik nıq aptıraġan.

— Bında mineñ tawışım berehenä lä oqşamay, — tigän Ökö. — Şuġa kürä kön’yaqqa

osorġa buldım äle bına.

— Ägär hin tawışıñdı üźgärtä alhañ, bötähe lä häybät bulır.Ä yuq ikän — hine

kön’yaqta la berehe lä yaratmayasaq,— tigän Kügärsen. 2155

Şunan Ökö Kügärsendeñ hüźen tıñlap,tıwġan töyägendä qalġan. Ul, köndöź yoqlap,

tönön genä uyanıp yäşäy başlaġan. Töndä küpme qısqırha la, uġa berehe lä ber hüź źä

äytmäy ikän.

[LXXXV] QUYAN MENÄN TERPE

Boron-boron zamanda yäşägän, ti, ber Quyan. Terpe unıñ kürşehe ikän. Ber köndö Quyan 2160

79

kürşehen qunaqqa saqırġan. Terpe bik teläp qunaqqa barġan, ti. Quyan unı bik häybät

hıylaġan. Ular höyläşep ultırġanda, kemder şaq ta şoq kilä ikäñ. Terpe täźrägä küź halġan.

— Bıl — Tölkö, — ti. — Ul beźźe qurqıtırġa kilgän dä baha! — tip qaltırana ikän Quyan.

Terpe Quyandı yäşergän dä işek asqan, ti. Üźe tiź genä ultırġısqa menep yatqan. Tölkö

«yılp» itep inep, ultırġıska ultırġan. Terpeneñ enäläre ultırışına qaźalġas, ul artına la 2165

qaramay, öyźän sıġıp qasqan, ti.

[LXXXVI] XÄYLÄKÄR TÖLKÖ

Boron-boron zamanda yäşägän, ti, ber xäyläkär Tölkö. Ul nıq aldaqsı bulġan, här

yänlekte töp başına ultırtıp qına yörögän.

Ber vaqıt ul it aşap ultırġan Büregä tap bula. Tölkö Büre yanına kilä lä nisek bulha la unı 2170

aldarġa tırışa.

Bına ul hüź başlay: «Ey, Büre, yänem, min yulda kilgändä bik matur häm himeź käzäne

osrattım. Unıñ artınan ey qıwźım, ey qıwźım, tik tota ġına almanım, hin bik yeteź häm şäp

yügeräheñ, ä min arınım. Bar äle hin unı totop qara».

Büre, şul hüźźe işetew menän, iten taşlap, käzäne totorġa yügerä. Ul bik küp yuldar ütä, 2175

läkin käzäne osrata almay. Axırı, arıp, kire borola. Ul äylänep kilgändä, Tölkö itte alıp

kitkän bula inde...

[LXXXVII] QARAGÜŹ

Keskäy genä besäy balahı Qaragüź, ġäźättägesä, yöröp kerergä uylanı. Tışqa sıqqaynı,

ġäjäplänewźän aptırap qaldı: bötä don’ya ap-aq, äyterheñ dä, şäkärgä kümelgän. «O-o, — 2180

tip uylanı Qaragüź, — ni qäźär küp şäkär!» Keşelärźeñ bıl tiklem küp baylıqtı kürmäy źä ütewe

unı bik aptırattı. «Bıl keşelär mäźäk tä inde, — tip uylanı besäy. — Ni xätlem küp şäkär, ä

iġtibar itewse yuq». Ul. qarźı yalap qararġa uylanı. Läkin bıl ni xäl, tämle lä tügel, ä üźe yop-

yomşaq. Ul da tügel, öŝtän bıl yomşaq börtöktär qoyola başlanı.

Qaragüź başın kütärep qaraha, hawa ular menän tulġan da baha! Ular bit qoyolmay, osa 2185

tügelme huñ? Qara, Qaragüź menän şayarırġa teläyźärme ikän? Besäy balahı yomşaq, yeñel

qar börtöktäre artınan yügerä başlanı. Ularźı täpäyźäre menän totop qaranı. Ämmä yeteź qar

börtöktäre unan qastı, tottormanı, tottorġandarı la, şunda uq täpäyendä irep yuqqa sıqtı.

Bik küñelle buldı Qaragüźgä yañı duŝtarı menän uynaw. Xatta ayırılġıhı la kilmäne.

Ämmä arıġanlıq üźeneken itte, irtägä ular menän uynarġa sıġırġa bulıp, öyönä yünälde. 2190

Töşöndä lä Qaragüź yañı duŝtarın kürźe.

[LXXXVIII] TEYENDÄR NİÑÄ AĠAS BAŞINDA YÄŞÄY

Boron-boron zamanda yäşägän, ti, qara urmanda Maturqay isemle teyen. Unıñ qoyroġo

80

tölkönököläy oźon, qolaqtarında tırpayıp torġan suqtar bulġan, ti. Maturqay yerźä yörörgä

yaratqan, sönki unıñ duŝtarı yerźä yäşägän. Berźän-ber köndö qapıl unıñ qarşıhına Büre kilep 2195

sıqqan. Duŝtarı qasıp bötkändär.

Maturqayźıñ Enäbay tigän duŝı bulġan. Enäbay atahına: «Atay, Maturqayźı qotqar, ul büre

qulında», — tigän. Ä bıl vaqıtta büre: «Xäźer min hine beşerep aşayım, ä aşar aldınan yoqlap

alam», — tip, Maturqayźı bäyläp quyġan. Enäbayźıñ atahı kilep yetkändä büre äle yoqlay ine,

ti. 2200

Enäbayźıñ atahı sısqandarźı saqırġan da bılay tigän: «Ägär źä yepte kimerep öźmähägeź,

bötägeźźe lä aşayım». Sısqandar yepte öźgändär. Enäbayźıñ atahı Maturqayġa: «Hin aġas

başında ġına yörö», — tigän. Maturqay: «Ä min aşarġa nisek tabayım», — tip horaġan.

Enäbayźıñ atahı, Büre bulmaġanda ġına töşöp alırhıñ, tigän häm, yomarlanıp, Büregä

taşlanġan. Büregä enä sänselgäs tä beräy hunarsı attı, tip uylaġan häm qasıp kitkän. Şul 2205

köndän alıp teyendär aġas başında yäşäy, ti.

[LXXXIX] Nİ ÖSÖN YARLI BAYLIQTAN QASQAN

Boron-boron zamanda yäşägän, ti, fäqir genä ber keşe. Unıñ şul tiklem bayıqqıhı

kilgän ikän. Ber saq bılarźa ber mosafir qunırġa tuqtaġan. Yulsı yarlınıñ telägen belgäs, üźe

menän bergä alıp kitkän. Ey barġandar, ti, bılar, ey barġandar, ti. Ber saq beyek qapqalı, 2210

äkiyättäge kewek matur yort yanına kilep sıqqandar.

— Bıl yort bögöndän başlap hineke bulasaq, — tigän dä mosafir yuqqa sıqqan.

Yarlı ışanırġa la, ışanmaŝqa la belmäy ikän. Öygä ingän dä äylänep sıqqıhıź baylıqtı iŝe

kitep qarap yöröy başlaġan. Bötä yerźä yomşaq kelämdär yäyelgän, gälsär şämdäldär elengän,

hawıttarı altın da kömöş, ti. Şulay yöröy torġas, iñ töptäge bülmägä barıp yetkän. Xujahı 2215

şunda ikän. Tik ul yöröy almay, qatı awırıwġa habışqan. At yetkän yergä at, xat yetkän yergä

xat yebärep: «Kem dä kem miñä sälämätlek birä, şuġa bötä baylıġımdı büläk itäm», — tip

xäbär taratqan. Yarlı täwge keşe bulıp kilgän, ti.

Bay şul tiklem höyöngän. Yarźamsıları şunda uq torġoźop ultırtıp, urınınan töşörä lä

başlaġan, ti. Tik yarlı, eşteñ niźä ikänen añlap alġas, tiź-tiź genä artqa sigengän dä, işekkä 2220

yetkäs, yän-farman sıġıp qasqan, ti. Niñä qastı ikän ul? Heź nisek uylayhıġıź?

[XC] Nİ ÖSÖN GÖLYEMEŞ SÄNSKELE

Boron-boron zamanda üŝkän, ti, Gölyemeş tigän ber säskä. Ul şunday matur, naźlı

bulġan. Här bereheneñ baqsahında tiyerlek üŝkän ul. Bötähe lä unı yaratqan, naźlap üŝtergän.

Tik ber genä keşe — batşa ġına unı yaratmaġan. Ul unıñ maturlıġına şunday könläşkän, 2225

şunday kürä almaġan naźlı Gölyemeşte.

Berźän-ber köndö batşa bötäheneñ baqsahındaġı gölyemeştärźe sabırġa quşqan, bıl

81

üŝemlekteñ berehendä lä, ber qayźa la üŝmäwen, don’ya yöźönän bötönläy bötewen telägän

häm unı iŝkä alıwźı tıyġan.

Ber zaman batşanıñ quştandarı oşo izge aġastarźı qırırġa, qorotorġa totonġandar. Ey 2230

qırġandar, ey qırġandar, ti! Tik ber babay ġına Gölyemeşte haqlap qala alġan Ul naźlı

säskäneñ habaqtarına sänskäktär, enälär yäbeştergän bulġan, berehe lä Gölyemeşte öźä

almaġan. Uġa qarap başqalar źa sänskäktär quyırġa bulġan. Şulay itep gölyemeştär yañınan

ayaqqa baŝa, tamır yäyep tarala başlaġan. Ä inde batşa quştandarı bik-bik teläp tä bötörä

almaġas, bıl eşkä qul heltäp qaytıp kitkändär. Bına oşo köndärźän huñ inde gölyemeş 2235

sänskele bulıp üŝä başlaġan.

Xäźer ul üźenä yawızlıq eşlärgä telägän yän eyähen ber genä sänsep ala. Üźenä

qoyaştan nur menän kös, ġäyrät yıya. Sänskelär oşo köstö haqlay. Kem tüźemle, kem uñġan

— yemeştärźe yıya. Üźenä kös-därt ala. Gölyemeş yemeştäreneñ yetmeş törlö dawahı bar

ikän. 2240

[XCI] AYHILIW

Boron-boron zamanda yäşägän,ti,äbey menän babay.Ularźıñ töŝkä bik matur Ayhılıw

isemle qıźźarı bulġan. Ul bik yegärle, sigewgä oŝta qıź ikän.

Berźän-ber köndö äbey don’ya quyġan. Babay qayġırġan-qayġırġan da yañınan öylängän.

Ayhılıwźıñ ügäy äsäheneñ dä Äsmäbikä isemle qıźı bulġan. Läkin ul bik yıwan, qomhoź 2245

yalqaw ikän. Ayhılıw unıñ yanında taġı la maturıraq, ä Äsmäbikä, kirehensä, yämheźeräk

kürengän. Bını kürep, Ayhılıwźıñ ügäy äsähe bik yenlänä torġan bulġan, üź qıźın örmägän

urınġa ultırtmaġan, ä Ayhılıwźı könö-tönö eşlätkäp, unıñ matur sigewle keyemen tartıp alıp

Äsmäbikägä birgän. Ayhılıw äsähenän qalġan tuźıp bötkän küldäk keyep yörögän.

Ber vaqıt kis, eştän arıġan Ayhılıw, üźe lä hiźmäŝtän, künägen qoźoqqa töşöröp yebärgän. Ul, 2250

ügäy äsäheneñ yoqlarġa la öygä indermäyäsägen belep, ilay başlaġan. Şul vaqıt Ayhılıw qoźoqta

ayźıñ şäwlähen kürep qalġan. Ay źa Ayhılıwźıñ qayġırıp ultırıwın kürä lä: «İlama, hılıw, min

hine üźemdä yäşeräm. Mäñge bergä yäşärbeź», — ti, häm yergä ber nurın töşörä. Ayhılıw

şul nur buylap ayġa kütärelä.

Läkin ayźa la ul Yerźe haġına ikän. Şuġa kürä Ayhılıw här tön hayın tıwġan Uralın 2255

küźätä, ti.

Bına şul äkiyätem. Işanhaġıź, bik mäslixät, ışanmahaġıź, sıġıp qaraġıź. Ana, äle lä ul

köyäntähen iñbaşına halıp, hıñar künägen elep, beźgä qarap tora.

[XCII] Nİ ÖSÖN KÖŹŹÄN HUÑ QIŞ BULA

Boron-boron zamanda ike qıź — Aqbikä menän Töŝlöbikä yäşägän, ti. Töŝlöbikä eşkä uñġan, 2260

82

alsaq yöźlö, hılıw qıź bulġan. Törlö-törlö saġıw töŝtärźe yaratqan ul. Keyengändä lä saġıw

töŝtärźe haylaġan. Zäñgär küldäk, yäşel yawlıq, harı başmaqtar keyep yörögän, ti. Tik niñäler aq

töŝtö oqşatıp yetmägän, ä Aqbikä, kirehensä, saġıw töŝtö yaratmaġan. Üźe ak töŝtö yaratha la,

küñele aq bulmaġan unıñ, yetmähä, eşkä lä yalqawıraq, ti.

Töŝlöbikäneñ yörögän yerendä yıl miźgeldäre saġıw töŝkä äylängän. Yaź zäñgär, yäy 2265

yäşel, köź altın harı bulġan, ti, Ä Aqbikä inde şul maturlıqtan könläşkän, şul zäñgär

säskälärgä, yäşel üländärgä, harı yapraqtarġa qulı teyhä, ular aq bulıp qalġan. Unıñ taġı la

asıwı kilgän. Asıwı kilgäs, hıwıq bulġan, ti. Häm ul bötä nämäne aq töŝkä äyläiderergä uylaġan.

Läkin unıñ yalqawlıġı ġına qamasawlaġan, ti. Ul yalqawlanıp yatqansı, Töŝlöbikä bötä

nämäne taġı la saġıw töŝkä äyländergän. Aźaġıraq Aqbikä taġı la Töŝlöbikäneñ eşen yuqqa 2270

sıġarġan. Ular ġümer buyı şulay yäşägändär, ti. Şunlıqtan qış, unan huñ — yaź, yaźźan

huñ—yäy, yäyźän huñ—köź, köźźän huñ qış bulgan, ti.

Aqbikäneñ uñġan saqtarı la bula ikän. Ul qıştıñ oktyabrźeñ urtahınan başlanıp marttıñ

aźaġına tiklem bulıwı menän añlatıla.

[XCIII] Nİ ÖSÖN QÄNÄFER SÄSKÄLÄRE QIŹIL 2275

Boron-boron zamanda yäşägäi, ti, äbey menän babay. Ularźıñ berźän-ber Aqyondoź isemle

qıźźarı bulġan. Ular şulay bäxetle genä itep don’ya kötöp yatqandar, ti. Aqyondoź hılıwźarźan-

hılıw bulıp üŝep buyġa yetkän. Babay menän äbey Aqyondoźźo bay keşegä keyäwgä birergä

xıyallanġandar. Ä qıźźarı awılda ber yarlı ġına yeget menän yaratışıp yörögän bulġan.

Ber köndö Aqyondoźźo awıldaġı iñ bay häm könsöl, uŝal, haran Ġosman bayźıñ ulı 2280

Tölköbay horatıp kilä. Qıźźı ilatıp keyäwgä sıġırġa rizalatalar. Läkin töndä yaratqan yegete

Aq’eget kilä. Ul üźeneñ Aqyondoźźo öźölöp yaratıwın häm unhıź yäşäy almawın añlata, qıźźı

awıldı taşlap, qasıp kitergä öndäy. Aqyondoź äsä-atahınan bik-bik qurqha la, höygäne menän

kitergä riza bula.

İrtänsäk Tölköbay Aq’eget menän Aqyondoźźoñ qasıp kitkänen işetkäs, asıwınan ni eşlärgä 2285

lä belmägän. Ul yarźamsıların alıp, ike ġaşiqtı baŝtırırġa sıġıp kitä. Qıź menän yegette kürşe

awıldan totop alalar. Tölköbay ularźı yalanġa alıp sıġıp yazalap ültermäkse bula.

Aq’egette biş urından sänsep ülterälär. Aqyondoźźo ber üźen ülgän höygäne yanında

qaldırıp qaytıp kitälär.

Aqyondoź qayġıhınan ilay-ilay źa üźenä bısaq qaźay häm höygäne öŝtönä qolay. Ularźıñ 2290

qandarı qoyolġan urınġa qänäfer säskäläre şıtıp sıġa Häm oźaqlamay qıpqıźıl bulıp säskä ata.

Xäźer źä şulay qıźıl bulıp säskä atıp ultıralar, ti. Ä uġa tiklem qänäfer säskäläre tik

ap-aq bulġandar, ti.

[XCIV] Nİ ÖSÖN TERPE ENÄLE

83

Boron-boron zamanda yäşägän, ti, ber Terpe. Ul xäźer heź kürgän kewek tügel, ä enäheź 2295

bulġan. Ul könö buyı bötä vaqıtın eşkä, uyınġa bülgän, ti. Ul saqta äle tölkö, qarġa, başqa

qoştar häm teyen bik tatıw, ber-berehenä teymäy bergä yäşägändär.

Şulay ber vaqıt, Terpe qaraġay aŝtında külägälä yatıp, hawalaġı qoştarźıñ tınıs, şat

yäşäwźärenä qıwanıp şayarıwźarın küźätkän. Küźätep yata torġas, ber vaqıt, qaraġay yanına

kilep yetkändär häm unıñ enälären qoyop uynay başlaġandar. Qaraġay enäläre terpeneñ 2300

öŝtönä qoyolġan. Yöź tübän yatqanġa kürä, enälär unıñ arqahın qaplap alġan, häm bıl

enälär unıñ arqahında mäñgegä torop qalġan.

Şul vaqıttan alıp tölkö terpenän könläşep, unı hıwġa töşöröp, enäle tunın haldırıp almaq

bula ikän. Tundı xäylä qorop ta, başqa törlö yuldar menän dä ala almaġas, tölkönöñ qoştar

menän dä, terpe menän dä duŝlıġı bötkän, ti. 2305

[XCV] Nİ ÖSÖN BAL QORTO KEŞENE SAĠA

Boron-boron zamanda Keşe menän Bal qorto küp säskäle qiñ bolondarźa bergäläşep

bal yıyġandar. Keşe bal kiltergän, Bal qorto qışqılıqqa haqlarlıq itep käräźźärgä tultırġan. Tik

ber vaqıt ikäwhe lä ber ük törlö eştän yalqqan häm eştäre menän almaşırġa bulġandar. Şunan

başlap Bal qorto bal kiltergän, Keşe käräźgä qoyġan. Keşe tiź eşlägän, tik eşteñ sifatı tübän 2310

bulġan, ä Bal qorto baldı kilterep ölgörtmägän. Şul saq keşe üźenä küp itep bal alıp qalġan,

şunı Bal qorto hiźgän häm ular asıwlanışqandar. Şunan huñ bergä eşlämäŝ bulġandar. Ä bal

Qorto, Keşe kilep baldı alıp kitmähen tip, enä yörötä başlaġan. Keşe kilep heltänä başlaha,

enähe menän sänsep ala torġan bulġan. Şulay itep unıñ semetep saġıwına Keşe üźe ġäyeple.

[XCVI] Nİ ÖSÖN SISQAN BESÄYŹÄN QURQA 2315

Boron-boron zamanda ber äbey menän babay yäşägän, ti. Ularźıñ Besäy menän Sısqanı

bulġan. Ular äbey menän babayġa öy eştärendä, öy aldarında, ara-tiräläge eştärźä yarźam

itkän. Qış yetkäs, besäy menän sısqan urmanġa utınġa barırġa bulġandar, ti. Urmanġa kilep

yetkäs, Besäy baltanı alıp, aġas qırqa başlaġan. Xäle bötkäs, Sısqanġa baltahın birgän.

Şul vaqıtta Sısqan aġastı qırqam tip, Besäyźeñ ayaġına teyźergän, ti. Besäy asıwlanıp, ayaġınıñ 2320

awırtıwına sıźamay, Sısqanġa taşlana, ti. Sısqan saq-saq qasıp qotolġan, öygä qasqan. Besäy

qaytıp yetä almay, añın yuġaltıp, yulda yatıp qalġan, ä Sısqan bıl turala äbey menän babayġa

ber hüź źä äytmägän, ti. Kis bulġan, tik Besäy haman yuq, ti. Äbey menän babay

borsolġandar, Sısqandan horaşqandar, ä Sısqan: «Ul aġastı üźem genä qırqam tip qaldı», —

tigän. Babay tüźmäyensä Besäyźe eźlärgä sıġıp kitkän. Urmanġa bara torġan yul menän kitep 2325

barha, ıñġıraşqan tawış işetep qalġan, ti. Ul tawış yaġına qaray barġan. Barha, ni küźe menän

kürhen, Besäy yata, ti. Unı saq ülemdän qotqarıp qalġandar. Besäy yünälä başlaġas, äbey

menän babay ni bulġanın horaşıp beleşkändär. Belgäs, Sısqandı şunda uq öyźän qıwa

84

başlaġandar, ti. Sısqan iźän aŝtına qasqan, ul şunda yäşäy başlaġan Qurqışınan iźän aŝtınan

sıqmay, ti. Ä Besäy haman da Sısqandan üsemde alam tip yöröy ikän. Bına ni ösön sısqan 2330

besäyźän qurqa.

[XCVII] AQ SÄSKÄLÄR

Boron-boron zamanda Ural tawźarı itägendä bäläkäy genä ber awılda, ikäwźän-ikäw

genä äbey menän babay ġümer itkän. Ular Däwlätbay isemle bayġa bil bögöp, tamaq

aŝraġandar. Tora-bara ular ber qıźlı la bulġandar. Qıźźarına Aqsäskä tip isem birgändär. 2335

Aqsäskä hılıw qıź bulıp üŝep yetkän, unıñ qulınan kilmägän eş bulmaġan, bäyläyem tihä,

bäylämen, sigewen dä, tegewen dä küźźeñ yawın alırlıq itep eşläp quyġan. Äbey menän babay

qıźźarınıñ uñġanlıġına, sibärlegenä qıwanıp, höyönöp bötä almaġandar. Aqsäskä bına un higeź

yäşkä yetkän. İnde bilkäyźären hıġıldırıp keyäntäläp şişmägä hıwġa yörögän. Şişmä

buyında şunday matur täbiġät bulġan. Qayındar säskälär şişmä tiräläy üŝkändär, unı haqlap 2340

torġandar. Ber hıwġa barġanında Aqsäskä şişmä buyında yarlı yeget Aźnaġoldo osratqan.

Aźnaġol Aqsäskäne küptän höygän, läkin üźeneñ mexäbbäten, höyöwen belderergä

qıyıwlıġı yetmäy yörögän ikän. Ä äle şişmä buyında, Aqsäskäne osratqas, höyöwen äytep

birgän. Aqsäskä Aźnaġoldoñ här ber hüźen iġtibar menän tıñlaġan häm küñelenän qabul itkän.

İke yäş ġaşiq şişmä buyında osraşırġa hüź quyışqan. 2345

Oşo awıldaġı qomhoź, yawız Däwlätbay, zäġif ulı Ġayazġa Aqsäskäne alıp birergä

uylaġan. Yawsı yebärgän, läkin Aqsäskä ularźı kire qaqqan.

Aqsäskä Aźnaġol menän osraşır säġättären źur ömöttär, tüźemheźlek menän kötöp alġan.

Bına osraşır säġät tä kilep yetkän. Aqsäskäneñ keskenä yöräge atılıp sıġırźay bulıp tipkän.

Aźnaġol kürengän. Küktä yondoźźar beyeşep, ularġa yem-yem kilep oyalsan ġına küź qıŝqan, ay 2350

yılmayıp qaraġan, äkren genä iŝkän yelgä aq qayındar beyegän, ä şişmä sıltır-sıltır yırın

yırlaġan. Läkin bıl güzäl täbiġätteñ sixri säġäten boźop, aq qayındar artında, ike ġaşiq

yände Ġayaz haġalaġan. Aqsäskä Aźnaġolonoñ qosaġına sumġan mälendä Ġayaz, könläşew

sigenä yetep, Aźnaġolġa xänyär qaźaġan. Aźnaġol Aqsäskägä: «Taşlama mine, yänem. Hin bit

mineñ bergenäm», — tigän häm yän birgän. Aqsäskä «Aźnaġolom ülgäs, miñä lä kön yuq» 2355

tigän häm üźenä yegetteñ arqahındaġı xänyärźe tartıp alıp qaźaġan da Aźnaġol öŝtönä awġan.

Aqsäskä menän Aźnaġoldoñ qäberendä kükräp aq säskälär, ä qäberźären uratıp ike aq

qayın bergä quşılıp, hıyınışıp qına üŝep sıqqan. Oşonan huñ inde yer yöźöndä aq säskälär barlıqqa

kilgän.

[XCVIII] AYIW MENÄN BABAY 2360

Boron-boron zamanda yäşägän, ti, ber babay. Köndärźän ber köndö ul urmanġa atın

eźlärgä sıġıp kitkän. Urman buylap kitep barha, babayźıñ qarşıhına źur ber Ayıw kilep

85

sıqqan, ti. Unı kürgäs tä, babay qurqışınan huşı kitep, tägärägän. Ä Ayıw aqıllı bulġan. Ul

babayġa teymägän. Ergähenä genä barıp ultırġan da eşläpähen alıp uynata başlaġan.

Matur bulġan babayźıñ eşläpähe. 2365

Bına ber mäl babay huşına kilgän.

— Eşläpämde bir inde, — tip horaġan ul.

— Hin, babay, miñä ber miskä bal alıp kil inde. Eşläpäñde bılay ġına birgem

kilmäy, miñä lä bik oqşanı baş keyemeñ. — Şulay tigän tayış taban.

Babay öyönä qaytıp kitkän. Qaytıw menän baş vata başlaġan. Eşläpä lä yäl, ul baldı la 2370

qayźan tapmaq käräk. Ul vaqıtta baźarźa älegeläy bal hatıp torowsılar bulmaġan, xäyer,

babayźıñ aqsahı la yuq ikän, ti. Ä şulay źa ziräk qart bulġan ul. Kire urmanġa kitkän.

Aġas başınan soloq eźläy başlaġan. Tapqan bit täki. Ber soloqtan küp itep bal alġan. Aźaq

unı tege eşläpähen alġan ayıwġa iltep birgän. Ayıw ballı, babay kirenän eşläpäle bulıp qaytıp

kitkän, ti. Urmandan qaytışlay, atın da tabıp alġan äle babay. Bik höyöngän, ti. Ni ösön 2375

tigändä, tayış taban menän ul ber-berehenä zıyan kiltermägändär bit, ber aź märäkäläşep

kenä alġandar.

Oşo urında äkiyätem arı kitte, min bire qaldım. Babay atın tuġarźı, min qarap torźom.

[XCIX] MÖXÄBBÄT

Boron-boron zamanda, küp yıldar artılışında bulġan, ti, ber güzäl yer. Aġastar, quyı 2380

urman bulıp, qoyaştı qaplar beyeklekkä yetkändär. Mäġrür qayaları kükräk kirep, bıl ojmax

utrawın halqın yeldärźän, äse burandarźan haqlaġan. Şişmäläre şunday saf, taźa bulġan, ä

täme, şifahı üler sikkä yetär keşene lä ayaqqa baŝtırġan. Yalandarźa berehenän-berehe

maturıraq, alhıwıraq xuş yeŝle göldär üŝkän. Säskänän säskägä xuş yeŝle bal yıyıp bal qorttarı

osqan. Bıl maturlıqqa hoqlanıp könö-tönö handuġas hayraġan. 2385

Oşo yerźä ber yeget yäşägän. Üźe uñġan, töŝkä sibär, buyġa homġol, köslö ikän. Beyek taw

baştarına menep, börköttärźeñ osowın küźätkän, kükräk tultırıp yırlaġan. Uq-habaġın totop

urman-yalandarźı giźgän, hunarsılıq itkän. Xäldän tayıp sarsaġanda yatıp şişmälärźän hıw

eskän.

Läkin ni genä eşlähä lä, nimägä totonha la küñele boloqhop tik torġan, niźer yetmägän, unı 2390

küñele qayźalır saqırġan, ömötländergän. Ul oşo möġjizäne eźläp bar yerźe qıźırġan, tik

tıwġan yerenän alıŝayġandan-alıŝaya barġan. häm tüźmägän yeget. Ber kön xäldän tayġas,

kükkä qarap möräjäġät itkän: «Ey, Yer äsäm! Tıñlası mineñ hüźemde, yarźam itse?! Xälem

bik häybättän tügel. Köndän-kön harġayamın, kibämen. Bar ser yomġaġın yıyġan bildäheź

qoşto taba almayım. Kem ul? Nimä buldı mineñ menän?» 2395

«Ey balam, balam! Möxäbbätheź keşe yäşämäy tigändäre döröŝ ikän. Nindäy genä yän

86

eyähe bulha la, parlı bulırġa teyeş. Ana qoştarġa ġına qara, nisek küñelle hayray. Ä hin

ber üźeñ, yanıñda ber kem yuq — şuġa awır. Yarźam itäm min hiñä, ulım. Üźemdeñ

balamdı—qıźımdı biräm. Tik şartımdı ġına tıñla: ber qasan da uġa awır hüź äytmä, awır

vaqıttarźa la qul kütärmä. Sönki ul — ilahi zat. hine yaratır, bäxet birer ösön tıwġan. Usaq 2400

yılıhın da haqlawsı, kiläsägeñde dawam itterep yäm birewse lä ul bulasaq. Küp nämä hinän

torasaq. Yäberlämä, işetteñme, här saq ixtiram it!»

Oşo hüźźärźe äytkän dä Qoyaş-äsä yergä altın uqtarın yünältkän. Yeget bıl tiklem dä yaqtılıqqa

küźen yomġan. Ber ni tiklem vaqıttan huñ küźen asıp qaray źa xayran qala. Aldında tal

sıbıġınday zifa buylı, oźon qara säsle, qarluġas osoşon xäterlätkän qaşlı, beşkän muyıl töŝöndäge 2405

qara küźle hılıw qıź baŝıp tora. Tıynaq qına yılmaya la: «Hawmı, yeget keşe! Min hineñ

xäläl yefeteñ bulam! Awır saqtarźa yarźam itewse, beyeklektärgä etärewse, yaqşı eştärgä

öndäwse min bulırmın», — ti ul.

Ä yeget qıźġa qarap, küźen dä ala almay tora, ti. Qarañġı töndärźä yondoźźar kiñlegendä

eźlägän, yalan-qırźarźa tapmaġan, hunar vaqıtında atmaġan möġjizäneñ oşo ikänen añlaġan. 2410

Häm şul köndän başlap Yeget menän Qıź bik bäxetle, tatıw yäşäy başlaġandar. Üźźäre

kewek uñġan, tırış, matur balalar üŝtergändär.

— Oqşanımı äkiyät? — öläsäyem yaratqan horawın birep tä quyźı.

[C] ALTINAY MENÄN AQYONDOŹ

Boron-boron zamanda küktä ay źa yöźmägän, yondoźźar źa yemeldämägän, ti. Töndär bik 2415

qarañġı, qurqınıs bulġan. Şulay źa keşelär bik yaqşı ġına yäşägän, ti.

Ber saq il öŝtönä bälä kilgän — küpläp balalar ülä başlaġan, ti. Ber yıl esendä yer yöźöndä

ber bala la qalmaġan. Keşelär bik nıq qayġırġan, ni eşlärgä lä belmägän. Şulay, oźaq qına

vaqıttan huñ, ber ir menän qatındıñ igeźäk qıźźarı tıwġan. Ularġa bötä il şatlanġan. Altınay

menän Aqyondoź tip isem dä quşqandar, bik yaratqandar. Ular ay üŝähen kön üŝep, yıl 2420

üŝähen ay üŝep matur bulıp buyġa yetkändär. Qıźźarġa yete yäş tulġanda, tege ir menän

qatındıñ uldarı tıwġan. Şunda ata-äsähe lä, keşelär źä qıźźarźı yaratmay başlaġandar. Ni tihäñ dä

malay tıwıwźı öŝtönöräk kürgändär ul zamanda. Xatta Altınay menän Aqyondoźźo bötenläy

onotqandar. Ä ata-äsäläre öyźärenän qıwıp uq sıġarġan.

Qıźźar ni eşlärgä lä, qayźa barırġa la belmägändär, ti. Şunda küktäge Qoyaş telgä kilgän: 2425

— Kilegeź mineñ yanıma, min heźźe töngö eşkä üźemdeñ urınıma qaldıram, — tigän ul.

Qıźźar bik şatlanġan. Höyönöstän hılıw yöźźäre ayźay balqıp, küźźäre yondoźźay yanıp

kitkän, ti. Tora-bara Altınay — ayġa, ä Aqyondoź yondoźźarġa äylängän, ti.

Äle beź kürgän ay, yondoźźar şul ike qıźźan barlıqqa kilgän, ti.

87

[CI] KÖŹHILIW MENÄN YÄYHILIW 2430

Ber köndö Yäyhılıw menän Köźhılıw osraşqan, ti. Yäyhılıw moñhow ġına, ti. Ä Köźhılıw

küñelle, ti.

Köźhılıw Yäyhılıwźıñ moñhow ikänen kürgäs:

— Yäyhılıw, hineñ ni eşläp küñeleñ yuq? — tip horay.

— Ey, Köźhılıw, Köźhılıw, xäźer bıl ildärgä baş buldıñ. Ä miñä ikense ildärgä kitergä käräk. 2435

Mineñ bıl yerźärźän kitkem kilmäy. Xäźer hineñ kileweñä bötähe lä şat, ä mine onottolar.

— Äy Yäyhılıw, Yäyhılıw, qayġırma inde. Hin dä beräy qasan kire bıl yaqtarġa qaytırhıñ äle.

Yä, yaray, miñä üźemdeñ eşemde ütär käräk.

— Yaray inde, Köźhılıw, haw bulıp tor!

Köźhılıw şulay tip üźeneñ eşen eşlärgä kitte, tn. Ä Yäyhılıw ikense yaqtarġa osop kitkän, ti. 2440

[CII] KÖŹHILIW (I)

Boron-boron zamanda yäşägän, ti, äbey menän babay. Bulġan, ti, ularźıñ ulı. Ulınıñ iseme

bulġan, ti, Batır. Batır źur bulġas, don’ya kürergä sıġıp kitkän. Ul ber aqlanġa barıp sıqqan. Aqlan

urtahında, säskälär arahında, bik tä matur qıź ultıra, ti. Qaşı söm-qara, hıźılıp qına kitkän, ti. Batır

uġa ġaşiq bulġan. Qıź yanına kilä lä bılay ti: «İsemeñ nisek, hılıw qıź?» «Mineñ isemem Köźhılıw. 2445

Üźeñdeke nisek?» — ti ikän qıź. «Mineñ isemem Batır. Hin bında ni eşläyheñ?» — tigän. «Min

bında säskälärźe hanayım, min säskälär arahında üŝtem. Min här ber säskäneñ isemen beläm, ular

menän höyläşäm», — tip yawap birgän qıź. «Ä niñä hiñä Köźhılıw tip isem quşqandar?» — tip

horay Batır. «Sönki ber vaqıt mineñ yoqom kilä, säskälär qoyola. Säskälärźe haġınıp, harġayıp

yoqoġa talamın», — tigän. Batır qıźźı öyönä alıp qaytıp kitkän. Batır Köźhılıwġa öylängän. 2450

Köź ütkäs, Köźhılıw harġayıp yoqoġa talġan. İre unıñ äytkän hüźźären onotqan bulġan. Batır

bik qayġırġan, ti. Yäy ütkäs, Köźhılıw uyanġan, berense yılġa qaraġanda la maturıraq bulġan

ti.

[CIII] KÖŹHILIW (II)

Boron-boron zamanda, yäşägän, ti, ber äbey menän ber babay. Ularźıñ ber źä balaları 2455

bulmaġan, ti. Şulay yäşäy torġas, babay ülep kitkän, ä äbey ber üźe torop qalġan. Äbey balahı

bulmaġanġa bik qayġırġan.

Ber vaqıt äbey töş kürgän. Töşöndä ber handuġas kilep qunġan da äbeygä bılay tigän:

«Äbey, hineñ ber balañ bulır. Bıl qıź bala hılıwźarźıñ hılıwı bulasaq. Ä hin uġa, äbey, Köźhılıw

tip isem quşırhıñ», — tigän dä osop kitkän. 2460

Äbey irtän torha, unıñ ergähendä bäläkäs kenä, hılıw ġına qıź yata. Äbey şatlıġınan qıźźı

kütärep alıp, «Köźhılıw» tip äytep beyergä kereşep kitä.

88

Şulay itep Köźhılıw kön, tön, säġät hayın üŝä lä üŝä. Ber aź vaqıt ütkäs, Köźhılıw matur

qıź bulıp üŝep yetä.

Ber vaqıt, matur itep tormoş qorop yatqanda, buran, yel-dawıl sıġıp kitä, ä Köźhılıw 2465

şunda qoźoqtan hıw alıp torġan bula. Köźhılıw hıw alıp inep kitäm genä tigändä, yel-dawıl unı

kütärep osorop alıp kitä. Köźhılıw: «Äsäy, äsäy! » —tip qısqırıp qaray, läkin äsähe işetmägän.

Şulay Köźhılıw yıraqqa osop kitä. Köźhılıwźı yel-dawıl ällä nindäy batşalıqqa alıp kitkän

bulġan.

Xäźer Köźhılıw yıl da qulına altın baldaq taġıp qaytıp yöröy ikän. Qaytqanda baldaġın 2470

sisä, ä kitkändä baldaġın keyä, ti.

89

ÇEVİRİ

90

[I] ÇOK ESKİ ZAMANDA

Çok çok eski zamanda

Köyde varmış bir zengin

Varmış onun iki evi

Birisi ağaçtan, ikincisi taştan

Anlatayım mı baştan?

- Anlat (tekrar en baştan söylenir)

Çok çok eskiden yaşarmış bir nine. Varmış onun üç oğlu. Bir oğlu tuzdan, ikincisi

yapraktan ve üçüncüsü taştan imiş. Bir vakit nine oğullarına odun getirmelerini buyurmuş.

Büyük oğlu: “Ben oduna çıkmayayım, ben kesinlikle eririm ” demiş. İkincisi de “Ben de

çıkmayayım çünkü yel beni uçurup götürecek” diye cevap vermiş.

Üçüncü oğlu neyden idi unutuvermişim?

Taştan.

Söyleyeyim mi baştan?

Söyle.

Çok çok eskiden bir nineyle bir dede yaşarmış. Evleri ağaçtanmış. Anlatayım mı

sonunu?

Çok çok eskiden bir dede varmış

Yaşlandıkça yaşlanmış, yaşlandıkça yaşlanmış

Yaşlandıkça yaşlanmış, yaşlandıkça yaşlanmış

Evvel evvel zamanda bir nine varmış

Daha da çok yaşlanmış, daha da çok yaşlanmış,

Daha da çok yaşlanmış, daha da çok yaşlanmış,

Eskiden bir nine bir saray yaptırmış. Tepesini de zift ile sıvamış. Bir saksağan gelip

konmuş da gagası yapışmış. Gagasını kurtarsa, kuyruğu yapışmış, kuyruğunu kurtarsa gagası

yapışmış. Bu böyle devam etmiş. Bunu duyan var mı yok mu? (Dinleyiciler yok derse anlatıcı

yeniden başlarmış )

Çok eskiden bir dede yaşarmış. Onun iki kızı varmış. Birisi Söyle, ikincisi Söyleme.

Bir gün Söyle ile Söyleme yıkanmaya gitmişler. Söyle suya girince batmış. Kim kalmış?

91

—Söyleme.

—Öyleyse söylemem.

Çok çok eskiden bir padişah varmış. O çok sert, acımasız imiş. Bu padişahın sevimli

mi sevimli, güzel mi güzel bir kızı varmış. Onun ismi Söyleme imiş. Günlerden bir gün bizim

kız ismi neydi unuttum?

—Söyleme

—Oturmuş anlatana anlatma diyorsun, söylemeyeceğim şimdi. Kendine kız şimdi.

Çok çok eskiden bir nineyle dede yaşarmış. Onların iki kızı varmış. Bir kızı pek güzel

pek becerikli imiş. Ona Söyle diye isim koymuşlar. Diğeri çirkin ve miskinmiş. İsmi

Söyleme imiş. Annesi ile babasının sözünü dinlemezmiş.

Günlerden bir gün Söyle arkadaşları ile çilek toplamaya gidecekmiş. Sepetlerini alıp yola

çıkmışlar. Eeee, ikinci kızcağızın ismini unuttum neydi? (oturan dinleyiciler Söyleme

deyiverirler.) Söyleme derseniz söylemem (masal böyle biter).

Çok çok eskiden karganın komutan, saksağanın asker olduğu zamanda toygar da kadı

iken yaşarmış bir nineyle dede. Onların iki kızları varmış. Birisinin ismi Söyle, ikincisinin ismi

Söyleme günlerden bir gün Söyle suya gitmiş.

Evde kim kalmış?

Söyleme.

Öyleyse artık anlatmayayım.

Tilki bir nineye rastlamış ve şöyle demiş:

Sen beni hemen öldürme. Ben seni çok güldürürüm. Güldürmüş mü yoksa?

(Yok(güldürmemiş) derlerse yoksa ben de tok, sana da masal yok, derler.)

Masal uzağa ben buraya

Peşinden geldim

Kapı önüm tumarzık

Sana vereyim tugarzık

92

[II] ALTIN AŞIK

Çok çok eskiden yaşlı bir kadın ile kocası yaşarmış. Onların Biktimer adlı bir oğulları ve

Yelyetmäŝ, Kıtmir adında köpekleri varmış.

Bir gün su üzerindeki buzda açılan delikte atını sulamaya giden ihtiyarın sakalına bir

cadı yapışmış.

- Canını mı yoksa atını mı vereceksin? – diye sormuş.

- Canımı da atımı da vermiyorum, evimde bir oğlum var onu alırsın, - demiş. Yaşlı

kadın ile kocası yaylaya göçmüşler. Göçerken de adam Cadı’yla anlaştığı gibi altın aşığı orada

bırakmış.

Biktimer altın aşığı alıp getirmeye karar vermiş. Babasına hangi at ile gidebileceğini

sormuş. Babası: “Dizginini şıkırdat, kementini uzat, hangi at sana doğru dönerse(boyun eğerse)

onu alırsın.” –demiş.

Bu atların arasına girip dizginini şıkırdatıp kementini uzattığında cılız, uyuzca bir at

bakmış. Kaderim budur diye düşünmüş de atı ile altın aşığı almaya gitmiş.

Yolda at dile gelmiş:

- Baban seni Cadı Kadın’a vermek için giderken altın aşığı bıraktı, sen muskadan

küçük ol ben de uçan kuştan daha hızlı olurum,demiş.

Bunlar oraya ulaştığında Cadı Kadın oturuyormuş. Cadı Kadın “Gir oğlum, içeri gir”

demiş. Biktimer altın aşığı girip almış ve at uçan kuştan da hızlı gitmiş, Cadı Kadın arkalarından

kovalamış. Giderken at yorulmuş. Biktimer atın isteği doğrultusunda dört ayağıyla dört tarafa

dayanmış, dört kuyu ortaya çıkmış, kendisi içine girip oturunca gökyüzüne değen bir ağaca

dönüşmüş. Cadı baltasını bileyip ağacı kesmeye başlamış. Tam o anda ak tilki ile sarı tilki

çıkagelmişler, Cadı Kadın’ı uyutmuşlar, kestiği yeri eski haline çevirip gitmişler.

Cadı yine kesmeye başlamış. Biktimer’in hemen yanında bir kuğu uçuyormuş, ona

“Yelyetmäŝ ile Kätmär’e söylersin, gelip beni kurtasınlar.” demiş.

Cadı Kadın kesmesini bitirecekken Yelyetmäŝ ile Kätmär yetişmişler. Cadı kaçarken

kuyuya düşmüş. Köpekler: “Ak köpük çıkarsa sevinirsin, kızıl köpük çıkarsa ağlarsın.” diyerek

Cadı kadın’ın arkasından kuyuya inip gitmişler. İlk önce kızıl köpük sonra ak köpük çıkmış. Bir

de ne göresin meğer Cadı Yelyetmäŝ’in kulağını koparmış.

Böylece bunlar Cadı Kadın’ı öldürüp geri gelmişler.

[III] BURÇAK BATUR

Çok çok eski zamanda köyün birinde yaşlı bir kadınla adam yaşarmış. Onların hiç

çocukları olmamış. Birgün bu dede ormana oduna gittiği sırada yol kenarında bulduğu burçağı

93

almış. Dede bu burçağı yutmuş. Çok geçmeden ninenin bir çocuğu doğmuş. Çocuğun ismini

Burçak Batur koymuşlar. Günler, aylar, yıllar geçmiş, Burçak Batur güçlü, atak, yırtıcı bir yiğit

olup yetişmiş. Zamanın birinde ülkesinde “padişahın kızını kaçırmışlar” diye bir haber yayılmış.

Burçak Batur hiç düşünmeden bu kızı aramaya karar vermiş. İlk önce padişaha varıp kızın

eşgalini öğrenmiş. Padişah, eğer yiğit kızı bulup getirirse ona kızı ve üstüne padişahlığın yarısını

vereceğine söz vermiş. Burçak Batur birçok yer gezmiş, çok sular geçmiş, çok çok dağlar aşmış.

Giderken yeraltına doğru giden bir yol görmüş. Yiğit halat bağlayıp aşağıya doğru inmiş.

İndiğinde ona göre bambaşka bir dünya ile karşılaşmış. Bütün herşey altından gümüşten

yapılmış imiş, tek bir canlı da görünmüyormuş. Yiğit put gibi durup dinlemeye başlamış. O anda

kulağına yanık bir türkü çalınmış. Yiğit o sesin geldiği tarafa yönelmiş. Vardığında padişahın

kızı bir kenarda bağlı bir şekilde oturuyormuş. Onu, kendisi bir karış sakalı bin karış yaşlı bir

adam hile ile kendine eş yapmak için kaçırmışmış. Kız razı olmadığı için dışarı çıktığında

kaçmasın diye kızı bağlıyormuş. Yiğit kızı alıp gitmek istemiş, ancak kız o sırada cücenin geri

gelebileceğini ve bu adamın gücünün sakalında olduğunu hatırlatmış. Tam o anda cüce tozu

dumana katarak geri gelmiş. Yiğit karşısına geçip niçin geldiğini söylemiş. Bunlar savaşmaya

başlamışlar. Uzun süre savaştıktan sonra yiğit yaşlı adamın sakalını yolmuş. Adam o anda bütün

gücünü kaybedince, yiğit vurup onu yere yapıştırıp kızı alıp geri dönmüş. Geri geldiklerinde

padişah kızını yiğitle evlendirip düğün yapıp servetinin yarısını yiğide vermiş. Kız ile yiğit

baturun köyüne geri dönmüşler.

[IV] ON BİR AHMET

Çok çok eskiden saksağanın yüzbaşı, karganın onbaşı, öküzün er olduğu bir zamanda bir

nineyle dede yaşarmış. Bunların peşpeşe çocukları doğmuş. Çocuklar büyümüş ve oradan

ayrılmışlar. Yıllar geçmiş lakin oğulları geri gelmemişler. İşte böyle soğuk günlerden birisinde

dört gözle bekledikleri bir çocukları daha doğmuş. Bu oğullarına ağabeylerinin hatırına Ahmet

adını vermişler. Bu çocuk, o, bir günlük gelişmeyi bir saatte, bir aylık gelişmeyi bir haftada, bir

yıllık gelişmeyi bir ayda tamamlayıp çok kısa bir zamanda yakışıklı, pehlivan bir yiğide

dönüşmüş. Aksi bir komşu kadın bu Ahmet’e ağabeylerinden bahsetmiş. Ahmet anne babasına

sorup doğrusunu öğrenince de yol hazırlığına başlamış. Annesi ekmek pişirmiş ve yanına da yol

ihtiyaçlarını koyuvermiş. Ahmet’e iyi dileklerde bulunup uğurlamışlar. Çok yol gitmiş. Kara

ormanın içine girmiş ve bir ev görmüş. Ahmet korkmadan yiğitlik gösterip o evin kapısını

çalmış. Bu evde bir kadın yemek pişiriyormuş. Ahmet de çok fazla acıkmışmış. Bu kadın

perilerin anasıymış. Ahmet’i kerevete benzer bir şeyin altına uyumaya göndermiş. Çok da

geçmemiş bu perinin on oğlu paldır küldür gelmişler. O sırada küçükleri: “Of, insan kokusu

94

geliyor. Haydi, onu yakalayıp yiyelim.” demişler. Hemen Ahmet’i çekip çıkarmışlar. Büyük

ağabeyleri Ahmet’in gücünü sınamak istemiş. Güreşe başlarlar. Ahmet onların hepsini yenmiş.

Periler şaşırmış. Ahmet’e çok güzel bir at, çokça akçe, kılıç vermişler ve şehir dışındaki on

kişiye karşı güreşmeye göndermişler. Ahmet gidince ne görsün, kendisine benzeyen yiğitleri

görüp donakalmış. Bunların Ahmet’in ağabeyleri olduğu anlaşılmış. Onlar ağlaşmışlar, ana

babalarını sormuşlar. Ağabeyleri periler ile padişahın kızı yüzünden savaşıyorlarmış. On birinci

Ahmet padişah sarayına gitmiş. Tam o anda periler de oraya gelmiş. Ahmet pek ağır, güçlü,

büyük bir öfkeyle bütün perilerin başlarını kesmiş. Onların başlarını padişahın sarayının önüne

dizmiş. Ağabeyleri buna çok sevinmişler. Padişah: “Her kim perilerin başlarını oradan kaldırırsa

ona kızımı veririm.” diye buyurmuş.

… Ağabeyleri kaldırmayı denemişler, hiçbiri kaldıramamış. Ahmet perilerin başlarını

kaldırmış. Padişahın gözü parlamış. Yiğidin gücüne hayran kalmış. Sevimli mi sevimli, güzel mi

güzel kızı Altınsaç’ı Ahmet’e vermek istemiş. Ağabeyleri de kıvanç duyup kabul etmişler. On

birinci Ahmet kısmetini bulup, ağabeyleri ile birlikte ana babasının yanına geri dönmüş. Nine ile

dede sevinçlerinden ne yapacaklarını bilememişler. Onlar hala bir yerlerde huzur içinde tatlı bir

hayat sürüyorlarmış. İnşallah hep böyle yaşarlar fakat bizim masalımız buraya kadar.

[V] BATUR

Çok eski zamanın birinde nine ile dede yaşarmış. Onların Batur adlı bir oğulları varmış.

Bunlar çok zor şartlarda yaşıyorlarmış. Karınlarını doyurmak için Batur her gün ava gidermiş.

Adet edindiği üzere ava gittiği günlerden birinde bir ses işitmiş. O tarafa doğru gittiğinde

Simurg çığlık atıp yardım istiyormuş. Çünkü yılan çocuklarının etrafına çöreklenmiş. Yiğit

kuşları kurtarmış. O an Simurg dile gelmiş:

- Yiğit sen benim çocuklarımı kurtardın. Bunun için sana bir yüzük vereceğim. Eğer

bu yüzüğe doğru ıslık çalarsan, yanıbaşında devler biter, onlar, ne dilersen yerine getirirler.

Batur yüzüğü alıp geri dönmüş. Batur’un evlenme vakti gelmiş. Babası bu konudan söze

açınca, Batur: “Babacığım sen bana bizim padişahımızın kızını alıver.” demiş. Babası şaşırıp

kalmış. Yine de ertesi gün padişahın sarayına gitmiş. İçeri girmiş, yere çömelip başını eğip

saygıyla selam vermiş, ne amaç ile geldiğini anlatmış. Padişah bu yaşlı adama gülüp, kovup,

geri göndermiş. Yaşlı adam geri dönüp olanları oğluna anlatınca, Batur: “Baba sen bir daha

gidip gör hele” demiş. İhtiyar ikinci sefer gitmiş. Padişah bu defa ona: “ Eğer sen bir gece içinde

bahçesindeki ağaçlarda kuşlar öten, bir çeşmesinden süt bir çeşmesinden bal akan benim

sarayımdan da büyük, güzel bir saray yaptırırsan sana kızımı veririm.” demişti.

95

Babası kara kara düşünerek geri gitmiş. Döndüğünde oğluna anlatmış, oğlu “üzülme

baba” deyip teselli etmiş. Fakat kendisi de gece dışarı çıkmış da yüzüğe doğru ıslık çalmış. O

anda devler ortaya çıkmış. Yiğit onlara saray yapmalarını buyurmuş kendisi de uykuya yatmış.

Sabahleyin uyandığında yattığı yeri tanıyamamış. Çok çabuk ayağa kalkıp dışarı çıkmış,

…………başına çıkıp gitmiş. Padişah uykusundan kalktığında sendelemiş. Padişahın aklı

gitmiş. Bahçelerinde yetişmiş, güzel ağaçlarda kuşların çifter çifter gelip ötüştüğü, bir yanında

süt öbür yanında bal çeşmelerinin akıp durduğu kendininkinden büyük güzel bir saray

duruyormuş karşısında. Baba ile oğul merdivenin son basamağının üzerindeymişler.

Baba tekrar padişaha gelmiş. Padişah bu sefer razı olmuş. Böyle olunca Batur ile

padişahın kızı çok güzel bir hayat sürüyorlarmış. Vaktin birinde padişahın kızı Batur’a : “ Siz

bir zamanlar çok fakirdiniz şimdi çok zengin. Nasıl böyle oldu?” diye sormuş. Batur

gülümsemiş de sesetmemiş. Padişahın kızı ikinci kez sormuş. Batur da söylememiş. Buna

öfkelenmeye başladığını söylemiş. İkinci gün padişahın kızı yüzüğü çıkarmış da dışarı çıkıp

ıslık çalmış. Hemen bütün devler gelmiş. Kız onlara Batur’u eski haline döndürüp kendini başka

bir ülkeye götürmelerini emretmiş. Batur sabah kalktığında, eski viran evlerinde uyanmış, gelin

yanında yokmuş. köpeği ile kedisi yanına gelmişler:

- Efendimiz, biz sana yüzüğü bulup getiririz, deyip yola çıkmışlar.

Az gitmişler, uz gitmişler, dere tepe düz gitmişler, denize ulaşmışlar. Yüzerek denizi

aşıp karşı tarafa varmışlar. Giderken bir eve rastlamışlar, orada konaklamışlar. Dikkatlice bakıp

kontrol ettiklerinde bunun bizim padişahın kızının evi olduğunu anlamışlar. Kız bunları

görünce: “Nasıl da bizim köpek ile kediye benziyorlar.” deyip köpeğe yal vermiş, kediyi eve

almış. Kedi kızın bu yüzüğü taktığını görmüş, gece nereye koyduğunu bilememiş. Bir zaman

sonra öğrenmiş. Uyuduğunda yüzüğü ağzının içine saklayıp uyurmuş! Şimdi nasıl ele geçirilir?

Düşünüp bunu da bulmuş. Zamanın birinde bu kedi bir sıçan yakalamış. Sıçana şöyle der: “Eğer

sen hanımefendinin ağzından yüzüğü alıp bana verirsen, ben seni salarım, getirmezsen- yok”.

Sıçan bununla anlaşarak: Koşarak, padişahın kızının burnuna kuyruğunu tıkamış. Kız öksürmüş,

yüzük de ağzından fırlamış. Kedi hızla yüzüğü kapıp köpeğin yanına gitmiş. Böyle olunca

bunlar geri dönmek için yola çıkmışlar. Az gitmişler uz gitmişler denize ulaşmışlar. Köpek:

“Yüzüğü bana ver, sen denizin dibine düşürüp kaybedersin.” demiş. Kedi: “Hayır,

vermeyeceğim” – demiş. Derinden derine birbirlerine kinlenmeye başlamışlar, bu yüzden kedi

yine yüzüğü vermiyor. Köpek de bildiğini yapmış. “Ben seni taşımayacağım sen kendin yüzüp

git.” demiş. Böylece anlaşmışlar. Denizden öbür tarafa çıkıp ulaşıverecekken kedi “ah” deyince

yüzüğü düşürmüş. Tam denizin kıyısına çıktıklarında ne yapacaklarını bilememişler, yönlerini

şaşırıp bir oraya bir buraya gitmişler. Köpek demiş: “Ben sana bana ver dememiş miydim?”

96

demiş. Kedi demiş: “Senin beni taşıman gerekiyordu.”. böyle yürüyüp giderlerken balık tutan

bir ihtiyarın yanına gelmişler. İhtiyar bunları alıp evine götürmüş. Karısı da görünce sevinmiş.

Kadın balığı temizlemeye başlamış, köpeğe ve kediye de pay çıkartmış. Temizlerken balığın

içinden bir yüzük çıkmış. İhtiyar kadın şaşırmış da yüzüğü sergene koymuş, kedi de onu

gözetliyormuş. Gece olmuş. İhtiyarlar uyumuşlar. Kedi yüzüğü alıp miyavlamaya başlamış.

Nine: “ay, bu kedi balığı çok yedi, anlaşılan. İnsan da huzursuzlanınca, gece de olsa tuvalete

gider.” diye söylene söylene kediyi dışarı çıkartmış. Kedi hemen yüzüğü köpeğe vermiş. Böyle

olunca bunlar efendilerine geri dönmüşler.

Batur çok sevinmiş. Devleri çağırıp ev yaptırtmış, eşini de geri yanına getirtmiş. Karısı

özür dilemiş. Böylece bunlar uyumlu bir çift olarak çok mutlu yaşamışlar, ölene kadar rahat bir

hayat sürmüşler.

[VI] ZENGİN İLE HİZMETÇİ

Bir zamanlar bir zengin yaşarmış. Onun karısı, iki oğlu ve iki kızı varmış. Günlerden bir

gün bu zengin adam bir kaz kestirmiş. Hanımı kazı pişirip sofraya koyunca hepsi sofraya

oturuşmuşlar. Ancak kazı bölüştürecek kimse yokmuş. Zenginin karısı hizmetçiyi çağırıp kazı

bölüp paylaştırmasını buyurmuş. Hizmetçi hiç bozuntuya vermeden, kazın başını kesip evin

beyine sunmuş: “Sen efendisin, baş senindir” demiş. Boynunu kesip hanıma verip “sen hatun

kişi, sana boyun” demiş. İki kanadı kesip iki kıza vermiş: “siz yuvadan uçacak olanlar, size

kanat” demiş. İki butu kesip iki oğula vermiş de: “siz evde kalacak olanlar, size ayak” demiş. “

E ev ile ahırın ortasında dolaşan kişiye de ortası da çok yarar” deyip kazın kalanını kendine

almış.

Adamın şaşkınlıktan ağzı açık kalmış, tabiî ki!

[VII] YILAN OĞLAN

Çok çok eskiden bir nineyle dede yaşarmış. İhtiyar kadın hamileymiş. Bir gün kadın su

ağacını(omuzluk) alıp suya gitmiş. Yolda çocuğu dünyaya gelmiş. O yılan olarak doğmuş, imiş.

Nine çok korkmuş, onu bir ağacın dibine bırakıp evine geri dönmüş. Dönünce olanları kocasına

anlatmış. Dede gidip bırakılan yılanı alıp gelmiş. Nine sedire döşek hazırlayıp oracıkta

beklemiş. İki üç gün geçtikten sonra yılan dile gelmiş:

-Anneciğim, babacığım bana gelin alıveriniz, deyivermiş.

Dedeyle nine şaşırmışlar, ağlaşmışlar. İkinci gün babası güzelce giyinmiş ve yılana

sormuş.

-Kimin kızını isteyeyim, oğlum?

97

-Hüsamettin beyin kızını iste.- demiş yılan.

Baba çok korkmuş fakat bakalım ne olursa olsun deyip çıkıp gitmiş. Baba beyin

kapısının önüne varmış. Korka korka eve girmiş. Kendisinin dileğini söylemiş.

-Peki- demiş bey, -yalnız kendi evinin kapısından benim evimin kapısına kadar altın

köprü yaptırsın,-demiş bey.

Babası eve geri dönmüş. Döner dönmez oğlu hemen sormuş:

- Babacığım bey sana ne dedi?

- Kendi evinden benim evime altın köprü yapsın, dedi.

- O olur- demiş yılan oğlan.

Sabahleyin bakmışlar ihtiyarın evinden beyin evine kadar altın köprü uzanıyormuş.

Dede yine beye gitmiş.

- “Gelecek hafta istemeye gelirsiniz ” demiş bey. Baba bunu da gidip oğluna

anlatmış. Ertesi hafta olmuş. Kadın ile adam önden gitmişler. Vardıklarında bey oturmuş

konuklarını bekliyormuş.

-Oğlunuz nerede diye sormuş bey. O an kapının eşiğine bir tulpar at gelip konmuş. Bir de

ne görsünler atın dizginine yılan dolanmış. Baba beyden atı içeri almasını rica etmiş. Bey atı

içeri aldırtmış. Yılanı kızın yanına götürmüşler. İkisini bir eve koymuşlar. Yılan gömleğini

çıkarınca bir de ne görsünler yakışıklı bir yiğide dönüşmüş. Sabahleyin yengeleri kıza

sormuşlar:

- O yılanla nasıl oturdunuz?

Kız onlara:

- Gözünüzle görseniz inanmazsınız, aklınızı kaybedip düşer bayılırsınız. O çok

yakışıklı bir yiğide dönüştü,- demiş.

Yengeleri kıza yiğidin gömleğini yakmasını söylemişler. Kız da öyle yapmış. Yiğit

kıza şaşarak bakakalmış ve şöyle demiş:

- Şimdi ne sen beni, ben seni göremeyeceğiz.

Hemen o dakikada gözden kaybolmuş.

Kız hepsini hem ana babasına hem kaynanasıyla kaynatasına anlatıvermiş ve şöyle

demiş:

Şimdi ben onun ardından gideceğim, sizler bana yolluk bir şeyler hazırlayıp verin.

Dede ile nine ağlaya ağlaya geri dönmüşler. Kız da yola koyulmuş. Az gitmiş, uz gitmiş,

bu kız, dere tepe düz gitmiş, bir eve rastlamış. İçeri girdiğinde içerde oturan bir nine varmış.

- Nasılsın, anacığım! diye selamlaşmış kız. Başından geçenleri anlatıvermiş. Nine

kıza:

98

- Ben bilmiyorum, kız kardeşim bilebilir, gidip ona sor, demiş.

Kız iki üç günlük yolun sonundaa, yine bir eve girmiş. İçeri girdiğinde evin içinde daha

genç bir kadın oturuyormuş. Kız içeri girip selamlaşmış. Başından geçenleri teker teker

anlatmış.

- O yiğit bizim küçük kız kardeşimizde, ona git,- deyip yolu tarif etmiş bu kadın.

Kız tekrardan iki üç günlük yol gitmiş. Bir eve ulaşmış. Eve girdiğinde birkaç kız ile bir yaşlı

kadın oturuyormuş. Kızı görünce:

- E-e, bu yiğidinin peşinden gelmişmiş, munçaya götürün, kitleyin,- demiş. Kızı

munçaya götürüp kilitlemişler. Biraz zaman geçince yiğit geri dönmüş. Önce gidip munçanın

penceresinden içeri bakmış. Bir baksa ki karısı oradaymış. Yiğit süngüsünü alıp kadına,

kızlarına sokup onları öldürmüş ve kızı munçadan çıkarıp sevine sevine geri dönmüşler, denir.

[VIII] ACI DAĞI

Çok çok eskiden, şıkırdayıp akan pınarlı bir dağın yamacında bir kadınla bir adam

sıkıntı, hasret nedir görmeden yaşamışlardı. Onların Handugas(Bülbül) adında sadece bir

tanecik kızları varmış. Bu kız öyle güzelmiş ki ona bütün canlılar hatta kuşlar bile kıskanarak

bakarlarmış. Onun sesi dağın eteğinde şırıldayıp akan pınarın sesi gibiymiş. Pınar sesini şu

Handugas denilen güzel kıza verdiği için gururlanarak yaşarmış.

Burada böyle bir ailenin yaşadığını kimse ne görmüş ne de biliyormuş. Onlar bu güzel

dünyada yalnız kendileri yaşadıkları için ne pişman olmuşlar ne de bir eksiklik hissetmişler.

Çünkü bu tatlı aileyi canlılar, kuşlar çok seviyormuş, bu dostluk onlara yalnız olduklarını

sezdirmemişti.

Lakin yıllar geçmiş sular akmış kadınla adam yaşlanmaya başlamış ve Handugas da

yetişkin bir kız olmuş. Onun güzelliği daha da artmış. Günler geçtikçe …,Handugas dertlenerek

hayatında bir şeylerin eksikliğini hissedip pınarın şarkısını dinler olmuş çünkü gençlik onu ele

geçirmiş.

Böyle bir günde beklenmedik bir şekilde pınarın kenarına bir atlı yiğit çıkagelmiş. O ise

komşu dağların ardındaki hanın oğlu Börköt imiş. Börköt ava çıkmış da arkadaşlarından geride

kaldığı için yolunu şaşırıp buraya gelmiş. Onlar şaşkınlıktan uzun süre konuşamamışlar.

Özellikle de Börköt kızın güzelliğini görür görmez dili tutulmuş yinede kendini toparlayıp

konuşacak gücü bulmuş.

-Güzel sen kimsin, burada niçin oturuyorsun? diye sormuş.

Ama Handugas o korkuyla hızla koşup dağın aşağısına, evlerine doğru kaçmış. Börköt

yok olmasına fırsat vermeden, kızın peşine düşmüş. O Handugas’ın ana babasına kendinin kim

99

olduğunu, niçin buraya geldiğini anlatıvermiş. Onlar Börköt’ü birkaç gün misafir edip, yolu

gösterip( dağ-taş arasından çıkarıp) göndermişler. Yiğit gideceği zaman Handugas onu pınara

kadar uğurlamış. Onlar birkaç gün içinde dost olmakla kalmamışlar hatta birbirlerine aşık

olmuşlarmış. Ve onlar arayı uzatmadan buluşmak üzere sözleşip ayrılmışlar. Günler, aylar

geçmiş Börköt yok da yok. Handugas her gün pınar başında onu beklermiş. Ama Börköt

gelmemiş. Handugas sararıp solmuş. Onun göz yaşları pınarın suyuna karışmış akmış ve bu göz

yaşlarından pınarın dibine acılık sinmiş. İçimi hoş, tatlı sulu pınar acıya dönüşmüş. Yıllar

geçmiş ihtiyarlar da Handugas da öbür dünyaya göçmüşler. Ama pınar her zaman acı kalmış.

İnsanlar, elbette bunu bilmiyorlardı ama onlar bu pınarın çıktığı dağa Acı Dağ diye anmışlar.

[IX] TOKMAK

Çok eskiden bir kadıncağız ile bir adamcık yaşarmış. Onların bir tanecik akıllı mı akıllı

güzel mi güzel kızları varmış. Kadın ile adam çok mutlu bir yaşam sürüyorlarmış. Kadın

yaşlanıp ölmüş. Adam zengin bir hanımla ikinci evliliğini yapmış. Ondan da bir kızı olmuş.

İrkabike çok tembel, şımarık, uykucuymuş.

Bu büyük hanım Emine’yi çok çalıştırırmış, fakat kendi kızı İrkabike hiçbir iş yapmadığı

halde yumuşacık yataklarda yatarmış. Emine iyi kalpli, uyumlu olmasına rağmen Baybise bu

kızı çok kıskanır, görmeye bile tahammül edemezmiş. Bir gün Baybise yaşlı Xisam’dan kızı

ormanda bırakmasını istemiş. İhtiyar çok üzülüp kara kara düşünmeye başlamış. Ama Emine’yi

ormana götürmeye mecbur kalmış. Emine’yi bir kulübeye bırakıp geri dönmüş. Gitmeden önce

kızına: “Kızım ben ormanda odun keseceğim, al sana bir avuç darı, lapa(keşkek) pişiredur,

akşama doğru geleceğim.” demiş de tokmağı bırakıp geri dönmüş. Bu tokmak tıkırdamış da

tıkırdamış ama ihtiyar bir türlü gelmemiş. Gece olmuş karanlık çökmüş, kız korkmaya başlamış.

Ağlayıp üzülmüş, hüzünlenmiş. Bir gün geçmiş, iki gün geçmiş. Tokmak dile gelmiş: “Kızım

ismin ne?” demiş. Kız cevap vermiş. Tokmak Emine’ye iş buyurmuş da hemen geleceğim deyip

yok olmuş. Kız kulübeyi toparlamış. Bir zaman sonra kalın bir ses: “Emine kapıyı aç.” demiş.

Kız koşup kapıyı açınca güzel güzel giysiler urda içinde çeşit çeşit pişmiş yemek dolu kaplar

gelmiş. Kız çok sevinmiş. Çok teşekkür etmiş. Kız her gün tokmağın verdiği işleri yapmış.

Fakat Emine yalnız kaldığı zaman çok üzülüyormuş. Bir gün bu konuyu tokmakla konuşmak

istemiş. Ama tılsımlı tokmak bunu önceden sezmiş “Emine neden hüzünlüsün?” diye sormuş.

Kız: “Tek başımayım, bana yardım edecek bir erkeğin olmaması çok korkunç” demiş. Tokmak:

“Üzülme güzelim” der demez yok olmuş. Bir yerde yakışıklı, bahadır, sevimli bir Başkurt yiğidi

bir zenginin mallarının çobanlığını yapıyormuş. Çoban dertli dertli kuray(kaval) çalıyormuş.

Tokmak o sırada çok güzel, sık bitkili bir ormana dönüşmüş. Göz açıp kapayıncaya kadar yiğidi

100

mallarıyla birlikte kızın yaşadığı yere getirmiş. Yiğit şaşakalmış, kulübeyi görünce içeri girmiş.

Girer girmez güzel, ince belli, akça yüzlü, kara kaşlı kızı görünce hayran kalmış. Onlar

tanışmışlar, birlikte ömür sürmeye başlamışlar. Yiğidin de kimsesi yokmuş. Bir gün Baybise

ihtiyara “Git, gidip kızın kemiklerini toplayıp getir” demiş. İhtiyar Xisam bir torba alıp da

ormana gider. Gittiğinde burada kulübenin yerine yapılmış bir saray görmüş. Yaşlı Xisam’ı

gören kızı, damadı, birbirinden güzel iki çocuğu koşup karşılamışlar. Onlar ihtiyarı eve çağırıp

bir hafta konuk ettikten sonra yolculamışlar. Adam döndüğünde yememiş yutmamış

gördüklerini Baybise’ye anlatmış. Baybise kıskanmış da kendi kızını da ormana götürüp

bırakmasını emretmiş. İrkabike buna çok karşı çıkmış. Lakin Baybise ağzından girip burnundan

çıkıp kendi kızını da göndermiş. İhtiyar Xisam kızı bırakıp geri dönmüş. Tokmak kıza türlü işler

buyurmuş, yardım etmesini istemiş. Lakin rahatlık içinde büyüyen bu kız işleri yapmayı kabul

etmemiş. Açlıktan soğuktan ölmüş. İhtiyar Xisam’la Baybise bir gün kızı ziyarete gitmişler.

Gittiklerinde gözlerine inanamamışlar. İrkebike’ni kemiklerini torbaya doldurup ağlaya ağlaya

hemen köye doğru gitmişler. İşte böyle. Zenginliğe tamah edip(heveslenip) aç gözlülük yapan

bu kötü kadın biricik kızından da ayrılmış.

[X] PADİŞAHIN KIZI MELİKE

Çok eski zamanın birinde padişahın Melike adlı bir kızı varmış. Sayfelmölök isimli bir

yiğit onu düşünde görüp aşık olmuş. Bu kızı perinin biri çalmışmış, yiğit de onu takip etmiş. İt

başlı insanlara rastlamış. Bu kişiler yiğidi beğenip ona zorla kendi kızlarını vermeyi

düşünmüşler. Sayfelmölök kızı beğenmemiş. Çünkü kız çok çelimsiz: ağzı mezar taşı gibi,

gözler mörye gibi nursuz imiş. Yiğit onların yanından kaçıp gitmiş. Denize ulaşmış. Aşıp

geçecek bir şey yokmuş. Ağacı kesip kendine sal yapmış. Sala binip denizi aşmış. Karşısında

güzel bir saray görmüş. Saraya girip hizmetçi kadına kızı sormuş. Hizmetçi kızın yaşadığı odayı

göstermiş. Odaya girince Melike’yi görmüş. Düşünde gördüğü kız- işte buymuş! Devlerden

perilerden kızı alıp kaçırmış. Kız da yiğide vurulmuş. Sayfelmölök padişahtan kızı istemiş.

Padişah da izin vermiş. Düğün yapmışlar. Kızın babası çok riyakar bir kişiymiş. O, vezirleriyle

yiğidi öldürmek için tuzak kurmuş. Melike tuzağı fark etmiş, koşup atların durduğu ahıra gitmiş

ve padişahın savaşçılarının atlarının dizginlerini, üzengilerini kesmiş. Düğünde konuklar şarkı

söyleyip eğleniyorlarmış. Konuklar yiğitten bir şarkı söylemesini istemişler.

Sayfelmölök şarkısını söylemiş:

“İlde ili övmüşler

Suda suyu övmüşler

Ben ilimi överim

101

Ben suyumu överim”

Kız yiğidin şarkısını yarıda kesip: “Sayfelmölök kaç, şimdi boynunu kesecekler!” diye

bağırmış. Kız ile yiğit iki ayrı ata binip kaçmışlar. Padişahın savaşçıları onları yakalamaya

çıkmış, çok uzağa gidememişler çünkü dizgin ve üzengileri kesikmiş. Melike ile Sayfelmölök

kaçıp kurtulmuşlar. Onlar Sayfelmölök’ün Ural’ına yerleşip mutlu bir hayat kurup ölene dek

rahat yaşamışlar.

[XI] ÇALINAN KIZ

Kızın biri bir gün gece vakti çöp dökmeye çıkmış. Nerden geldi bilinmez Yılan yiğit

ortaya çıkmış ve kızı alarak gitmiş. Yeraltında onların geldiğini duyanlar sığır kesip beklemeye

başlamışlar. Onlar gelince eti doğrayıp paylaşıvermişler ve eti çiğ çiğ hapur hupur yemeye

başlamışlar. Lakin kızcağız çiğ eti yiyememiş, fırlatıp atmış. Yiyip bitirince kemiklerini toplayıp

sığır yapmışlar, derisini de üzerine kaplamışlar, sığır bağırıp çıkıp gitmiş. Kız hiçbir şey

anlamamış, şaşırmış. İkinci gün kızın yanına bir nine gelmiş. Kadın kendinin de gençliğinde

aynı onun gibi kaçırılıp getirildiğini söylemiş. Şimdi buradan nasıl kaçılacağını bildiğini lakin

bunun için yaşlandığını söylemiş. Nine kıza bu yer altındaki yılanlar padişahlığından nasıl

kurtulunabileceğini öğretmiş. Kız nineye dualar etmiş. İşte o günden sonra kız yemek pişirirken

de sofrayı kurarken de hep önce “bismillah” demiş. Yılan kişileri bismillah deyip dürtünce

kıvrılıp gidiyorlarmış(kaçıyorlarmış). Yılan yiğidin ana babası kızı aldığı yere geri götürmesini

emretmişler. Yılan yiğit kızı çöplüğe götürüp bırakmış. Kızın anası yedi molla getirip okutunca

kızın dili açılmış. Bütün olanları anlatmış denir.

[XII] YUMRU YUMAK

Çok çok eskiden yetim bir kız yaşarmış. Üvey annesi onu dövüp yumağını alıp fırlatmış.

Kız yumağın peşinden gitmiş. Kız peltekmiş:

-Yumyu yumyu yumağım, yumuyup da koymuştum.

Şimdi nereye yokoldun, deyip ağlaya ağlaya gidiyormuş kızcağız. Bir at çobanına

rastlamış.

-Ağabey, benim yumyu yumağımı göymedin mi? diye sormuş kız.

-Şu tarafa yuvarlandı- deyip göstermiş çoban. Kız da takip etmiş. Biraz gitmiş de

“yumyu yumyu yumağım, yumuyup da koymuştum” der ağlarmış. Bu sefer sığır çobanına

rastlamış. Sığır çobanı da keçi çobanı da kıza yolu göstermişler. O kara ormana ninenin yanına

gelmiş. Nine onu ağırlamış.

102

-Yumyu yumyu yumağımı göymedin mi, nineciğim? diye sormuş kız. Nine ona

yumağını göstermiş.

-Kızım eğer benim verdiğim işleri yaparsan yumağını verip seni geri gönderirim. Kız

onun söylediklerini yapmış. Şifalı bitkiler toplamış, mindek bağlamış, çamaşır yıkamış. Nine

ona yumağını ve azığını verip yollamış. Kız şarkı söyleyerek geri dönüyormuş. Yalnız onun

yumyu sözü yumru oluvermiş. Nine onun peltekliğini gidermişti.

-Yumru yumru yumağım

Yumru yumak aradığım

O meğerse ninede imiş

Bense bunu bilemedim.

Gelmiş dönmüş evine. Üvey annesi çok öfkelenmiş, peltekliğinin geçmesine ise içi

yanmış. Kendi şaşı gözlü kızının da yumağını atıvermiş. Kızı ağlaya ağlaya gitmiş.

-Yumru yumru yumağım nereye kayboldun?

At çobanına gitmiş. At çobanı yolu göstermiş. Gözü şaşı olduğundan kız ters tarafa

gitmiş. Bunu gören sığır çobanı kızı çağırmış.

-Nereye gidiyorsun küçük kız?

-Yumru yumru yumağımı arıyorum.

Sığır çobanı ona diğer(ters) tarafı göstermiş. Şaşı gözüyle tersi doğru görüp keçi

çobanına ulaşmış. Nasıl olduysa nineyi gidip bulmuş.

-Yumru yumru yumağımı bana ver nineciğim- diye bağırmış.

Nine ona iş buyurmuş. Kız şifalı bitkiler yerine çer çöp toplamış, mindek yerine süpürge

bağlamış. Munçada nineyi süpürgelerken hızla vurup her yerini morartmış çürütmüş. Nine ona

yumağıyla birlikte hediye olarak bir kurt sürüsü, bir tilki sürüsü, bir ayı sürüsü vermiş. Gözünün

şaşılığını üstüne dilini de peltek yapmış. Kız dönerken şarkı söylüyormuş.

-Yumyu yumyu yumak

Obuy ninede imiş

Obuy ninenin sandığı

Varlık ile doluymuş

Biy süyü kuyt aldım

Biy süyü ayım vay

Biy süyü tilki ile

Ben de oldum şimdi bay

Evine geri dönüp annesi ile kucaklaşırken kurtlar, ayılar, tilkiler onları yiyip bitirmişler

denir.

103

[XIII] İHTİYAR ODUNCU

Çok çok eskiden bir nine ile bir dede yaşarmış. Dede bütün yıl için yazdan çok fazla

odun hazırlıyormuş. Nine ise yemek yapıp dedeyi bekler dururmuş.

Yine odunları hazırlama vakti gelmiş. Günlerden bir gün dede oduna gitmiş. Ormanda

odun kesiyorken bir iğne bulup almış, iğneyi arabasının dibine atmış. Odun kesip yükleyince

geri dönmüş. Dönünce nineye iğne bulduğunu ve onu arabaya koyduğunu söylemiş. Baksalar ki

iğne yok. Nine demiş: “Ey ihtiyar, ihtiyar onu arabanın dibine koymazlar, göğse iliklerler.”

demiş. Dede “Doğru, ikinci sefer öyle yaparım” deyip, yemeğini yedikten sonra ormana gitmiş.

Bu defa odunu yüklemeyi bitirince bir balta bulmuş almış da gömleğini yırta yırta göğsüne

yerleştirmiş. Dönünce karısı dedeyi azarlayarak: “Ey ihtiyar, ihtiyar baltayı göğse sokmazlar,

onu bele kıstırırlar” demiş. İhtiyar “Bundan sonra bir daha bulursam belime kıstırırım” demiş.

İkinci gün dede yine ormana gitmiş. Bu sefer dedenin yanına bir enik çıkagelmiş. Odunu

bitirip yükleyince dede eniği inlete inlete beline kıstırmış da evine dönmüş. Nine dedenin beline

kıstırdığı eniği görünce: “Ey ihtiyar, ihtiyar hiç eniği bele kıstırırlar mı, onu kuçu kuçu gel, kuçu

kuçu gel diye çağırıp getirmek gerek” demiş. Adam bu sefer de “Tamam, bir dahaki sefere öyle

yaparım” demiş.

Yeniden oduna gidince odunları yükleyip geri gelirken dede iki kurda rastlamış. Dede

kurtları gel kuçu kuçu, gel kuçu kuçu diye çağırmaya başlamış. Kurtlar korkup ormana doğru

kaçmışlar. Geri döndüğünde olancasını nineye anlatmış. Nine de akıl vermiş: “O kurtları

sessizce gidip vurup yere yığarlar” demiş. Dede bu sefer de “Tamam, başka zaman senin

dediğin gibi yaparım” deyip yemek yiyip tekrar ormana gitmiş. Gittiğinde iki kocakarıya

rastlamış. Onlar orak biçiyor uğraşıp güneş batmadan işleri bitirmeye çabalarlarmış. İhtiyar

aniden giderek ikisine de vurup onları yere sermiş, onlarla kavga etmiş, kadınlar ağlayıp

kalmışlar. Geri dönünce ihtiyar bütün olanları yemeden içmeden anlatıvermiş. Nine kocakarılara

acımış. “Eh ihtiyar, ihtiyar öyle vurup yıkılır mı hiç, Allah kuvvet versin deyip geçip gidilir.”

demiş. Dede ninenin bu sözlerini kulağına küpe etmiş. İkinci kez odundan dönerken, yanan

buğday destelerinin dumanını görünce, Allah kuvvet versin diye seslenip geçip gitmiş. Dönünce

nineye hepsini anlatmış. Nine: “Ey ihtiyar, ihtiyar, otlar yanınca Allah kuvvet versin diye

bağrılmaz, gidip su serpip söndürülür” demiş. Dede bu defa da “Peki öyle yaparım” deyip nineyi

teselli etmiş. Bundan sonra oduna gittiğinde değirmenin yanında kurusun diye yayılmış

buğdayları görmüş. Gidip yaygıda bir tane kuru buğday kalmayana kadar su serpmeye başlamış,

sonra yoluna devam etmiş. Döndüğünde bütün olanları yemeden içmeden nineye anlatmış.

104

“Ey ihtiyar, ihtiyar öyle ona su serpilmez, kurumuş mu kurumamış mı diye alıp bakılır”.

Dede yine de: “Tamam bir dahakine öyle yaparım” diyerek nineyle anlaşmışlar. Dede odunları

taşımayı bitirince pazara gitmiş. Pazarda gündöndü(çekirdek) satılan yere gelmiş. O zaman

dedenin aklına ninenin sözleri gelmiş: “Kurumuş mu kurumamış mı” deyip çekirdekleri alıp

cebine doldurmuş. Pazardan, nineye kuru çekirdek alıp dönmüş.

En sonunda pazara gidip kuru çekirdeği getirip karısına yedirmişti.

[XIV] KİM GÜÇLÜ

Çok eskiden bir adamcağız yaşarmış. Onun şalvarının cebi küçükmüş, ancak elli hıyar

sığarmış.

Dede bir gün şalvarının ceplerine elli hıyar doldurup koşarken ayağı kaymış. Elli hıyar

elli tarafa saçılmış.

Adam durmuş da:

-Buz! Sen çok mu güçlüsün? Demiş.

Buz ona:

-Yok baba. Ben güçlü değilim. Beni güneş eritir. O benden daha güçlü, diye cevap

vermiş.

Adam başını kaldırıp güneşe bakmış da:

-Güneş! Sen güçlü müsün? Diye sormuş.

Güneş ona:

-Yok ben güçlü değilim. Bulut benden güçlü. O beni kaplar, demiş.

Dede buluta bakıp:

-Bulut, bulut! Sen güçlü müsün? diye sormuş.

Bulut ona:

-Hayır, ben güçlü değilim, ben yere yağmur olup yağarım, demiş.

Adam yağmura:

-Yağmur, yağmur! Sen güçlü müsün? demiş.

Yağmur ona:

-Yok, ben güçlü değilim. Beni yer soğurur. Diye cevap vermiş.

Adam ayağının altına bakıp yere şöyle demiş:

-Yer! Sen çok mu güçlüsün?

Yer ona:

-Yok ben güçlü değilim. Beni bitkiler deşip çıkar. Onlar benden daha güçlü, demiş.

Adam yerin üstünde duran bitkilere:

105

-Bitki, bitki! Sen çok mu güçlüsün? demiş

Bitki ona:

-Yok baba. Ben güçlü değilim benim başımı öküzler yer, demiş.

Adam öküze gitmiş de:

-Öküz! Sen çok mu güçlüsün? diye sormuş.

Öküz ona:

-Ben güçlü değilim, benim boynumu bıçak keser, demiş.

Adam bıçağa:

-Bıçak! Sen çok mu güçlüsün? diye sormuş.

Bıçak:

-Ben güçlü değilim. Beni kına tıkarlar, demiş.

Adam kına:

-Kın! Sen çok mu güçlüsün?

Kın:

-Yok, ben güçlü değilim. Beni sıçan kemirir, demiş.

Adam sıçana:

-Sıçan, sen neden güçlüsün? demiş.

Sıçan adama:

-Yok ben güçlü değilim. Beni kedi yakalayıp yer, demiş.

Adam kediye:

-Sen neden güçlüsün? diye sormuş. Kedi adama şöylece cevaplamış:

-Güçlüyüm de güçlüyüm,

Güçlü atanın çocuğuyum,

Kuzinenin başı sarayım,

Pencereden bakarım.

Boranı dert etmeden

Mırıl- mırıl uyuklarım.

[XV] CADI KOCAKARI

Çok eskiden bir cadı kadın varmış. O güçlü kuvvetli kişilerin ruhunu alıp korku salarak

yaşarmış. Özellikle de çoluk çocuğa, delikanlıya yalnız rastlasa acımazmış.

Bir zaman gece eğlencesinden sonra delikanlılar oturmuş yıldız sayıyorlarmış,

mezarlıktan mavimsi bir ışık çıkıp bunların yanına doğru uçup gelmeye başlamış. Onların

106

etrafına yerleşmeye başlamasın mı… Bunların kimisi korkmuş, kimisi sevinmiş, bazıları da

yakalayıp incelemeye çalışmışlar.

Arısaq yedi yıldızdan oluşmuştur. O kendi etrafında yedi kere dönse tan ağarınca Cadı

yok olurmuş. Böyle olunca ömür boyu insanoğullarını şaşırtarak yaşarmış bu korkunç Cadı

Kadın.

Şimdi yaşamın güzelliğini, insanların da birbiriyle dost oluşunu da görünce Cadı çok

kederli düşünceye dalmış. Gençler değil hatta çocuklar bile Cadı Kadın’ın bilmediği mucizeleri

bilirler, kitap okurlar, göz görmedik, kulak duymadık tılsımlı arabalar düşünürlermiş. Şimdi sen

git de korkut onları.

Düşünüp düşünüp ben de onlarla dost olayım demiş. Bugün insanlara benim de bir

faydam dokunabilir demiş. O günden başlayıp onların yolunu kısaltmaya yolculara sadece güzel

olayları hatırlatmaya çalışmış.

Kötü düşüncelilerin düşüncesini değiştiremediğinde, o kişiye uzaktan gözetler ve

kötülüklerini engellemeye çalışırmış. Cadının kendi işlerini dört isimle anarmış: Huzur,

karmaşa, fırtına, sukunet.

Niçin huzur? Çünkü insan gönlü serinlerse(soğursa) veya insan üzülürse Cadı ona bütün

gücüyle sıcaklık üfler, kaygısını dağıtmaya çalışır.

E böyle yüce gönüllü Cadı’ya niçin sonra karmaşa ismi söylenmiş? E e e cin fikirli, kötü

kalpli kişilerin işlerini bulandırmak için olsa gerek. Bunun için bu kötülerin başka insanlara

yapacakları itlikleri kendilerine geri döndürür.

Fırtına. Yağmur veya kar yağmadan önce fırtına kopar. Yağmurdan ve kardan sonra

dünya arınır. Fırtına kuşları getirir, kuşları gönderir. İşte bunda cadının da payı var imiş,

öfkelendiği seyrek olurmuş. E onun işinin sessizlik payı ne? Cadı ömründe savaş dövüşü de

gördüğünden bunu da duymuş. Buna göre sessizlikle güreşmeyi kendine amaç edinmiş.

İşte böyle cadı kadın gündüz gece yemeden içmeden hizmet etmiş, insanlara merhamet

gösterirmiş.

Ben gözlerimle gördüm bu kocakarıyı. Çok koştum ardından ama yaşım altmışa ulaşsa

da ben ona ulaşamadım.teşekkürler Cadı Kadın’a! Bizi hürmetinden çıkarma, hoşçakal Cadı

bize barışı gönder.

[XVI] SİMURG İLE GÜZEL KIZ

Çok çok eskiden üvey annenin elinde büyümüş güzel bir kız varmış. O öyle güzel öyle

zarif büyümüştü ki. Büyüyüp yetişkin olunca kendi annesini düşünmeye başlamış, onu çok

107

özleyip garipsemiş(içlenmiş, özlem duymuş), ona annesi hakkında hiç kimse hiçbir şey

söylememiş.

O kimseyi bulamayınca ırmağa sormayı denemiş. Açık(sakin) sessiz bir gecede, babası

ile üvey annesi uyuyunca, su ağacını-bakracını omzuna alıp suya gitmiş. Yar başında durup

ırmağa yalvarmış : “Ne olur, söyle gümüş ırmağım, anneciğim nerde? Yüreğimi sarı hasret

kapladı gönlümün sitemine tahammül edemiyorum, canımın heyecanını bastıramıyorum.”

demişti. Birkaç defa ısrarla sorunca şırıldayıp akan Gümüşhanım konuşur gibi: “Üzülme

güzelim, sakin ol, sen bu güzelliğinle yaşa yaşa. Hoşçakal, güzel kız” deyip akmaya devam

etmiş. Kızın yüreği biraz sakinleşir gibi olmuş.

Az gitmiş uz gitmiş, özlemi arttıkça artıyormuş, annesini özlemiş kaderine razı değilmiş.

İkinci sefer gece yarısı olunca, ay ışığında suya gelmiş. Bu defa güzelceğize aydan birisi bakıyor

gibi gelmiş. Belki benim annemdir diye düşünmüş kız: “Sen benim annemi tanıyor musun yoksa

sen benim annemi? Ne olur kollarını uzatsana işte benim ellerim” deyip ellerini aya doğru uzatıp

hıçkıra hıçkıra ağlamış. “Beni hasretimden öldürme, beni de onun yanına al Aybatur” deyip

yalvarmış. Dolunay güzelin dileğini kabul etmiş. Göz açıp kapayıncaya kadar bu güzel zarif,

halsiz kızcağızı ay yukarı(yanına) almış.

Tan atmış. E evde kız yok. Babası, arkadaşı, üvey annesi yok oluşunu(kayboluşunu)

tartışmışlar. Arayıp bulamayınca belki geri gelir diye beklemeye başlamışlar. Kız dönmemiş.

Gündüz güneşten gece aydan sormuşlar. Ama cevap vermemişler. Aya bir dert peyda oldu, belki

kızı ay almıştır, diye karar vermişler.

Arkadaşı gece yarısı tam kızın durduğu yerde durunca bir ses duyulmuş: “Ey dostum,

benim yanıma gelmek istersen Simurg’a seslen, o seni bana getirir.” demiş. Bu Simurg denen

kuşa rastlamak için geceler boyu uyumayıp gece boyunca dolaşmış.

Bir gece boyunca o ırmak kenarının başında hafifçe uykuya dalıp gitmiş. Düşünde

Simurg ile karşılaşmış, derdini anlatmış. Simurg da ikna olmuş ve demiş ki. “Ey âdemoğlu sen

kırk toygar yakalayıp o kuşların kırk damla kanını al, kırk göğüs, kırk yüreği kurutup al.

Kırkıncı toygarın yüreğini kuruturken ben oraya geleceğim, sen beni bekle.”

Öyle yapıp anlaştıkları üzere kurutup bütün işleri bitirmiş. Simurg gelmiş. Yiğit çaputtan

dikilmiş üç çuval(torba) tutuyormuş, onların birisinde kırk damla kan, ikincisinde kırk göğüs ve

üçüncüsünde kırk yürek, varmış.

Simurg: “Şartım şudur: Uçarken sağa bakarsam bir damla kan yuttur, sola bakarsam bir

göğüs kaptır, yukarı bakarsam bir yürek ver. Haydi şimdi atla sırtıma” demiş. Yiğit atlayınca

Simurg’a binip dediklerini tastamam yerine getirmiş. Simurg otuz dokuz gün iyi uçmuş, şimdi

kırkıncı gün çok dikkatli ol, beni helak etme” demiş.

108

Uçarken sola baksa yiğit yanılıp göğüs yerine kan yutturup göndermiş, sağa baksa göğüs

tutturmuş, o an bitki düşen Simurg yukarı bakınca şaşırmış yiğit kırkıncı yüreği yutturamamış,

aşağı düşürmüş. Simurg iki kanadını da yorulmaya başlamış. Simurg: “Sonuncu sınavda aptalca

bir iş yaptın, şimdi gitmemiz mümkün değil, helak olacağız” demiş. Onlar helak olup aya

varamamışlar.

Elinde su ağacı olan kız daha da dertlenmiş. Hikayemin kuyruğu koptu. Kendim gittim

bir yana hikayem gitti misafirliğe, ayda yaşayan güzel kıza git de”:

Su ağaçlı, sopalı bir kız binmiş aylara

Bugün burda başcağızlarım yarın nerelerde?

[XVII] GÜPGÜZEL

Çok eskiden bütün halk aynı inançta birleşip yaşar, birlikte çalışmazlarmış.

Herkes(halklar) kendi kendine hayatını sürdürürmüş. Yaşamak, hayatta kalmak için

çabalarlarmış. Kadınlara hiçbir üstünlük verilmemiş erkekler ise efendi oluvermiş. Kadın kız

erkeğini çiğneyip söz söyleyemezmiş, erkeğe, ailesine köle olup yaşamış. Zamanın birinde

köyün insanları meclise gelmiş(toplanmışlar). Onların arasında kucağında küçük bir oğlu olan

bir kadın varmış. O mecliste erkeğinden önce söz alıp konuşmuş. Erkeğinden önce konuştuğu

için bütün erkekler, kadınlar ve kızlar onu çocuğu ile kovmaya karar vermişler. Yazın en sıcak

gününde insan ayağı değmemiş(ıssız) çöllere hiçbir şeysiz(cascavlak) fırlatıp atmışlar. Bu kadın

çocuğuyla birlikte yorulmuş, acı çekmiş, acıkıp susamış, susuzluktan ölmüş. Hiçbir yerde su

yokmuş, bırak azığı ağza atılacak bir ot bile bulamamış.

Zavallı çocuğu çok acı çekmiş, ölecek duruma gelmiş. Bu çocuğu ne yapıp edip

kurtarmalıyım diye düşünmeye başlamış ana yüreği. Çocuğunu çöle bırakıp kendisi su aramaya

gitmiş. Su bulamamış, yorulmuş, çocuğundan da uzaklaşmış. Ağlaya ağlaya yürürken çocuğu

bıraktığı yere gelmiş. Bir de ne görsün, gözlerine inanamamış: çocuk döne döne uyuyormuş.

Çocuğunun iki ayağının dibinde şırıldayan iki pınar çıkmaya başlamış. bu ırmakların birisi kıble

tarafına ikincisi kuzeye doğru yol almış. Annesi o kadar çok sevinmiş ki sevincinden

sabredemeyip oğluna seslenmiş: “Ey oğlum, oğulcuğum” görüyor musun Allah’ım bize su

verdi. Canı veren Allah rızkını da verir. Bu yüzden artık ölmeyeceğiz oğulcuğum. Zavallı sabi

annesinin coşup sevinmesine bile uyanmamış, öylece uyuyormuş. Annesi aynı kaynaktan çıkan

bu iki ırmağa İfrat ve İlfat diye isim koymuş. Kendisi de bu iki ırmağın başında yaşamaya

başlamış.

İlfat ve İfrat ırmakları temiz, saf, gümüş sulu ırmaklar olup uzun uzun yola çıkmışlar.

İnsanlar onlara bakıp gıpta edip kıvanç duymuşlar. Aka aka bu ırmakların üzerinde bazı küçük

109

gölcükler oluşturmuşlar. Bu güzel ırmak bazı yerlerinde soğuk olsa da yeşil uzun saçlarını

savurup güle güle söyleşirken bazı yerlerinde durgunlaşırmış.

İlfat ile İfrat göğüslerinin bir yerinde ince kamışlar bir yerinde güzel nilüferler yetiştirip

canlıları kendine hayran bırakıp yoldan geçenleri sevindirip uçsuz bucaksız ölçülmesi imkansız

yollar aldılar.

[XVIII] BÜYÜLÜ MÜZİK

Çok eskiden kara bir ormanın içinde bir dedeyle nine yaşarmış. Yiyecek yemekleri,

giyecek giysileri yokmuş.

Böyle yaşayıp giderlerken onların bir oğulları olmuş. Ayda büyüyeceğini günde, yılda

büyüyeceğini ayda büyüyüp bu çocuk çok batur ve güçlü bir delikanlı olarak yetişmiş. Yaşlanan

ana babasına bakmaya başlamış. Avlanmaya gidip avlandıklarının derisini ekmek ve tuzla değiş

tokuş edip getirirmiş. Onlar böyle yaşayıp gündüzü geceye bağlamışlar.

Böyle yaşayıp giderlerken ülkeye büyük bir bela gelmiş. Komşu padişah savaş açmış.

Ona hiç kimse karşı çıkamamış. Padişahlığın en soylu en güçlü yiğitleri baş eğmişler.

İşte bu yüzden bizim yiğide de askerlik yolu görünmüş. Gitmeden önce babası onu

yanına çağırarak ona bir kuray vermiş.

-Düşman askerleri yaklaşmaya başlarsa işte bu kurayı üflersin, demiş.

Düşmanın askerleri bölük bölük gelmeye başlamış. O vakit yiğit kurayını üflemeye

başlamış. Onun sesini duyan düşman askeri duraklamış. Bu kurayın müziğinde halkın ah u zarı

ve anavatanın güzellikleri varmış. Bu büyülü müzik askerin önünde gelen düşman padişahının

yüreğine saplanmış. O askerlerini geri çekip dönmeye mecbur kalmış. Bu durumu gören padişah

çok sevinmiş. Yiğidi de anne babasını da kendi yanına aldırmış. Onlar ömürlerinin sonuna kadar

padişahın sarayında güzel bir hayat sürmüşler.

[XIX] “R” HARFİ

Bir kadıncağızın üç kızı varmış lakin onların hiçbirisi r harfini söyleyemezmiş. Bu

yüzden bu kızlara kimse dünür göndermezmiş. Bir zaman uzak bir köyden görücü gelmiş. Kadın

kızlarına: “Sakın konuşmayın sesiniz soluğunuz çıkmasın” demiş de butkayı ocağa koyup

komşularına ekmek aramaya gitmiş. Butka kaynayıp pişmeye başlayınca büyük kız : “Butka

tıkıy mıkıy pişiyoy” demiş. İkincisi: “Tıkıydasın ne olacak” diye üsteleyince küçük kız

tahammül edemeyip: “Annem size ne dedi, ne olursa olsun sadece oturacaksınız” demişti.

Örtünün altındaki dünürler bu haberi duyunca hemen çıkıp gitmişler.

110

[XX] BURUN

Zile adlı kızın burnu yüzünde küçük ve güzel duruyormuş. Ahretleri onu övüp:

- Ne kadar mütevazı, sevimli bir kızsın. Burnun ne güzel kalkık da değil sarkık da

değil, demişler.

Zile ayna karşısına geçip kendine, özellikle de burnuna beğenerek bakakalmış ve

dayanamayıp kendini öven şarkılar söylemiş. Zile şarkıyı söyledikçe burnu yukarı kalkmaya

başlamış. ahretleri onu görünce:

- Abov, burnun ne kadar çirkinleşmiş, yukarı sıvazlanmış gibi, demişler. Zile

burnuna bastırıp kontrol etmiş, onun değiştiğini hiç hissetmemiş.

- Evvelki(her zamanki) burnum, kızlar bana şaka yapıyorlar(benle dalga geçiyorlar)”

diye düşünmüş o. İyice keyfi kaçmış. O an onun burnu düşüvermiş. Ahretleri daha da şaşırıp:

- Şuraya bakın Zile’nin burnu düşmüş, demişler. Kızcağız burnunu bulup kontrol etmiş,

fakat değişikliği fark etmemiş. Ondan sonra: “Benim burnum sağlam değil, anlaşılan(belli

oldu)” deyip hemen doktora gitmiş. Doktor Zile’nin burnunu muayene edip ona iki tavsiyede

bulunmuş.

- Ahretlerin överlerse övünme, keyfini kaçıracak sözler söylerlerse kalbini bozma.

Zile o günden itibaren doktorun tavsiyelerini tutmuş. Onun burnu ile eski güzel ezgisi

kalmış geriye.

[XXI] KURT NİÇİN AYA BAKIP ULUR

Bundan çok yıllar önce sık kara bir ormanda zengin Bürebay yaşarmış. O çok iyi kalpli,

cömert, kibar imiş. Ormandaki bütün canlılarla dostça yaşarmış, güzel şarkı söylermiş Bürebay.

Meydana çıkıp şarkı söylemeye başlasa ormandaki bütün canlılar, kurt kuş toplanıp onun

ahenkli şarkılarını dinlermiş, çıt çıkmazmış. Yalnız şarkı bitince hepsi coşkuyla el çırpıp

Bürebay’ı öve öve bitiremezlermiş.

- Ah, ne ses deyip şakıyormuş kuşlar da. Bürebay’ı hepsi de över, takdir edermiş.

Yalnızca Tilkibike sessizce oturuyormuş. Hilekârlığının üzerine bir de kıskanç imiş. Bürebay’ın

şöhretine dayanamazmış. “Ne yaparsam bunu alt edebilirim. Eğer ben de bunu yapamazsam

benim adım Tilkibike olmasın(değil)” deyip gür kuyruğunu pat pat yere vurmuş. Gece gündüz

fesatlık düşünüp kafa patlatmış. Böyle düşünüp dururken nihayet bir hile bulmuş.

İnsanın aklını başından alan, sevimli, bol güneşli bir yaz günü imiş. Bürebay oturmuş

beğendiği şarkıları tekrarlayıp yeni şarkılara çalışıyormuş. Dereler çağlayıp akarken nasıl şarkı

söylemezsin?

111

Birden sinsice, yalandan gülümseyerek ağaçların arasından Tilkibike çıkagelmiş.

Ağzından girip burnundan çıkıp Bürebay’a yaltaklanıp zorla iki elini uzattırıp tokalaşmışlar.

- Bürebay herkes senin ne kadar güzel şarkı söylediğini biliyor, ben de seni çok

beğeniyorum. Sesin öyle güçlü, öyle ahenkli ki. Bu haberi Ay kızı da işitmiş. “Bürebay’ın bir

defa bana hitaben şarkı söylediğini duysam tekrar geleceğim(yere inerim), diye söylemiş.

Tilkibike böyle demiş de orman içlerinde yok olmuş. Temiz kalpli Bürebay inanıvermiş. O gün

de akşam olmuş(güneş dağın ardında kaybolmuş). Gökte tek başına duran Ay kızı o gece

Bürebay’a pek dertli, hüzünlü görünüyor gibi gelmiş. O meydanın ortasına çıkıp Ay’a yönelip

en güzel en ahenkli şarkısını uzun uzun göndermiş. Tan atıncaya kadar ahengini ve duruşunu

bozmadan durmaksızın şarkı söylese de ayakta durmaktan hiç yorulamamış. Ay kızı yere inmeyi

düşünmemiş bile. Bürebay: “Benim bu şarkılarım Ay kızının hoşuna gitmedi, yarın başka

söylerim” deyip kendini sakinleştirmiş. O günden itibaren yaz demeyip kış demeyip Ay kızına

bağışlayarak şarkılarını söylemiş. E Ay kızı bir türlü inmemiş. Günlerden bir gün bulutlar onu

kaplamış görünmemiş de Bürebay, hasretinden ne yapacağını bilememiş, ormanı bir aşağı bir

yukarı dolaşmış, bir yere sığamamış. Tilkibike hilesinin tutacağına sevinip ağaç arkasından

sezdirmeden gözetliyormuş onu. Böyle(sürekli) şarkı söylemekten Bürebay’ın sesi tamamen

kesilmiş. Tilkibike buna çok memnun olmuş. Bir gün gelip Bürebay’a:

- Bak hele, senin sesin artık bitmiş. Sesini Ay aldı.

Bürebay ulumayı bırakıp:

- Şimdi ne yapabilirim? Sesimi nasıl geri isteyeceğiz?

- Ey. Kuyruğum ey tüylerim, yolunu öğret! Kuyruğunu kucaklayıp kulağına koyup

kendi kendine dinlemeye koyulmuştu Tilki.

- Tamam oldu, demiş. Bana tılsımlı kuyruğum böyle söylüyor: İşte o günden

başlayıp bütün şarkılarını söyle böylece sesin geri gelir, demiş de Tilkibike kendi yoluna devam

etmiş. Bürebay inanmış. Bütün hepsini daha da şevkle söylemiş. Gün geçtikçe şarkı söyledikçe

sesi bitmiş. Söz de yok ezgi de yok. Tilki yeniden gelmiş.

- Canım kardeşim, haydi bir günü bayram geçirelim(felekten bir gün çalalım).

Senin epeydir orman halkı için şarkı söylediğin yok. Onlar seni pek özledi, deyip pohpohlamış.

Bürebay sevinip kabul etmiş.

O gün bütün canlılar meydana toplanıp sabırsızlanarak Bürebay’ın şarkı söylemesini

bekliyorlarmış. Ortaya çıkıp şarkılarını söylemiş Bürebay. Yalnız ne tuhaf! Önceki ahenk

yerine, çirkin, kanı donduran ulur gibi bir ses çıkıyormuş. Şaşırıp kalmış canlılar. Korkmaya

başlamışlar. Birer birer usulca meydanı terk etmişler. İlk önce Tilkibike sıvışmış. Bürebay

kendince şarkılarını bitirince etrafına bakınmış hiç kimse yokmuş. Övgü sözleri duyulmamış. O

112

canlıların peşinden koşup gitmiş. Kimin yanına gidip söze başlasa ses çıkarmadan başlarını eğip

yere bakıp geçiyorlarmış. Zaman geçmiş Bürebay’la karşılaşmamak için yollarını uzatmışlar.

Bürebay olanlara öfkelenmiş.

Böyle olunca(sonunda) acımasız karakterli bir caniye dönüşmüş. Yalnız yine de

kendisinin en iyi şarkıcı olduğunu düşünüp gece yarısı olunca Ay kızını çağırıp bitmez şarkısını

söylermiş. Orman yürek titreten, özlem dolu bir sesle dolmuş.

[XXII] ÖRDEKLER NİÇİN İNSANA YAKINLAŞMIŞ(EHLİLEŞMİŞ)

Çok eskiden ördekler yalnızca kırda yaşarmış. Kamışlı güzel gölleri beğenip kendilerine

mesken tutmuşlar, yavrulamışlar, buradan sıcak ülkelere gitmişler.

Bahar gelince güneş ışınları ısınıp kar eriyip bitince kır ördekleri doğdukları yerleri

özleyip geri dönerlermiş. Uzun yaz boyunca doyasıya yüzüp çimip uçup gönüllerince

dinleniyorlardı. Yavrularına yüzmeyi, uçmayı öğretiyorlar, uzun yola hazırlıyorlardı. Güz gelip

ağaçların yaprakları dökülünce küme küme toplanıp sohbete başlarlar. Hamarat, dur durak

bilmeden çalışan kır ördekleri uzun yola çıkarken tembelliği hiç tahammül edilmeyecek bir iş

olarak görürlermiş.

Şimdi yine bereketli bahar gelmiş. Göl buzdan kurtulmuş. Sararmış kamışların arasından

yenileri burunlarını çıkarmışlar. Kurbağalar şarkı yarışına başlamışlar. Bir gün yorgun, bitkin

düşmüş bir ördek sürüsü göle inmiş. Doğdukları yere döndüklerine çok sevinmişler. Çığlık atıp

gülüşmüş söyleşmişler. Birbirlerini geçme yarışması yapan kurbağalar bir süre durup

dinlemişler(beklemişler). Eski tanışlarını görüp bayramlarına devam etmişler.

Kurbağalar bir tarafta:

Vak vak vak

Güzeldir şu memleketim

Vak vakvak!

diye vaklıyorlarmış.

Ördekler kendilerine:

Vırak vırak vırak vırak

Hep yüzmek gerek


Ne kadar çok özledik


deyip eğleniyorlarmış.

113

Bir kurbağa ördekleri pek sevmiş. İyice yanlarına gelip şarkılarını dinleyip dost olmak

düşüncesindeymiş. Ördekler başta kurbağayı gagalayıp korkutmuşlar. Fakat gitmeyince şaşırıp

ona alışmaya başlamışlar.

Ana ördeğin yavruları çıkmış. İşte o sırada kurbağa onlara dostluğunu göstermeye

uğraşmış. Leziz leziz sinekleri böcekleri tutup(yakalayıp) küçük dostlarına ikram etmiş. Onlar

kurbağanın ikramına o kadar alıştılar ki yiyecek aramak için yüzmeye üşenip artık sabahtan

akşama kadar yuvadan çıkmaz oldular. Ana babasının o kadar zorla çekip çıkarmasını,

azarlamasını da duymazdan gelirmiş bu yavrular. Yüzmeyi öğrenseler bile uçmayı

öğrenememişler. Sürekli yuvada yatıp semirip sonunda ağırlaştılar. Kanatlarını doğru

çırpamıyorlarmış.

Çok leziz bu yemek

Çok leziz bu yemek

diyerek kurbağayı övüp getirip yedireceklerini bekleyip sadece yatarlarmış. Sonunda “bu

yemek” deyip söylemeye bile üşenmeye başlamışlar “vak vak” diyerek söylüyorlarmış.

Sonunda güz gelmiş. Kır ördekleri ılık taraflara gitmek için toparlanıyorlarmış. Baba

ördek ile ana ördek ne yapacaklarını bilemeyip peşpeşe(erkenden) gelmişler, yavrularına uçmayı

öğretmişler. Civcivler anlayamamışlar, ana babalarını da tanımamışlar. Anne ve baba ne

yapacaklarını bilemediklerinden bir kümeye katılıp uçup gideceklermiş.

Ördek yavruları için yalnız kalmak daha rahat olacakmış. Yalnız rahatları o kadar uzun

sürmüyormuş, göçmen kuşların biri gelip biri gidiyormuş. Hepsi de aynı sözü söylüyormuş:

Uçalım, uçalım!

Soğuktan kaçalım!

Turnalar:

Duralım, duralım!

Çok fazla durmayalım!

deyip çabucak yem yiyip karınlarını doyurup uçup gitmişler.

Kır kazları:

Girintili çıkıntılı(oya gibi)

Yurdum, sağ ol

Dönüyoruz, dönüyoruz.

diye tıslamışlar kazlar.

Vak vak vak

Ördekler kızarak.

deyip ördekler uyku arasında homurdanarak azarlamışlar onları.

114

Kurbağa etrafına bakıp dostlarını aramış. Kurbağalar vücutları üşüyüp katılaştığı gün

tamamen suyun dibine dalarlarmış.

Ördekler onu beklemişler de beklemişler telaştan ölmüşler. Uçmak için uğraşıp

didinmişler. Nerede o vücudu kaldırmaya yetecek güç! Peşpeşe dizilip ırmağın kenarına

çıkmışlar. Acıkmış ördekler karı eşeleyip aranmışlar, karınları doymamış. Ak karı yara yara

yalpalaya yalpalaya peşpeşe gitmişler. Meydanı geçip bir köye ulaşmışlar.

Baksalar ki kapı önünde bir grup ak, kara ürkek kuşlar gezinerek yerden yem yiyorlar.

Aç ördekler yeme yumulmuşlar. Tavukların sahibi tavuklarını kontrol etmeye çıkınca yeme

yumulmuş yiyen yabancı kuşları görünce şaşırıp kalmış. Biraz daha yem eklemiş. Ördekler onu

da yiyip bitirmişler. Bitirdikten sonra yanyana sıralanıp yatıp uyumuşlar. Tavukların sahibi

onlara da bir yuva(kümes) yapıp içine koymuş.

Bundan beridir ördekler insanla yaşamaya başlamış, denir.

[XXIII] NİÇİN KARASİNEKLE SİVRİSİNEK BİR ARADA YAŞAMAZ

Çok çok eski zamanın birinde yaşlı bir adamın evinde bir Karasinekle bir Sivrisinek

yaşarlarmış. Onlar iyi dost olmuşlar. Karasinek vızıldayıp Sivrisinek zırıldayıp dolaşırlarmış.

Bir vakit bunlar iddiaya girişmişler.

- Ey, Sivrisinek, söyle, sen sen mi daha zararlısın ben mi daha zararlıyım? Diye

vızıldamış Karasinek.

- Sen sz-zap-zararlı szap-zararlı, diye zırıldamış Sivrisinek.

- En, tat-t-t-lısı ne-e-dir? diye sormuş Karasinek.

- Çiç-ç-ek ç-çayı, çiç-ç-ek ç-çayı demiş Sivrisinek.

- Şekersiz-z-z day-y-yanamam, şekersiz-z-z day-y-yanamam demiş Karasinek.

Bunlar çekişmişler, çekişmişler yenişememişler. Dedeye soracak olmuşlar. Dede

uyukluyormuş. Dede ağzı açık horluyormuş. Karasinek dedeyi uyandırmak için vız-vız-vız

diyerek tepesinde dolanıyormuş. Sadece bıyığını oynatmış. Uyanmamış. Karasinek onun ağzına

bile girip çıkmış.

Sivrisinek zırıldayıp bir o yana bir bu yana uçmuş. Dedenin alnına konup kan emmeye

başlamış. Dede sıçradıktan sonra Sivrisineği kovalamaya başlamış, Karasinek sobanın arkasına

kaçmış. Sivrisinek zar zor kurtulmuş. Ondan sonra gece olunca, karanlık çöker çökmez

Karasinek dostunun halini öğrenmeye gitmiş.

- Z-zararlı, z-zararlı, diye nispet yaparak uçuyormuş. Karasinek ses çıkarmamış, yerine

saklanmış, e insan, Sivrisineğin sesini duyunca onu yakalamış.

115

[XXIV] NİYE TİLKİ HİLEKÂR OLMUŞ

Çok çok eskiden kara ormanda komik yürüyüşlü bir tilki yaşarmış. Bu tilki çok güzelmiş.

Ormandaki bütün canlılar onun güzelliğine hayranmış hatta saygı gösterirlermiş. Tilki, yavaş

yavaş buna kendini fazlaca kaptırıp gururlanmış, havalanmaya başlamış. Orman sahibi ayı da

ondan hoşlanırmış.

Bir zaman tilki ormanda dolanırken Ayı ile karşılaşmış. Elinde birkaç parça balık da

varmış. Tilki ona iltifat ederek şöyle demiş:

- Ey, ayı ağabeyciğim

Hayırlı günler babacığım

Nerelerdeydin bu gün

Yoksa çok mu ağır yükün

Tilkinin son sözlerine ayı sinirlenmiş. Balık tutamamış olmasına gülüyorlar diye

düşünüp yan yan bakmış. Tilkiye selam bile vermemiş. Tilki buna şaşırmış:

- Ne oldu sana bugün?

Yoksa çok mu ağır yükün

Niye değişti yüzün?

diye sorular yağdırmış. Ayı ise hiçbir şey söylemeden yoluna devam etmiş. Tilkinin başından

kaynar sular dökülmüş, tilki çığrığından çıkmış ama dişlerini sıkıp beklemiş. Bu zamana kadar

kimse ona böyle davranmamış. Tilki iyice sinirlenmiş.

Tilki ayıdan öç almaya karar vermiş. Düşünmüş de düşünmüş fakat işin içinden

çıkamamış. Ahretliği saksağana akıl danışmaya gitmiş. Saksağan da ona:

- Ayıya her zaman dikkat et

Ona iyi bir hile gerek

demiş.

Tilki hile sözünün ne olduğunu bilmiyormuş. Gördüklerine şaşırıp kalmış. Saksağan da

sonunda onu ikna etmiş. Bunlar birleşip tuzak kurmaya koyulmuşlar. Ayının evinin önüne ip

germeyi kararlaştırmışlar. İki dost, ayının ipe takılıp yığılıp düşeceğini gözlerinin önüne getirip

rahatlayarak gülmeye başlamışlar. Gülmeye doyunca gece buluşmak için sözleşerek ayrılmışlar.

Elbette bunları sincabın dinleyeceğini akıllarına bile getirmemişler.

Gece olmuş. İki dost buluşup ayının evine doğru yola koyulmuşlar. İpi uzatmışlar ve

sessizce oradan ayrılmışlar.

Sabahleyin tilki gürültüye uyanmış. Koşarak çıkmış gittiğinde ne görsün bütün orman

ayı hakkında konuşuyormuş. Zavallıcık ipe takılıp düşünce ayağını incitmiş. Bundan beri ayağı

kıvrık tabanlı olup kalmış. Tilki herkesle birlikte bağırıyor gibi yapmış.

116

Ne olmuşmuş ona?

Varmış mı şimdi suya?

Çıkmış mı koca dağa?

Nasıl da düşmüş yere?

Halini biliyorum şimdi,

Gidip göreceğim şimdi,

demiş.

Hayvanlar onu ayıya ispiyonlamayacaklarını söyleyince, tilki için için sevinerek gitmiş.

Eğer öğrenirseler çok ceza vereceklerini biliyormuş. Çünkü ayı ormanın en ulusu, en hürmetlisi

imiş.

Bu işin ortaya çıkmaması tilkiye tuhaf gelmeye başlamış. Bu sefer kendisi bir hile

düşünmüş. Ahretliği saksağana koşmuş. Sessizce konuşmuşlar da bunlar ayıyı takip etmişler.

Ayı nehir kenarında balık tutuyormuş. Saksağan ayıya gidip:

- Şakımış da şakımış, ayı ağabeyciğim,

Bu sıcak günde gününüz nasıl geçiyor

Nehir kenarında dinlenecek yer az

Sivrisinek sürüsü çok

Büyümedi mi artık senin oğlan

Balığa gitmiyor mu böyle

diyerek onu aşağılamış. Ayı epeyce balık tutmuş, bir iki kez daha yakalayıp öyle dönerim

diyerek bekliyormuş. Diğerleri aralarında sohbet ederken tilki balıkları çalmış. Bunu toygar

görmüş. Kargaya gidip yemeden içmeden anlatıvermiş. Karga büyük bir toplantı yapmaya karar

vermiş. Herkes meydanda toplanınca karga şöyle söyleyerek söze başlamış:

İyi günler, cemaat

Büyükler ve küçükler

Hepinize selam

Gelerek iyi ettiniz

Fakat kötü haber bekleyiniz

Tilkiyi kontrol ettik

Biraz uyaracağız

Kim onunla ilgili bir şey biliyor

Size sormaya geldik.

117

Topluluktan uğultu yükselmiş. Tilkinin öne çıkmasını istemişler. Hepsi dedikoduları

duymuşlar. Bin kere duymaktansa bir kez görmek daha hayırlıdır. Sincap ile toygar her şeyi

anlatmışlar. Şaşırmışlar. Tilki apışıp kalmış.

Karga ona:

- Sana kim öğretti? diye sormuş.

- Hile, hile, demiş duyulmayacak gibi.

- Sana kim yardım etti?

- Hile, hi-hile.

- Kimle beraber yaptın?

- Hi-hile, hi-hile.

- Senin varlığın bir hile! demiş karga sinirlenerek. Saksağana söz vermişler. O

anlatmış: şimdi tilkiyi övse kendini ele verecek. Bütün ayıbı ona yükleyip kenara çekilmiş. Tilki

ona yalvarıp yardım bekleyerek bakıyormuş:

- Tilki abla konuşmuyorsun

Utanıyor musun?

Sahtekarlığı öğretip

Çok mu inandın bana.

Tilki iyice büzüşmüş. O bunu beklemiyormuş.

- Hile-hile-hi-hile diye kendi kendine homurdanıyormuş. Toygar ona bakıp önce

öterek gülmüş. Tilkiye hilekâr lakabı yapışıp kalmış. Saksağanı da tilkiyi de kovmuşlar. Bundan

böyle saksağan canlılara yaranmaya çalışıp avcı gelirken şıkırık şıkırık diye seslenirmiş de ne

yapsa yaranamazmış. Karga da sevinip:

- Dünya hile ile dolmasın

Saksağan gibi dostun olmasın

demiş.

[XXV] NİÇİN KIRLANGICIN KUYRUĞU ÇATALLI, YILAN KAN İÇMEZ,

SİVRİSİNEK DİŞSİZ

Eskiden ormanda sivrisinek ile yılan iyi dostmuşlar. Sivrisinek kanın tatlılığı konusunda

dostuna övünmüş. Yılan sivrisineğe söylemiş: “Bana şimdi dünyadaki bütün canlıların kanını

emip getir, tattır. Özellikle de insanınkini tatmak istiyorum.” Sivrisinek hemen gidip insanın

kanını emip yılanın yanına uçup gidecekken rastladığı kırlangıç sivrisineğin dişlerini

yutunca(soğur-) avurtladığı kan dökülmüş, dişsiz kalınca “yem yem” diye söylemiş. Yılan

118

kırlangıca öfkelenip onun kuyruğunu kopartmış. Bunun için kırlangıcın kuyruğu iki çatallı olup

kalmış.

[XXVI] TİLKİ VE TAVŞAN

Bir tilki yaşarmış. Onun çok güzel çok görkemli bir oturağı varmış. O onunla övünüp

dururmuş. Bir gün bunun oturağı kırılmış. Üzülmüş de üzülmüş. Yanına tavşan gelmiş.

- Ne oldu, üzüntülüsün, diye sormuş.

- Oturağım kırıldı baksana.

Tavşan tilkinin oturağını onarırım diye övünmüş. Sağını solunu itelemiş, kakalamış.

Tilki sevinmiş, tavşana teşekkür etmiş, ona hürmet etmeyi düşünmüş. Oturağa oturtmuş. Çok

itibar göstermiş. Onu uğurlayıp içeri girmiş. Of, deyip sevinip gidip oturağına oturduğuna oturak

sağa sola sallanıp parçalanıp düşmüş. Tilki, zavallıcık sersemleyip uzun süre yatmış. Sonra

kalkıp can havliyle tavşanın arkasından çıkmış. Böylece tavşana yetişmiş. O zamandan beri

tavşana kini varmış. Ne yapsın işte o düştüğü sırada kuyruğu yamulup kırılmış, bu yüzden

sürünürmüş. Bu nedenle tilki tavşandan nefret eder ne zaman görse kovalamaya başlarmış.

[XXVII] FİLİN BURNU NİYE UZUN OLMUŞ

Çok çok eskiden bir fil ile bir tilki yaşarmış. Filin oğlu, tilkinin de kızı varmış. Onlar da

anaları gibi dostlarmış. Her zaman birlikte oynarlarmış. Bir gün tilki fili misafirliğe çağırmış. Fil

evden çıkmadan oğlunu iyice tembihlemiş:

- Sakın evden çıkmayasın yoksa kaybolursun, demiş.

Lakin fil oğul dinlememiş, annesinin arkasından o da çıkıp gitmiş. O tilkilerin

penceresinden bakmayı düşünmüş, lakin boyu yetmemiş. Bu yüzden kapı aralığına gelip

gözetlemeye başlamış. o an tilki kalkıp kapıyı kapatmış. Filin oğlunun burnu kapıya sıkışmış

fakat annesi duyar diye korkudan bağıramamış. Azar azar çekerek burnunu kurtarmak istemiş.

Çekince çıkarmayı bırak yerinden bile oynatamamış, burnu uzadıkça uzamış. Annesi eve

dönmek için kapıyı açtığında şaşırıp kalmış. Oğlu karşısında dikilmiş duruyor. Yalnız burnu

eskisi gibi güzel değilmiş. Annesini görür görmez yalvarmaya başlamış.

- Anneciğim, burnumu düzelt, eskisi gibi güzel olsun, demiş.

- Hayır oğlum. Olan olmuş düzelmez. Senin burnun olduğu gibi böyle uzun ve

çirkin kalacak çünkü sen annenin sözünü dinlemedin.

Bundan böyle fillerin burunları uzun olarak kalmış.

[XXVIII] TAVŞANLARIN KUYRUĞU NİYE KISA OLMUŞ

119

Çok çok eskiden bir nineyle dede yaşarmış. Onların biricik Hilekâr isimli bir oğulları

varmış. Arazileri çok azmış, buğdayları da kışı geçirmeye yetmezmiş.

Bir yıl düşünmüşler taşınmışlar da tarlalarına nohut ekmişler. O çok iyi olmuş. Hasat

toplama günleri de yakınlaşırmış. Ancak nohutu günler geçtikçe birileri çiğniyormuş. Onu

gözetlemeye Hilekâr’ı göndermişler.

Gece olmuş. Hilekâr’ın uykusu gelmeye başlamış. Hilekâr uyuklamamak için tabanını

yarmış yarasına tuz serpmiş.

Gece yarısı bir turna sürüsü inmiş. Onlar nohutları yemeye başlamışlar. Hilekâr gizlice

gelip birisini yakalayıvermiş. Yalnız turna ona göre daha güçlü çıkmış. Hilekârı da havalandırıp

gitmiş. Bir sazlık tarafına gelince fırlatıp atmış onu. Oğlan boynuna kadar sazlığa batmış.

Bataklıktan kurtulamadığına kahrolmuş, başına bir tavşan gelip oturmuş. Hilekâra da tam bu

lazımmış. Tavşanı kuyruğundan yakalamış. Ödü kopan tavşan oğlanı sürükleyerek çıkarmış da

onu zıplata zıplata koşmaya başlamış. O an Hilekâr büyük bir tümseğe çarpınca tavşanın

kuyruğu kopmuş. Bu olanlardan sonra tavşanları kuyruğu böyle kısalıp kalmış.

[XXIX] TAVŞAN NİYE KISA KUYRUKLU

Çok çok eskiden bir tavşan yaşarmış. Tavşanın kuyruğu akıl almaz güzellikteymiş. Onun

kuyruğuna herkes imrenirmiş fakat kıskanırmış da çünkü sincabın kuyruğu tamam değilmiş. O

düşünüp bir hile bulmuş. Günlerden bir gün sincap tavşana gelmiş de:

- Komşucuğum, bana kuyruğunu versene. Misafirliğe gideceğim, bu halime gülerler,

demiş.

Tavşan kuyruğunu verip yollamış. Sincap kuyruğu kapar kapmaz ağacın tepesine

kaçmış. Bundan sonra sincaplar ağacın tepesinde yaşamaya başlamışlar.

Tavşan sincabı beklemiş de beklemiş. Bir zaman sonra tavşanda yeniden kısacık bir

kuyruğu büyümüş.

Tavşan sincabı yere düşürsün diye ağaç kabuklarını kemiriyormuş. Sincap inip kaçmasın

diye dikkatle bakmaktan gözleri şaşılaşmış, dinleyip durmaktan kulakları uzamış.

[XXX] GÜNEŞLİ GÜNDE ÇAPAKLAR NİÇİN ZIPLAR

Çok çok eskiden ayna gibi yusyuvarlak bir gölde bir sualtı padişahlığı varmış. Büyük

büyük dağlar, sık ormanlar arkasından güneş ışıldayarak çıkınca çıkan güneşe göl de gülücük

gönderirmiş. Güneş hüzünlenip dağın arkasına saklanınca, batınca göle olan hasretinden

gözlerini yumarmış. Dostunun sabahki gülümseyerek selamlamasını sabırsızlıkla beklermiş.

Gölde gece boyu dingin sularında yüzen balıkların konuşmalarını dinlemiş. Aylar geçmiş, yıllar

120

geçmiş. Göl sakin, sessiz yaşıyormuş. Onu sert rüzgarlar bile rahatsız etmemiş, mülayim,

şevkatli, cömertmiş o. Onun bir şeye canı sıkılmış: koynunda yaşayan surtan balıklarının başı

boşluğundan hoşlanmıyormuş, acımasızlıklarını kabul edemiyormuş. Yutkunup tahammül

etmiş.

Surtanlar padişahlıkta kimseyle anlaşamazlarmış. Dişlerinin geçtiği yerde dişleriyle

kuyruklarını soktukları yerde kuyruklarıyla karşı çıkanları öldürmüşler. Bütün padişahlık onların

önünde tir tir titrermiş. İşte bu padişahlıkta hamarat, sabırlı, tahammüllü çapaklar yaşarmış.

Onlar surtanlarla uzlaşmayı istemeyip mücadelenin yollarını aramışlar.

Günlerden bir gün çapaklar bir araya toplanmış neşe içinde gülüp eğleniyorlarmış.

Surtanlar var diye saklanmakla olmuyor. Küçük çapakçıkların doğum günlerini kutlayıp yeni

gömlekler giydirme vakti gelmişmiş.

O gün soğukmuş. Güneşin ışıkları gölün dibine kadar inip binbir renkli ışıklarıyla

eğleniyormuş, her can sahibinin yeni gününü kutlamış. Böyle mutlu bir sabah yaşamışlar.

Çapaklar güneş ışıklarının en çok düştüğü en güzel en parlak yere toplanmışlar. En lezzetli

bitkilerin bolca bulunduğu bir sofra hazırlamışlar. İlk önce her yıl olduğu gibi yarışlar olmuş,

çapakçıklar sıralanıp yüzmede ustalıklarını sergilemişler, çömmüşler, surtanlardan nasıl

kurtulanacağını öğrendiklerini de göstermişler. Büyükler pek memnun olup her birisine büyük

yüzgeçli, pullu, zarif giysiler giydirmişler. Bayram o kadar hoş geçiyormuş hatta gölün üstü

zaman zaman dalgalanmış. Selamlaşmadan sonra yemek vakti gelmiş. O an nöbetçi çapağın

“Surtanlar geliyor” diyen acı sesi duyulmuş. Nöbetçi önce kendisi güreşe atılıp surtanlar

tarafından saf dışı edilmiş. Büyük çapaklar yavrularını saklayıp emsalsiz bir güreşe atılmışlar.

Fakat hilekâr surtanlar geçip ortaya girip çapakçıkları torbalara koyup gitmişler.

İşte bundan sonra çapaklar daha fazla tahammül edememişler. Göldeki bütün canlıları

ayaklanmaya çağırmışlar.

- Bizim yavrularımızı surtanlar alıp kaçtı. Yarın sizinkileri de aynı şey bekliyor. Daha ne kadar

biz böyle yaşayabiliriz? Haydiyin, hep beraber surtan padişahlığını yok edelim. Gölümüzde

rahat, mutlu yaşayalım. Dilediğimizce oynayalım, sularında yüzelim, deyip herkese haber

ulaştırmışlar. Çapakların bu haberini gittikleri her yerde işiten kara sırtlı surtanlar haberi

padişahlarına ulaştırmışlar. Padişah öfkeden dişlerini gıcırdatıyordu. Surtan askerlerini

çağırtıvermiş de:

- Ey siz, çapaklarla ilgili ne karar çıkaracağız? Onlar bizi yok etmeyi istiyorlarmış. Ha ha

ha! Surtan padişahı bütün dişlerini gıcırdatıp ağzı bir karış açık durmadan gülüyormuş.

121

- Ölüm, ölüm, ölüm!, diye bir ağızdan bağırmış askerleri. Kurbağa ulaştığı yere kurbağa,

salyangoz ulaştığı salyangoz, yengeç ulaştığı yere yengeç gönderip su altında yaşayan bütün can

sahiplerini tehdit etmişler.

- Her kim gelmezse, o en büyük surtanın kursağına inecek!

Yüzeni yüzüp, kayanı kayıp, yuvarlananı yuvarlanıp anlaştıkları zamana gelmişler.

Kumluğun bir yanında surtanlar, bir yanında da başka sakinler (canlılar, yaşayanlar) durmuşlar.

Surtan padişahı gözlerini kızgınca oynatıp, sert bir sesle söze başlamış. Hatta uyuklayan

göl titremiş aynalaşmış yüzeyinde dalgalar oluşmuş. O dibine bakınca şaşırmış. Uykusu kaçmış.

Bütün canlılar mızırdanıyormuş. Dinlemeye başlamış. Geçimsiz surtan padişahı: “Benim emrim

şu: her kim surtanlar hakkında kötü söz söylerse, hata eder, onu idam bekler. Kim olursa olsun o

uzun uzun konuşmaya niyetliymiş.

Surtan padişahı sözünü söylemeyi bitrememiş, bütün canlılar atılınca öfkeli bir mücadele

başlamış. Olanları gözetleyip duran göl de sessiz kalmamış, dalgalanıp, öfkeyle haykırmış.

Surtan padişahının gözleri beyazlaşmış, ağzını iyice açarak, dişlerini göstermiş. Mümkün olsa

hepsini çiğneyip yutacakmış. Asker surtanlar da geri çekilmeye başlamış. En önce

kaplumbağalar saldırmış. Surtanların onlara ömür boyu dişi geçmeyecek. Surtan padişahı

kendini öyle korkak gibi göstermek istemediğinden bir kampumbağaya saldıracak olmuş.

Gözünde şimşekler çakmış. Dişleri çatır çutur edip kıvrılmış. Onu görünce diğer surtanlar da

birer birer hücum etmeye başlamışlar. Gölün altı üstüne gelip bulanmış. Adaletsiz savaş birbirini

kurmaya dönüşmüş. Su altı padişahlığındaki hemgame gece boyu sürmüş. Göl öfkeyle uluyup

güçlü dalgalarını kıyısına vurup tepinmiş, bağırmış. Surtanları dalgalarına dolayıp birer birer

kıyıya fırlatıp atmış. Dağın arkasından gülümseyen güneş çıkageldiğinde gölün kükreyip

karışmasını, kabına sığamayıp dövünmesini görünce şaşırıp kalmış.

- Yok ederim, kurtulurum, soysuz surtanlar, yettiniz!, deyip göl büyük dalgalarını

peşpeşe kıyıya vuruyormuş. Güneş fazla düşünmeden dostuna yardıma başlamış. Dalgaların

üstüne çıkan surtanları birer birer süngü gibi ışınlarını fırlatıp saplamış. Böylece surtanlar

yenilmiş, sadece bir tanesi kamışların arasına saklanmışmış.

Hala göllerde yaşayan surtanlar varsa işte o saklanan surtandan üreyegelmiştir. Yalnız

artık onlar sakinleşmişler ama gölün kralı değillermiş. Kamışların, bitkilerin arasıda gizlenerek

yaşasalar da önceki nefretleri içlerine düşünce yerlerinde duramayıp saldırır herhangi bir balığı

tepelerlermiş.

Göl sakinleşip, kıyısındaki adaletsiz karşılaşmada helak olan bütün can sahiplerinin

gövdeleriyle kaplanmış. Güneşte kuruyup gitmişler, ufacık kum tanelerine dönüşmüşler.

122

Dalganın kanadına, güneşin süngüsüne takılmış surtanlar daha da ileri düşüp daha da büyük

taşlara dönüşmüşler. E çapaklar da bundan sonra üreyip gitmişler, türlü nehirlere, göllere

dağılmışlar. Güneşin yardımını hiç unutmamışlar. Ayaz günlerde mavi enginlerde güneş

gülümsedikçe sıçrayıp sıçrayıp güneşe selam verirler, güneşin ışıklarında yıkanıp, gümüş

pullarla kaplanırlarmış.

[XXXI] İŞ BULUNDU

Çok çok eskiden canlılar bir yurt sahibine giderler de:

- Ağa, bize iş ver!, demişler. Çünkü onları boş gezmek sıkmış, imiş.

- E siz ne iş yapmayı bilirsiniz?, diye sorunca adam.

- Ben saban sürerim, yük taşırım, demiş at.

- Ben süt veririm, demiş sığır.

- Ben yün veririm, demiş koyun.

Tavuk da:

- Ben yumurtlarım.

- Tamam, ben sizi işe alıyorum, demiş ağa.

- Bundan sonra sabahları bizi kim uyandıracak, diye sormuş canlılar.

Horoz:

- Ben uyandırırım, diye ötmüş.

O günden beri bu canlılar insanlara yararlı olmaya başlamış.

[XXXII] AKBOZAT

Çok çok eskiden bir Cadı Kadın yaşarmış. Onun tılsımlı bir kartalı varmış.

O tılsımlı kuşa bütün ülke imrenirmiş. Çünkü o ne işleri becermemiş de, neler yapmamış

ki?

Zenginler, tüccarlar Cadı Nine’ye pek çok akçe, altın takdim edip tılsımlı kuşu kendileri

satın almayı düşünürlermiş. Lakin Cadı Nine onu hiç kimseye vermezmiş.

Komşu ülkede Sultan adında bir han yaşarmış. O bu tılsımlı kartal hakkında

duyduklarından sonra baturlarına o kartalı alıp getirmelerini emretmiş. Bir batur Cadı Nine’yi

yakalayınca öldürmek üzereyken şu kartalını versen, rahat yaşarsın, demiş. Cadı Nine o an bile

kartalı vermek istememiş. O, tılsımlı kuşu bir tulpara çevirmiş. O tulpar Akbozat olmuş.

Bizim batur da, Cadı Nine kartalı havaya yollamıştır diye düşünmüş. Kayada oturan

yabani bir kartalı birden saldırıp öldürmüş. Batur bu kartalları öldürdükçe onlar iyice azalmışlar.

123

E Akbozat – kartal gibi uçup insanlara geri dönmüş. Akbozat’a benzeyen atlar çok

şimdilerde. Bu kartal Akbozat’ın tohumlarıdır onlar.

[XXXIII] AYININ PATAĞI NİYE AĞLAMAKTAN VAZGEÇMİŞ

Ormanın birinde pek inatçı, ağlak bir ayı patağı yaşarmış. Kimin bir iş yaptığını görse

ağlayarak onu istermiş. Ağacın tepesinde fıstık kırıcı bir Sincap görse ben de ağaca çıkıp fıstık

kıracağım diye üç gün üç gece ağlarmış. Annesi yatırıp yuvarlamış kurumuş bir ağaç dalına

oturutup Sincaptan fıstık isteyip eline verince duraklamış. Şarkı söyleyip zıplayarak yürüyen

Tavşan kızcağızı görünce ben de öyle zıplayıp şarkı söylemek istiyorum diye böğürmüş.

- O-v-v-v sekeyim, şarkı söyleyeyim niye ben ağlıyorum, onun gibi şarkı

söyleyemiyorum, o-v-v-v...

- Oğulcuğum, sakinleş de öyle şarkı söyle bak hele senin sesin onunkinden daha güzel.

Gel hele gel. Sıçramandan ondan da yüksek. Gel bebeğim seni sıçratarak yürüteceğim. Top bile

senin gibi sıçrayamaz, deyip annesi onu öğütleyip övünce o güçlükle sakinleşmiş.

Ayı yavrusu Saksağan’ın şakıyıp uçtuğunu görünce, yine nice gün duraksamaksızın

bağrınmış.

- O-v-v-v ben de uçmak istiyorum, uçmak istiyorum.

Annesinin o kadar öğütlemesine, nazlamasına yola gelmiyor. Ayı yavrusunun sesine hiç

kimse uyuyamıyor. Herkesin canına tak demiş. Kuşlar toplanıp durumu konuşmuşlar, büyük

tüylerden kanat yapıp, Ayı yavrusunu giydirip, dağın tepesine çıkarıp, uçurmuşlar.

Ayı yavrusu en başta güle güle rahatça uçuyormuş. Yaşadığı ormanı birkaç defa

dolaşmış. Annesine el sallayıp selamlamış. Uçtukça uçası geliyormuş. Acıkmış. İneyim dese de

bir türlü inememiş. Bağırarak ağlıyormuş. Ormanın huzuru iyice kaçmış. Ona bağırarak

inmesini öğretmeye çalışmışlar. Kendi sesinden kimsenin sesini duyamıyor öylece uçmaya

devam ediyormuş ayı patağı.

Birdenbire ortaya dağ kartalı çıkagelmiş. Ayı yavrusunu tutup yakalamış. Nasıl inmesi

gerektiğini öğretmiş. Ayı yavrusu sevinip ağlamayı kesmiş. Yere iner inmez kanatlarını çıkarıp

hımbıl hımbıl annesini yanına koşmuş. O günden sonra arsızlıktan ağlamaktan vazgeçmiş.

[XXXIV] AÇ AYI, TİLKİ, YİĞİT

Eski zamanda yiğidin biri ormana varır. Orada aç bir ayıya rastlar. Ayı yiğidi tutup

yiyecek olur. Tam yiyeyim dediğinde bir Tilki çıkar gelir. Ayı yiğidi tehdit edip: “Seni

yememeye karar verdim, Tilkiyi yiyeceğim” der.

Tilki yiğide:

124

- Ne yapıyorsun? der.

Ayı yiğidin kulağına: “Odun olacağım diye söyle de beni arabaya devir. Ben orada

ölmüş gibi yatacağım. Tilki durumu öğrenmek için yanıma gelir. O zaman ben onu yakalayıp

yerim”, demiş.

- Odun almaya geldim, demiş yiğit. Ayıyı arabaya itip yıkmış. Tilki yiğide

- Odunu arabaya doldurunca halatla da bağlamak gerek. Bağlayalım, demiş. Ayı: “Doğru

söylüyorsun” der gibi olmuş. Yiğit ayıyı dolaya dolaya bağlamış.

- Dolayıp bağladıktan ağaçla burarlar odunu, demiş Tilki.

Yiğit burmuş. Ayı bağırmış, kımıldayamamış. Tilki arabaya sımsıkı bağlanış dolanmış

Ayının baş ucuna gelip:

- Öyle, bütün ormanı yönetip, vahşice bize gün göstermedin. Şimdi yattın mı koca bir kütük

gibi!, diye gülmüş.

Ayı bağıra bağıra oracıkta ölmüş.

Ayının yerine aslan hayvanların kralı olmuşmuş.

[XXXV] TİLKİ YAVRUSU

Çok çok eskiden kara ormanda yavruları ile birlikte bir Tilki yaşarmış. O yavrularına pek

düşkünmüş, her gün onları kuş eti ile beslermiş. Lakin küçük oğlu çok asiymiş. O bir gün annesi

görmeden çıkıp gitmiş. Tilki yavrusu oynaya oynaya nehir kenarına gelince şaşırıp kalmış:

Annesinin avlanıp getirdiği kuşlar nehirde yüzüp dolanıyorlar baksana! Gözleri faltaşı gibi

açılmış, üstelik acıktığını hissetmiş. Oysaki tilki yavrusu onları yakalamayı ne çok istermiş.

Lakin suya patisini sokup da alabilse: Kuşları böyle yakalamanın mümkün olmayacağını

anlamış. Hile kurmaya girişmiş. Bu yüzden yarın kıyısına gelip tatlı bir dille kuşları çağırmaya

başlamış. Diğerleri de şaşırıp kalmışlar: “Niye çağırıyor ki?” diye düşünmüşler. Fakat yara

gelince tilkiyi tanıyıp geri yüzmüşler. O an yakınlarda bir yerde çalı hışırdamış. Dönüp

baktıklarında bir de ne görsün: Kurt!

Kurt tilkinin etrafında bir kere dolanıp kuyruğunu savura savura tilkinin yanına gelmiş.

Demiş ki: “Ey Tilki! Ben dünden beri bir şey yemedim. Kendi ayağınla geldin. Durum böyle

olunca, sen benden kaçamazsın. O an tilki yavrusunun aklına annesi gelmiş. Çünkü çok korkunç

bir durumla karşı karşıya kalırlarsa, onu pohpohlamalarını tembihlemiş. “Ben daha çok cılızım

(çelimsizim), diye kandırmış onu Tilki yavrusu, semirince yersin! Bak hele, Kurt efendi, ora-ra-

dan, ta uzaktan bir Karaca geçiyor.” Kurt başını çevirince, gerçekten de... O tilkiyi unutup o

tarafa koşmuş. Gittiğinde, Karaca yerine kuru bir ağaç kütüğü vermiş. Bu durumdan faydalanıp,

evine doğru sıvışmış bizim hilekâr.

125

Bundan sonra Tilki yavruları annelerini dinlerler imiş. Habersizce çıkıp gitmezlermiş,

artık.

E işte, büyüklerin sözünü dinlemek gerek!

[XXXVI] KEDİ NİYE SIÇANI SEVMEZ

Çok çok eskiden bir kediyle sıçan yaşarmış. Kedi evinin kışlık ihtiyaçlarını yazdan

hazırlayıp koyarmış. Sıçan işin bu tarafını hiç düşünmemiş. Bütün bildiği oyun ve eğlence imiş.

Rızkını da bu çevikliği ve muzipliği ile çıkarırmış.

Kış da gelip çatmış. Kedi evinde rahat günler geçirirken, sıçan soğuk evinde üşümüş,

acıkmış. O an Kedinin ondan sıcak, rahat yaşadığını hatırlamış. Bu yüzden Sıçan yalvararak

kedinin kapısına dayanmış. Kedi ona acıyıp sıcak evine almış.

Birlikte yaşayıp giderlerken yeni yıl da yaklaşıyormuş. Tabii ki şimdi bir çam gerekir.

Birlikçe çam aramaya gitmişler. Bir de ne görsünler, ormanın içinde uzun, süslü bir çam ağacı

duruyor.

- Büyük gelmez mi?, diye ikilemde kalmış Kedi.

- Yok tam tersi, ufacık olur şimdi bu, demiş Sıçan.

O çamı alıp eve dönmek için kediyi ikna etmiş. Sıçan yol boyu güle oynaya gitmiş. Kedi

çamı bir başına sürüyerek götürmüş. Eve dönünce çamı eve sığdıramamış. Ne yapsın dibinden

kesmeye mecbur olmuş.

Eve sokunca ağacı süslemeye başlamışlar. Fakat yalandan duymazmış Sıçan. Bir ara

çama doğru bir esinti olmuş, süslü çam boylu boyunca devrilmiş. Bütün süsler bozulmuş.

Kedi buna çok öfkelenmiş. O sıçanı evinden kovup atmış. Onları arasındaki dostluk bu

yüzden bozulmuşmuş işte.

[XXXVII] HİLEKÂR TİLKİ

Çok çok eskiden kapkara ormanda bir Tilkibey başarmış. Hilekâr oluşuna bakılmasın

pek korkakmış bu tilki hatta ayağının altındaki yaprak hışırdasa korkarmış. Lakin o bunu

başkalarına sezdirmemeye çalışırmış.

Yine günlerden bir gün Tilkibey ormanın durumuna bakmak için geziniyormuş. Serin,

soğuk bir gün imiş. Tilkibey dostlarının halini hatırını sorup dolaşırken evinden pek

uzaklaşmamış. O an havada kapkara bulutlar belirip gök gürlemeye başlamış. En çok da

yıldırımdan korkmuş Tilkibey. O tir tir titreyerek tek başına duran bir Köknarın dibine sığınmış.

Bela ayak altındadır dedikleri doğruymuş diye düşünmüş. Öylece düşünüyormuş ki ağaca

yıldırım düşmüş. Yaşlı Köknar kökleriyle beraber yere yığılmış. Ondan sonra Tilkibey

126

birdenbire ortadan kaybolmuş. O ana kadar sarı olan tüyleri korkudan kızıla dönmüş.

Titremesini güçlükle bastırdıktan sonra evine yönelmiş. Yolda rastladığı canlılar:

- Tilkibey, sana ne oldu?, diye soruyormuş.

- Yıldırım düştü tabii ki, onun kızıl rengi sindi diye cevaplamış Tilkibey, kurnazmış yine

de. Hilekâr tilki bu şaşılmaz.

[XXXVIII] KÖPEK İLE KEDİ

Çok çok eskiden ormandaki canlılar, kurt kuş, böcekler geçinemez böylece yaşayıp

giderlermiş. O zamanlar bütün canlılar bir arada yaşarmış. Yıllar yılları kovalamış, üstünden çok

sular geçmiş. Onlar ormanda yaşamaktan pek mutluymuşlar. Günlerden bir gün Kedi ile Köpek

rastlaşmışlar. Onların ikisi de bu ormanda yaşadıkları için kendilerini çok şanslı hissedermiş.

Aslında Kedi’den pek hoşlanmazmış. O dostlarını arayıp arayıp bulamayınca Köpek ile

istemeyerek de olsa arkadaşlık etmeyi düşünmüş. En sonunda onlar birbirlerini misafir etmek

için sözleşmişler.

Beklenen gün geldiğinde Kedi süslenip püslenip köpeğe misafirliğe gelmiş. Köpek onu

sevinçle karşılamış. Kendi hazırladığı izzet ikramla Kediyi ağırlamış. Kedi köpeğe gittiğinde en

iyi şekilde ağırlanmış, sıranın kendine geleceğini düşünüp pek endişelenmiş. Ben köpek gibi

türlü yiyecekleri nereden bulacağım ki diye kara kara düşünmüş. Böyle düşünüp dururken “A-ha

kapan, sıçan yakalarım, Köpeği sıçanla ağırlarım” diye düşünmüş Kedi. O av için tuzak kurup

uyumaya başlamış. Hilekâr sıçanlar bu tuzağı sezip kapana yakalanmadan etrafından

dolanıyorlarmış. Köpeğin Kedi’ye misafir oalcağı gün çabucak gelmiş ama sıçanlar

yakalanmamış.

Köpek sevinçle Kedinin evine gelmiş, tam içeri girecekken kuyruğu tuzağa

yakalanıvermiş. Güçlükle tuzaktan kurtulup, can havliyle kaçıp gitmiş. Bundan sonra Kedi

Köpeğe görünmemeye çalışmış. Köpek bu olayı hiç aklından çıkaramayınca geceler boyu “Av,

av, av” diye sayıklar olmuş. Bundan sonra Köpekle Kedinin dostluğu sonsuza dek bozulmuş.

[XXXIX] HİLEKÂR TİLKİ

Çok çok eskiden bir hilekâr Tilki yaşarmış. Bir vakit o çok acıkmış. Bunun için bir hile

kurmayı düşünmüş. O sırada bir dede at ile balıktan dönüyormuş. Tilki hemen ölmüş gibi yapıp

yola yığılıp yatmış. Dede: “Bu ne güzel tesadüf, hiç yoktan kendime güzel bir kulakçın

diktiririm” diyerek tilkiyi kızağına koyup sevine sevine dönmüş. Hilekâr Tilki kızaktaki

balıkları birer birer yola atıyormuş ve en son da kendi atlamış. Adam evine döner dönmez,

kızağına bile bakmadan evine girip: “Nine, nine, al, bu kuruyup eskimiş kulakçını ateşte yak,

127

ben kendime yenisini diktireceğim” diye söyleyince, nine yanan sobaya kulakçını atacak olmuş.

Dede balıklarla, Tilki’yi getireyim demiş de kızakta balıkların da Tilkinin de yerinde yeller

esiyormuş. O sırada Tilki balıkları toplayıp, ininin önünde balıkları kemirmeye başlamış. O an

onun yanına bir Kurt gelip: “Tilki, tilki, ne yiyorsun?”, diye sormuş. Tilki “Kıtır kıtır

kıtırdamaz” diye cevap vermiş. Kurt: “Bana da ver hele” diye isteyince o: “Bana bile yetmez,

sen kuyruğunu buzda açılan deliğe sokup otur, balıklar kendileri yapışırlar” diyerek yollamış.

Kurt tilkinin sözüne inanıp kuyruğunu buzda açılan deliğe sokup oturmuş. Hatta daha

fazla toplamak için tan ağırana dek oturmuş. Tabii kuyruğu tan ağırana kadar buzda

durduğundan iyice donmuş. Sabahleyin suya gelen kadınlar kızlar kovalarıyla bu kurdu

dövmeye başlamışlar. Kurt oraya buraya asılınca kuyruğunu kurtarmış. Can havliyle koşmuş.

Bir de baksa ki karşısında bir Tilki tıpır tıpır koşarak gelir. Kurt “Aha, sen beni kandıran

Tilkisin, şimdi ben sana gerekeni yapacağım” demiş. Tilki de “Git, budala, seni aldatıp ne

yapayım, demiş, ben değirmenciyim, eğer istersen un veririm, karnını doyurursun...” diyerek

yanına katıp Kurdu bir değirmene götürmüş. Kurdu değirmenin taşına oturtup, çok az un

koymuş, onu da değirmen taşını döndürüvermiş. Taş dönerken Kurda duvara dınk edip (çarpıp)

duvara fırlatıp yapıştırmış. Kurdun dokuz kaburgası kırılınca uzun süre hastalanıp yattı. Karnı

çok acıkmış, ayağa kalkmış. Bir de baksa ki ne görsün, karşısında Tilki koşarak geliyor. Kurt:

“İşte canımı yakan Tilki, şimdi seni yiyeceğim, ne yapıp edip beni değirmende çalışıyorum diye

kandırdın?” deyince Tilki: “Neden ben değirmenci olayım, ben pekala öğretmenim, istersen

senin çocuklarını da okutabilirim” deyip kurdu büyük bir ustalıkla altı delik deşik bir kayığa

bindirmiş. Saf kurt çok sevinip kabul etmiş. “Peki öyleyse ben çocukları getireyim” diye

koşarak dönüp gitmiş. Biraz sonra üç yavrusunu yanında okutmak için getirdi. Tilki ona “Bir

hafta sonra görmeye gelirsin” deyip geri yollamış. Bir hafta sonra geldiğinde yavrularının

kemikleri yerde yatıyormuş, Tilki’nin ise yerinde yeller esiyormuş. Kurt ağlaya ağlaya geri

dönmüş. Bir de baksa ne görsün, bizim Tilki karşıdan koşarak geliyor. Kurt öfkeyle onu tutup

yakalamış, Tilki “Kurt ağabey, ne yapıyorsun, suçsuz bir kişiye saldırıyorsun, yoksa delirdin

mi?” demiş. Kurt da: “Hiç de deli değilim, benim yavrularımı okutacağım diye alıp yiyen

sensin” diye bağırmış. Tilki yine hilekârca sırıtıp “Yok Kurt ağabey, neden öyle bir şey

yapayım, ben çok güzel sepet örücüsüyüm, istersen haydi sana da öğreteyim” demiş. Kurt yine

ona inanıp peşine takılıp gitmiş. Bir zaman sonra yüksek bir dağın başına çıkmışlar. Kurdu

ortaya oturtup Tilki sepeti örmeye başlamış. Kurtsa: “İşte bir maharetim oluyor, vallahi” deyip,

oturmuş öğreniyormuş. Tilki sepetin tepesini de örüp kapatmış. Kurt da içinde kalmış. Tilki o an

sepeti itip dağdan aşağı yollamış, Kurt yuvarlana yuvarlana dağdan düşünceye kadar canı da

çıkmış.

128

Böylece hilekâr Tilki Kurt’tan kurtulmuş.

[XL] KISA KUYRUKLU TAVŞAN

Çok eskiden kuyruksuz canlılar yaşarmış. Bir ara kuyruk dağıtmaya başlamışlar. Kime

nasıl kuyruk gerek, lutf et.

Tavşan bu haberi işitmemiş, çünkü korkak olduğundan tek başına yaşar gidermiş.

Sonradan güzel güzel kuyruk takmış canlıları görünce “Kuyruğu nereden aldınız?” diye sormuş.

Tavşan kendine söylenene yere gittiğinde kuyruk bitmiş imiş. O ağlaya ağlaya kendine kısa bir

kuyruk yapıvermiş. Bundan beridir, tavşanın kuyruğu kısa imiş.

[XLI] ÜÇ DOST

Çok çok eskiden ormandaki meydanda üç dost yaşarmış. Kedi Hanım, Tavşan Hanım,

Sincap Hanım. Onları ormanda “üç dost” olarak anarlarmış. Evdeki işler Kedi Hanım’a,

dışarıdaki işler Sincap Hanım’a, yiyecek-içecek toplamak Tavşan Hanım’a düşmüş. Böyle

yaşayıp giderlerken evlerine bir büyücü nine gelmiş. Nine aniden üç dostu üç tarafa uçurarak

göndermiş. Kedi bir köyün üstüne düşüp ev kedisi oluvermiş.

Tavşan Hanım’la Sincap Hanım’ın uçuracağı sırada güçlü bir rüzgar çıkıp bu ikisini

ormana yollamış imiş. Yalnız ne yazık ki şöyle olmuş: ikisi iki ayrı yere düşmüş. Sincap Hanım

ağacın tepesine, Tavşan Hanım çalının dibine. O günden itibaren Kedi evde, Tavşan yerde,

Sincap ağaç tepesinde yaşıyormuş.

[XLII] YARAMAZ TAVŞAN

Çok çok eskiden Tavşan Hanım ile Tavşan Bey kara ormanın içinde küçücük bir evde

yaşarmış. Onlar pek mutlu yaşarken bir de kızları olmuş. Kızları büyüyünce, ana babası ona bir

gömlek diktirmeye gitmişler ve çok güzel akça bir gömlek getirmişler. Buna Tavşan Hanım da

Tavşancık da pek sevinmiş. Lakin Tavşancık huysuzmuş. Oynarken de uyurken de anne

babasının sözünü dinlemezmiş. Bir gün annesinden kaçıp, Kirpiciğe misafirliğe gitmiş.

Birbirleriyle doyasıya oynayıp çayırlarda yuvarlanmışlar. Çok geçmeden yanlarına bir kurt

çıkagelmiş dişlerini sıkıp göstererek onlara yaklaşmış. Kirpicik hemen yuvarlanıp toplanmış,

Tavşansa korkusundan kastakı kalmış. Kurt onu yakalayıp kara ormana kaçmış. Ana babasını

dinlemeyen Tavşancık, bu yüzden kurdun ağzına yakalanmış.

[XLIII] KURT İLE TAVŞAN

129

Bir ormanda Kurt ile Tavşan yaşarmış. Onlar dostmuşlar ve bulduklarını aralarında eşit

olarak paylaşarak geçinip giderlermiş. Oysa Kurt kendine fazlaca almaya uğraşırmış. Tavşan

bunu sezse de dostunu kızdırmamak için ses çıkarmazmış. Tavşanın çok uzun bir kuyruğu

varmış Kurdun ise kısa. Kurt her zaman dostunun kuyruğuna imreniyormuş. Bunu farkeden

Tavşan bir gün ona:

- Haydi, Kurt dost, kuyrukları değişelim, diye teklif etmiş. Çünkü onun küçücük

gövdesine uzun kuyruk yükmüş. Koşarken ayağına dolanıp tökezletirmiş. Böylece Kurt uzun

kuyruklu Tavşan kısa kuyruklu olmuş. Elbette ormandaki canlılar bunu önce çok yadırgamışlar

sonra sonra alışmaya başlamışlar. Kurt kuyruğu ile izini süpürmüş. Tavşan da sekmeyi ve

koşmayı öğrenmiş. Başkaları bu durumu farketmemiş. Bir vakit Kurt ava gittiğinde kuyruğu

avcının tuzağına yakalanmış.

İşte o an bütün ormanı inletip: “Ah, Tavşan eve dönersin, illa!” diye ulumuş. Bundan

sonra o tavşandan öç almak için her an hazırmış.

[XLIV] KURNAZ TAVŞAN

Çok çok eskiden bir Tavşan yaşarmış. Onun üç yavrusu varmış. Bir gün o ormana

gitmek için hazırlanmış. Ufaklıklarına: “Kapıyı kapayıp bekleyin, dışarı çıkmayın” demiş.

Annesi gidince en küçük Tavşan sıkılmaya başlamış. Ağlayası gelmiş. Yeşil çimenlerin

üstünde koşsam, güneşin ışıklarında eğlensem ya, diye düşünmüş. Ablaları oynayıp yorulup

uykuya dalınca küçük Tavşan kapıyı gizlice açıp evden çıkmış.

Bir iki adım atmasıyla bir Kartalın onu yakalaması bir olmuş ve onu kendi yuvasına

uçurup götürmüş. Küçük yavrularına: “Bebeklerim size tavşan getirdim, yiyin!” deyip tekrar

avlanmak için uçmuş... Tavşan yavrusu hıçkırararak ağlamaya başlamış.

- Niye ağlıyorsun?, diye sormuş Kartal yavrularından biri.

- Siz şimdi beni yerseniz, elbette, demiş yavru Tavşan.

- Tamam, biz sana dokunmayız, diye vaad etmiş ikinci Kartal yavrusu.

Sonra Anne Kartal geri gelmiş.

- Tavşan eti tatlı mıydı?, diye sormuş.

- Anne, biz Tavşan’a dokunmadık, canlı hayvan yiyemeyiz. O evinde dönsün, annesi onu

bekler, demiş üçüncü Kartal yavrusu.

Kartal yavrularının sözünü dinlemiş. Tavşanı evine geri göndermiş.

Yolda ona bir Tilki rastlamış. “A-ha, yakalandın mı?” demiş. Tavşan yavrusu var

gücüyle kaçmaya başlamış. Koşarken gözüne çatallı bir ağaç takılmış. Tavşan yavrusu ağacın

130

ortasından zıplayıp hızla öbür tarafa geçmiş. Tavşanı takip eden Tilki de hiç düşünmeden o

ağacın ortasına sıçramış ama sıkışıp kalmış.

Kendi kurnazlığına kendi hayran kalmış yavru Tavşan. O bunlardan sonra evine sağ

salim geri dönmüş.

[XLV] KUYRUK

Tavşanın kuyruksuz olduğunu hepiniz bilirsiniz. Aynı şekilde korkak olduğunu da. Değil

mi? Peki o kuyrukluyken nasılmış?

Kuyruklu tavşan ormanda geziniyormuş. Az gitmiş uz gitmiş bir Kurtla karşılaşmış. Kurt

tavşanı yakalayayım derken kuyruğunu koparmış. Tavşan kaçmış. Kuyruksuz ağlaya ağlaya

kaçmış. Kurt tavşanın kuyruğunu yiyememiş, öfkelenip, fırlatmış. Saksağan bunu görünce

kuyruğu tümseğin üstüne koyup bağırmış: “Kuyruk satarım, öyle yumuşak, güzel, apak”

diyormuş. Kirpi gelivermiş. O bakmış ve “İnsanları şeyi bana lazım değil” demiş.

O geçip gidince, Saksağan yeniden bağırmış. Tilki duyup gelmiş. Satın almış, üzerine

koyup ölçüp incelemiş. O sırada Kurt çıkagelmiş. Onun kabarık kuyruğu pıtrak otu sarmışmış.

- Kurt ağabey, kuyruğun çok çirkin, onu atıp güzel bir kuyruk taksana ne olur. Kendisi

akça pakça işte yumuşak.

Kurt inanıp, kendininkini çıkarıp, tavşanınkini alıp takmış. Tilki kendininkini çıkarıp

Kurdun kuyruğunu takmış. Tavşan bunları gizlenerek seyrediyormuş. Gelip tilkinin kuyruğunu

evirip çevirip üzerine koyup denemiş, yakışmayınca kendi de şaşırmış o sırada Saksağan

sıçrayarak gelmiş.

- Hem sarı hem yumuşak, tak da yürü, sarı yaprak diye düşünürler. Sana da yakıştı.

Tavşan inanıp Tilkinin kuyruğunu alıp takmış. Eve döndüğünde içeri sokmayıp kovup

çıkarmışlar. Tavşan kuyruğu Saksağana geri götürüp vermiş.

Kendininkini aramış da aramış bulamamış. Eve dönmeye korkmuş. Çalıdan çalıya

zıplayıp Tavşan kendi kuyruğunu arıyormuş. Kurt da tilkiye baskın yapıp peşinden kovalayıp

kuyruğunu saldırıp almış. Ak kuyruk ile başı belaya girmiş. Gece çalmaya gittiğinde kuyruğunu

görünce oradan kovup göndermişler. Tilki de kendi kuyruğunu Saksağandan geri alıp takmış.

Tavşanınkini de hortum rüzgarı uçurup götürmüş.

[XLVI] BATUR TAVŞAN

Çok çok eskiden, keçi komutan, ördek tabur komutanı, turgay onbaşı olduğunda bir batur

Tavşan yaşarmış. Sadece adı değil, o kendisi gerçekten de çok batur olmuş. Çünkü o herkesi

hayran bırakacak baturluklar yaparmış.

131

İşte böyle olmuş. O zamanda bir Tavşan oğlan varmış. Bir gün Taşancık sabah

uykusundan kalkamamış yatıyormuş. Annesi onu bir türlü uyandıramamış. Sonra babasına

söylemiş:

-Bak hele, babası, yavrucuğumuz kalkmıyor, bir de sen bakıp uyandırır mısın?

Babası gidip bir kez seslenmiş, Tavşancık sıçrayıp nasıl oturduğunu bilememiş. Hala

uykusu bitmediğinden gözünü ovalayarak açıp sokağa çıkmış. Sokakta ona eski dostu Kirpi

rastlamış. Kirpi ne zamandır paldır küldür koşarak geliyormuş. Tavşancık:

- Nereye gidiyorsun böyle paldır küldür?, diye sormuş.

- Sincap dostumuz fena hastalanmış, onun durumunu öğrenmeye gidiyorum.

- Ben de seninle geleyim!, demiş Tavşancık.

Onlar beraberce yola düşmüşler. Az gitmişler, uz gitmişler. Bir süre sonra Tilkiye

rastlamışlar. Tilki pek hilekârca gülümseyip, ağzını burnunu yalamış.

- Nereye gidiyorsunuz, güzelcikler, dostlar?, diye sormuş.

- Sincap dostumuz fena hastalanmış, acelemiz var gidiyoruz, demiş bizimkiler ve

yollarına devam etmişler.

Lakin hilekâr Tilki bu durumda bile hile düşünmeyi ihmal etmemiş. O da aceleyle Kurda

koşmuş. Kurt da o sırada zevk ve sefa içinde yatıyormuş. Tilki ona bütün hileyi anlatıvermiş.

Kurda ilginç gelmiş. Birlikte Tavşancıkla Kirpinin arkasına düşmüşler.

Tavşancıkla Kirpi Sincapın evine ulaştık dedikleri sıradı onların peşinden Kurt

çıkagelmiş.

- Bu aceleniz niye, demiş, o.

Bizimkiler hemen kaybolmuşlar. Kurt Tavşanı, Tilki Kirpiyi yiyecek olmuş. Tavşan bir

hile düşünmeye başlamış. Kurt onu yiyeyim dediğinde “Beni yeme, beni yersen ölürsün, midene

otururum veya dişini kırarım. Benim yüreğim taştır” demiş. Kurt da Tilki de bu söze inanmışlar.

Kirpiye atılmışlar. Onu tuttum yakaladım diyene kadar Kirpi iğneli bir yumağa dönüşüvermiş.

Kurdun canı çok yanmış, o Tilki’yi yiyecek olunca. Tilki yeniden bir hile bulmuş.

- Öyleyse, siz bizi yiyin, demiş.

Tavşancık hiç şaşırmamış.

- Tamam, biz sizi yeriz. Sadece bizim bir şartımız var. Buraya uzak değil bir çukur var

oradan sekerek çıkacağız. Kim yenecek olursa o yenileni yer. Kur’a çekişmişler. İlk önce Tilki

ile Kurdun sekmesi gerekiyormuş. Onlar sekeceğiz derken çukurun dibine düşmüşler. Akıllarını

kaybedip çok uzağa yuvarlanmışlar. Diğerlerinin sesi soluğu çıkmayınca, Tavşancıkla Kirpi

sevinmeye başlamışlar, yollarına devam ederken gülüşleri ormanda yankılanıyormuş.

132

Tilki ile Kurt uzun zaman çukurda yatmışlar. Ondan beri onlar bir yuva kuracak olsalar

çukur-kuytu insanların görünmediği yer seçerlermiş.

Göz korkak, kulak yayvan, kol batur. E Tavşancığı o andan sonra batur diye tanırlarmış.

Gözü kulağı korksa da ayak ve kolları baturmuş onun.

[XLVII] YARAMAZ TAVŞAN YAVRUSU

- Anneciğim, oynamaya çıkayım mı?, diye sormuş Tavşanın oğlu.

- Yok, oğlum çıkmayasın, böyle bir günde Kurt ormana avlanmaya çıkmayı sever, demiş

annesi.

- Ay-y anne, Kurttan bir damla bile korkmuyorum ben. Bir iki üç koşarım. Bir iki üç

sıçrarım. Kurt mu bana yetişecek? Çıkayım, çıkayım.

- Oğlum, yavrucuğum benim, Kurt sen düşünene kadar...

Fakat oğlu annesinin sözünü bitirmesi beklemeden koşarak çıkmış.

Güneşli, ılık bir gün. Yemyeşil bitkilerden insanların gözü kamaşmış. Orman da çok

mutluymuş.

Tavşan yavrusu kıkırdayıp güle güle sıçrayarak oynamaya başlamış. O an beklenmedik

bir şekilde birileri onu kıstırıp yakalamış. Tavşan dönüp bakınca ensesinde dişlerini gıcırdatıp

duran Kurdu görmüş.

- Anneciğim! Tavşan yavrusu acıyla bağırıyormuş, bunu kimse farketmemiş.

- Yiyeceğim, yiyeceğim seni, deyip Kurt onun ensesinde tıkırdayarak dansetmeye

başlamış.

- Dur, Kurt Bey. Ben sana aklının gideceği bir şey söyleyeceğim. Ondan sonra yersin

ufaklığı, Kurdun karşısında Tavşan yavrusunun annesi duruyormuş.

Kurda ilginç gelmiş. Tavşan yavrusu da annesinin kahramanca konuşmasına şaşırmış.

- Kurtlar Tavşanları sevmezler. Bunda benim oğlum da, siz de ben de suçlu değiliz!

Lakin bizim size bir kötülüğümüzün de değeceği yok.

Kurt öfkeli gülerek:

- Sözünü kısa tut. Benim seni dinleyemeye vaktim yok.

- Sizin elinizdeki benim oğlum. Çoktandır gördüğüm yoktu. Yaz günü tilkiler dolanırken

alıp gitmişlerdi. Ben size sır vereceğim.

- Nasıl bir sır o? Kurt dikkatle dinlemeye başlamış. Hatta Tavşan yavrusunu tutan

parmaklarını serbest bırakmış.

- Ben sizi koruyacağım. Tilkiler sizi öldürmek istiyor. Onlar çoktan hile kurdu.

133

- Böyle, böyle, Kurt sabırsızlanıp, Tavşanın yanına gelmiş, hatta Tavşan yavrusunun

kolunu bırakmış.

- Tilkiler benim yavrumu avlayıp sizin yolunuza çıkarıp koydular. Yerseniz hemen şimdi

öleceksiniz, diye fısıldayarak söylemiş Tavşan ona.

- Kurt inanır inanmaz Tavşan yavrusuna dönüp bakmış, onun yerinde yeller esiyormuş.

Önüne baksa Tavşan ana oradan kaçıp gitmiş. Kurt az daha hırsından çatlayacakmış. Tavşan

yavrusu da annesine dualar okuya okuya evine geri dönmüş.

[XLVIII] KİBİRLİ TAVŞANIN MACERASI

Çok çok eskiden bir Tavşan yaşarmış. O hem çok kibirli hem de yalancı imiş. Onun

hakkında Ayı, Kurt ile anlaşamazmış, diye bir haber yayılmış. İşte böyle olmuş.

Bir gün ormanda dolaşıp duruyormuş Tavşan. Ağacın tepesindeki balı yiyip doyup aşağı

inmiş bir Ayı ağacın dibinde oturuyormuş. Bal arılarının öfkeleri dinmediğinden gizleniyormuş.

Ayı hımbıl hımbıl kaçıp gitmiş. Tavşanı görünce kalakalmış. Benzi atmış. O ayının kuyruksuz

mu kuyruklu mu, çok mu büyük ya da yavru mu, korkunç mu iyiliksever mi olduğunu bile

anlayamamış. Buna rağmen içi içine sığmamış.

- Ayı benden korkup kaçtı, ayı benden korkup kaçtı! Tabanları yağlayıcerdi. Ayının

ödünü kopardım, diye övünüyormuş.

Bir an gözü hiçbir şey görmeden dönüp gidince Tavşan kalakalmış. Önünde dişlerini

sıkmış bir Ayı duruyor gibi olmuş. İleri çıksa dosdoğru onun ağzından midesine inecek. Tavşan

ayıyı korkutacak olmuş.

- Ayı ağabey, neden yolda duruyorsun? Şimdi seni yerim, deyip ona saldırmış. Toslayıp

kıskıvrak yakalanınca gözünden ateşler fışkırmış, aklını kaybetmiş.

- Korkağa çift, Tavşana hiç görünür, deyip ağacın tepesindeki Saksağan uçup gitmiş.

Tavşan ayılmış. Bir de baksa ki Ayı denilen kurumuş ağaç kütüğü imiş. O gücünü

toplayınca evine geri dönmüş.

- Tavşan ağabeyciğim, niye bu kadar üzgünsün?, diye soranlara

- Niye dertlenmeyeyim, Ayının Ayısıyla göğüs göğüse dayanıp güreştim ben, diye

cevaplamış.

Günler geçmiş. Tavşan kendini övme, aldatma huyundan hiç vazgeçmezmiş.

- Ben hiçbir canlıdan korkmuyorum. Ayının ayısıyla göğüs vurup güreştim!, deyip

köpürüvermiş. O ayıyı önünde değil düşünde bile görmemiş. Başka tavşanları “Ayı uzun

kuyruklu, gövdesi küçücük. Koşmaya başlasa kuyruğuna takılıp düşer de kalkamaz. Bu yüzden

onu yenmesi hiç de zor değil” diye kandırırmış.

134

Günlerden bir gün kara ormanın bütün canlılarına Saksağanlar haber salmış.

- Ayının hali kötü, ayının hali kötü. Herkes onu ziyaret etsin, çareler bulup gelsin!” deyip

ağaçtan ağaca kondukça Tavşanlar toplanıp tartışmışlar. Tavşanlar kozalağı, lahanasını toplayıp

yığmışlar. Kendilerine göre lezzetli şeyleri çantalara doldurmuşlar.

- Peki, kimi göndereceğiz?

- Aramızdaki en baturu, en baturu. Ayının durumunu öğrenmeye gitmek için kim

gönüllü? Hiç kimse ses etmemiş. Anlaşıp kibirliyi göndermeye karar vermişler. Yapacak bir şey

yok, kabul etmiş. Hediyeleri alıp yola çıkmış.

Ayının evi ormandaki uçurumda çalıların arasında imiş.

- Ihım-ıhım. Ayı ağabey müsait mi?, diye seslenmiş Tavşan.

- Müsait, müsait, baş köşeye geçiniz!

Ayının kalın sesi öyle korkunç duyulmuş ki zavallı tavşanın yüreği yarılayazmış.

Armağanları kapıdan Ayıya uzatır uzatmaz arkasına bakmadan evine kaçmış. O Ayının

kendisini görmeden sesinden korkmuş. O günden beri kandırmayı da kibirlenmeyi de unutmuş.

[XLIX] MİSKİN KEDİ(I)

Çok çok eskiden bir kedi yaşarmış. O her gün ya beş ya altı sıçan yakalayıp yermiş.

Sahibi süt verince onu da beğenerek içermiş. Yaşı ilerledikçe Kedi rızkını arama konusunda

zorlanmaya başlamış. Sıçanları kendileri önüme gelmez mi deyip bir gözünü yumarak

uyukluyormuş. Hilekârlık ile oynayıp dolaşan sıçanları pek zekice yakalayıverirmiş.

Bir gün o: “Niye ben yanıma ne zaman bir sıçan gelecek diye bekleyip duruyorum?”,

diye düşünürken, onları çağırıp doğum gününü kutlamaya karar vermiş. Sıçanlar daveti

memnuniyetle kabul etmiş. O gün için hediye, armağan alıp götürmek için yola çıkmışlar.

Kedi onları pek hoş karşılamış. Sıçanlar ev sahibine güzel güzel dileklerde bulunup

hediyelerini armağanlarını takdim etmişler. Kimileri süt kimileri et, kaymak getirmiş. Kedi

hediyeleri görünce: “Bakın hele, benim sevdiğim şeyleri nerden bildiniz?”, diye sevinçle

sormuş. “Çok çok teşekkür ederim, böyle olunca artık sizi yiyemem elbette”, demiş.

İşte o günden beri miskin kedi, sıçanların tatlı dilliğine kanıp kendi meziyetlerini

tamamen unutmuş. Onu gören diğer kediler de sıçan yakalamamaya başlamışlar. Onlar hala bir

gözlerini yumup sıcak ve yumuşak yerlerinde hazır yemek bekleyerek yatarlar.

[L] HİLEKÂR KEDİ

Önceden bir köpekle bir kedi yaşarmış. Onlar birbirleriyle geçinemezmiş. Bir gün kedi

barışmak isteyerek şişşeye süt koyup almış da Köpeğin yuvasına gitmiş. Keyif yapıp

135

uyukluyormuş öteki. Kedi geldiğini duyurmak için dans etmeye başlamış. Köpek onun ayak

sesine uyanınca gidip havlaya havlaya üstüne atılmış. O kediyi dövmeyi düşünmüş.

E ölümden ucuz kurtulmuş kedi geldiği yoldan geri dönüp evine sığınmış.

Gece olmuş. Kedi savaşçı gibi davranıp, köğeğin yuvasına gitmiş.

Köpek ise hala uyuyormuş. Hilekâr Kedi yuvanın önüne kardan büyük bir Ayı yapmış da

onun etrafında dönüp, dans etmeye, miyavlamaya başlamış. Köpek sese uyanmış: “Bu kedi

Ayıyı beni dövdürmek için getirmiştir”, diye düşünmüş de yuvasından çıkıp kaçmış.

E kedi yata yuvarlana gülmüşmüş.

[LI] SIÇAN HİLESİ

Günlerden bir gün beyin evindeki sıçanlar çoğalmaya başlamışlar. Onlar yiyeceklere,

yemeklere zarar vermişler. Ev sahibinin kedisi yokmuş. Şaşıran ev sahibi, komşularının kedisini

getirmiş. O sıçanların artmasını engellemeye çalışmış. Günün birinde sıçanlar toplantı

yapmışlar.

- Görülüyor ki helak olacağız, demiş bir mız mız sıçan.

- Ne yapmalı?

Tam o sırada yanlarına kedi gelivermiş. Gelince miyavlayarak emir vermiş sıçanlara:

Ne olursa olsun hepinizi kırıp geçireceğim. Kaçıp kurtulamazsınız. Bundan sonra ben sizin

peşinize düşmeyeceğim. Acıktığımı bilip, sırayla kendiniz geleceksiniz!

Sıçanlar sırayla miskin kedinin yanına geliyorlarmış. Sıra bizim mızmız sıçana gelmiş. O

kedinin yanına en son varmış, bizimki de elbette:

- Niye sona kaldın?, diye mırıldamış.

- Çünkü beni diğer kedi tutayazdı, diye mızmızlanmış sıçan.

- Beni o kedinin yanına götür, gerekeni yapacağım!, demiş Kedi.

Sıçan onu ayartıp peşine takmış. Az gitmişler, uz gitmişler. Bir süre sonra su dolu bir

kabın yanına gitmişler. Sıçan öyle uzaktan bakıp duruyormuş.

- İşte bu kabın içinde o diğer kötü, demiş sıçan. Gerçekten de kedi kapta kendi gölgesine

görünce... Suya dalmış. Bunu bekleyen sıçan kabın kapağını kapatmış. Böylece kedi suya batıp

ölmüş.

Miskinliğinin kurbanı olmuş bu kedi!

[LII] SARMAN MACERALARI

Eskiden bir nineyle dede yaşarmış. Onların Sarman isimli pek tembel bir kedileri varmış.

Hatta o ensesindeki sıçanları bile yakalamazmış. Sahibi buna çok kızmış ve onu çuvala koyup

136

tuttuğu gibi ormana götürüp bırakmış. Sarman ormanda çok üşümüş. Dolaşırken yün eğiren bir

ninenin oturduğunu görüp:

- Anacığım, beni yanına alsa?, diye sormuş. Nine kabul etmiş. Bir gün bazı açmaya

gittiğinde, Sarıcık çömlekteki sütü oturup içmiş. Nine onu kovup yollamış. Sarıcık günlerden bir

gün ormanın yöneticisi oluvermiş, fakat barışı sağlayamamış. Çok geçmeden onu padişahlıktan

indirmişler ve Ayıyı yönetici seçmişler. Sarıcık tekrar nineye gelmiş.

- Anacığım, öleceğim, yine beraber yaşayalım!, diye yalvarmış.

Nine ona lütfetmiş. Sarıcık nineyi duyar duymaz koşmuş çanağı çömleği yıkamış. Nine

ona patik - eldiven örmüş.

Sarıcık ile nine o zamandan beri mutlu yaşarlarmış.

[LIII] MİSKİN KEDİ (II)

Çok çok eskiden miskin bir kedi yaşarmış. Kedi miskin olduğundan kışlık yiyeceklerini

hazırlamamış. Kış da gelmiş. Kedi düşünmeye başlamış. “Ben bu soğukta aç aç yaşayacağıma

dostlarımı bulayım!

Yolda Tilkiye rastlamış.

- İyi misin, Kedi, nereye gidiyorsun?

Kedi dostlarını aramaya çıktığını söyleyivermiş.

- Ben sana pek iyi dost olurum, demiş Tilki ve Kediyi yanına alıp geri dönmüş. Tilki gün

boyu ava gider, Kedi de, bir hile bulup evde kalırmış. Bir gün Tilki onu yine ava çağırmış. Kedi

bir hile bulamayınca istemeden de olsa gitmiş. Tilki koşup koşup sıçan yakalamış, Kedi ise

sadece bakıyormuş. Eve döndüklerinde Tilki:

- Sen benim dostum değilsin, deyip onu kovmuş.

Kedi yine dost aramaya çıkmış. Gidedururken Kirpiye raastlamış. Kirpiye de durumunu

anlatmış. Kirpi dost olmayı kabul etmiş. Güzelce yaşayıp giderlerken onların yiyecekleri bitmiş.

Kirpi Kediyi ava çağırmış. Kedi uyuklayıp yattığı yerden istemeyerek kalkıp Kirpinin peşinden

gitmiş. Kirpi sıçan yakalamış, Kedi de oturmuş seyrediyor.

Kirpi ona:

- Başka dost ara, demiş.

Kedi gitmiş. Gece olmuş. Ağacın tepesine çıkıp uyuklayayım dese orda bir Baykuş

oturuyormuş.

- Merhaba, Baykuş ablacığım. Yatıya size gelebilir miyim?, demiş Kedi yalvararak.

Baykuş ona çay içirip hal hatır sormuş. Kedi dost aradığını söyleyivermiş. Baykuş demiş:

- Ben sana iyi dost olurum, soğukta gezeceğine burda kal.

137

Baykuş Kediyi yanında barındırırken yaz da gelmiş. Kedi nerdeyse hiçbir şey

yapmıyormuş. Baykuş ava çıkıp çok sıçan yakalayıp eve dönermiş. Kedi alayım dese de Baykuş

ona ikram etmezmiş. Kedi öfkelenmiş. Baykuş tekrar ava gitmiş. Kedi öç almak için sobanın

başında yatan Baykuş yavrularını yemiş. Baykuş avdan geri döndüğünde Kedi de yavruları da

evde yoklar. Baykuş çok çok üzülmüş.

- Kötü kedinin cezasını çekmesi gerek!, deyip Baykuş Kediyi aramaya çıkmış. Tilki’ye

rastlamış. Baykuş ona durumunu anlatıvermiş.

- Sen bu Kediyi gördün mü?, demiş Baykuş.

Tilki ona:

- O bende de kaldı. Dost arıyordu, ben ona dost oldum. O miskin, bu yüzden ben onu

kovdum.

Tilki Baykuş’u eve sokup, çay içirip, uğurlamış. Baykuş Kirpiye de rastlamış. Onun

durumu da aynıymış. Baykuş az gitmiş uz gitmiş bir bozkıra gelmiş. Kayının arkasında bir

korkuluk görmüş. O korkuluğu çiftçiler yapmış imiş. Baykuş da dinlenmeyi düşünmüş.

Korkuluğa girip yatmış uyuyan Kediyi görmüş. Baykuş Kedi’ye saldırmış. Kedi saklanarak

kaçıp kurtulmuş. Baykuş yavrularının öcünü almış. Sık bitkilerin arasında kendini kaybetmiş

yatan Kediyi çiftçilerden birisi bulup götürmüş ve tedavi edip ayağa kaldırmış. O zamandan beri

Kedi insanların yanında yaşamaya başlamış. Yalnız şimdi o miskin değilmiş, gece gündüz sıçan

yakalarmış. Kendini ölümden kurtardığı için insanlara dua ede ede hizmet edermiş. Kediyi

büyükler de çocuklar da severlermiş.

[LIV] KIZIL KAFTAN

Çok çok eskiden Öküz isimli bir padişah yaşarmış. Onun Boynuzbey isimli bir oğlu

varmış. Öküz onu pek severmiş. Bir vakit oğluna bir kızıl kaftan diktirip getirmiş. Sevincinden

saatler boyu aynanın önünden gitmemiş, Boynuzbey. Kızıl kaftan ona pek yakışmış, hatta

soyunmadan yatıp uyumuş. Dostu Karlan da kaftanı çok beğenmiş. O ağırsak gibi etrafında

dönenip Boynuzbeyin bir önüne bir arkasına geçiyormuş. Karlan aslında keçi imiş. O

beğenmese de ak renkli pamuk elbise giyip dolaşırmış. Bir vakit o Boynuzbeyin kaftanını

çalmaya niyetlenmiş. Ne yapıp edip üstünden çıkarmasını sağlamalı diye kafa patlatmaktan

şaşkın düşmüş. “Misafirliğe gitmek için kızıl kaftanını verir misin?”, diye sormuş. Boynuzbey

kabul edip soyunup vermiş. O günden beri Karlan dağ taş arasında saklanarak yaşamaya

başlamış. Bir gün arayıp dururken Boynuzbey onu bulmuş. Artık eskimeye başlamış kızıl

kaftanı çıkartıp almış. Utancından Karlan yerin dibine geçmiş. O günden itibaren Öküz

aksileşmiş, ne zaman kızıl kıyafet görse, yine birinden çalınmıştır diye süsüp saldırıyormuş.

138

[LV] KEÇİ İLE KOYUN

Çok çok eskiden karga komutan, saksağan asker, toygar kadı olduğu vakitlerde bir

nineyle dede yaşarmış. Onlar birbirinden çelimsiz bir keçiyle bir koyun beslerlermiş. Nineyle

dedenin bunlara yedirecek bir şeyleri yokmuş. En sonunda nine ikisine de bir kapcık verip,

saman alıp getirsinler diye yola salmış.

Keçi ile koyun orman içinde yürüyorlarmış. Onlar yolda bir kurt başı bulup almışlar. O

kurt başını kaplarına koyup yollarına devam etmişler. Çok yol gitmeden bir kurt sürüsüne

rastlamışlar. Kurtlar oturmuş butka pişiriyorlarmış. Kurt “Buğur buğur butka pişiyor, eti yok

şimdi bir de et oldu mu” demiş. Keçi şaşırıp kalmamış:

“İki-ki-miki ki bizdeki çuvalda kurt başı on iki” deyip kurt başını on iki” deyip kurt başını on iki

defa çıkarıp göstermiş, çıkarıp göstermiş. Kurtlar bundan çok korkmuşlar. Bir kurt bakıp şöyle

demiş: “Butkanın suyu bitmiş, haydi, suya gidip geliyorum şimdi”. Kova alıp suya gitmiş. Biraz

sonra diğer kurt: “Neden sudan gelmedi hala?” deyip bu kurt da tabanları yağlamış. Böyle edip

kurtların hepsi kaçmış.

Böylece Keçiyle Koyun rahatça butkayı yiyip, bundan beridir beraberce yaşarlarmış.

[LVI] OĞLAK

Çok çok eskiden bir nineyle dede yaşarmış. Onlar çok iyi bir hayat sürerlermiş.

Serin yağmurlu güzden sonra soğuk kış gelmiş. Bunların odunları bitmiş. Dede küçük bir

kızak çekerek ormana gitmiş. Bir dilim ekmek ve küçük çömlek süt almış yanına. Kızağına

küçük budaklar doldurup dönüş yoluna çıkmış. Yeni yıl karşılaması için de şahane bir çam

almış. Yolda kulağına bir oğlak sesi çalınmış. Dede sesin çıktığı tarafa yönelmiş. Gidip baksa

ağacın dibinde bir oğlak yatar. Dede ona süt içirmiş, ekmek yedirmiş. Oğlak ayağa kalkmış.

Dede onu alıp evine götürmüş. Nine buna çok sevinmiş. O günden sonra keçi ev hayvanına

dönüşmüş.

[LVII] BEN NASIL İT OLDUM

Çok çok eskiden bir aile yaşarmış. Onların bir oğlu, bir kızı varmış. Çok güzel günler

yaşamışlar. Onların bir de Yomşak isimli bir köpekleri varmış. Niçin dersen o gür, yumuşak

tüylü olduğundan. Komşularında da Muynak isimli bir köpek yaşarmış. Muynak ile Yomşak iyi

dost olmuşlar, çünkü Rüstem ile Reşit de dostça yaşarmış.

139

Lakin bir gün her şey alt üst olmuş. Kötü büyücü uçup gelmiş ve köpekleri kaçırmış.

Göndermezmiş. Oğlanlar çok üzülmüşler. Büyücüyle konuşmaya Gülşat’ı yollamışlar. Kızlar ne

de olsa daha iyi konuşabilir. Gitmiş Gülşat, rica etmiş. Büyücü de şöyle bir şart koymuş:

- Ben sizin köpeklerinizi yollarım ancak sizi köpek yapacağım köpeklerden de insan

yapacağım. Kabul ediyor musun?

Gülşat şaşkınlıkla ağlaya ağlaya geri dönmüş her şeyi anlatmış. Okula gitmekten üşenen

çocuklara da tam da bu lazımmış. Bunlar büyücüye koşmuşlar. Biz kabul ediyoruz, demişler.

Büyücü bastonunu alıp sallayınca olmuş. Rüstem ile Reşit, Muynak ile Yomşağa dönüşmüş,

Muynak ile Yomşak da Rüstem ile Reşit’e fakat davranışları olduğu gibi kalmış. Bunlar

acıkmışlar. Yiyecek aramışlar. Rüstem ile Reşit köpek olsalar da köpek olduklarını unutup

masanın yanına gelip oturmuşlar, şap şup tabaktan yemek yemeğe başlamışlar. Muynak ile

Yomşak oğlanların suretinde olsalar da yere yayılıp oturmuşlar da kendilerine kemik atılmasını

beklemişler. Anneleri “köpekler”i kovup “oğlanlar”ı çağırmış. “Köpekler” ağlaya ağlaya insan

gibi konuşa konuşa yemek odasından çıkıp gitmiş, “oğlanlar” da “haw-haw” diye

havlıyorlarmış, onlar “hayır”, “hayır” demişler. Annelerinin aklı başından gitmiş.

Okula gitme vakti gelmiş. Muynak ile Yomşağın ellerine çantasını verip Reşitle Rüstemi

de onların peşine koşmuşlar. Kah şakalaşmış kah gülüşmüşler bağırmışlar. İnsanlar insan gibi

konuşan köpeklerin arkasından şaşırıp bakakalmışlar. Muynak ile Yomşak da usulca

gidiyorlarmış. Birisi gelmiş de:

- Oğullar, bakınız hele konuşan köpekleri nerden aldınız?, deyip onları silkelemiş.

Muynak ile Yomşak bu adam onlara vuruyor diye düşünüp, ikisi birlikte sokakları çınlatarak

havlamaya başlamışlar. Gerçek köpekler gibi hırlaya hırlaya diğer adamın üstüne yürümeye

başlamışlar. İnsancık zar zor kaçıp kurtulmuş. Nasıl olduysa varmışlar oraya. Muynak ile

Yomşak okula gelmişler, Rüstem ile Reşit onları kuyruk sallayıp uğurlamışlar.

Muynak ile Yomşak sınıfa girmeyi bilmiyorlarmış, Reşit ile Rüstemi de okula

sokmamışlar. Sınıf arkadaşları gelip, bizimkileri alıp beraberce içeri girmiş, ses etmeden

gelmelerine şaşırmışlar. Bizimkiler gidip bir sıraya oturmuşlar, bunlar insanların oturacağı

yerlermiş. Oğlanlar gelip gizlenmişler. Muynak ile Yomşak ötekilere hırlayıp havlamış.

Çocuklar katıla katıla gülmüş. Onlar köpeklerin Rüstem ile Reşit’e dönüşmesini nerden

bilsinler. Şakalaşıyorlar diye düşünmüşler de hiç ses etmemişler.

O sırada öğretmenleri girmiş. Yomşak ile Muynak onu görür görmez havlamaya

başlamışlar. Çünkü öğretmen çok sertmiş.

- Bu mektepten bıktım, burada sanki insanlar değil, köpekler okuyor, diye bağırmış.

140

Muynak ile Yomşak onun peşinden havlamış. Öğretmen kızmış ve onları sürükleyerek

müdüre götürmüş. Müdürün odasına girmişler. Muynak ile Yomşak öğretmenin kolunu ısırmış.

Müdür de erkekmiş, onlar utanıp ses çıkaramamışlar.

- Niye siz köpek olmaya uğraşıyorsunuz?, diye sormuş müdür. Muynak ile Yomşak

inlemiş.

- Ne demek bu, siz bizim de köpek olduğumuzu mu düşünüyorsunuz?

Muynak ile Yomşak ikisi beraber “haw-haw” demişler.

Müdür şaşırmış. O an makama Rüstem ile Reşit girmiş.

- Bunlar nasıl köpekler? Niye içeri girmişler?, diye şaşırmışlar öğretmenler.

- Biz niye köpek olalım, biz insanız, demiş Rüstem. Onların dile geldiğini görünce hepsi

bayılmış.

- Ne demek insanız? Öyleyse, biz köpek miyiz?

- Siz – köpek, biz – insan. Ay hayır siz – insan, biz – köpek. Öyle de değil, biz – köpek,

siz – insan...

Rüstem ile Reşit iyice karıştırmışlar. Sonra da durumu anlatmışlar. Herkes

endişelenmeye başlamış. Nasıl olur da bu iyi oğlanlar yok olmuş diye üzülmüşler. Onları

büyücüyü arayıp bulmaları için hep birlikte yollamışlar. Muynak Yomşağı, Yomşak Muynağı

sevinçle yalamaya başlamış. Sokaktaki insanlar iki oğlanın birbirini yalamasına şaşırarak

bakakalmışlar.

İki köpek, iki oğlan, Gülşatı yanlarına alıp İrendik boyunu gezmişler. Bunlar az

gitmişler, uz gitmişler. Ġäźelşa şelalesine kadar yayan gitmişler. Büyücü şelalenin altına kazdığı

bir mağarada yaşıyormuş. Bunlar nasıl edip de onu şelalenin altından çekip çıkarırız diye kafa

patlatmış. O an büyücü bunları görmüş de kahkahayla gülmüş. Büyücüyü görünce Muynak ile

Yomşaq havlamaya başlamışlar, Reşit ile Rüstem de bağırıyorlarmış. Büyücü gülmüş de gülmüş

sonra girip uyumaya gitmiş. O an şelalenin tepesinde oturan bir oğlan sıçrayıp bunların yanına

inmiş. Onun elinde keskin bir kılıç ve güçlü bir kalkan varmış. Şelale oğlanı şöyle demiş:

- Sizin, oğlanlar ve köpeklerden iş çıkmaz. Büyücü ile konuşmaya Gülşat gitsin. O

mağaraya girince ben suyumu kapatırım. Suyun sesi kesilse de Büyücü hiç uyanmayacak.

Gölşat onun serçe parmağını tutup şöyle söylemelisin. “Abri - babri, kakri – şakri - oğlanlar

köpeğe, köpekler oğlana dönüşsün” diyip kulağına bağırsın. O cevap verir. Tılsımlı asasını suya

atsın.

Oğlan böyle der demez kaybolmuş, sıçrayıp kayanın tepesine çıkmış. O an suyun akması

durmuş. Gölşat mağaraya girdiğinde, Büyücü ölü gibi uyuyormuş. O çabucak gidip onun yanına

geçeyim derken büyük bir örümcek ağına dolanmış. Örümcek gözlerini parıldatıp Gölşat’ı

141

gözetliyormuş. Gölşat güçlü kalkanıyla korunmuş ve kılıcını sağlı – sollu indirip vuruyormuş.

Örümcek ağı yırtılmış, Gölşat içeri girmiş. Koşup Büyücünün serçe parmağını tutup:

“Abri - babri kakri – şakri - oğlanlar – köpeğe - köpekler - oğlana dönüşsün” diyerek

kulağına bağırmış. Dışardan oğlanların sevinerek “yaşasın” diye bağırışları duyulmuş, Muynak

ile Yomşak da ne yapacaklarını bilemeyip havlamışlar. Kızcağız tılsım bastonunu alıp suya

fırlatınca, Büyücü bir baykuşa dönüşüp, mağaranın derinliklerine uçup gitmiş. Gölşat mutlu

mesut mağaradan çıkarak Rüstem ile Reşit’in yanına gelmiş. O an şelale yeniden akmaya

başlamış. Diğer oğlan şelale boyunca akıp bunların yanına gelmiş. Kılıcı, kalkanı ona verip,

binlerce teşekkür edip, eve dönmek üzere yola koyulmuşlar.

[LVIII] YILAN İLE KİRPİ

Çok evvelki zamanda bir nehir boyunca ufak canlılar yaşarlarmış. Başkanları Zehirli

Yılan imiş. O herkese baş eğdirirmiş. Bir gün başkanın yanına Kirpi çıkagelmiş. O yılanın

padişaj olduğunu bilmezmiş, güç yarışına tutuşmuşlar. Kavga uzamış. Kirpi üstüne saldırmış.

Yılan dayanamayıp Kirpiden kaçmış. Bu olaydan sonra canlılar rahat bir nefes alıp yaşamışlar.

Yılan Kirpi’yi görür görmez kaçacak yer aramış.

[LIX] GÖL YEMEŞ

Çok çok eskiden bir nineyle dede yaşarmış. Onların Gölyemeş isimli çok güzel bir

kızları varmış. Aniden önce nine, onun arkasından da dede ölüp gitmiş. Gölyemeş çok üzülmüş.

Koca dünyada kendi başına kalınca kaderini beklemeye başlamış. Gölyemeşin evi kara ormanın

içindeki meydanda bulunuyormuş. Bir gün o ormana çilek toplamaya diye çıkıp gitmiş.

Ormanın içinde dolaşıp dururken, yolunu şaşırıp bir köye gelmiş. Orda bir nineyle dedenin

yaşadığı eve gelince uyuyakalmış. Gölyemeş nineyle dedeye durumunu anlatmış. Nineyle dede

kıza yanlarında kalmasını teklif etmişler. Kız kabul etmiş. Onlar böylece üçü birlikte yaşamaya

başlamışlar. Gölyemeş akıllı, işçen (becerikli), güzel bir kız olarak büyüyüp yetişmiş. Ona

görücüler gelmeye başlamış. Dedeyle nine onu evlendirmiş. Bir gün böyle yaşayıp giderlerken,

ormana bir dev geldi diye haber yayılmış. Gölyemeşin evleneceğini duyup öç almaya diye

geliyormuş. O kızı önceden tanırmış ve göz koymuşmuş. Dev insanların mallarını yoketmiş,

evlerini yakmış. Gölyemeş’in yiğidi buna dayanamamış. Akboz atına atlayıp, deve karşı

savaşmaya gitmiş. O ormanlar geçip bir meydanda tek başına duran bir eve gelip, orada uykuya

yatmış. Uyurken birden acayip bir sese uyanmış. Bir de gözüyle ne görsün, karşısında beş başlı

bir dev duruyormuş. Dev yiğitle savaşmış da savaşmış, birbirlerini yenememişler. Yiğide o

142

sırada Akboz atı yardıma gelmiş. Onlar devi öldürmüşler. Halk onlara sevinerek dualar etmiş,

huzur içinde yaşamaya başlamışlar.

[LX] BAŞTANKARA TOYGAR

Çok eskiden bir adam yaşarmış. Onun küçücük bir oğlu, vefakar Muynak isimli bir

köpeği varmış. Onlar çok mutlu bir hayat yaşamışlar. Bir gün ormana gitmek için

hazırlanmışlar.

Oğlunu ve köpeğini yanına katıp ormana varmış, ağaç kesip odun hazırlamışlar. Gün

boyu çalışıp yorulunca ocağı yakıp karınlarını doyurup tatlı düşler görerek uykuya dalmışlar.

Ormanda bütün canlıları korkutan aç bir kurt dolaşırmış. Çalıların arkasındaki Kurt saklanarak

bunları gözetliyormuş. Onun düşündüğü tek şey: Çocuğu çabucak alıp gitmek.

İşte baltalarını buraya atmışlar. Yo-o-k, o elbette çok güçlü, ataktır... Şimdi gideyim ve...

O sırada havada bir kuş ötüp ötüp çırpınıp çırpınıp uçmaya başlamış. Kurt onlara

yaklaşınca, Baştankara pırıldayıp uçup gelip, sönüp gitmiş ateşi canlandırmış. Bu şamataya

köpek de uyanmış.

- Dur! Kes! Kötü sesli çirkin bir şey bağırıyor değil mi?, diye bir fikir geçmiş Muynağın

aklından. Muynak haw-haw diye havlayıp, kurdu alaşağı etmeye başlamış. Alev saçan ateşten,

Muynaktan korkan kurt geri çekilmiş. Onun bu hileli düşüncesi hayata geçememiş.

Çizgi şeklinde tan atmış. Uykudan kalkıp işlerine devam etmişler.

Kurt iş çıkmadı, u-u-u-u deyip uluya uluya orman içlerine yönelmiş. Böylece

Baştankara insanları büyük bir beladan kurtarmış.

[LXI] SIRLI KİLİM

Çok çok eskiden kara orman içinde bir nineyle dede yaşarmış. Onların güzel, cici, tek bir

kızları varmış. O çok güzel şarkı söylermiş hatta bülbül bile o an susarmış. İrendik’in

Küsemtaşında nazlı yürüyüşleri, eğile büküle su taşımaları, annesine yardım etmeleri... O her

türlü hünere sahipmiş. Bu konudaki haber padişahın oğluna ulaşmış. Yiğit göz alıcı giysiler,

sandık sandık altınlar yükleyip kızı istetmeye dünür göndermiş. Yalnız yiğit tek bir hünere bile

sahip değilmiş. E elbette yiğit kişiye yetmiş türlü hüner bile az! Cici, güzel kız evlenmeye razı

olmamış da olmamış. Padişahın oğlu padişahlığına geri dönüp, bir yıl boyuna kilim dokuma

hünerini öğrenmiş. Kilim öyle güzel çıkıverirmiş ki bir görsen şaşırırsın! Bundan sonra kız

yiğitle evlenmiş bunlar güzel bir hayat kurup yaşamışlar. Yalnız bir vakit padişahın oğlu avdan

dönmüş gelirken yolda ona insan yiyen bir hırsız rastlamış. Onun her şeyini talan edip, kendi

evlerine götürmüşler. O sırada padişahın oğlu kilim örüp vereceğim, siz onu alıp padişahın

143

gelinine gösterirseniz, size sandık sandık altın verir, demiş. O renkli iplerle işleyip öyle güzel bir

kilim örmüş ki buna hırsızlar da dayanamamış. Bu kilim sırlı bir kilimmiş. Padişahın oğlu

desenlerin arasına “başım belada, kurtarın!” diye yazmışmış. Hırsızlar bunu farketmemiş, çünkü

kilim göz alıyormuş. Hırsızlar kilimi sevine sevine alıp gitmişler padişahın gelinine, kız bunu

okuyunca, öylece altınları vermiş. Hırsızlar geri dönerken kız da hırsızların arkasından

askerlerini yollamış ve kocasını kurtarmış. Hünerli kişi ölüm belasından bile kurtulurmuş.

[LXII] KÖNHILIW

Çok çok eskiden keçinin kadı, saksağanın hakim olduğu zamanlarda, bir nineyle dede

yaşarmış. Onların biricik Könhılıw isimli güzel, becerikli bir kızları varmış. Ondan başka

çocukları olmayınca nineyle dede onu gözlerinin nuru gibi görüyorlarmış. Böyle yaşayıp

giderlerken, bir gün Könhılıw’a kız arkadaşları gelmişler ve çilek yemeye gidelim diye ısrar

etmeye başlamışlar. Könhılıw gelmeyeceğim deyince babası ile annesi: “Git, kızım, gidip çilek

yiyip dön, gönlünü eğlendir” deyip arkadaşları ile çileğe yollamışlar.

Kızlar güle güle, şakalaşa şakalaşa çileğe gitmişler. Geldiklerinin farkına bile

varmamışlar. Onlar dağılışıp çilek toplamaya başlamışlar. Könhılıw kız arkadaşlarını koşa koşa

aramış, bağırmış ama bulamamış. Karanlık da çökmeye başlamış. Sağda solda Kurtlar uluyup

dolaşırmış. Könhılıw korka korka ilerlemiş. Öyle giderken yalazlanan bir ateş görünmüş.

Könhılıw ateşe doğru yönelmiş. Fark etmiş ki bu ateş bir ejderhanın eviymiş. Ejderha

Könhılıw’ı yakalamış. Könhılıw ağlaya ağlaya burada kalmış. Nineyle dede arkadaşları gelip

söyleyince çok endişelenmişler, ağlamışlar ve köylerindeki yiğitlere: “Her kim Könhılıw’ı

bulursa, onu onunla evlendireceğiz” demişler. Yiğitler Könhılıw’ı beğendikleri için arayıp

bulacaklardır çünkü Könhılıw sevimli ve becerikli imiş.

Özellikle de kızı Säfär isimli bir yiğit beğeniyormuş. O hemen atına atlayıp Könhılıw’ı

aramaya çıkmış. Az-uz gidince bizim ejderhanın ülkesine ulaşmış. Ejderhayı öldürüp Könhılıw’ı

kurtarmış ve onlar doğdukları köye geri dönmüşler.

Neneyle dede Könhılıw’ı görünce, sevinçlerinden ağlamışlar. O günü kutlayıp düğün

yapmışlar. Bu zamana kadar mutlu yaşamlarına devam etmişler.

[LXIII] HATIRA

Çok çok eskiden bir nineyle dede yaşarmış. Onların biricik minik bir yavruları varmış.

Top gibi, güzel kızlarının ismi Hatıra imiş. O ormanda canlılarla oynamayı severmiş. Hatıra

özellikle de Sincapla dost olmuş. Bir vakit Sincapla oynayıp dolaşırken Hatıra bir ses duymuş.

Onlar beraberce oraya koşmuşlar. Gidip baksalar ki bir ağacın dibince bir Tavşan yavrusu

144

ağlayarak oturuyormuş. Hatıra: “Tavşan sana ne oldu?” diye sorunca, o daha da yüksek sesle

ağlamaya başlamış. Sakinleşince Tavşan yavrusu anlatmış: “Köknarın dibinde oturuyordum bir

kozalak başıma düştü, acıttı...”

Sincap ile Hatıra onu teselli etmişler. Hatıra tavşan yavrusunu yanlarına alıp geri

dönmüş. Tavşan yavrusu günden güne büyümeye başlamış. Sürekli yalan söyleyip, işleri bozup

dolaşır dururmuş. Ya sütü döker, ya da sebze (manav) bahçesindeki havuçları doğrarmış.

Kibarca söyleseler bile kızarmış.

O anda Hatıra düşünmüş: bu iyilikbilmez bir Tavşan yavrusuymuş. Sincapla birlik olup

onu ormana geri götürmüşler. “Gitmeyeceğim, dönmeyeceğim” diye ağlamış bizim tavşan

yavrusu. Fakat Hatıralar ona inanmamış bırakıp geri dönmüşler. Böylece Hatıra’nın da çocukluk

zamanı geçmiş. Şimdilerde Hatıra annecik, bu hatıraları yadedip yaşarmış. Yanında bizim

Sincapı da var. Ben misafirliğe gittiğimde ikisi birlikte çay içiyorlardı.

[LXIV] KÖPEK, SIĞIR VE KAZ

Çok çok eskiden ben daha çocukken bir köpek, bir sığır ve bir kaz yaşarmış. Onlar çok

mutlularmış. Fakat günlerden bir gün yanlarına bir Karga uçup gelmiş de onları tutuşturup

gitmiş.

- Kar-r, kar-r kar-r-gayım, yüksek ağaca konayım. Ey, siz dertsiz hayvanlar bilmiyor

musunuz ki ihtiyar kendine hizmet edecek bir yardımcı arıyor. O bana yani yaşlı dostuna bu

sözü siz ulaştırmamı tembihledi, kar-r-r, demiş de uçup gitmiş. Bunlar üçü hangisinin ihtiyara

faydası dokunur diye düşünmeye başlamışlar.

- Haydi şimdi ihtiyara gidelim. O hangimizi alacağını kendisi bilir, deyip gitmişler

Karamalı ihtiyara.

Bunlar hep birlikte varmışlar. Söze Kaz başlamış.

- Kaka-ka-kak, kendim ap-ak, gönlüm pek pak. Al sen beni Karamalı, pişman olmazsın,

ben yumurta salarım, civcivler çıkarırım. Dünya malını çoğaltırım demiş.

- Ya ben, deyip söz almış, sığır olan. Sana çoookça sütçeğizimi veririm, kendim gibi

sığırlar doğururum mö-ö-ö demiş.

İhtiyar Karamalı onları dinleyince Köpek söz almış.

Hr-rr, ben olurum batur-r-r, korurum ev-ahır-r-r, tutarım ak tavşanı, korkma, ihtiyar

Karamalı, ben Alabay varken. Ir-ır-ır.

İhtiyar bu üçünü dinleyince kendi de söz almış:

- Haydi hayvancık dostlarım, olunuz sağ kollarım. Çoğaltın mülkümü, saklayın siz evimi

– barkımı!

145

Öylece, onlar hala daha dördü birlikte yaşarlarmış. Şimdi ben söyledim bitirdim sözümü

peki sen içtin mi sığır sütünü?

[LXV] AT İLE SIĞIR

Çok çok eskiden keçinin kaptan, saksağanın yüzbaşı olduğu devirde bir nineyle dede

yaşarmış. Onların hiçbir şeyleri yokmuş. Dede avlanırmış, böyle geçinirlermiş. Bir gün dede ava

gitmiş. Onun yoluna bir sığır sürüsü rastgelmiş, sürüden uzak olmayan bir sazlıkta bir sığır

batıyormuş. Dede belindeki halatı hemen çözüp çıkarıp sığıra yardıma atılmış. Sığırı zorla

sürüyerek çıkarmış da yoluna devam etmiş. Sığır da dile gelip ona:

- Sağol, iyi kalpli kişi. Sen sıkıntıya düştüğünde ben de yardıma gelirim, demiş. Az

gitmiş dede uz gitmiş dönüp baksa iğne boyu yer gitmiş. Çok da gitmeden bu dede bir at

sürüsüne rastlamış. O zamanda nal olmadığından ötürü güzel bir aygırın toynağına kıymık

batmış. Dede aygıra da yardım etmiş. At dile gelmiş:

- Sağol ihtiyar bu iyiliğini sonsuza kadar unutmayacağım, demiş.

İhtiyar yoluna devam etmiş. O gün avdan beş sığırcık, iki yaban tavuğu, bir tavşan alıp

dönmüş.

Fakat birkaç yıl geçince, dede ava gidememeye başlamış. Onun ailesi aç kalmış. O vakit

dışarda bir sığır böğürmüş, at kişnemiş. Nine koşup baksa ki onlar dedenin kurtardığı at ile

sığırmış. O zamandan beri sığır ile at insanlar için hizmet etmişler. Dedeyle nine sığırın sütüyle

yetinip, çiftçilik ile uğraşıp, hala daha mutlu bir hayat sürerlermiş. Öte gitti masalım, ben beride

kaldım.

[LXVI] NİYE BAŞTA SAÇ BİTER

Çok çok eskiden, bizim yer yuvarlağında bir Maymun yaşarmış. O çok büyük, çok

korkunç imiş. Şurası ilginç: Onun başında birden bire saça benzeyen kıllar bitmiş. Yaz

geldiğinde onlar uzayıp, yere sürünüp yürür olmuş. İnsanlar onu gördüklerinde ne yapacaklarını

bilemeyip kaçar olmuşlar. Peki niye onlar bu Maymundan korkmuşlar? Neden mi bu zamanda

insanlar saç denen şeyi bilmezlermiş çünkü onların başında saç bitmezmiş. E Maymunun

başındaki kıllar o kadar dağılıyormuş ki hatta onun yüzü de görünmüyormuş.

Bir vakit bizim Maymunumuz ağaçtan ağaca sıçrayıp yemek arayıp dolaşırken kazara

uzun saçları bir budağa takılıp kalmış. Bağırmış da bağırmış bu, kurtaracak kimse yok imiş.

Nasıl da kötü o saçın çekilmesi. Birden ağaçların arasından bir insan çıkıp gelirken Maymunu

görmesiyle kaçmaya başlamış. Maymunun onu kovalamadığını görünce kalakalmış. Baksa ki ne

görsün. Maymun ağaçta takılmış duruyor. Maymun bu insana kendini pek acındırmış. Sık

146

saçları arasından yalvaran gözlerini görünce Maymunu kurtaracak olmuş insan. Dikkatlice

ağacın tepesine çıkıp budağa dolanan Maymunun saçlarını çözmüş. Maymun özgürlüğüne

kavuşunca kişiye minnettarlıkla bakmış. İnsan onun ne söyleyeceğini anlamış, elbette. O da

gülümsemiş. O an Maymun saçını alıp ucundan biraz kesip ona uzatmış. Kişi pek sevinerek

gitmiş ve bu saçları kendi başına koyup bakmış. Başındaki saçlar onun hoşuna gitmiş. Ve o

koyduğu bu saçları almamış. Uzun zaman sonra saçlar çıkmaya başlamış. Kişi sevinip ona

kıymet verip bakıp yetiştirmiş. Çünkü bu onun değerli Maymun dostunun hediyesi!

İşte o andan beri her bir kişinin başında saçlar bitmeye başlamış. Herkes ona değer verip,

bakıp yetiştirirmiş.

[LXVII] NE İÇİN GÖZLER BİTİŞİK DURMAZ

Çok çok eskiden durum farklıymış. Bir zamanlar iki göz Gözceğiz ile Gözhanım, pek iyi

dost olmuşlar. Hatta nerede olsalar da nereye gitseler de beraber dolaşırlarmış. Pek iyi

geçinirlermiş lakin ikisi de pek kibirliymişler. Her an birbirlerine gördüklerini abartıp abartıp

anlatmayı severlermiş.

Bir vakit ikisi öyle övünerek otururlarken onların karşısına pek güzel bir Tavuskuşu

gelip durmuş. O pek güzel, pek cici imiş. Kanatlarındaki türlü renkler ile oynayan gökkuşağı

ışıklarından Gözceğiz ile Gözhanımın gözleri kamaşıp, şaşıp kalmışlar.

- Ne – ne kadar asil kuş? Be – ben görüp ka – kaldım onu, bö – böyle olunca, be – ben

daha büyükçe daha he – heybetlice görebildim demiş, Gözceğiz ık – mık edip.

- Yo – yok, onu be – ben önceden görüp ka – kaldım, diye cevaplamış Gözhanım.

Uzun süre didişmiş onlar, lakin birbirlerini yenememişler. Sinirlenip ikisi de iki tarafa

gidip durmuşlar. Hatta görünmemek için ikisinin ortasına dağ yerleştirmişler ve ona Burun diye

isim vermişler.

Öyle olunca Gözceğiz ile Gözhanım birbirini görmeden işte o Burnun hemen iki

tarafında dururlarmış.

[LXVIII] NİÇİN KARGALAR KARA DA OLUR ALA DA OLUR

Eylül sonları geldiğinde, bozkırın üstlerini kaplarcasına kargalar uçuyormuş. Kimleriniz

köyde yaşamışsa, belki göreniniz vardır? “Kar-kar” demeleri sürü sürü uçan kargaların kara

kargalara ısrarla “Bizi de alıp uzaklara götürünüz, bizi de yanınıza katın şimdi” diye

yalvarmalarıdır. Niçin sonunda kara kargalar ala kargaları yanlarında götürmezmiş? Ala

kargalar da nerden ortaya çıkmışlar peki?

147

İşte bu konudaki masalı dinleyiniz şimdi. Önceden bütün kargalar karaymış. Bir vakit

kargalar uyuklarken bir karga uçup gitmiş de gidip bir dedenin civcivini kaçırıp yemiş. Dede

farkedip öfkelenmiş ve ak kağıda büyükçe “Hırsız” diye yazı yazmış karganın göğsüne

iliştirmiş. O kargayı arkadaşlarına teslim etmiş. Arkadaşları bu kargayı azarlamışlar,

aşağılamışlar ve demişler ki: “Sen kargaların ismini kirlettin. Senin kara karga olarak kalmaya

hakkın yok, o göğsündeki yazın ilelebet yapışıp kalsın. Bu sana ceza” demişler.

O zamandan beri kargaların bazıları ala imiş. Onlar gerçekten de hırsız olarak kalmışlar.

Rusça da ismi buradan doğmuş elbette. “Vorona” sözü “vor” (hırsız) sözüden alınmışmış.

Onlar insanların civcivlerini çalar yer, yumurtalarını kırar, içer hırsızlık yaparak

yaşarlarmış. Bu yüzden de kargalar ala kargaları sevmez, sıcak yerlere de birlikte gitmezlermiş,

onları kandırıp kaçıp giderlermiş.

[LXIX] TAVŞAN NİYE İKİ GİYSİ GİYER

Çok çok eskiden ormanın birinde bir Tilki’yle Tavşan yaşarmış. Tilkinin giysisi aklı –

karalı, Tavşanın kızıl – sarı renkteymiş. Tilki pek hilekâr, fesat imiş. O tavşanın giyisinin

güzelliğini kıskanmış ve almayı çok istemiş. Tavşan türlü yarışlara katılmış. Böyle bir gün Tilki

Tavşanın yanına gelmiş.

- Tavşan, işte, öbür bozkırda koşma yarışı var. Orda herkes seni bekler, demiş, yalnız

yarıştaki yarışmacıların hepsi kıyafetlerini çıkaracaklar, diye kandırmış.

Saf Tavşan, zavallı, inanmış da elbisesini çıkarıp çuvala koyup gitmiş. E Tilkiye de bu

gerek ya. O kendi giysisiyle tavşanınkini değiştirmiş de uzaklara kaçmış. Tavşan diğer bozkıra

gittiğinde kimse yok imiş. Geri dönüp giysimi giyeyim dese Tilkinin berbat kötü kaftanı

duruyor. Tavşan pek üzülmüş. Kirpi dostu ona şöyle bir akıl vermiş:

- Sen Tavşan giysisini ikiye böl. Birisi ak diğeri boz olsun, birisini kışın diğerini yazın

giyersin.

Bundan beridir tavşanlar iki türlü, ak ve boz kıyafet giymeye başlamışlar.

[LXX] TEMBEL SİNCAP NASIL USLANMIŞ

Ormanda bir sincap yaşarmış. O çok tembelmiş. Güz yaklaşmış. Diğer sincaplar kışlık

azık hazırlamışlar. Bu sincap da gün boyu ağaçtan ağaca sıçrayıp oynamış. Arkadaşlarını

dinlememiş. Arkadaşları ona: “Niye sen kışlıklarını hazırlamıyorsun? Birden kış gelir elbet, sert

soğuklar başlar, bize yiyecek kalmaz!” diye söylemişler. Sincap hiç dinlememiş. Sıçrayıp

oynamış da oynamış.

148

Böylece kış gelmiş. Her yer apak karla kaplanmış. Sincapın yiyeceği bitmiş. Sincap

açlıktan halsiz kalmış. O ağaç kovuğunda üzgün bir şekilde oturmuş kış doğasını seyrediyor

tekrar baharın gelmesini özlemle bekliyormuş. Diğer sincaplar kışki soğuktan korkmamışlar,

çünkü onların azıkları, sıcak yuvaları varmış. Ormandaki sincaplar bu tembele pek kızmışlar ve

toplanıp onu açlıktan kurtarmak üzere anlaşmışlar. Toplanıp Sincapa gitmişler de: “İşi çok

olanın, aşı çok. Senin yaz boyu işin olmadı, şimdi aşın yok. Biz sana yadım etmek istiyoruz, her

birimizde üçer gün yaşarsın. Yaz gelince her sabah işine başlarsın, kendine azık toplarsın”,

demişler.

Sincap sevinçten ağlayıvermiş. Dostlarına can-ı gönülden teşekkür etmiş. Tembel Sincap

bu kışı hakikatli dostlarıyla onların sıcak yuvasında kurutulmuş yemiş, kozalak yiyerek

çıkarmış. Baharın gelmesiyle başka sincaplar gibi onun da her günü çalışarak geçmiş.

Böylece ona arkadaşları çalışmayı sevmeyi öğretmişler. İş bitince Sincap sıçraya sıçraya

oynamayı da unutmamış. O zamandan beri o Sincapın yaz günü işi pek çok kış günü de karnı

pek tok olmuşmuş.

[LXXI] SIĞIRCIK

Çok çok eskiden bir nineyle dede yaşarmış. Onların güzel yüzlü, hamarat üç kızı varmış.

Birincisi Handugas (Bülbül), ortancası Karlugas (Kırlangıç) en küçük kızları da Sıyırcık

(Sığırcık). Handugas da Karlugas da Sıyırcık da pek güzel şarkı söylemeyi bilirlermiş. Onların

şarkılarını bütün canlılar dikkatle dinlermiş, seslerini beğenmeyen yokmuş.

Onlar öyle huzur içinde yaşayıp giderlerken beklenmedik bir şekilde nine ile dede

birbirinin ardından ölüp gitmiş. Kızlar geçinememiş.

Günlerden bir gün köy halkına bir mektup gelivermiş. Bu mektubu kendine yemeye

kurban arayan Ejderha yazmış. Köy halkı ne yapacağını bilemeyi kalakalmış. Molla en güzel kız

Handugası göndermeli diye emretmiş. Kardeşlerinin göz yaşlarına da aldırmamışlar. İkinci gün

Karlugası götürmüşler. Sıyırcığın da aklı başından gidip kalakalmış.

Ejderha dağın arkasındaki mağarada yaşarmış. O kendine gönderilen kurbanları kuşa

çevirip yermiş. Ejderha Handugas ile Karlugas’ı da kuşa çevirip hücreye hapsetmiş.

Sıyırcık aklı başına geldiğinde yanında kimse yokmuş. O babasından kalan yay ile

oklarını alıp ablalarını kurtarmayı düşünmüş. Dağa çıkmış ve Ejderha onu görür görmez

kuzguna dönüşüp gökte uçmaya başlamış. Sıyırcık ona ok atınca Kuzgun çığlık atmış. O an gök

gürlemiş ve gökten buz yağmış. Buz değer değmez Sıyırcık kuşa dönüşmüş. O yakındaki kayına

uçup konup Handuga ile Karlugas’ı çağırmaya başlamış. Sıyırcığın sesi uzaklardan

duyuluyormuş. Hücreler de mağara da yokolmuş ve yokolan hücrelerle beraber Ejderhanın

149

vücudu da yokolmuş. Gök gürlediği zaman buz yağınca Kuzgun ölmemiş lakin derisi yokolmuş,

o tekrar Ejderhaya dönüşemeyecekmiş. O zamandan sonra kuzgunlar üreyegelmişler. Kuşa

dönüşen kızları da Handugas (bülbül), Karlugas (kırlangıç), Sıyırcık (sığırcık) diye çağırmaya

başlamışlar. Kuşa dönüşseler de onların hamaratlığı, güzel şarkıları kalmış. Kızları Ejderhaya

kurban edip gönderilmesini emreden sakallı molla Keçiye dönüşmüş. İşte o zamandan beri

keçiler sakallıdır.

[LXXII] NİSAN YAĞMURU

Çok çok eskiden bir nineyle dede yaşarmış. Onların varlıkları olmamış, sadece Leysen

(Nisan) isimli kızları varmış. Günler öyle bir biri ardınca geçmiş de geçmiş. Nineyle Leysen ev

işlerini yapmış. Dede de ava gitmiş.

Öyle güzelce yaşayıp giderlerken çok hastalanan nine ölüp gitmiş. Buna Leysen ile dede

çok üzülmüşler, ağlaşmışlar. Göz yaşı ile hayat geçmez diye düşünmüş dede. O dünyayı

gezmeye çıkmış. Üç dört gün geçince dede eve bir nineyle dönmüş. Leysen pek sevinmiş. Lakin

beraber yaşamaya başlayınca gerçek yüzünü göstermiş nine. Leysen’e dünyası dar gelmeye

başlamış. En ağır işleri Leysen’e yaptırmaya başlamış. Leysen gece gündüz yorulmak

dinlenmek bilmeden çalışmış.

Bir gün akşam Leysen oturmuş bulutlara bakıp: “Ah, siz bulutlar beni yanınıza almaz

mısınız, yere ılık şifalı yağmur olup yağar inerim” demiş. Bulutlar Leysen’in yalvarıp isteklerini

işitmişler ve Leysen’i yanlarına almışlar. Leysen yeri yeryüzünü çok özlermiş.

O günden beri yaz geldiğinde Leysen ılık, şifalı damlalarını yeryüzüne serpermiş.

[LXXIII] BUZAĞICIK

Çok çok eskiden keçinin komutan, saksağanın asker, karganın kral olduğu zamanlardan

birinde bundan binlerce yıl önce bir nineyle dede yaşarmış. Bunlar çok fakirlermiş. Birlikte iyi

geçinirlermiş. Onların pek güzel bir kızı varmış. Bunların ne sığırları ne de başka malları

olmamış. Kız her gün erkenden kalkıp pencereden insanların nasıl sığır sağdıklarını sığırların

ardından buzağıların koşup yürümelerini görüp babasına demiş ki:

- Baba bana da buzağı alıversene.

Bir vakit, bütün insanlar, hayvanlar, türlü böcekler uyuduktan sonra babası kıza

reçineden buzağı yapmış.

Buzağı o kadar güzel olmuş, babanın da aklı gitmiş.

Sabahleyin kız dışarı çıktığında güzelce bir Buzağı koşup yürüyormuş.

150

Kız her gün Buzağıyı yeşil kadife gibi çayıra götürüp beklermiş. Bir gün kız buzağıdan

önce geri dönmüş. Buzağı dönerken ona Ayı rastlamış. Ayı Buzağıya:

- Hani nerde o semiz Buzağı! Şimdi yiyeceğim, deyip, sertçe vurunca kolu yapışıp

kalmış. Buzağı Ayıyı sürüklemeye başlamış.

- Ayı efe-efendi! Şimdi sıcak elbise oldun.

Ayı haykırıp, yalvarmış:

- Bırak artık bu-za-zağı-cık, bı-bırakıver! Be – en size yardım ederim. Ayıları toplarım.

Size et, bal getiririz.

Buzağı Ayıyı gönderip geri gitmiş. Dönerken ona aç, bitkin bir kurda rastlamış.

- İşte, Buzağı ciğerim! Yakalandın mı? Şimdi kurtulamazsın. Sen amma da semiz

imişsin!

Kurt da buzağıyı yakalayayım dese kolu yapışıp kalmış. Buzağı Kurdu sürümeye

başlamış.

- Hıh, kızcağızıma nasıl sıcak bir elbise olacak!

- Bırak! B – ben ya – ya – yardım ederim. Kurtları toplarım, et alıp getiririz, demiş Kurt.

- Buzağı onu bırakıp geri dönmüş. Gelirken ona akça tavşan rastlamış. Tavşanın semiz

buzağıyı görünce eğlenesi gelmiş.

O apak patileriyle Buzağıya dokununca yapışıp kalmış. Buzağı: “Benim kıza yakalık!”

deyip bağırıvermiş.

Tavşan korkusundan:

- Bırak işte! Ben kızına bir sandık armağan getiririm, diye söylemiş. Buzağı tavşanı da

azat edip evlerine dönmüş.

Bir ara nineyle dede pencerelerinden bakınca en önce – et taşıyan yüz kadar ayı, onların

arkasından peşlerinde et yüklenmiş yüzden fazla kurt, ve en arkada büyük bir sandık yüklenmiş

getiren yüz kadar tavşan geliyormuş. İhtiyarlara hediyeleri bırakmışlar ve kendileri kaçıp

yokolmuşlar. İşte o günden beri onlar evlerini rahatça idare edip et pişirip çay demleyip misafir

çağırırlarmış. Bundan itibaren nineyle dede rahat günler geçirmeye başlamışlar.

[LXXIV] BÜLBÜL İLE KIRLANGIÇ

Çok çok eskiden bir nineyle dede yaşarmış. Onların Handugas isimli bir tanecik kızları

varmış. Onlar Handugası pek severlermiş. Aile mutlu yaşarmış. Bunların mutlu günleri uzun

sürmemiş. Birden nine ölüp gitmiş. Dedeyle kızı buna çok üzülmüş, yaşam zorlaşmış. Bu

sebeple dede başka bir nine ile evlenmiş, onun da Karlugas isimli bir kızı varmış. Handugas ile

151

Karlugas hemen arkadaş olmuş, beraber oynamışlar. Lakin Karlugasa annesi Handugas ile

oynamayı yasaklamış. Bütün işleri bu kıza yaptırıyormuş.

Üvey annesi Handugası hep döverek çalıştırırmış. Karlugas da mutsuz imiş, çünkü

oynayacak arkadaş yok. Onun için o annesinden gizlice Handugas’a yardım etmiş. Üvey annesi

bunu öğrenince Handugas’ı evden kovmuş. O nereye gideceğini bilememiş ve Karlugas da

onunla birlikte gelmiş. Onlar kuşların uçup gittiklerini görmüşler ve iki arkadaşın şu kuşlar gibi

serbestçe, özgürce uçacakları gelmiş. Böylece bunlar kolları ile çırpınırken uçup gitmişler.

Bülbül ile Kırlangıç kuşları işte o günden itibaren ortaya çıkmışlar.

[LXXV] KARA KARTAL

Çok çok eskiden Kara Kartal bütün kuşların padişahı imiş. O pek güçlü, sert ama pek

adil imiş. Padişahlıktaki kuşlar mutlu yaşarmış. Lakin hiç dertleri olmadan yaşayıp giderlerken

bir bela gelmiş: yavrularına nasıl olduysa hastalık bulaşmış ve onları iyice tedavi ettirmelerine

rağmen topluca ölmeye başlamışlar. Herkesi endişelendirmiş bu. Padişah kuşları biraraya

toplamış. Oraya kartal, güvercin, kırlangıç, saksağan, bülbül ve başka pek çok kuş gelmiş. Kara

kartal padişah: “Hepiniz biliyorsunuz kardeşler, aziz yavrularımız azaldıkça azalıyor. Lakin

çözüm var: Rivayet edilir ki yedi deniz ötesinde bir adada, hastalığa karşı bir ilaç bulunmuş.

Onu alıp getirmeniz gerek. Ben, oraya gidip dönen kuşa bugüne kadar hiç duyulmamış ahenkli,

güzel bir ses hediye edeceğim” demiş.

“Kara Kartal ağabey ben gideyim” demiş Bülbül. Kuşlar şaşırmış çünkü Bülbül pek

küçücük, çelimsiz imiş. Ona pek güvenememişler. Yine de razı olmuşlar.

Bülbül yola çıkmış. Yedi gün, yedi gece gitmiş. Pek çok yerler sular geçmiş, acıkmış,

hali kalmamış, ama dayanmış. Varıp o ilacı padişaha ulaştırmış.

Kuşların sevinci sonsuz olmuş, onların yavruları ayağa kalkmış. E Kara Kartal da altın

sarayını açıp, vaad ettiği sesi Bülbül’e hediye etmiş. “Sen sıradan bir kuş değil, batur bir

kuşsun” demiş. Herkes hayranlıkla dinlermiş şimdi. O şarkı söyleyince çiçekler kirpiklerini açar,

bütün tabiat uykudan uyanırmış. Bülbül o zamandan beri güzel şarkısıyla herkesi sevindirerek

yaşarmış.

[LXXVI] SAKSAĞAN

Çok çok eskiden bir zengin yaşarmış. Onun ismi Şombay imiş. İçinde varmış, bir but

yağ. Onun evinin damı demirdenmiş, boyası yeşildenmiş.

152

Bu boyalı dama bir saksağan gelip konmuş. Gelip konmasıyla onun kuyruğunun

yapışması bir olmuş. Kuyruğunu çekse, gagası, gagasını çekse kuyruğu yapışırmış, onun. Öyle

olduğundan beri saksağan ordan ayrılamamış cezalandırılmış. Yoksa duymadın mı?

[LXXVII] KİM UYANIK?

Günlerden bir gün Sıbarkay denilen bir tavuk ormana gitmiş. Civcivleri evde kalmış. O

ormanda şarkı söyleye söyleye gömlek yapmak için saz yolmuş. Dönüş yoluna çıktığında ne

görsün: bir tilki çıkmış karşısına. Sıbarkay hemen ağaca çıkıp konmuş. Tilki yaranmaya çalışıp

onun şarkısını övmüş. Lakin Sıbarkay kanmamış.

Tilki uzun gün boyunca tavuğun tünediği ağacın dibinde oturmuş. Bu vakitte Sıbarkay

meşe dalından iğne yapıp sazdan kendine gömlek dikmiş.

Karanlık çökünce Sıbarkay ağaçtan ağaca uçup geri dönmeyi becermiş. Tilki hala ağacın

dibinde onu pohpohlayıp oturuyormuş. Çünkü o Sıbarkayın sazdan ördüğü ve ağaç budağına

giydirdiği gömleği tavuk diye düşünmüş.

[LXXVIII] BÜYÜK SÖZÜ DİNLEMEZSEN

Çok çok eskiden kara orman içindeki meydanda civcivleri ile bir tavuk yaşarmış.

Aralarında bir erkek civciv de varmış. O pek de kibirli, şımarık, tembel imiş. Annesi iş buyursa

bile sadece yatıverirmiş. Azarlamaya başladığında da ormanı inleterek ağlarmış. Bunlardan

ötürü bu civardaki canlılar kaçmış. Horoz büyüyüp diğerleri gibi ötmeyi öğrenmiş. Bir zaman o

sabahleyin birden ötüvermiş:

- Kukiruku-uk!

O an ona bir yerlerden, ormanın içinden başka bir horoz cevap vermiş:

- Kukiruku-uk!

Yavru horoz çok şaşırmış.

- Anne ben bugün bir horozun sesini işittim. Bugün onu görmeye gideceğim.

- Yok, yavrum, o horoz değil, yankıdır.

- Değil anne değil.

- Ormanda Tilki yaşar, seni yakalar da yer, demiş annesi endişeyle.

- E ben ondan korkmam!

Tavuk onu sakinleştirmiş, uyutmuş. Horoz, gece birden kalkıp ormana kaçmış. Giderken

onun karşısına bir Tilki çıkagelmiş, hatta kesik kesik hırıldayıp brakmamış. Tilki ağzını

şapırdatıp onun önüne gelip dikilmiş.

- Nasılsın horozcuğum!

153

- İyiyim, Tilki ağabey, demiş bütün cesaretini toplayıp.

- Yolculuk nereye?

- Şu ormanda bir horoz yaşar onu görmeye gideceğim.

- O horoz bende misafirlikte. Haydi sen de gel!

Tilki horozu alıp evine dönmüş, asi horoz giriş o giriş geri çıkmamış.

[LXXIX] KİBİRLİ HOROZ

Çok çok eskiden büyük kara ormanda yaşarmış bir kibirli Horoz. Herhangi bir yerde

yiyecek bulsa dostlarını çağırırmış: “Kukurikuk, benim yanıma gelin, şimdi hemen!” Dostları

toplanınca o bulduğu yemi hızlıca kendi kapıp gidermiş, diğerleri de bakıp kalırmış. Bu

olanlardan sonra dostları horozdan uzaklaşmış.

Öfkelenen Horoz, tekrar öfkeyle: “Kukurikuk, benim yanıma gelin, şimdi he-men!” diye

nara atmış. Dostları dönüp bakmayınca, kibirli Horoz sıkılmaya başlamış. Olanlara çok da

şaşırmış. “Kukurikuk, hiçbiriniz benimle dost olmayacak mısınız, ne oldu peki?” diye ötmüş.

Dostları görünmeyince kendi kendine: “Öyle mi gerçekten?” diye dövünmüş.

Kibirliyi kim dinler ki?

[LXXX] KENE

Bir zengin yaşarmış. Varlığı bütün zenginlerinkinden bile daha çokmuş, kilerinde bir tek

kuş sütü eksikmiş.

Zenginlik mutluluk değil, onu korumak hiç kolay değil. Bu zengin zenginliğini canı gibi

görür, bütün insanlara hırsız gibi davranırmış. Hatta kuşlardan korkar, onları görünce neler neler

düşünürmüş. Bir zaman bu zengin ormana işçilerin odun kesmelerini kontrole gitmiş. Dur durak

bilmez çalışırmış işçiler, alnından teri akarmış damla damla. Ensesinde efendisi bakıp duruyor,

onun her hareketini sınıyormuş: “Her işi sallana sallana yapma paramı savurma.” demiş.

O an ortaya kene çıkagelmiş de zenginin alnına konmuş. Kötü bir acı duyup çok korkan

zengin ortalığı yıkıp bağırmaya başlamış:

- Bırak yapma.

İşçi birden şaşakalmış, korkusundan keneye baltayla saldırmış. Kene uçup yokolmuş

ölen zengin yere yığılmış. Öldüren işçi değil, kene, zenginlik zengine olur ölüm.

[LXXXI] KIRMISKAGÖLÜN MUTLULUĞU

Çok çok eskiden kara ormanın içinde pek güzel bir meydan varmış. İşte o meydanın

ortasında gür kayının serinliğinde bir karınca evi dururmuş. Bu evde mutlu, çalışkan karıncalar

154

yaşarmış. Sabah erken, ince bellerini daha da kuvvetlice sıkıp karıncalar derhal işe girişirlermiş.

Evlerini toparlayıp kapılarının önünü temizleyip yaşamlarını düzenlerlermiş. Böylece sürü sürü

olup sıraya dizilip orman patikalarında yola düşerlermiş.

İşte bu karıncalar arasında Kırmıskagöl denen güzel bir kızcağız varmış. İnce belini daha

da inceltip ipek kuşakla sıkarmış, diğerleri gibi gece gündüz çalışırmış o da. Güneşin doğup

batışını izleyecek kadar bile vakti yokmuş.

Öylece günler geçip gitmiş. Esecek yeller esip, yağacak yağmurlar yağmış, göçecek

bulutlar göçmüş, çiçek açacak bütün bitkiler çiçeklenmiş süslenmiş. Kırmıskagöle ve onun

akrabalarına ikinci yurda göç etme vakti de gelip çatmış. Akranları kardeşleri rahat edip özgürce

oynayıp büyüsün diye büyüklerin kendilerine mahsus aile kurması gerek. Komşu meydanda

çoktan yer seçilmiş. Orada yaşayan böcekler karıncaları sabırsızlanarak beklermiş.

Bir gün güneş çıkınca yuva halkı gürültüyle uyanmış. Her birisi yakınları ile vedalaşıp

bohçalarını kucaklayıp kapının önüne çıkmış. Genç gelinler yavrularını beleyip kundaklamış,

kızlar suağacı – kovalarını, yiğitler kamçılarını almış. Kırmıskagöl de annesi, kardeşleriyle

vedalaşıp, belleri kopacak gibi olup güçlü bir şekilde (kararlı) hızlıca çıkıp gitmiş. Pek

ağlayacağı gelse de dayanmış o.

Yol kolay değilmiş. Öyle kuruyup yere yatmış ağacı aşıp geçmek bazen yağmurdan

sonra toplanan denizleri dolanmak gerekirmiş. Bastığı yere dikkat etmeden yürüyen kibirli bir

tilki o an karıncaları farkedememiş. Hepsi başka tarafa kaçıp saklanmışlar. Kırmıskagöl işte o an

yolunu kaybetmiş. Önde de arkada da kimseler görünmüyormuş. Oraya koşmuş buraya koşmuş

hiç kimseyi görememiş. Kırmıskagöl çok zorlanmış. Suağacı – kovalarını yere koyup biraz

dinlenip gidecekmiş. O an onun kulağına bir şarkı çalınmış:

Şırıl şırıl

Suyum serin

Şıkır şıkır

Şarkım kalsın

Tadınız suyumu

Yıkayınız elinizi – kolunuzu

Yorgunluk unutulsun

Suyum size deva olsun

Şıkır şıkır şıkır şıkır

Şaşıranlar yol bulsunlar

Yorulanlar dinlensinler

Dinlenmek için duraklasınlar

155

Kırmıskagöl heyecanlanmış. Şarkının duyulduğu tarafa doğru gitmiş. Geldiğinde, güleç

yüzlü muzip Pınarcığı görmüş.

- Ey, Kırmıskagöl, merhaba? Ne yapıyorsun? Haydi beraber koşalım. Eğlenelim,

oynayalım, şarkı söyleyelim, diye şırıldamış Pınarcık.

- Be-benim halim yok, pek yorgunum, uzaktan geliyorum, kayboldum. Yeni bir yurda

göçünce kardeşlerimden, dostlarımdan ayrıldım, demiş Kırmıskagöl ağlamaklı.

- Benim suyumu iç, şimdi gücün yerine gelir, demiş Çeşmecik.

- Kırmıskagöl su içmiş. Takati yerine gelmiş. Tekrar yoluna devam etmeyi düşünmüş.

- Bekle, Kırmıskagöl, ben şimdi dostlarımı çağıracağım, onlar sana yardım eder, demiş

Çeşmecik. O şıkırdayıp gülüvermiş, sesi eskisinden daha yanık, güzel çıkmış. Çiçekli

çayırlardan ipek kanatlı kelebekler uçup gelmiş.

Uçunuz dostlarım

Çayırdan çayıra,

Bozkırdan bozkıra.

Yol bulup veriniz

Kaybolmuş yolcuya.

Sevinip gitsin,

Yorulup yürümesin.

Kelebekler çiçekten çiçeğe, çayırdan çayıra uçup dolanırken, Kırmıskagöl’ün

kardeşlerini görmüşler. Onlar yeni yurtlarına varmış ev yapmak için koşuşturuyorlarmış. Hemen

gelip Kırmıskagölü alıp gitmişler. Kırmıskagöl Pınarcığa dua ede ede kaplarını şifalı su ile

doldurup kelebekleri takip etmiş. Böylece kadirşinas dostlar buluşuna sevinmiş o.

[LXXXII] SOĞAN NE İÇİN ACI

Çok çok eskiden çok güzel bir ada varmış. Hangi tür bitki yetişmezmiş ki orda.

Küçücük meydanda iki dost yaşarmış. Soğan oğlan ile papatya kız. Hatta onların

mutluluğunu güneş bile kıskanırmış. Yazın saf yağmurlar yağıp dostlara mutluluk armağan

edermiş. Mavi gökte tarla kuşları, ağaçlarda bülbüller onlara bağışlayarak uzun uzun şarkılar

söylerlermiş.

Günler günleri kovalamış, beklenen güz de gelip çatmış. Bir gün Soğan oğlan sabah

gözlerini açtığında Papatya kız yanında yokmuş. Bir de baksa ki gece kırağı düşüp nefis

Papatyanın taçlarını yakmış. Soğan oğlan bunu bilememiş. En yakın dostunu kaybettiği için

156

üzüntüsünden ağlamış da ağlamış. Güneş ışıklarına sarılıp yağmur damlalarıyla eğlenerek geçen

mutlu günlerini özlemiş o. Gözlerinden hasretli acı yaşlar akmış.

Bak işte soğan neden acıymış.

[LXXXIII] GÜZEL KIZ AYHILIW

Çok çok eskiden saksağanın asker, ördeğin yüzbaşı olduğu zamanlarda bir nineyle dede

yaşarmış. Onların Ayhılıw adında pek güzel bir kızları varmış.

Bir gün Ayhılıw kız arkadaşlarıyla ormana çilek toplamaya gitmiş. O, çilek toplaya

toplaya arkadaşlarından uzaklaştığını farketmemiş.

Bu ormanda da bir Cadı Kadın yaşarmış. O ormanda yalnız yaşayan insanları kandırıp

sihirle onları kendi evine gelmeye mecbur edermiş.

Ormanda dönüş yolunu bulmak için yürüyorken karanlık çökmüş. Ayhılıw cebinde kibrit

olduğunu hatırlayıp kibriti çakıp tutuşturmaya çalışmış fakat ateş yanmamış. Çünkü Cadı kadın

onu söndürüyormuş.

Ayhılıw iyice yorulmuş, karnı çok acıkmış. Yanında duran elma ağacını görüp elma

koparmaya yeltendiğinde Meskey nine elmayı kabağa dönüşmüş. Kızcağızın çok kızacağı

gelmiş. O, vicdanın dinleyip, senle dövüşmeyeceğim deyip kabağı tepesinden oyuvermiş de

onun içini temizleyip hemen kuru çubuğa tutuşturmuş.

Bir zaman sonra Ayhılıw Cadı Kadın’ın evine gelmiş. Cadı Kadın da onu görünce iki

başlı dev diye düşünüp korkup düşmüş ve ödü kopup ölmüş.

Ayhılıw Cadı Kadın’ın alıkoyduğu bütün insanları özgür bırakmış. Onlar kızcağıza

dönüş yolunu göstermişler. Nineyle dede Ayhılıw’ı görünce çok sevinmişler. Onların kızları

artık sadece güzel değil, batur da olmuş.

[LXXXIV] BAYKUŞ

Bir vakitler Baykuş oradan oraya uçup gezerken gittiği yerde Güvercine rastlamış.

- Nereye gidiyorsun?, diye sormuş Güvercin.

- Güneye.

- Niçin? Burası da pek güzeldir, Güvercin Baykuşun cevabına çok şaşırmış.

- Burada benim sesimi kimse beğenmiyor, demiş Baykuş. Bunun için güneye uçmaya

karar verdim işte.

- Eğer sen sesini düzeltirsen herşey iyi olur. Yoksa seni güneyde de kimse

beğenmeyecek, demiş Güvercin.

157

Böylece Baykuş Güvercin’in sözünü dinleyip, doğduğu yurdunda kalmış. O gündüz

uyuyup gece uyanıp yaşamaya başlamış. Gece çok ötse bile kimse ona söz söylemezmiş.

[LXXXV] TAVŞAN İLE KİRPİ

Çok çok eskiden bir Tavşan yaşarmış. Kirpi onun komşusu imiş. Bir gün Tavşan

komşusunu misafirliğe çağırmış. Kirpi çok isteyerek misafirliğe gitmişmiş. Tavşan onu pek iyi

ağırlamış. Onlar oturmuş sohbet ederken birileri patır kütür geliyormuş. Kirpi pencereye göz

atmış.

- Bu Tilki, demiş. O bizi korkutmaya gelmiş baksana, deyip ürpermiş Tavşan.

Kirpi Tavşanı saklamış da kapıyı açmış. Kendi çabucak sandalyeye çıkıp yatmış. Tilki

“pat” diye sandalyeye oturmuş. Kirpinin iğneleri poposuna batınca, o arkasına bakmadan, evden

çıkıp kaçmış.

[LXXXVI] HİLEKAR TİLKİ

Çok çok eskiden bir hilekâr Tilki yaşarmış. O çok yalancı imiş, her canlıyı kandırırmış.

Bir vakit o oturmuş et yiyen bir Kurda rastlamış. Tilki Kurdun yanına gelince ne yapıp

ediıp onu kandırmaya uğraşmış.

Hemen söze başlamış: “Ey, Kurt, canım, ben yolda gelirken pek güzel ve semiz bir

keçiye rastladım. Onun peşinden kovaladım kovaladım yalnız tutamadım, sen pek atik ve çevik

koşarsın, ben yorgunum. Git hele sen onu yakala.”

Kurt onu duyar duymaz eti bırakıp keçiyi yakalamaya koşmuş. O çok yollar aşmış, lakin

keçiye rastlayamamış. Sonunda yorulup geri dönmüş. O dönüp geldiğinde Tilki eti alıp gitmiş

imiş.

[LXXXVII] KARAGÜZ

Küçücük kedi yavrusu Karagüz her zamanki gibi dolaşıp gerinmeyi düşünmüş. Dışarı

çıktığında şaşkınlıktan afallayıp kalmış: Bütün dünya ap-ak sanki dersin şekere gömülmüş. “O-o

- diye düşünmüş Karagüz, - ne kadar çok şeker!” İnsanların bu kadar çok varlığı görmeyerek es

geçmesi onu pek şaşırtmış. “Bu insanlar komikler aptallar – diye düşünmüş kedi. Ne kadar çok

şeker, fakat itibar eden yok.” O karı yalayıp denemek istemiş. Lakin bu ne biçim şey, tatlı da

değil, yupyumuşak. Onu bırak yukardan bu yumuşak taneler dökülmeye başlamış.

Karagüz kafasını kaldırıp baksa, gökyüzü onlarla doluymuş baksana! Onlar elbette

dökülmüyor uçuyor değil mi? Baksana Karagüz ile eğlenmeye kalkmazlar mı? Kedi yavrusu

158

yumuşak, hafif kar tanelerinin peşinden koşmaya başlamış. Onları patileriyle tutup bakmış. Ama

atik kar taneleri ondan kaçmış, tutturmamış, yakalananlar da patilerinde hemen eriyip yokolmuş.

Pek sevindirmiş Karagüzü yeni dostlarıyla oynamak. Hatta ayrılası gelmemiş. Ama

yorgunluk bildiğini okumuş sabaha tekrar onlarla oynamaya çıkmak niyetiyle evine yönelmiş.

Düşünde de Karagüz yeni dostlarını görmüş.

[LXXXVIII] SİNCAPLAR NİYE AĞAÇ TEPESİNDE YAŞAR

Çok çok eskiden kara ormanda Maturkay isimli bir sincap yaşarmış. Onun tilkininkinden

uzun kuyruğu, kulaklarında savrulup duran püskülleri varmış. Maturkay yerde gezmeyi

severmiş çünkü onun dostları yerde yaşarmş. Günlerden bir gün birden karşısına Kurt çıkmış.

Dostları kaçıp yokolmuşlar.

Maturkay’ın Enäbay denen bir dostu varmış. Enäbay babasına: “Babacığım, Maturkay’ı

kurtar, o kurdun elinde” demiş. O sırada kurt: “Şimdi ben seni pişirip yiyeceğim, yerim de önce

uyuyuvereyim” deyip, Maturkay’ı bağlayıp kenara koymuş. Enäbay’ın babası geldiğinde kurt

öylece uyuyormuş.

Enäbayın babası sıçanları çağırıp şöyle demiş: “Eğer şu ipi kemirip koparmazsanız

hepinizi yerim”. Sıçanlar ipi koparmışlar. Enäbayın babası Maturkay’a “Sen ağacın tepesine

çık” demiş. Maturkay: “E ben nerden yiyecek bulacağım” diye sormuş. Enäbayın babası, Kurt

olmadığı zaman inip alırsın demiş ve yuvarlanıp tortop olup kurda doğru yuvarlanmış. Kurt

kendine iğne batınca avcının birisi vurdu diye düşünmüş ve kaçıp gitmiş. O günden beri

sincaplar ağacın tepesinde yaşarmış.

[LXXXIX] NİÇİN FAKİR ZENGİNDEN KAÇMIŞ

Çok çok eskiden fakir bir kişi yaşarmış. Onun o kadar zengin olmak istermiş ki. Bir vakit

bunlara bir misafir gelip konuk olmuş. Yolcu fakirin isteğini bildiği için yanına alıp beraberce

gitmişler. Az gitmişler bunlar uz gitmişler. Bir vakit büyük kapılı, hikayedeki gibi güzel bir

sarayın yanına çıkagelmişler.

- Bu saray bugünden (itibaren) başlayıp senin olacak, demiş de misafir yokolmuş.

Fakir inansın mı inanmasın mı bilememiş. Eve girdiğinde sonsuz zenginliği aklı

gidercesine gezinmeye başlamış. Her yerde yumuşak halılar yayılıymış, perselen şamdanlar

asılmış, kap kacakları altın ve gümüşmüş. Böyle gezinip dururken en dipteki odaya gitmiş.

Sahibi oradaymış. Yalnız o yürüyemezmiş, kötü bir hastalığa tutulmuş. At giden yere at, mektup

giden yere mektup gönderip: “Her kim bana sıhhat verir, ona bütün varlığımı hediye ederim”

diye haber salmış. İlk önce bu fakir kişi gelmiş.

159

Zengin o kadar sevinmiş (ki). Yardımcılar onu zor kaldırıp oturtturup yatağından

indirmeye başlamışlar. Sadece fakir, gerçeği ne olduğunu anlayı verince çabuk çabuk arkaya

doğru gidip kapıya gelince can havliyle çıkıp kaçmış. Niye kaçmış o? Siz ne düşünüyorsunuz?

[XC] NİÇİN KUŞBURNU DİKENLİ

Çok çok eskiden kuşburnu denen bir çiçek yetişirmiş. O çok güzel ve nazlıymış.

Herkesin bahçesinde gözdesi olarak yetişirmiş. Herkes de onu severmiş nazlayıp yetiştirirmiş.

Sadece bir kişi – padişah onu sevmezmiş. O onun güzelliğini öyle kıskanırmış ki nazlı

Kuşburnunu görmek bile istemezmiş.

Günlerden bir gün padişah herkesin bahçesindeki kuşburnu çiçeklerini kesmelerini

emretmiş, bu bitkilerden bir tanesi bile hiçbir yerde yetişememesini, dünya yüzünde tamamen

yok olmasını istemiş ve onu akıllarına getirmelerini yasaklamış.

Bir vakit padişahın emrindekiler üzerine o değerli ağaçları kesmeye yok etmeye

başlamışlar. Kırmışlar da kırmışlar. Sadece bir dede kuşburnu çiçeğini saklayabilmiş. O nazlı

çiçeğin saplarına dikenler, iğneler yapıştırmış, kimse de kuşburnunu koparamamış. Ona bakıp

başkaları da dikenler koymaya başlamışlar. Böylece gölyemeşler yeniden ayağa kalktı kök yayıp

dağılmaya başlamı. E şimdi padişahın adamları çok isteyip de ortadan kaldıramayınca, bu işten

yaka silkip dönüp gitmişler. İşte o günden beri gölyemeş dikenli olarak yetişmeye başlamış.

Şimdi o kendine kötülük yapmak isteyen canlılara dikenlerini batırırmış. Kendine güneş

ışıklarıyla güç, gayret toplarmış. Dikenler o gücü saklarmış. Kim dayanıklı, kim usta ise

yemişleri toplar. Kendine güç – arzulanırmış deva bulurmuş. Gölyemeş yemişlerinin yetmiş

türlü devası varmış.

[XCI] AYHILIW

Çok çok eskiden bir nineyle dede yaşarmış. Onların yüzü pek güzel Ayhılıw isimli bir

kızları varmış. O pek nakışta usta bir kız imiş.

Günlerden bir gün nine dünyadan göçmüş. Dede üzülmüş üzülmüş de yeniden evlenmiş.

Ayhılıwın üvey annesinin de Asmabika isimli bir kızı varmış. Lakin o pek şişman, tamahkar,

tembel imiş. Ayhılıw onun yanında daha güzelce, Asmabika da aksine daha çirkin görünürmüş.

Bunu görüp Ayhılıwın üvey annesi pek hasetlenmiş, öz kızına kıyamayıp, Ayhılıwı yerinde

oturtamayıp gece gündüz çalıştırmış da onun güzel nakışlı elbiselerini çekip alıp Asmabikaye

vermiş. Ayhılıw annesinden kalan eskiyip yıpranmış gömleği giyip dolaşırmış.

Bir vakit gece, çalışmaktan yorulan Ayhılıw, kendi de farketmeden kovayı kuyuya

düşürüvermiş. O üvey annesinin uyumak için bile eve sokmayacağını bildiğinden ağlamaya

160

başlamış. O an Ayhılıw kuyuda ayın karaltısını görmüş. Ay da Ayhılıwın üzülerek oturduğunu

görmüş de: “Ağlama, güzel, ben seni korurum. Ebediyen beraber yaşarız” demiş ve yere bir

ışığını indirmiş. Ayhılıw o ışığı izleyerek aya yükselmiş.

Lakin ayda da Dünya’yı özlermiş. Ona göre Ayhılıw her gece boyunca doğduğu Uralı

seyredermiş.

Hikayem bu. İnanırsanız büyük maslahat, inanmazsanıp çıkıp bakınız. Bak işte (bu) o

suağacının omzuna koyup kovalarını takıp bize bakıyor.

[XCII] NİÇİN GÜZDEN SONRA KIŞ OLUR

Çok çok eskiden Akbike ile Töslöbike denen iki kız yaşarmış. Tilkibike işe yatkın

(becerikli), güleç yüzlü, güzel bir kızmış. Türlü türlü parlak renkleri severmiş o. Giyiminde de

parlak renkleri seçermiş. Mavi gömlek, yeşil başörtüsü, sarı ayakkabı giyip gezermiş. Yalnız

nedense ak rengi beğenmiyormuş, Akbike de aksine parlak rengi sevmezmiş. Kendisi ak rengi

sevse de gönlü ak değilmiş onun, hatta işte de tembelce imiş.

Tilkibikenin gezdiği yerde mevsim parlak renge dönüşürmüş. Bahar mavi, yaz yeşil, güz

altın sarısı imiş. Akbike de şimdi bu güzelliği kıskanmış, o mavi çiçeklere, yeşil bitkilere, sarı

yapraklara eli değse, onlar aklaşıp kalırmış. O daha da öfkelenmiş. Öfkelendikçe soğuk olmuş.

Ve o herşeyi ak renge dönüştürmeyi düşünmüş. Lakin onun tembelliği yine engellemiş. O

tembelce yatana kadar Tilkibike bütün herşeyi daha da parlak renge dönüştürmüş. Biraz sonra

Akbike Tilkibikenin yaptıklarını bozmuş. Onlar ömür boyu böyle yaşamışlar. Böylece kış,

ondan sonra bahar, bahardan sonra yaz, yazdan sonra güz, güzden sonra kuş olmuşmuş.

Akbikenin çalışkan vakitleri de olurmuş. O kışın ekimin ortasından başlayıp martın

sonuna kadar varlığıyla anlatılırmış.

[XCIII] NİÇİN KARANFİL ÇİÇEKLERİ KIZIL

Çok çok eskiden bir nineyle dede yaşarmış. Onların biricik Akyondoz (Akyıldız) isimli

bir kızları varmış. Onlar öyle huzurlu (mutlu) yaşayıp giderlermiş. Akyondoz güzel mi

güzelleşip büyüyüp genç kız olmuş. Dedeyle nine Akyondozu zengin bir kişiyle evlendirmeyi

hayal ederlermiş. Kızları da köyde bir yoksul delikanlıyla birbirlerini seviyorlarmış.

Bir gün Akyondozu köydeki en zengin ama sinsi, katı, cimri Gosman (Osman) Beyin

oğlu Tilkibay istetmeye gelmiş. Kızı ağlatarak evlenmeye razı etmişler. Lakin gece olunca

sevdiği delikanlı Akigit gelmiş. O kendinin Akyondozu sonsuz sevdiğini ve onsuz

yaşayamayacağını anlatmış, kıza köyü terkedip, kaçıp gitmeyi önermiş. Akyondoz ana

babasından çok fazla korksa da sevgilisi ile gitmeye razı olmuş.

161

Sabahleyin Tilkibay Akigit ile Akyondozun kaçıp gittiğini duyunca öfkesinden ne

yapacağını bilememiş. O yardımcılarını alıp iki aşığı yakalamaya çıkmış. Kız ile yiğidi komşu

köyde yakalayabilmişler. Tilkibay onları meydana çıkarıp cezalandırıp öldürecek olmuş.

Akigiti beş yerinden vurup öldürmüşler. Akyondozu ölen sevgilisinin yanında bırakıp

geri dönmüşler.

Akyondoz üzüntüsünden ağlamış ağlamış da kendine bıçak saplamış ve sevgilisinin

üstüne düşmüş. Onların kanlarının döküldüğü yerde karanfil çiçekleri filizlenmiş ve çok

geçmeden kıpkızıl olup çiçek açmış.

Şimdi de öyle kızıl çiçekler açarlarmış. O zamana kadar karanfil çiçekleri sadece apak

imişler.

[XCIV] NİÇİN KİRPİ İĞNELİ

Çok çok eskiden bir Kirpi yaşarmış. O şimdi sizin gördüğünüz gibi değil iğnesizmiş.o

gün boyu bütük vaktini işe, oyuna bölermiş. O vakitlerde tilki, karga, başka kuşlar ve sincap pek

mutlu, birbirlerine dokunmadan beraberce yaşarlarmış.

Öyle bir vakit Kirpi çam altında gölgede yatıp havadaki kuşların huzurlu mutlu

yaşamlarını sevinçle şakalaşmalarını seyretmiş. Yatıp seyrederken bir vakit çamın yanına

gelmişler ve onun iğnelerini döküp oynamaya başlamışlar.

Çam iğneleri kirpinin üzerine dökülmüş. Yüzü koyun yattığı için iğneler onun sırtını

kaplayıvermiş ve bu iğneler onun sırtında ilelebet kalmış.

O vakitten beri tilki kirpiden özenip onu suya düşürüp iğneli kıyafetini saldırıp almak

istermiş. Bu giysiyi hile kurup da başka türlü yollarla da alamayınca tilkinin kuşlarlar da kirpi

ile de dostluğu bozulmuş.

[XCV] NİÇİN ARI İNSANI SOKAR

Çok çok eskiden İnsan ile Arı çok çiçekli geniş çayırlarda beraberce bal toplarlarmış.

İnsan bal getirirmiş, Arı kışa hazırlık edip peteklere doldururmuş. Yalnız bir vakit ikisi de aynı

işi yapmaktan bakmış ve işleri değiştirecek olmuşlar. Bundan itibaren Arı bal getirmiş, İnsan

peteğe koymuş. İnsan tez yaparmış yalnız işin kalitesi bozulmuş Arı da balı getirmeye

yetiştirememiş. O sırada kişi kendine çok bal alıyormuş bunu Arı sezmiş ve onları birbirine

kızmışlar. Bundan sonra birlikte çalışmayacaklarmı. Arı da İnsan gelip balı alıp gitmesin diye

iğne gezdirmeye (taşı-) başlamış. İnsan gelip vurmaya başlasa iğnesi ile sokup aldırmazmış.

Öyle edip onu çimdirip sokmasına İnsan kendi kabahatli.

162

[XCVI] NİÇİN SIÇAN KEDİDEN KORKAR

Çok çok eskiden bir nineyle dede yaşarmış. Onların Kedi ile Sıçanı varmış. Onlar

nineyle dedeye ev işlerinde, ev önlerinde, bazı (ufak-tefek) işlere yardım edermiş. Kış gelince,

kedi ile sıçan ormana oduna gideceklermiş. Ormana geldiklerinde Kedi baltayı alıp ağaç

kesmeye başlamış. Hali kalmayınca Sıçan baltasını vermiş. O sırada Sıçan ağacı keseyim derken

Kedinin ayağına çarpmış. Kedi öfkelenip ayağının ağrısına dayanamayıp sıçanın üzerine atılmış.

Sıçan hızlı hızlı kaçıp kurtulmuş, eve kaçmış. Kedi dönüp gidememiş, avını kaybedip oraya

yığılıp yola yatıp kalmış, Sıçan da bu konuda nineyle dedeye tek bir söz bile söylememiş. Geç

olmuş, fakat Kedi hala yok. Nineyle dede endişelenmişler, Sıçana sormuşlar, Sıçan da “O

kendim ağaç keseceğim deyip kaldı”, demiş. Dede dayanamayarak Kediyi aramaya çıkmış.

Ormana giden yola geldiğinde inleyen bir ses duyup aramaya çıkmış. Ormana gidel yola

geldiğinde inleyen bir ses duyup kalmış. O sesin yanına gelmiş. Baksa ki ne görsün, kedi

yatıyor. Onu hemen ölümden döndürmüşler. Kedi kendine gelince nineyle dede ne olduğunu

sorup öğrenmişler. Öğrenince Sıçanı o an evden kovmuşlar. Sıçan yeraltına kaçmış, o orada

yaşamaya başlamış.

Korkusundan yeraltından çıkmazmış. Kedi de şimdi sıçanların öcümü alayım diye

gezermiş. Bunun için Sıçan Kediden korkar.

[XCVII] AK ÇİÇEKLER (PAPATYALAR)

Çok çok eskiden Ural dağlarının eteğinde küçücük bir köyde tek başlarına bir nineyle

dede ömür sürermiş. Onlar Devletbay isimli bir zengine bel büküp, karınlarını doyururlarmış.

Bir süre sonra onların bir kızı olmuş. Kızlarına Akseske diye isim vermişler.

Akseske güzel bir kız olup yetişmiş, onun elinden gelmeyen iş yokmuş, öreyim dese

örgüsünü, nakışını da, dikişini de göz kamaştıracak bir alıcılıkla işlermiş. Nineyle dede

kızlarının becerikliliğine, sevimliliğine gururlanıp, mutluluktan kendilerini alamazlarmış.

Akseske böylece onsekiz yaşına gelmiş. Artık bekeğizlerini bağlayıp suağacını sıkıştırıp Pınara

suya gidermiş. Çeşme başında cennet gibi bir tabiat varmış. Kayınlar, çiçekler çeşme etrafından

yetişenler onu korurlarmış. Suya gittiği bir vakit Akseske çeşme başında fakir bir yiğit olan

Aznagola rastlamış. Aznagol Akseskeye çoktan yanık lakin aşkını, sevgisini anlatmaya cesaret

edemez dolanırmış. Tekrar çeşme başında Akseskeye rastlayınca sevgisini anlatıvermiş.

Akseske Aznagolon her bir sözünü dikkatle dinlemiş ve içtenlikle kabul etmiş. İki genç aşık

çeşme başında buluşmaya sözleşmişler.

İşte o köydeki tamahkar, kötü Devletbay, sakat oğlu Gayaza Akseskeyi alıvermeyi

düşünüyormuş. Dünür göndermiş, lakin Akseske onları reddetmiş.

163

Akseske Aznagol ile buluşma saatlerini büyük umutlar, sabırsızlıkla bekliyormuş.

Sonunda buluşma saati de gelmiş. Akseskenin küçücük yüreği yerinden çıkacak gibi atıyormuş.

Aznagol görünmüş. Gökte yıldızlar dansedip onlara pırpır edip göz kırpmış, ay gülümseyip

bakmış, hafifçe esen yelde ak kayınlar dans etmiş, çeşme de şıkır şıkır şarkısını söylemiş. Lakin

bu güzel tabiatın sihirli saatini bozup ak kayınların ardından iki aşığı Gayaz gözetliyormuş.

Akseske Aknazgolunun kucağına oturduğu sırada Gayaz iyice kıskanarak Aznagola hançeri

batırmış (saplamış). Aznagol Akseskeye: “Bırakma beni canım. Sen elbette benim eşimsin”

demiş ve can vermiş. Akseske “Aznagolunu ölünce bana da hayat yok” demiş ve yiğidin

sırtındaki hançeri çekip alıp kendine batırmış ve Aznagolun üstüne düşmüş.

Akseke ile Aznagolun mezarında fışkıran ak çiçekler, mezarlarını çevirip iki ak kayın

dalları birbirine karışmış birleşip sığınarak yetişmiş çıkmış. İşte bundan sonra yeryüzünde ak

çiçekler (papatyalar) oluşmuş.

[XCVIII] AYI İLE DEDE

Çok çok eskiden bir dede yaşarmış. Günlerden bir gün o ormana atını aramaya gitmiş.

Orman boyunca giderken dedenin karşısına büyük bir Ayı çıkıvermiş. Onu görünce dedenin

korkudan ödü kopmuş, yuvarlanmış. Ayı da akıllı imiş. O dedeye dokunmamış. Yanına gidip

oturmuş ve şapkasını alıp oynatmaya başlamış. Güzel imiş dedenin şapkası.

Bir zaman sonra dede kendine gelmiş.

- Şapkamı ver artık, diye istemiş o.

- Sen, dede, bana bir fıçı bal alıp gel. Şapkamı öyle bedava vermem, bana da pek yakıştı baş

giyimin.

Böyle deyip soğukkanlılıkla tabanları yağlamış.

Dede evine dönmüş. Döner dönmez kafa patlatmaya başlamış. Şapkası da vah vah, o balı

da nerden bulmak gerek. O vakitte pazarda şimdiki gibi bal satıcıları bulunmazmış, hayır

dedenin parası da yokmuş. Yine de o gözü açık bir ihtiyarmış. Ormana geri dönmüş. Ağaç

tepesinde oğul aramaya başlamış. Bulmuş tabii ki. Bir oğuldan çokça bal almı. Sonra on

şapkasını alan ayıya götürmüş. Ayı ballı, dede tekrar şapkalı olup geri dönmüş. Ormandan

dönüşünde atını da bulabilmiş dede. Pek sevinmiş. Niçin dersen soğuk kanlılıkla o birbirine

(kimseye) zarar getirmemişler. Elbette, biraz şakalaşıp intikam almışlar.

İşte burada hikayem öte gitti ben beride kaldım. Dede atını çözdü, ben bakakaldım.

164

[XCIX] AŞK

Çok çok eskiden, çok yıllar önceleri güzel bir yer varmış. Ağaçlar güneşi kaplayacak

kadar büyüklüğe erişip sık bir orman olmuşlar. Mağrur kayalar göğüs gerip bu cennet adayı

soğuk rüzgarlardan, acı boranlardan korurmuş. Pınarları saf ve temizmiş, tadı da şifası da ölmek

üzere olan kişiyi ayağa kaldırırmış. Çayırlarında birbirinden güzel, kırmızımsı, hoş kokulu

güller yetişirmiş. Çiçekten çiçeğe hoş kokulu bal toplayan arılar uçarmış. Bülbül bu güzelliğe

gıpta ederek gece gündüz ötermiş.

İşte burada bir yiğit yaşarmış. Kendi becerikli, yüzü güzel, boyu uzun, güçlü imiş.

Yüksek dağların tepesine tırmanıp, kartalların uçuşunu izlermiş, göğsünü doldurup şarkı

söylermiş. Okunu sadağını alıp ormanı bozkırları gezermiş, avcılık edermiş. Halsiz kalınca,

susayınca eğilip pınarlardan su içermiş.

Lakin ne yapsa da neyle uğraşsa da gönlü kimsesiz yalnızmış, neler yapmazmış, onu

gönlü ne zamandır bir yerlere çağırırmış umutlandırırmış. O işte bu mucizeyi arayp her yeri

dolaşırmış, yalnız başına doğduğu yerden uzaklaştıkça uzaklaşmış.

Fakat tahayyül edememiş yiğit. Bir gün yorgun düşünce (çaresiz kalınca) göğe bakıp ona

müracaat etmiş:

“Ey, Toprak anacığım! Benim sözlerimi dinlesene, yardım etsene! Durumum pek iyi

değil. Günden güne sararıp soluyorum, kuruyacağım. Bütün sır yumaklarını toplayan

bilinmezlik kuşunu bulamıyorum. Kim o? Benle ne alıp veremediğin var?”

“Ey yavrum, yavrum! Aşksız kişi yaşayamaz diyenler doğru söylemiş. Hangi canlı olursa

olsun çift olmak zorunda. İşte kuşlara bak, nasıl gönüllü ötüyorlar. Sense tek başınasın, yanında

kimse yok – bu zor. Ben sana yardım edeceğim oğlum. Kendi yavrumu – kızımı vereceğim.

Sadece şartımı dinle: hiçbir zaman ona kötü söz söyleme, zor zamanlarda da el kaldırma. Çünkü

o ilahi bir zat. Sana sevgi, talih vermek için doğmuş. Ocağı sıcak tutan, geleceğini devam ettiren

soyunu verecek de o olacak. Herşey senin olacak. İyice anladın mı her zaman ihtiram et!”

Bu sözleri söylemiş de Güneş-ana yere altın oklarını yöneltmiş. Yiğit bu kadar güzelliğe

bile gözlerini yummuş. Bir vakit sonra gözünü açıp baktığında hayran kalmış. Önünde söğüt

ağacı (dal) dalı gibi uzun boylu, uzun kara saçlı, kırlangıç uçuşunu hatırlatan kaşlı, pişlin (olgun)

karayemiş rengindeki kara gözlü güzel bir kız durup duruyormuş. Mütevazı gülümsemesiyle:

“Merhaba yiğit kişi. Ben senin helalin oluyorum. Kötü zamanlarda yardım edip düzlüğe çıkaran,

güzelleştiren ben olacağım” demiş o.

Yiğit ise kıza bakıp gözünü alamadan duruyormuş. Karanlık geceleri ile yıldızlar

arasında aradığı çayırda ormanda bulamadığı av vaktinde vuramadığı mucizenin olduğunu

165

anlamış. Ve o günden itibaren Yiğit ile Kız pek mutlu, huzurlu yaşamaya başlamışlar. Kendileri

gibi becerikli, çalışkan, güzel yavrular yetiştirmişler.

- Beğendin mi hikayeyi (Güzel mi hikaye)? Büyükannem sevdiği sorusunu da sordu.

[C] ALTINAY İLE AKYONDOZ

Çok çok eskiden gökte ay da yüzmezmiş, yıldızlar da pırıldamazmış. Geceler pek

karanlık, korkunçmış. İnsanlar yine de pek mutlu yaşarmış.

Bir vakit ülkenin üzerine bir bela gelmiş – bütün çocuklar ölmeye başlamış. Bir yıl

içinde yeryüzünde bir çocuk bile kalmamış. İnsanlar çok üzülmüşler ne yapacaklarını

bilememişler. Böyle (bundan) uzun bir zaman sonra bir adam ile kadının ikiz kızları doğmuş.

Onlara bütün ülke sevinmiş. Altınay ile Akyondoz diye isim koymuşlar, çok sevmişler. Onlar

aylık büyümelerini günde, yıllık büyümelerini ayda büyüyüp güzelleşip genç kız olmuşlar.

Kızları yedi yaşını doldurduğunda bizim adam ile kadının oğulları doğmuş. Artık anne babası,

insanlar da kızları sevmemeye başlamışlar. Ne de olsa oğlan doğuşu daha üstün görülürmüş o

zamanda. Hatta Altınay ile Akyondozu tamamen unutmuşlar. Anne babaları da evlerinden

kovup atmışlar.

Kızlar ne yapacaklarını nereye gideceklerini bilememişler. O an gökteki güneş dile

gelmiş:

- Geliniz benim yanıma, geceki işe kendi yerime sizi bırakayım, demiş o.

Kızlar çok sevinmiş. Sevinçten güzel yüzleri ay gibi parlayıp gözleri yıldız gibi

ışıldayıvermiş. Zamanla Altınay aya, Akyondoz da yıldızlara dönüşmüş.

Hala bizim gördüğümüz ay ve yıldızlar bu iki kızdan ortaya çıkmış.

[CI] KÖZHILIW İLE YAYHILIW

Bir gün Yayhılıw ile Közhılıw rastlaşmış. Yayhılıw sıkıntılıymış. Közhılıw ise

mutluymuş.

Közhılıw Yayhılıw’ın sıkıntılı olduğunu görünce:

- Yayhılıw, senin neden çalışma isteğin yok?, diye sormuş.

- Ey, Közhılıw, Közhılıw şimdi bu yerlere sahip oldun. Benim başka illere gitmem gerek. Benim

buralardan gidesim gelmiyor. Şimdi senin gelişinden herkes mutlu, beni de unuttular.

- Ey, Yayhılıw, Yayhılıw üzülme artık. Sen de nasılsa bu taraflara geri döneceksin. Tamam

yeter benim işime dönmem gerek.

- Tamam, peki, Közhılıw hoşçakal!

Közhılıw öyle deyip işini yapmaya gitmiş. Yayhılıw da başka taraflara uçup gitmiş.

166

[CII] KÖZHILIW (1)

Çok çok eskiden bir nineyle dede yaşarmış. Onların bir oğlu varmış. Oğlunun ismi Batır

imiş. Batır büyüyünce dünyayı gezmeye çıkmış. O bir meydana çıkagelmiş. Meydanın ortasında

çiçeklerin arasında pek güzel bir kız oturuyormuş. Kaşı kapkara çizgi gibiymiş. Batır ona aşık

olmuş. Kızın yanına gelip şöyle demiş: “Adın ne güzel kız?” “Benim adım Közhılıw. Seninki

ne?” demiş kız. “Benim adım Batır. Sen burda ne yapıyorsun?” demiş. “Ben burada çiçeklere

sayıyorum, ben çiçeklerin arasında büyüdüm. Ben her bir çiçeğin adını bilirim, onlarla

konuşurum” diye cevap vermiş kız. “E niye sana Közhılıw diye isim koymuşlar?” diye sormuş.

Batır. “Çünkü bir vakit benim uykum gelir, çiçekler tükenir. Çiçekleri özleyerek sararıp solup

uykuya dalarım” demiş. Batır kızı alıp evine götürmüş. Batır Közhılıw ile evlenmiş. Güz

geçince Közhılıw sararıp solup uykuya dalmış. Kocası onun söylediği sözleri unutmuşmuş. Batır

çok üzülmüş. Yaz gelince Közhılıw uyanmış, ilk yıla göre daha da güzelleşmiş.

[CIII] KÖZHILIW (2)

Çok çok eskiden bir nineyle dede yaşarmı. Onların hiç çocukları olmamış. Öyle yaşayıp

giderlerken dede ölüp gitmiş, nine de bir başına kalmış. Nine çocuğunun olmamasına çok

üzülürmüş.

Bir vakit nine düş görmüş. Düşünde bir bülbül gelip konmuş ve nineye şöyle söylemiş:

“Nine senin bir çocuğun olacak. Bu kız çocuk güzel mi güzel olacak. Sen ona, nine, Közhılıw

diye isim koyarsın” demiş de uçup gitmiş.

Nine sabah kalktığında onun arkasında küçücük, güzelce bir kız yatıyormuş. Nine

mutluluğundan kızı havaya kaldırıp “Közhılıw” diyerek dansetmeye başlamış.

Böylece Közhılıw gün, gecei saat geçtikçe büyümüş de büyümüş. Biraz vakit geçince

Közhılıw güzel bir kız olup yetişmiş.

Bir vakit güzel bir hayat kurmuş yaşarlarken boran, fırtına çıkagelmiş. Közhılıw da o

sırada kuyudan su alıyormuş. Közhılıw su alıp gideyim dediğinde fırtına onu uçurup götürmüş.

Közhılıw: “Anneciğim! Anneciğim” diye bağırarak bakınmış lakin annesi duymamış.

Böylece Közhılıw uzağa uçmuş. Közhılıw fırtına kimbilir hangi padişahlığa götürmüş.

Şimdi Közhılıw her yıl eline altın yüzük takıp dönüp gitmiş. Geldiğinde alyansını çıkarır,

gittiğinde alyansını takarmış.

167

KRİL HARFLİ METİN

168

[I] Борон-борон заманда,

Ауылда булған, ти, бер бай ,

Булған, ти, уның ике өйө,

Береһе ағастан, икенсеһе таштан.

Һөйлəйемме баштан?

— Һөйлə (тағы баштан уҡ һөйлəнə).

Борон-борон заманда, йəшəгəн, ти, бер əбей. Булған, ти, уның өс улы. Бер

улы— тоҙҙан, икенсеһе — япраҡтан, ə өсөнсөһө булған, ти, таштан. Бер ваҡыт əбей

улдарына утын индерергə ҡушҡан. Өлкəн улы: «Мин утынға сыҡмайым, мин бит

ирейем», — тигəн. Икенсеһе лə: «Мин дə сыҡмайым, сөнки ел мине осороп ҡына

алып китəсəк», — тип яуап биргəн, ти.

— Өсөнсө улы нимəнəн ине əле, онотҡан да ҡуйғанмын?

— Таштан.

— Һөйлəйемме баштан?

— Һөйлə.

Борон-борон заманда йəшəгəн, ти, бер əбей менəн бер бабай. Өйҙəре булған, ти,

ағастан. һөйлəйемме аҙаҡтан?

Борон-борон заманда бер бабай булған.

Боролған да йығылған, боролған да йығылған,

Боролған да йығылған, боролған да йығылған...

Элек-элек заманда бер əбей булған.

Элəккəн дə йығылған, элəккəн дə йығылған,

Элəккəн дə йығылған, элəккəп дə йығылған...

Борон бер əбей бай йорт һалдырған. Ыҫмала менəн башын майлаған. Бер һайыҫҡан

килеп ултырған да суҡышы йəбешкəн. Суҡышын алһа, ҡойроғо йəбешкəн, ҡойроғон алһа,

суҡышы йəбешкəн. Əле һаман шулай итеп ултыра икəн. Ишеткəнең бармы, юҡмы?

(Тыңлаусы «юҡ» тиһə, һөйлəүсе яңынан башлай).

169

Борон заманда йəшəгəн, ти, бабай. Унын, ике ҡыҙы булған. Береһе — Һөйлə,

икенсеһе — Һөйлəмə. Бер көндө Һөйлə менəн Һөйлəмə һыу инергə киткəндəр. Һөйлə

һыу ингəндə батҡан.

Кеме ҡалған?

— Һөйлəмə.

— Улай булғас һөйлəмəйем.

Борон-борон заманда булған, ти, бер батша. Ул бик уҫал, бик холоҡһоҙ булған,

ти. Шул батшаның булған, ти, һылыуҙарҙан-һылыу, гүзəлдəрҙəн-гүзəл бер ҡыҙы. Уның

исеме һөйлəмə булған, ти. Берҙəн-бер көндө теге ҡыҙ, исеме кем əле, оноттом да

ҡуйҙым?

— Һөйлəмə.

— Һөйлəп ултырғанда һөйлəмə тип ултырғасың, һөйлəмəйем инде. Үҙеңə ҡарап

үпкəлə.

Борон-борон заманда əбей менəн бабай йəшəгəн, ти. Уларҙың булған, ти, ике

ҡыҙы. Бер ҡыҙы бик матур һəм уңған булған. Уға Һөйлə тип исем ҡушҡандар, ти. Ə

икенсеһе үҙе ямаҡ, үҙе бик ялҡау булған, ти. Һөйлəмə исемле. Əсəһе менəн атаһы-ның

əйткəнен тыңламаған.

Берҙəн-бер көндө һөйлə иптəш ҡыҙҙары менəн елəк йыйырға барырға булған.

Кəрзинкəлəр алып юл тотҡандар. Ə икенсе ҡыҙыҡай, əй, исемен оноттом, кем əле?

(Тыңлап ултырыусылар «Һөйлəмə» тип əйтеп ебəрəлəр). Һөйлəмə тигəс, һөйлəмəйем

(əкиəт шулай бөтə).

Борон-борон заманда, ҡарға — командир, һайыҫҡан һалдат сағында, турғай түрə

булғанда, йəшəгəн, ти, бер əбей менəн бабай. Уларҙың булған, ти, ике ҡыҙҙары.

Береһенең исеме — Һөйлə, икенсеһенеке — Һөйлəмə. Берҙəн-бер көндө Һөйлə һыуға

170

киткəн, ти.

—Кем өйҙə ҡалған?

—Һөйлəмə.

—Улай булғас, башҡа һөйлəмəйем.

Төлкө бер əбейгə тап булған да əйтə икəн:

— Һин мине үлтермə инде. Мин һине бер көлдөрөрмөн. Көлдөргəнме, юҡмы? («Юҡ»

тиһəлəр, «юҡҡа мин дə туҡ, əкиəт һиңə юҡ», — тиҙəр).

Əкиəт — ары, мин — бире,

Арҡаһына сей тире.

Ишек алдым тумарҙыҡ,

һиңə илтеп туғарҙыҡ.

[II] АЛТЫН АШЫҠ

Борон-борон заманда əбей менəн бабай йəшəгəн. Уларҙың Биктимер исемле улдары

һəм Елйетмəҫ, Ҡəтмəр тигəн эттəре лə булған.

Бер көндө бабай мəкегə ат һуғарырға барһа, Мəскəй əбей уның һаҡалынан тотоп

ала.

— Йəненде бирəһеңме, əллə атыңдымы? — тип һораған.

— Йəнемде лə, атымды ла бирмəйем, өйөмдə бер улым бар, шуны алырһың, —

тигəн. Былар һөйлəшкəнсə, əбей менəн бабайҙар йəйлəүгə күскəн. Шунда бабай

алтын ашыҡты ҡалдырып киткəн.

Биктимер алтын ашыҡты барып алырға булған. Атаһынан ҡайһы ат менəн

барырға һораған. Атаһы: «Йүгəнеңде сылтырат, ҡороғоңдо ҡолторат, ҡайһы ат һиңə

əйлəнеп ҡарай, шуны алырһың», — тигəн.

Был аттар араһына инеп йүгəнен сылтыратып, ҡороғон ҡолторатһа, бер алама,

ҡорсаңғы ғына ат ҡараған. Бəхетем ошолор инде, тип уйлаған да, атты менеп, алтын

171

ашыҡты алырға киткəн.

Юлда ат телгə килгəн:

—Һине атаң Мəскəй əбейгə бирмəк булып, алтын ашыҡты ҡалдырып китте, һин

бүтəгəнəн дə бəлəкəс бул, мин осҡан ҡоштан да йылғыр булырмын, — тигəн.

Былар барып етһə, Мəскəй əбей ултыра, ти. «Ин, улым, ин»,— тигəн Мəскəй əбей.

Биктимер алтын ашыҡты инеп алған да... ат осҡан ҡоштан да шəп елгəн, уларҙың

артынан Мəскəй əбей ҡыуа төшкəн. Бара торғас, аттың да хəле бөткəн. Биктимер

аттың һорауы буйынса дүрт аяғынан дүрт яҡҡа таянған икəн,дүрт ҡотоҡ барлыҡҡа

килгəн, үҙе эсенə инеп ултырһа, һауа йөҙөнə олғашып торған ағас булған. Мəскəй

əбей, балтаһын ҡайрап, ағасты тумыра башлаған. Ошо ваҡытта аҡ төлкө менəн һары

төлкө килеп сыҡҡан, улар Мəскəй əбейҙе йоҡлатҡандар ҙа тумырған ерҙе уңалтып

киткəндəр.

Мəскəй əбей тағы ла тумыра башлаған. Яҡында ғына аҡҡош осоп китеп бара, ти.

«Елйетмəҫ менəн Ҡəтмəргə əйтерһең, килеп ҡотҡарһындар», — тигəн уға Биктимер.

Мəскəй əбей тумырып бөтөп барғанда Елйетмəҫ менəн Ҡəтмəр килеп еткəн. Əбей

ҡасып ҡотоҡҡа төшөп киткəн. Эттəр: «Аҡ күперек сыҡһа ҡыуанырһың, ҡыҙыл күперек

сыҡһа, иларһың», — тигəндəр ҙə Мəскəй əбей артынан ҡотоҡҡа төшөп киткəндəр. Иң

алда ҡыҙыл күперек, аҙаҡтан аҡ күперек сыҡҡан. Баҡтиһəң, Елйетмəҫтең бер ҡолағын

өҙөп алып ҡалған, ти, Мəскəй.

Шулай итеп, Мəскəй əбейҙе үлтереп ҡайтып киткəндəр, ти, былар.

[III] БОРСАҠ БАТЫР

Борон-борон заманда бер ауылда йəшəгəн, ти, бер əбей менəн бер бабай.

Уларҙың бер балалары ла булмаған, ти. Бер көндө бабай урманға утынға барған

саҡта юл буйынан бер борсаҡ табып алған, ти. Бабай был борсаҡты йотоп та

ебəргəн, ти. Күп тə үтмəй əбейҙең малайы тыуған. Малайға Борсаҡ батыр тип исем

172

ҡушҡандар, ти. Борсаҡ батыр көнлəп, айлап түгел, йыллап бик көслө, үткер, ҡыйыу

егет булып үҫеп еткəн. Бер заман ил өҫтөндə «батшаның ҡыҙын урлағандар» тигəн

хəбəр таралған. Борсаҡ батыр күп тə уйлап тормай был ҡыҙҙы эҙлəп сығып китергə була.

Тəүҙə батшаға барып ҡыҙҙың билдəлəрен һорашҡан. Батша, əгəр егет ҡыҙҙы табып алып

ҡайтһа, уға ҡыҙҙы һəм өҫтəп ярты батшалығын бирергə вəғəҙə биреп ҡала. Борсаҡ

батыр бик күп ерҙəр киткəн, ти, күп һыуҙарҙы кискəн, ти, бик күп тауҙар артылған,

ти. Бара торғас, ул ер аҫтына төшə торған юл күреп ҡалған. Егет арҡан бəйлəп аҫҡа

төшөп тə киткəн, ти. Төшөп етһə, үҙенə башҡа бер айырым донъя икəн, ти. Бөтə

нəмə лə алтын- көмөштəн яһалған икəн, тик бер əҙəми зат та күренмəй, ти. Егет

шым ғына тороп тыңлай башлаған. Шул ваҡыт уның ҡолағына моңло итеп йырлаған

тауыш ишетелə. Ёгет шул тауыш ишетелгəн яҡҡа китə. Барһа, батшаның ҡыҙы ситлектə

бикле көйө ултыра икəн. Уны үҙе бер ҡарыш, һаҡалы мең ҡарыш ҡарт үҙенə кəлəшлеккə

урлап алып киткəн булған. Ҡыҙ риза булмағас, ҡасып китмəһен өсөн, үҙе сығып

киткəндə биклəп китə икəн. Егет ҡыҙҙы алып китмəксе була, лəкин ҡыҙ хəҙер ҡарттың

ҡайтып етəсəген əйтə һəм был ҡарттың көсө һаҡалында булыуын иҫкəртə. Шул ваҡыт

туҙан туҙҙырып ҡарт ҡайтып килə икəн. Егет уға ҡаршы барып, ни өсөн килгəнен

əйтə. Былар һуғыша башлайҙар. Бик оҙаҡ һуғышҡандан һуң, егет ҡарттың һаҡалын

өҙөп ала. Ҡарт шунда уҡ көсһөҙлəнə, егет уны ергə һеңдерə һуғып, ҡыҙҙы алып ҡайтып

китə. Ҡайтҡас, батша, ҡыҙын егеткə биреп, туй үткəрə, ярты байлығын бирə. Ҡыҙ

менəн егет батырҙың ауылына ҡайтып китəлəр.

[IV] УН БЕР ƏХМƏТ

Борон-борон заманда һайыҫҡан сотник, ҡарға дисəтник, үгеҙ үрəтник булған

ваҡытта йəшəгəн, ти, бер əбей менəн бабай. Быларҙың элек-электəн гел малайҙары тыуған.

Малайҙары үҫə барған, сығып китə барғандар. Йылдар үткəн, лəкин улдары

ҡайтмағандар. Бына шулай аяҙ көндəрҙең береһендə көтөп-көтөп алынған тағы бер

173

малайҙары тыуған. Был улдарына ағалары хөрмəтенə Əхмəт тип ҡушҡандар. Теге бала

шулай көн үҫəһен сəғəт үҫкəн, ай үҫəһен аҙна, йыл үҫəһен ай үҫкəн һəм бик тиҙ ваҡытта

матур бер бəһлеуəн егеткə əйлəнгəн. Уларҙың күршелəрендəге бер уҫал ҡатын был

Əхмəткə ағалары барлығын əйткəн. Əхмəт ата-əсəһенəн һорашып дөрөҫлөктө белə лə

юлға əҙерлəнə башлай. Əсəһе юлға үҙе бешергəн икмəк һəм юл кəрəк-яраҡтарын

һала. Əхмəткə бəхет телəп юлға оҙаталар. Ул бик оҙаҡ бара. Бына ул ҡара урман

эсенə инə һəм бер өй күреп ҡала. Əхмəт ҡурҡып тормай, батырланып шул өйҙең

ишеген шаҡый. Был өйҙə бер ҡатын аш бешереп йөрөгəн була. Əхмəт бик ныҡ

асыҡҡан икəн. Был ҡатын пəрейҙəрҙең əсəһе була. Əхмəтте ул карауат кеүек бер

нəмə аҫтына йоҡлатырға һала. Күп тə үтмəй дөбөр-шатыр килеп был пəрейҙең ун

улы ҡайтып инə. Шунда бəлəкəйҙəре: «Уф, кеше еҫе килə. Əйҙə, тотоп ашайыҡ үҙен»,

— ти икəн. Шунда уҡ Əхмəтте тартып сығарғандар. Оло ағалары Əхмəттең көсөн

һынап ҡарарға була . Улар көрəшə башлай . Əхмəт уларҙың барыһын да еңə.

Был пəрейҙəр аптырай. Улар Əхмəткə бик яҡшы ат, күп итеп аҡса, ҡылыс бирəлəр

һəм ҡала ситендəге 10 кешегə ҡаршы көрəшергə ебəрəлəр. Əхмəт барһа, ни күҙе

менəн күрһен, үҙенə оҡшаған егеттəрҙе күреп шаҡ ҡата. Былар Əхмəттең ағалары булып

сыға. Улар илашалар, ата-əсəлəрен һорашалар. Ағалары пəрейҙəр менəн бер батша

ҡыҙы өсөн һуғышалар икəн. Ун беренсе Əхмəт батша һарайына китə. Шул ваҡытта

пəрейҙəр ҙə килеп етə. Əхмəт бик ауыр, ҡыҙыу алышта барлыҡ пəрейҙəрҙең дə баштарын

киҫеп бөтə. Уларҙың баштарын батша һарайының алдына теҙеп ҡуя. Ағалары быға бик

шатланалар. Батша: «Кем дə кем шул пəрейҙəрҙең баштарын күтəрə ала, шуға

ҡыҙымды бирəм», — тип əмер бирə.

...Ағалары күтəреп ҡарайҙар, барыбер күтəрə алмайҙар. Əхмəт пəрейҙəрҙең

баштарын күтəрə. Батшаның күҙе аҡая, егеттең көслөлөгөнə хайран ҡала. Үҙенең

сибəрҙəрҙəн-сибəр, гүзəлдəрҙəн-гүзəл ҡыҙы Алтынсəсте Əхмəткə бирергə була.

174

Ағалары ла шатланып ризалаша. Ун беренсе Əхмəт бəхетен табып, ағалары менəн

бергə ата-əсəлəре янына ҡайтып китə. Əбей менəн бабай шатлыҡтарынан ни эшлəргə

белмəйҙəр. Улар əле булһа ла татыу ғүмер итеп яталар, ти. Əйҙə йəшəһендəр гөрлəшеп,

ə беҙҙең əкиəтебеҙ шул урында тамам.

[V] БАТЫР

Борон-борон заманда йəшəгəн, ти, бер əбей менəн бабай. Уларҙың Батыр исемле

улдары булған. Бик ауыр көн иткəндəр былар. Йəн аҫрар өсөн Батыр көн һайын

һунарға йөрөр булған.

Бер көндө шулай, ғəҙəтенсə, һунарҙа йерөп ятһа, бер тауыш ишеткəн. Шул яҡҡа табан

барһа — сəмреғош ҡысҡыра икəн, ярҙам һорап, сөнки балалары янына йылан үрмəлəй,

ти. Егет ҡотҡарған ҡоштарҙы. Шул саҡ сəмреғош телгə килгəн:

—Егет, һин минең балаларымды ҡотҡарҙың. Шуның өсөн мин һиңə балдаҡ бирəм.

Əгəр был балдаҡ үтə һыҙғырһаң, һинең яныңа шунда уҡ дейеүҙəр килер, улар, нимə

телəһəң, шуны үтəрҙəр.

Батыр балдаҡты алған да ҡайтып киткəн. Бына бер заман Батырға ла кəлəш алырға

ваҡыт еткəн. Атаһы был турала һүҙ ҡуҙғагкас, Батыр: «Атай, һин миңə үҙебеҙҙең

батшаның ҡыҙын алып бир», — тигəн. Атаһы аптырап ҡалған. Шулай ҙа иртəгеһенə

батша йортона киткəн. Ингəн, кеселекле итеп башын эйеп, сəлəм биргəн, үҙенең ни

йомош менəн килеүен əйткəн. Батша был ҡарттан көлөп, сығарып ебəргəн. Ҡарт

ҡайтып, был хаҡта улына əйткəс, Батыр: «Атай, һин тағы барып ҡара əле», —

тигəн. Бабай икенсе тапҡыр барған. Батша был юлы уға: «Əгəр һин бер төн эсендə

минең йортомдан да ҙур, матур йорт һалдырһаң, уның бер яғынан һөт шишмəһе,

икенсе яғынан бал шишмəһе ағыҙһаң, ағастарҙа ҡоштар һайратһаң, ҡыҙымды бирəм», —

тигəн, ти.

Бабай, ҡара ҡайғыға батып, ҡайтып киткəн. Ҡайтҡас, улына əйткəн икəн, улы:

175

«Ҡайғырма, атай», — тип кенə ҡуйған. Ə үҙе төндə тышҡа сыҡҡан да балдаҡ үтə

һыҙғырып ебəргəн. Шунда уҡ дейеүҙəр килеп төшкəн. Егет уларға йорт һалырға

ҡушҡан да үҙе йоҡларға ятҡан.

Иртəнсəк уянып китһə, үҙенең ҡайҙа ятҡанын белə алмай, ти. Шунан тиҙ генə

тороп тышҡа сыҡҡан да, ҡыйыҡ башына менеп киткəн һəм, батша йоҡоһонан

торғанда, туҡылдап йөрөгəн кеше булған. Батшаның иҫе киткəн: үҙенекенəн ҙур, матур

йорт ултыра, бер яғынан һөт, икенсе яғынан бал шишмəлəре ағып ята, ярҙарында

матур ағастар үҫə, сут-сут килеп ҡоштар һайрай, ə бабай менəн улы ҡыйыҡтың һуңғы

сөйөн ҡағып ултыралар.

Бабай йəнə батшаға килгəн. Батша был юлы риза булған. Шулай итеп, Батыр

батша ҡыҙы менəн матур ғына йəшəп киткəндəр. Бер ваҡыт батша ҡыҙы Батырҙан: «һеҙ

элек бик ярлы була торғайнығыҙ, ə хəҙер бик бай. Нисек улай булды?» — тип һораған.

Батыр көлөмһөрəгəн дə өндəшмəғəн. Батша ҡыҙы икенсе тапҡыр тағы һораған,

Батыр тағы əйтмəгəн. Шунан үпкəлəй башлағас, əйткəн, Икенсе төндə батша ҡыҙы

балдаҡты сисеп алған да сығып һыҙғырып ебəргəн. Шунда уҡ дейеүҙəр килеп еткəн.

Ҡыҙ, уларға Батырҙы элекке хəленə ҡайтарып, үҙен икенсе батшалыҡҡа алып барып

ташларға бойорған. Батыр иртəнсəк торһа, элекке алама өйҙəрендə йоҡлап ята,

кəлəше юҡ, ти. Был ни эшлəргə белмəй ултырғанда, эте менəн бесəйе бының янына

килгəндəр һəм:

— Хужабыҙ, беҙ һиңə балдаҡты табып килтерербеҙ, — тип юлға сыҡҡандар былар.

Əй барғандар, əй барғандар, бара торғас, диңгеҙгə килеп сыҡҡандар. Аша йөҙөп

сыҡҡандар ҙа ары киткəндəр. Бара торғас, бер өйгə тап булғандар ҙа шунда

туҡталғандар. Яҡшылабыраҡ ҡараһалар, был — теге батша ҡыҙының өйө икəн. Ҡыҙ

быларҙы күргəс: «Ҡалай беҙҙең элекке эт менəн бесəйгə оҡшағандар»,—тип, эткə ашарға

биргəн, бесəйҙе өйгə индергəн. Бесəй бының балдаҡты тағып йөрөүен күрə, тик төндə

ҡайҙа ҡуйғанын белə алмай. Бер аҙҙан ғына белеп ҡала: йоҡлағанда балдаҡты ауыҙ эсенə

176

ҡабып йоҡлай икəн! Хəҙер нисек ҡулға төшөрөргə? Быныһын да уйлап таба. Бер ваҡыт

сысҡан тотоп ала был бесəй. Сысҡанға əйтə: «Əгəр һин хужабикəнең ауыҙынан

балдаҡты алып бирə алһаң, мин һине ебəрəм, алып бирмəһəң — юҡ». Сысҡан

килешə бының менəн: йүгереп бара ла батша ҡыҙының танауына ҡойроғон тыға. Ҡыҙ

сөскөрөп ебəрə, балдаҡ та ауыҙыпан ырғып китə. Бесəй тиҙ генə балдаҡты ҡаба ла эт

янына китə. Шунан ҡайтыр юлға сыға былар. Баралар, баралар, дингеҙгə килеп

етəлəр. Эт əйтə: «Балдаҡты миңə бир,һин диңгеҙ төбөнə төшөрөп ебəрерһең». Бесəй:

«Юҡ, бирмəйем», — ти. Байтаҡ һатыулаша башлай былар, шулай ҙа бесəй еңə —

балдаҡты бирмəй. Эт тə үҙенекен итə: «Мин һине йөкмəмəйем, үҙең йөҙөп сыҡ», — ти.

Шулай килешəлəр. Диңгеҙҙең теге ярына сығып еттек тигəндə генə бесəй «əһ» тип,

балдаҡты төшөрөп ебəрə. Ярға сығалар ҙа, ни эшлəргə белмəйенсə, улай-былай

йөрөргə тотоналар. Эт əйтə: «Əйттем бит мин һиңə, миңə бир», — тип. Бесəй əйтə:

«Үҙеңə мине йөкмəргə кəрəк ине». Шулай йөрөй торғас, былар балыҡ ҡармаҡлап

ултырған бер бабай янына килеп сығалар. Бабай быларҙы өйөнə алып ҡайта. Əбей ҙə

шатлана. Ул балыҡ таҙалай башлай, эткə лə, бесəйгə лə өлөш сығара. Шул ваҡыт

балыҡəсенəн теге балдаҡ килеп сыға. Əбей аптырай ҙə кəштəгə алып һала, бесəй

ҡарап ултыра. Кис етə. Бабай менəн əбей йоҡларға ята. Бесəй балдаҡты ала ла

мыяулай башлай. Əбей: «Ай был бесəй, балыҡты күп ашаған, ахырыһы. Кеше

маҙаһыҙлап, төндə сығып», — тип һуҡрана-һуҡрана бесəйҙе сығара, Бесəй был юлы

балдаҡты эткə бирə. Шулай итеп былар хужаһына ҡайтып китəлəр.

Батыр ҡыуана. Дейеүҙəрҙе саҡырып йорт һалдыра, кəлəшен дə ҡайтарттыра.

Кəлəше ғəфү үтенə. Шулай итеп, былар бик һəйбəт йəшəп китəлəр, үлгəнсə рəхəт

тормош итəлəр.

[VI] БАЙ МЕНƏН ХЕҘМƏТСЕ

Бер бай йəшəгəн, ти. Уның ҡатыны, ике улы һəм ике ҡыҙы булған, ти. Берҙəн-бер

көндө бай ҡаҙ һуйҙырған, ти. Ҡатыны ҡаҙҙы бешереп, табынға килтереп ултыртҡан һəм

177

үҙҙəре лə табынға ултырышҡандар, ти. Хəҙер ҡаҙҙы бүлергə кеше юҡ, ти. Байҙың

ҡатыны, хеҙмəтсене саҡырып алып, ҡаҙҙы бүлергə ҡушҡан. Хеҙмəтсе аптырап ҡалмаған,

ҡаҙҙың башын киҫеп алған да байға тотторған: «Һин хужа кеше, һиңə баш», — тигəн.

Муйынды киҫеп алып ҡатынға тотторған: «Һин ҡатын кеше, һиңə муйын», — тигəн.

Ике ҡанатты киҫеп алып, ике ҡыҙға биргəн: «Һеҙ осаһы кешелəр. Һеҙгə ҡанат», —

тигəн. Ике ботто киҫеп алып, ике малайға тотторған да: «Һеҙ йортта ҡалаһы кешелəр,

һеҙгə аяҡ», — тигəн. «Ə йорт менəн аҙбар уртаһында йөрөгəн кешегə уртаһы ла бик

ярай», — тип ҡаҙҙың ҡалған өлөшөн үҙенə алған.

Бай ауыҙын асып ҡалған, вəт!

[VII] ЙЫЛАН МАЛАЙ

Борон-борон заманда йəшəгəн, ти, əбей менəн бабай. Əбей бала көткəн, ти. Бер

көндө əбей көйəнтəлəп һыуға киткəн. Юлда балаһы донъяға килгəн. Ул йылан булып

тыуған, имеш. Əбей бик ҡурҡҡан, бер ағас төбөнə алып барып һалған да ҡайтып

киткəн. Ҡайтҡас, булған хəлде бабайына һөйлəп биргəн. Бабай барып, баяғы йыланды

алып ҡайтҡан. Əбей урындыҡҡа түшəк əҙерлəп көтөп торған. Ике-өс көн ятҡан да

йылан телгə килгəн:

— Əсəй, атай, миңə кəлəш алып бирегеҙ, — ти икəн.

Бабай менəн əбей аптырағандар, илашҡандар. Икенсе көндө бабай һəйбəт кенə

кейенгəн дə йыландан һорай, ти:

— Кемдең ҡыҙын һоратаһың, улым?

— Хисаметдин байҙың ҡыҙын һора, — тигəн йылан.

Бабай ҡурҡыуға ҡала, лəкин ни булһа ла булыр тип, сығып киткəн. Бабай

байҙың ҡапҡаһы янына килеп еткəн. Ҡурҡа-ҡурҡа ингəн был байға. Үҙенең үтенесен

еткергəн.

—Ярай, — тигəн бай, — тик ул минең ҡапҡаға тиклем, үҙегеҙҙең өйҙəн алып,

алтын күпер һалһын, — тигəн бай.

178

Бабай ҡайтып киткəн. Ҡайтҡас, улы һорай икəн:

— Атай, бай нимə тип əйтте?

— Үҙенең өйөнəн минең өйөмə алтын күпер һалһын, — тине.

— Була ул, — тигəн Йылан малай.

Иртəнсəк ҡараһалар, бабайҙың өйөнəн бай өйөнə алтын күпер һуҙылған. Бабай тағы

байға киткəн.

— Килəһе йомаға əйттерергə килерһегеҙ, — тигəн бай.

Бабай быны ла ҡайтып улына əйткəн. Икенсе йомаһы ла килеп еткəн. Əбей

менəн бабай алдан киткəндəр. Барһалар бай ҡунаҡтар көтөп ултыра икəн.

—Ҡайҙа улығыҙ? — тип һораған бай. Шул ваҡыт ҡапҡа эргəһенə толпар ат килеп

туҡтаған. Ҡараһалар, йүгəненə йылан уралған. Бабай байға атты индертергə

ҡушҡан. Бай атты индерткəн. Йыланды ҡыҙ эргəһенə алып барғандар, ти. Икеһен бер

өйгə индереп ҡуйғандар. Йылан тунын сисеп, бына тигəн матур егеткə əйлəнгəн.

Иртəнсəк еңгəлəре ҡыҙҙан һорағандар:

—Ул йылан менəн нисек ултырҙығыҙ?

Ҡыҙ уларға:

— Һеҙ ҡараһағыҙ, иҫеғеҙ китер, ҡоларһығыҙ. Ул бик матур егеткə əйлəнде, — тигəн.

Еңгəлəре ҡыҙға егеттең тунын яғырға ҡушҡандар. Ҡыҙ шулай эшлəғəн дə. Егет

ҡыҙға аптырап ҡараған да былай тигəн:

— Хəҙер һин мине, мин һине башҡа күрə алмаясаҡбыҙ.

Шул уҡ минутта күҙҙəн дə юғалған.

Ҡыҙ бөтəһен дə ата-əсəһенə, ҡайны-ҡəйкəһенə һөйлəп биргəн дə былай тигəн:

— Мин хəҙер уны эҙлəп китəм, һеҙ миңə нəмəлəр əҙерлəп бирегеҙ.

Бабай менəн əбей илай-илай ҡайтып киткəндəр, ти. Ҡыҙ юлға сығып киткəн. Эй

барған, ти, эй барған, ти, был ҡыҙ, бара торғас, бер өй осратҡан, ти. Инһə, өй эсендə

бер əбей ултыра, ти.

179

— Һаумы, инəй! — тиеп иҫəнлəшкəн ҡыҙ. Башынан үткəндəрҙе һөйлəп биргəн.

Əбей ҡыҙға:

— Мин белмəйем, һеңлем белəлер, шунан һорап ҡара, — тигəн.

Ҡыҙ, ике-өс көнлөк юлды үтеп, тағы бер өйгə ингəн, ти. Инһə, өй эсендə йəшерəк

бер əбей ултыра икəн. Ингəн, һаулыҡ һорашҡан ҡыҙ. Башынан үткəндəрҙе түкмəй-

сəсмəй һөйлəгəн.

—Ул егет беҙҙең кесе һеңлебеҙҙə, шуға бар, — тип юлды өйрəткəн, ти, был əбей.

Ҡыҙ тағы ла ике-өс көнлөк юл үткəн. Бер өйгə барып еткəн. Өйгə инһə, əллə нисə

ҡыҙ менəн бер əбей ултыра икəн. Ҡыҙҙы күргəс тə:

—Ə-ə, был егетен эҙлəп килгəн икəн, мунсаға алып барып биклəгеҙ, — тигəн.

Ҡыҙҙы мунсаға алып барып биклəгəндəр. Бер аҙ ваҡыт үткəс, егет ҡайтҡан. Тəүҙə

барып мунса тəҙрəһен ҡараған. Ҡараһа, кəлəше ултыра, ти. Егет һөңгөһөн алып əбей

ҙе, уның ҡыҙҙарын сəнсеп үлтергəн дə, ҡыҙҙы мунсанан сығарып, ҡыуана-ҡыуана

ҡайтып киткəндəр, ти.

[VIII] ƏСЕ ТАУЫ

Борон-борон заманда, сылтырап аҡҡан шишмəле бер тау буйында, бер ниндəй

ҡайғы-хəсрəт күрмəй йəшəгəн, ти, бер əбей менəн бер бабай. Уларзың булған, ти,

һандуғас исемле берҙəн-бер бөртөк ҡыҙҙары. Был ҡыҙ шундай һылыу булған, ти. Уға,

хатта, йəнлектəр һəм ҡоштар ҙа көнлəшеп ҡарағандар. Уның тауышы тау буйындағы

сылтырап аҡҡан шишмəнеке кеүек булған, ти. Шишмə үҙенең тауышын ошо һандуғас

тигəн һылыу ҡыҙға биргəне өсөн ғорурланып йəшəгəн, ти.

Был ғаилəнең бында йəшəгəнён бер кем күрмəгəн дə, белмəгəн, ти. Улар үҙҙəре лə

был яҡты донъяла яңғыҙы йəшəгəндəренə үкенмəгəндəр ҙə, юҡһынмағандар ҙа, сөнки

был тaтыу ғаилəне йəнлектəр, ҡоштар бик яратҡандар һəм ошо дуҫлык яңғыҙлыҡты

һиҙҙермəгəн, ти.

180

Лəкин йылдар үтə торған, һыуҙар аҡҡан, əбей менəн бабай ҡартая башлаған,

ə.һандуғас еткəн ҡыҙ булған, ти. Уның һылыулығы тағы ла арта төшкəн, ти. һəм

көндəр үтə торған һайын, һандуғас моңһоулана, нимəлер юҡһына, күберəген шишмə

йырын тыңлап ултыра торған булып киткəн, сөнки йəшлек үҙенекен иткəн.

Шулай бер көндө, көтмəгəндə, был шишмə буйына. бер.һыбайлы егет килеп сыға.

Ул күрше тауҙар артындағы хан улы Бөркөт була. Бөркөт һунарға сыҡҡан еренəн,

дуҫтарынан тороп ҡалып, аҙашып килеп сыҡҡан икəн. Улар аптырашып, байтаҡ ҡына

өндəшмəй торалар. Бигерəк тə Бөркөт, был ҡыҙҙың һылыулығын күреп, телһеҙ ҡалған,

шулай ҙа үҙен-үҙе. ҡулға алып, өндəшерлек көс таба.

— Һылыу, һин кем, ни эшлəп бында ултыраһың?:—тип.һорай .

Əммə һандуғас, ҡурҡышынан, йүгереп тау аҫтына, йорттарына төшөп китə.

Бөркөт, юғалып ҡалмай, ҡыҙ артынан эйəреп төшə. Ул һандуғастың ата-əсəһенə

үҙенең кем икəнлеген, нисек бында килеп сыҡҡанын һөйлəп бирə. Улар Бөркөттө бер-

нисə көн ҡунаҡ итеп, юлды күрһəтеп (тау-таштар араһынан сығырға) ебəрəлəр. Егет

киткəн саҡта һандуғас уны шишмəгə тиклем оҙата бара, улар был бер-нисə көн эсендə

дуҫлашып ҡына ҡалмайҙар, ə, хатта, бер-береһенə ғашиҡ булалар, ти. һəм улар,

оҙаҡламай осрашырға вəғəҙə бирешеп, айырылыша. Көндəр үтə, айҙар үтə, Бөркөт

юҡ та юҡ. һандуғас көн һайын шишмə янында уны көтөп тора, ти. Əммə Бөркөт кил-

мəгəн. һандуғас ябыҡҡан, һарғайған, ти. Уның күҙ йəштəре шишмə һыуына ҡушылып

аҡҡан һəм был күҙ йəштəренəн шишмə төбөнə əселек йоҡҡан, ти. Сөсө, тəмле һыулы

шишмə əсегə əйлəнгəн. Йылдар үткəн, əбей менəн бабай, һандуғас та теге донъяға

китəлəр, əммə шишмə һаман да əсе булып ҡалған. Кешелəр, əлбиттə, быны

белмəгəндəр, улар был шишмə сыҡҡан тауҙы Əсе тау тип йөрөтə башлағандар, ти.

[IX] ТУҠМАҠ

Борон-борон заманда йəшəгəн, ти, бер əбей менəн бабай. Уларҙың берҙəн-бер

181

аҡыллынан-аҡыллы, сибəрҙəн-сибəр ҡыҙҙары булған. Əбей менəн бабай бик татыу

йəшəгəндəр. Əбей ҡартлыҡтан үлеп киткəн. Бабай икенсе бер бай бисəне алған. Уның

да ҡыҙы булған. Иркəбикə бик ныҡ ялҡау, иркə, йоҡосo булған, ти.

Байбисə Əминəне ныҡ ҡына эшлəткəн. Ə үҙенең Иркəбикəһе йомшаҡ ҡына

түшəктə ятҡан, бер ни эшлəмəгəн. Əминəнең егəрле, уңған булыуына Байбисə бик

ныҡ көнлəшкəн, күрə алмаған был ҡыҙҙы. Бер көндө Байбисə Хисам ҡарттан ҡыҙҙы

урманға алып барып аҙаштырыуын талап итə. Ҡарт бик ныҡ ҡайғыра, уйлана. Лəкин

Əминəне алып китергə мəжбүр була. Ул бер бəлəкəй генə өйгə Əминəне индерə лə

ҡайтып китə. Ҡайтыр алдынан ҡыҙға: «Ҡыҙым, мин урманда утын ҡырҡам, бына һиңə

бер ус тары, бутҡа бешерə тор, кискə табан килермен», — ти ҙə, туҡмаҡ ҡуйып,

ҡайтып китə. Был туҡмаҡ туҡ-туҡ туҡылдай ҙа туҡылдай, ə ҡарт юҡ та юҡ. Кис етə,

ҡараңғы төшə, ҡыҙ ҡурҡа башлай. Илай, күңелһеҙлəнə. Бер көн үтə, ике көн. Туҡмаҡ

телгə килə: «Ҡыҙым, исемең нисек?» — ти. Ҡыҙ яуап бирə. Туҡмаҡ Əминəгə эш ҡуша

ла, тиҙҙəн килеүен əйтеп, юҡ була. Ҡыҙ бəлəкəй генə өйҙө йыйыштыра. Бер ваҡыт

ҡалын тауыш: «Əминə, ишекте ас», — ти. Ҡыҙ йүгереп килеп ишекте асһа, матур-

матур кейемдəр эленгəн урҙа, төрлə аштар бешкəн һауыттар килеп инə. Ҡыҙ ныҡ ҡына

шатлана. Рəхмəттəр уҡый. Туҡмаҡ көн дə эштəр ҡуша, ə ҡыҙ еренə еткереп эшлəй.

Лəкин Əминəгə, яңғыҙ булғас, күңелһеҙ була. Бер көндө ул ошо турала туҡмаҡҡа

əйтергə була. Лəкин тылсымлы туҡмаҡ үҙе һиҙеп ҡала. «Əминə, ниңə бойоғаһың?» —

тип һорай. Ҡыҙ: «Миңə яңғыҙыма бик күңелһеҙ бит, берəр ир заты ла юҡ,

ҡурҡыныс»,—ти. Туҡмаҡ: «Ҡайғырма, һылыу»,— ти ҙə юҡ була. Бер аҡланда шундай

һылыу, баһадир, мөһəбəт «башҡорт егете байҙың малдарын көтөп йөрөй, ти. Үҙе ҡурайҙа

уйнай, шундай моңло оҙон көй. Туҡмаҡ шунда уҡ матур, ҡуйы үлəнле аҡланға əйлəнгəн,

ти. Егетте малдары менəн ҡыҙ йəшəгəн ергə «һə» тигəнсе килтереп ҡуйған. Егет

аптырап киткəн, бəлəкəй өйҙө күргəн дə шунда кергəн. Өйгө ингəс, шундай сибəр, нескə

182

билле, аҡ ҡына йөҙлө, ҡара ҡашлы ҡыҙҙы күреп хайран ҡала. Улар танышалар, бергə

тормош көтə башлайҙар. Егеттең дə ата-əсəһе булмаған икəн. Бер көндө Байбисə

ҡартҡа: «Бар, барып ҡыҙыңдың һөйəктəрен йыйып алып ҡайт», •— ти. Хисам ҡарт тоҡ

ала ла урманға китə. Барып етһə, бында кескенə өй урынына ҙур һарай һалынған, ти.

Хисам ҡартты ҡүреп, ҡыҙы, кейəүе, береһенəн-береһе матур ике бала йүгереп килеп

сыҡтылар, ти. Улар, ҡартты өйгə индереп, бер аҙна ҡунаҡ итеп ҡайтарып ебəрҙелəр, ти.

Ҡайтҡас, түкмəй-сəсмəй күргəндəрен Байбисəгə һөйлəп биргəн, ти, бабай. Байбисə

көнлəшкəн дə үҙенең ҡыҙын урманға алып барып ташларға ҡушҡан. Иркəбикə бик

ныҡ тартҡылашҡан. Лəкин Байбисə өгөтлəп-өгөтлəп үҙенең ҡыҙын ебəрткəн. Ҡыҙҙы

ҡалдырып, Хисам ҡарт ҡайтып киткəн. Туҡмаҡ ҡыҙға төрлө эштəр ҡушҡан, ярҙам

итергə телəгəн. Лəкин рəхəтлектə үҫкəн ҡыҙ был эштəргə риза булмаған. Асығып,

һыуыҡтан туңып үлгəн. Хисам ҡарт Байбисəһе менəн бер көндө ҡунаҡҡа килгəндəр,

ти. Килһəлəр, үҙ күҙҙəренə үҙҙəре ышанмағандар, Иркəбикəнең һөйəктəрен тоҡҡа

тултырып, илай-һыҡтай ауылға ҡарай елдерғəндəр» ти. Бына шулай. Байлыҡҡа

ҡыҙығып, ҡомһоҙланып, был яуыз бисə яңғыҙ ҡыҙынан да яҙған.

[X] БАТША ҠЫҘЫ МƏЛИКƏ

Борон бер заман батшаның Мəликə исемле ҡыҙы булған. Сəйфелмөлөк исемле егет

уны төшөндə күреп ғашиҡ була. Ул ҡыҙҙы пəрей урлаған икəн, егет уны эҙлəп сығып

китə. Эт башлы кешелəргə тап була. Был кешелəр егетте оҡшатып, уға үҙҙəренең ҡыҙын

көслəп бирергə уйлайҙар. Сəйфелмөлөк ҡыҙҙы оҡшатмай Сөнки ҡыҙ бик йəмһеҙ: ауыҙы

ҡəбер ташы кеүек, күҙҙəре мөрйə кеүек нурһыҙ була. Ҡасып сығып китə уларҙа н егет.

Диңгеҙгə барып етə. Аша сығырға бер нəмə лə юҡ. Талды ҡырҡып үҙенə һал эшлəй.

һалға баҫып, диңгеҙ аша сығып китə. Алда бик матур һарай күренə. һарайға инə.

Хеҙмəтсе ҡатындан ҡыҙҙы һорай. Хеҙмəтсе ҡатын ҡыҙ йəшəгəн бүлмəне күрһəтə.

183

Бүлмəгə инһə, Мəликəне күрə. Төшөндə күргəн ҡыҙ —ошо! Дейеү пəрейенəн ҡыҙҙы

алып ҡаса. Ҡыҙ ҙа егетте яратып өлгөрə.Сəйфелмөлөк батшанан ҡыҙҙы кəлəшлеккə

һорай. Батша риза була. Туй яһайҙар. Ҡыҙҙың атаһы бик мəкерле кеше икəн: ул үҙенең

вəзирҙəре менəн егетте үлтереү тураһында хəйлə ҡора. Мəликə уларҙың мəкерен һиҙеп

ҡала, аттар торған һарайға йүгереп сыға һəм батша һуғышсыларының аттарының

йүгəндəрен, өҙəңгелəрен ҡырҡа. Туйҙа ҡунаҡтар йырлап ҡунаҡ булалар. Ҡунаҡтар

егеттең йырлауын һорайҙар.

Сəйфелмөлөк йырлап ебəрə:

«Илдə илен маҡтайҙыр,

Һыуҙа һыуын маҡтайҙыр.

Мин илемде маҡтайым,

Мин һыуымды маҡтайым».

Ҡыҙ, егеттең йырын бүлдереп: «Сəйфелмөлөк, ҡас, хəҙер муйынынды киҫəлəр!» —

тип ҡысҡырып ебəрə. Ҡыҙ менəн егет икеһе ике атҡа ултырып ҡасалар. Батшаның

һуғышсылары уларҙы баҫтырырға сыға, тик алыҫ китə алмайҙар, сөнки йугəн-өҙəңгелəре

ҡырҡыҡ була. Мəликə менəн Сəйфелмөлөк ҡасып ҡотолалар. Улар Сəйфелмелөктөң

Уралына барып урынлашып, бəхетле тормош ҡороп, һəйбəт йəшəп китə.

[XI] УРЛАНҒАН ҠЫҘ

Бер ҡыҙ шулай кис көнө сүп түгергə сыҡҡан. Кинəт ҡайҙандыр Йылан егет килеп

сыҡҡан һəм ҡыҙҙы алып киткəн. Ер аҫтында уларҙың килерен һыйыр һуйып, көтөп

торғандар. Улар килгəс, итте турап, өлəшеп биргəндəр һəм сей килеш ашай

башлағандар. Лəкин ҡыҙыҡай сей итте ашай алмай, ырғытып бəргəн. Ашап бөткəс,

һөйəктəрен йыйып, һыйыр яһағандар, тиреһен ҡаплағандар икəн, һыйыр баҡырып

сығып киткəн. Ҡыҙ бер нəмə лə аңламай, аптыраған. Икенсе көндө ҡыҙ янына бер

əбей килгəн. Əбей үҙенең дə шулай йəш сағында урланып килгəнлеген һөйлəй. Хəҙер

184

бынан нисек ҡайтырға белгəнлеген, лəкин үҙенең ҡартайғанлығын əйткəн. Əбей ҡыҙға

нисек был ер аҫтындағы йыландар батшалығынан ҡотолорға икəнлеген өйрəткəн. Ҡыҙ

əбейғə рəхмəттəр əйткəн. Ошо кəндəн һуң ҡыҙ ашарға бешергəндə лə, урын йəйгəндə лə

гел «бисмилла» тип ҡабатлаған. Йылан-кешелəргə «бисмилла» тип төртһə, тəғорəп

киткəндəр.

Йылан егеттең ата-инəһе ҡыҙҙы алған урынға илтеп ҡуйырға ҡушҡан. Йылан егет

ҡыҙҙы кире сүплеккə илтеп ҡуйған. Ҡыҙҙың инəһе ете мулла əпкилеп өшкөрттөргəс

кенə, ҡыҙҙың теле асылған. Ҡыҙ булған хəлде һөйлəп биргəн, ти.

[XII] ЙОМ(О)РО ЙОМҒАҠ

Борон-борон заманда йəшəгəн, ти, бер етем ҡыҙ. Үгəй əсəһе уны туҡмаған,

йомғағын алған да ырғытҡан. Ҡыҙ йомғағын эҙлəп киткəн. Ул һаҡау булған икəн.

— Йомойо-йомойо йомғағым, йомайап ҡына ҡуйғайным. Əллə ҡаййа китеп юғалған,

— тип илай-илай китеп бара икəн ҡыҙыҡай. Уға ат көтөүсеһе осраған.

— Ағай, минең йомойо йомғағымды күймəнеңме? — тип һорай икəн ҡыҙ.

— Анау яҡҡа тəгəрəне, — тиеп күрһəткəн көтөүсе. Ҡыҙ тағы ла эҙлəп киткəн. Бер аҙ

бара ла: «Йомойо-йомойо йомғағым, йамайап ҡына ҡуйғайным», — тиеп илай икəн.

һыйыр көтөүсеһенə осраған. һыйыр көтөүсеһе лə, кəзə көтөүсеһе лə ҡыҙға юлды

күрһəткəндəр. Ул ҡара урманға əбей янына килеп еткəн. Əбей уны ҡаршы алған.

— Йомойо-йомойо йомғағым, күймəнеңме, əбекəй! — тип һорағаи ҡыҙ. Əбей уға

йомғаҡты күрһəткəн.

— Əгəр, ҡыҙым, минең ҡушҡан эштəремде эшлəһəң, биреп ҡайтарырмын

йомғағыңды. Ҡыҙ уның ҡушҡанын эшлəгəн, Шифалы үлəндəр йыйған, миндек

бəйлəгəн, кер йыуған. Əбей уға йомғағын, күстəнəс биреп ҡайтарған. Ҡыҙ ҡайтып

бара, йырлап бара икəн. Тик уның «йом(о)йо» һүҙе «йом(о)ро» булып сыға икəн.

Əбей уның һаҡаулығын да бөтергəн,ти:

185

— Йом(о)ро-йом(о)ро йомғағым,

Йом(о)ро йомғаҡ эҙлəнем.

Ул бит дбейҙə булған,

Ə мин уны белмəнем.

Ҡайтып еткəн өйгə. Үгəй əсəй бик асыуланған, һаҡаулығы бөткəнгə йəне көйгəн.

Үҙенең ҡылый күҙле ҡыҙының йомғағын атып бəргəн. Ҡыҙы илай-илай сығып киткəн.

— Йом(о)ро-йом(о)ро йомғағым, ҡайҙа китеп юғалдың?

Ат көтөүсеһенə барып еткəн. Ат көтөүсеһе юлды күрһəткəн. Уның күҙе ҡылый

булғас, ҡыҙ ҡырын яҡҡа киткəн. һыйыр көтөүсеһе уны күреп ҡалып, саҡырып алған.

— Ҡайҙа киттең, ҡыҙыҡай?

— Йом(о)ро-йом(о)ро йомғағымды эҙлəйем.

һыйыр көтөүсеһе уға тиҫкəре яҡты күрһəткəн, теге, ҡылый күҙе менəн дөрөҫ күреп,

кəзə көтөүсеһенə барып еткəн. Нисек етте шулай əбейҙе барып тапҡан.

— Йом(о)ро-йом(о)ро йомғаҡты биреп ебəр, əбекəй! — тип ҡыскырған.

Əбей уға эш ҡушҡан. Ҡыҙ шифалы үлəн урынына алабута йыйған, миндек

урынына һепертке бəйлəгəн. Мунсала əбейҙе шул һеперткеһе менəн сабып, арҡаһын

туҡмап, күгəртеп бөткəн„ Əбей уға йомғағын, бүлəккə бер көтөү бүре, бер көтөү

төлке, бер көтөү айыу бирə. Күҙенең ҡылыйлығына өҫтəп, телен дə һаҡау итə. Ҡыҙ

ҡайтып бара, йырлап бара икəн:

— Йомойо-йомойо йомғаҡ

Убый əбейҙə булған.

Убый дбей һандығы

Байлыҡ мендн тулған.

Бей көтөү бүйв алдым,

Бей көтөү айыуым бай.

Бей көтөү төлкө менəн

Мин дə булдым инде бай.

186

Өйөнə ҡайтып етеп, əсəһе менəн ҡосаҡлашып ҡына торғанда, бүрелəр, айыуҙар,

төлкөлəр икеһен дə ботарлап ташлаған, ти.

[XIII] УТЫНСЫ ҠАРТ

Борон-борон заманда йəшəгəн, ти, бер əбей менəн бабай. йыл һайын йəй көнө

бабай бик күп утын əҙерлəй торған булған. Əбей иһə аш бешереп, бабайҙы көтөп

торған.

Бына тағы утын əҙерлəр ваҡыт еткəн. Берҙəн-бер көндө бабай утынға киткəн.

Урманда утын киҫеп йөрөгəндə ул бер энə табып ала ла энəне фурман төбөнə

һалып ҡуя. Утынын киҫеп тейəғəс, ул ҡайтып китə. Ҡайтҡас, əбейғə үҙенең энə

табыуын һəм уны фурман төбөнə һалыуын əйтə. Ҡараһалар, энə юҡ. Əбей əйтə: «Əй

ҡарт, ҡарт, уны фурман төбөнə һалмайҙар, түшкə ҡаҙайҙар», — ти. Бабай: «Ярай,

икенсе ваҡыт шулай итермен», — тип, ашағас тағы урманға китə. Был юлы уты-

нын тейəп бөткəс, балта табып ала ла, фуфайкаһын йыртайырта, түшенə ҡаҙай.

Ҡайтҡас, əбей бабайҙы əрлəй: «Əй ҡарт, ҡарт, балтаны түшкə ҡаҙамайҙар, билгə генə

ҡыҫтыралар уны», — ти. Ҡарт: «Улай булғас, икенсе тапһам, билгə ҡыҫтырырмын», —

ти.

Икенсе көн бабай тағы урманға киткəн. Был юлы бабай янына бер көсөк килеп

сыға. Утынды тейəп бөткəс, бабай көсөктө илата-илата биленə ҡыҫтыра ла, өйөнə

ҡайтып китə. Əбей бабайҙың биленə ҡыҫтырған көсөгөн күрə лə: «Əй -карт, ҡарт, шулай

көсөктө билгə ҡыҫтыралармы ни, уны, көс-көс-маһ, көс-көс-маһ, тип, саҡырып ҡына

алып ҡайталар бит», — ти. Бабай был юлы ла: «Ярай, икенсе ваҡыт шулай

итермен», — ти.

Яңынан утынға барғас, утын тейəп ҡайтып килгəндə, бабайға ике бүре осрай.

Бабай бүрелəрҙе, көс-көс-маһ, кес-көс-маһ, тип саҡыра башлай. Бүрелəр ҡурҡып,

урманға тороп сабалар. Ҡайтҡас, ул барыһын да əбейгə һейлəп бирə. Əбей тағы аҡыл

бирə: «Ул бүрелəрҙе кинəт кенə барып һуғып йығалар уны»,— ти. Бабай был юлы ла:

187

«Ярай, башҡа ваҡыт һин ҡушҡанса эшлəрмен»,— тип, тамаҡ ялғап алғас, тағы ла

китə урманға. Барғанда уға ике əбей осрай. Улар тырышып, ҡояш байығансы

бөтөрөргə тип, ураҡ уралар икəн. Ҡарт кинəт кенə барып, икеһен дə һуғып йыҡҡан да

юлын дауам иткəн, ə əбейҙəр илашып тороп ҡалғандар. Ҡайтып еткəс тə, ҡарт был

хəлде түкмəй-сəсмəй һөйлəп бирə. Əбейе теге ҡарсыҡтарҙы бик йəллəгəн. «Эх

ҡарт, ҡарт, шулай һуғып йығалармы ни, алла ҡеүəт бирһен, тип кенə үтеп китəлəр

уны», — ти. Бабай əбейҙең был һүҙҙəрен дə ҡолағына һалып ҡуйған. Икенсе тапҡыр

утындан ҡайтып килгəндə ул, янған ашлыҡ келəттəрен күрə лə, алла ҡеүəт бирһен,

тип ҡысҡырып үтеп китə. Ҡайтҡас əбейгə барыһын да һөйлəп бирə. Əбей: «Эй ҡарт,

ҡарт, алай ут янғас, алла ҡеүəт бирһен тип ҡысҡырмайҙар, барып һыу һибеп,

һундерешəлəр»,— ти. Бабай был юлы ла: «Ярай, шулай итермен», — тип əбейен

йыуата. Бына ул утынға барған ваҡытта, тирмəн янында киптерергə тип йəйеп

ҡуйған бойҙайҙы күрə. Барып һыу һибə башлай һəм балаҫта бер бөртөк ҡоро бойҙай

ҙа ҡалмағас, китə үҙ юлы менəн. Ҡайтҡас, барыһын да түкмəй-сəсмəй əбейгə һөйлəй

был хəл тураһында. Əбей тағы бабайҙың дөрөҫ эшлəмəүен аңлата.

«Эй ҡарт, ҡарт, улай һыу һипмəйҙəр уны, кипкəн микəи, кипмəгəн микəн тип,

ҡабып ҡына ҡарайҙар уны». Бабай тағын да: «Ярай, икенсе ваҡыт шулай итермен», —

тип, əбей менəн ризалашҡан. Бына бабай утынын ташып бөткəн һəм баҙарға киткəн.

Баҙарҙа ул көнбағыш һатҡан ергə килеп сыҡҡан. Шунда иҫенə əбейенең һүҙҙəре килеп

төшə лə бабай: «Кипкəн микəн, кипмəгəн микəн», — тип көнбағышты ҡабып ҡарай ҙа

кеҫəһенə тултыра икəн. Баҙарҙан ул əбейгə бер кеҫə кипкəн көнбағыш алып ҡайтҡан.

Һəм əле булһа шулай, баҙарға барып, əбейгə кипкəн көнбағыш алып ҡайтып

ашата, ти.

[XIV] КЕМ КӨСЛӨ

188

Борон-борон заманда бер бабай йəшəгəн, ти. Уның салбарыыың кеҫəһе тар

булған, илле ҡыяр һыйырлыҡ булған, ти.

Бер көндө салбар кеҫəлəренə илле ҡыяр тултырып йүгереп китеп барғанда, тайып

киткəн, ти, бабай. Илле ҡыяры илле яҡҡа сəсрəп киткəн, ти.

Бабай торған да:

— Боҙ! Һин бик көслөмө? — тигəн.

Боҙ уға:

— Юҡ, бабай. Мин көслө түгел. Мине ҡояш иретə. Ул минəн көслөрəк, — тип яуап

биргəң.

Бабай, башын күтəреп, ҡояшҡа ҡараған да:

— Ҡояш! Һин көслөмө? — тип һораған.

Ҡояш уға:

— Юҡ, мин көслө түгел. Минəн болот көслө. Ул мине ҡаплай, — тигəн.

Бабай болотҡа ҡарап:

— Болот, болот! Һин көслөмө? —тип һораған.

Болот уға:

— Юҡ, мин көслө түгел, мин ергə ямғыр булып яуам,— тигəн.

Бабай ямғырға:

— Ямғыр, ямғыр! һин көслөмө? — тигəн

Ямғыр уға:

— Юҡ, мин көслө түгел. Мине ер һура, — тип яуап биргəн.

Бабай аяҡ аҫтына ҡараған һəм ергə былай тигəн:

— Ер! Һин бик көслөмө?

Ер уға:

— Юҡ, мин көслө түгел. Мине үлəн тишеп сыға. Ул минəн көслөрəк, — тигəн.

Бабай ерҙə үҫеп ултырған үлəндəргə:

— Үлəн, үлəн! Һин бик көслөмө? — тигəн,

Үлəн уға:

189

— Юҡ, бабай. Мин көслө түгел. Минең башымды үгеҙ ашай, ■— тигəн.

Бабай үгеҙгə барған да:

— Үгеҙ! Һин бик көслөмө? — тип һораған.

Үгеҙ уға:

— Мин көслө түгел, минең муйынымды бысаҡ ҡырҡа, — тигəн.

Бабай бысаҡтан:

— Бысаҡ! Һин бик көслөмө? — тип һораған.

Бысаҡ:

— Мин көслө түгел. Мине ҡынға тығалар, — ти.

Бабай ҡынға:

— Ҡын! Һин бик көслөмө?

Ҡын:

— Юҡ, мин көслө түгел. Мине сысҡан кимерə, — тигəн.

Бабай сысҡанға:

— Сысҡан, һин ниҙəн көслө? — тигəн.

Сысҡан бабайға:

— Юҡ, мин көслө түгел. Мине бесəй тотоп ашай, — тигəн.

Бабай бесəйҙəн:

— Һин ниҙəн көслө? — тип һораған. Бесəй бабайға былай тип яуаплаған:

— Көслөмөн дə көслөмөн,

Көслө атаның балаһы.

Мейес башы һарайым,

Тəҙрəнəн ҡарайым.

Бер ҡайғым юҡ буранда,

Мырлай-мырлай йоҡлайым.

190

[XV] МƏСКƏЙ ƏБЕЙ

Борон-борон заманда Мəскəй əбей булған, ти. Ул тирə-йүндəге кешелəрҙең ҡотон

алып, ҡурҡыныс һалып йəшəгəн, ти. Бигерəк тə бала-сағаны, йəш-елкенсəкте яңғыҙ

осратһа, аяуһыҙ булған.

Бер заман, киске уйындан һуң, йəш-елкенсəк йондоҙ һанап ултырһалар, зыяраттан

күгелйем генə ут баҙлап сыға ла былар янына осоп килə башлай. Уларҙың баш осонда

ғына өйөрөлөргə тотонмаһынмы теге! Быларҙың ҡайһыһы ҡурҡа, ҡайһыһы ҡыуана,

кемдер берəү уны тотоп ҡарарға тырышып баҫтыра, ти. Кемдер Арҡысаҡ тигəн

йондоҙҙоң əйлəнгəнен көтə, ти Арҡысаҡ ете йондоҙҙан тора, ул таң атҡансы күсəрендə

ете əйлəнһə, Мəскəй ҙə ҡайта, ти. Шулай итеп, ғүмер буйы əҙəм балаларын

аптыратып йəшəгəн, ти, был ҡороғор Мəскəй əбей.

Хəҙер тормоштоң матурлығын, кешелəрҙең дə бер-береһе менəн дуҫ булыуын

күреп, Мəскəй ҙур хафалы уйға ҡала. Йəштəр генə түгел, хатта бала-саға ла Мəскəй

əбей белмəгəн мөғжизəлəрҙе белəлəр, китап уҡыйҙар, күҙ күрмəгəн, ҡолаҡ ишетмəгəн

тылсымлы арбалар уйлап сығаралар. Бар, ҡурҡыт һин уларҙы.

Уйлай-уйлай ҙа, мин дə улар менəн дуҫлашайым əле, ти. Бөгөн минең дə файҙам

тейер кешелəргə, ти. Шунан алып, юлға сығыусының юлын ҡыҫҡартырға телəп,

юлсыларға тик яҡшы ваҡиғаларҙы, күңелле хəлдəрҙе иҫенə төшөртөргə тырыша, ти.

Яман уйлыларҙың уйын бора алмаһа, ул кешене ситтəн күҙəтеп йөрөй һəм яманлыҡтарға

ҡамасаулап ҡына тора, ти, Мəскəй үҙ эшен дүрт исем менəн атай икəн: йылылыҡ,

болғансыҡ, ел-дауыл, тыныслыҡ.

Ни өсен йылылыҡ? Сөнки əҙəм күңеле һалҡынайһа йə кеше ҡайғырһа, Мəскəй уға

бар хəленсə йылылыҡ өрə, ҡайғыһын таратырға тырыша, ти.

Ə шундай изге күңелле Мəскəйгə ни өсөн һуң болғансыҡ тигəн исем? Ə-ə-ə,

һаман да яман уйлы, бысраҡ күңелле кешелəрҙең ҡыла торған эштəрен болғатып

191

тороу өсөн кəрəк. Шуның өсөн был яуыздарҙың икенсе кешегə ҡылған этлектəре

үҙҙəренə кире əйлəнеп ҡайта икəн.

Ел-дауыл. Ямғыр йə ҡар яуыр алдынан ел-дауыл ҡуба. Ямғырҙан һəм ҡарҙан һуң

донъя сафлана. Ел-дауыл ҡоштар килтерə, ҡош ҡайтара. Бына ошоларҙа Мəскəй өлөшө

лə бар, имеш, һирəк була торған асыулы саҡ, ти. Ə тыныслыҡ өлөшө уның эшенең?

Мəскəй үҙ ғүмерендə һуғыш-талашты ла күрҙе, əле лə ишетеп тора, ти. Шуға күрə

тыныслыҡ өсөн көрəшеүҙе үҙенə бурыс итеп ҡуйҙы, ти.

Бына шулай, Мəскəй əбей көнөн дə, төнөн дə алһыҙ-ялһыҙ хеҙмəт итə, мəрхəмəт

күрһəтə, ти, кешелəргə.

Мин үҙем күрҙем был əбейҙе, күп йүгерҙем артынан, əммə етə алмайынса йəшем

етте алтмышҡа. Рəхмəт Мəскəй əбейгə, хөрмəтендəн беҙҙе ташлама. Йə, Мəскəй əбей,

хуш инде, тыныслыҡты беҙгə ҡуш инде.

[XVI] СƏМРЕҒОШ ҺƏМ ҺЫЛЫУ ҠЫҘ

Борон-борон заманда үгəй əсə ҡулында үҫкəн бер һылыу ҡыҙ. Ул шул тиклем матур,

зифа булып үҫкəн. Үҫеп еткəс, үҙ əсəһе тураһында уйлай башлаған, уны ныҡ һағынып

юҡһынған, тик бер кем дə бер ни ҙə əйтмəй, ти, уға əсəһе хаҡында.

Ул бер кем дə булмағанда йылғанан һорамаҡ була. Бер аяҙ тыныс төндө,

атаһы менəн үгəй əсəһе əүен баҙарына киткəс, көйəнтə-биҙрəһен яурынына һалып

һыуға китə. Яр башына туҡтап йылғаға үтенə: «Əйтсе, көмөш йылғам, əсəйем ҡайҙа?

Йөрəгемде һары һағыш баҫты, күңелем əрнеүенə сыҙай алмайым, йəнем ярһыуын

баҫып булмай», —

тигəн ти. Бер нисə мəртəбə инəлеп-ялбарып һорағас, сылтырап аҡҡан Көмөшбикə

əйткəн кеүек була: «Ҡайғырма, һылыу, тыныс бул, һиңə бит əле матур итеп йəшəргə

лə йəшəргə. Йə, хуш бул, матур ҡыҙ», — тип, артабан ағып киткəн. Ҡыҙ йөрəгенə бер аҙ

тыныслыҡ тапҡандай була.

192

Аҙмы-күпме йөрөй торғас, һаман да һағышы артҡандан-арта, əсəһен һағына,

көнкүрешенə риза түгел. Икенсе тапҡыр, төн уртаһы еткəс, ай яҡтыһында һыуға

килə. Был юлы һылыуҡайға айҙак берəйһе ҡарап торған кеүек була. Бəлки, минең

əсəйемдер, тип уйлай ҡыҙ: «Əллə минең əсəйемде белəһеңме? Əллə һин минең

əсəйемме? Бирсе ҡулыңды, бына минең ҡулдарым»,— тип ҡулдарын айға табан һуҙып,

үкһеп-үкһеп илай. «Үлтермə мине һағыштан, ай мине шул кеше янына, Айбатыр»,

— тип инəлə. Тулған ай һылыуҙың үтенесен үтəй. Күҙ асып күҙ йомғансы һылыу, əммə

ябыҡ, хəлһеҙ ҡыҙыҡайҙы ай күтəреп тə ала.

Таң ата. Ə өйҙə ҡыҙ юҡ. Атаһы, ҡустыһы, үгəй əсəһе оло юғалтыу ҡауғаһында. Эҙлəп

тə таба алмағас, көтөп ҡарайҙар, бəлки, үҙе ҡайтыр тип. Ҡыҙ ҡайтмай. Көндөҙ Ҡояштан,

төнөн Айҙан һорайҙар. Тик улар яуап бирмəйҙəр. Айҙа һөрөм барлыҡҡа килгəн,

бəлки, ҡыҙҙы ай алғандыр, тигəн уйға килəлəр.

Ҡустыһы төн уртаһында тап ҡыҙ торған ерҙə торһа, бер тауыш ишетелə: «Əй,

ҡустым, минең янға килəм тиһəң, Сəмреғошҡа өндəш, ул һине миңə еткерер», — ти.

Был сəмреҡ тигəн ҡошто осратыу өсөн төндə йөрөй торғанға əйлəнде, тен йоҡоларынан

яҙҙы, ти.

Бер төндə йөрөй торғас, шул яр башында еңелсə серемгə китте, ти. Төшөндə

сəмреҡ менəн осрашты, зарын һөйлəне, ти. Ə Сəмреғош риза булды һəм əйтте, ти:

«Эй, əҙəм улы, һин 40 турғай атып алып, шул турғайҙарҙың 40 тамсы ҡанын ал, 40

бауыр, 40 йөрəген киптереп ал. 40-сы турғайҙың йөрəген киптергəс тə үҙем үк ошо

урынға килермен, һин мине көт».

Шулай итеп, һөйлəшелгəн буйынса киптереү эштəре бөткəс, Сəмреғош килə.

Егет сепрəктəн тегелгəн өс тоҡ тотҡан, уларҙың береһендə 40 тамсы ҡан, икенсеһендə

— 40 бауыр, ə өсөнсөһөндə 40 йөрəк, ти.

Сəмреғош: «Шартым шул булыр: осҡанда уңға ҡараһам, бер тамсы ҡан йоттор,

һулға ҡараһам, бер бауыр ҡаптыр, үргə ҡараһам, бер йөрəк бир. Əйҙə, хəҙер атлан

193

миңə», — ти. Егет атлана Сəмреғошҡа һəм ул ҡушҡанды теп-теүəл үтəй, ти.

Сəмреғош: «Утыҙ туғыҙ көн яҡшы остоҡ, инде 40-сы көн бирешмə, бик һаҡ ҡылан, егет,

мине һəлəк итə күрмə», — ти.

Оса торғас, ҡош һулға ҡараһа, егет яңылыш бауыр урынына ҡан йоттороп ебəрə,

уңға ҡараһа — бауыр тоттора, инде арыған Сəмреғош үргə ҡарай, аптыраған егет 40-

сы йөрəкте йоттора алмай, төшөрөп ебəрə. Сəмреғоштоң ике ҡанаты ла көс хəлдəн

тая башлай. Сəмреғош: «Һуңғы һынауҙа аңһыҙ эш ҡылдың, инде барып етеү мөмкин

түгел, һəлəк булабыҙ», — ти Шулай итеп, улар һəлəк була, айға етə алмай.

Ə көйəнтəле ҡыҙ моңайып һаман да тора, ти. Əкиəтем ҡойроғо өҙөлдө. Үҙем

киттем бер яҡҡа, əкиəтем китте ҡунаҡҡа, айҙа торған һылыу ҡыҙға бар əле һамаҡ, ти:

— Көйəнтəле, биҙрəле бер ҡыҙ менгəн айҙарға,

Бөгөн бында башҡайҙарым, иртəн əллə ҡайҙарҙа.

[XVII] ҺЫУҺЫЛЫУ

Борон-борон заманда, һəммə халыҡ булған саҡта иманда, ойошоп йəшəү, бергə эш

эшлəү булмаған һəр халыҡта. Халыҡтар үҙенең көнөн үҙе күреп йəшəгəн. Шулай ҙа

йəшəү, тормош өсөн тырышҡандар. Ҡатын кешегə өҫтөилөк əллə ни бирелмəгəн, ə ир

кеше иһə хужа булып торған. Ҡатын-ҡыҙ иренəн уҙып һүҙ һөйлəй алмаған, иргə,

ғаилəһенə ҡол булып йəшəгəн. Берҙəн-бер мəлде ауыл кешелəре кəңəшкə килгəн. Улар

араһында ҡулына йəш ир бала күтəргəн ҡатын да булған. Ул йыйылышта иренəн алда

һүҙ алып һөйлəгəн. Иренəн алда һөйлəгəне өсөн һəммə ир заты һəм ҡатын-ҡыҙ уны

балаһы менəн ҡыуырға тигəн ҡарар сығарған. Йəйге селлəлə кеше аяғы баҫмаған

сүллеккə бер нəмəһеҙ алып барып ташлағандар. Был ҡатын балаһы менəн арый,

йонсой, асыға, һыуһай, сарсай. Бер ерҙə лə һыу юҡ, ти, тəғəм ризыҡ түгел, ашарлыҡ

үлəн дə булмай.

Бахыр балаһы бик йонсой, үлер сиккə етə. Ошо баланы нисек тə үлтермəҫкə,

194

һаҡлап ҡалырға ине, тип уйлай əсəй кеше. Балаһын сүллек өҫтөнə һалып тора ла үҙе

һыу эҙлəргə сығып китə. һыу таба алмай, арый, балаһынан да күҙ яҙа. Илай-илай

йөрөй торғас, балаһын һалып киткəн ергə килеп сыға. Ҡараһа, үҙ күҙенə үҙе ышанмай

тора: бала тибенеп-тулап йоҡлап ята. Балаһының ике үксəһенəн сылтырап ике шишмə

ағып сыҡҡан, Был йылғаларҙың береһе тап ҡибла яғына, ə икенсеһе инде төн

төшкəн яҡҡа юл алған. Əсə кеше шул тиклем ҡыуана, ҡыуанысына сыҙай алмай

балаһына өндəшə: «Эй, улым, улыҡайым! Күрəһеңме, аллам раббым беҙгə һыу бирҙе,

бəхет биргəн. Көн биргəнгə хоҙай йүн биргəн, ти. Былай булғас, үлмəйбеҙ əле беҙ,

улыҡайым», — тип балаһын сорғап-сорғап һөйə, шатлығын уртаҡлаша, ти. Сабый бала

əсəһенең шашынып ҡыуаныуына ла уянмай, йоҡлауын белə, ти. Əсə кеше был бер төптəн

сыҡҡан ике йылғаға Ифрат һəм Илфат тип исем ҡуша. Ə үҙе ошо ике йылға

тамағында ҡалып донъя көтə башлай.

Илфат һəм Ифрат йылғалары таҙа, саф көмөш һыулы йылғалар булып оҙон-оҙон

юлға сыҡҡандар. Уларға ҡарап кешелəр һоҡланғандар, ҡыуанғандар. Ағып барып был

йылғалар күлəүектəр яһай, ти, икəн. Ҡайһы ерендə был һылыу йылға һыуыҡ булһа ла,

йəшел оҙон сəстəрен йəйрəтеп, көлə-көлə һөйлəшə, ҡайһы ерендə туҡтай биреп ҡуя.

Зифа ҡамыштарын, ҡайһы ерендə матур томбойоҡтар үҫтереп, күкрəгендə йəне булған

кешене үҙенə йəлеп итеп, үтеп китеп барған кешелəрҙе ҡыуандырып, алыҫ юлдарының

саҡрымдарын үлсəп тə белə алмаҫлыҡ юл алғандар Илфат һəм Ифрат.

[XVIII] СИХРИ МОҢ

Борон-борон заманда бер ҡара урман эсендə əбей менəн бабай йəшəгəн, ти.

Ашарҙарына икмəктəре, кейерҙəренə кейемдəре булмаған.

Шулай йəшəп ятҡанда, уларҙың бер малайҙары донъяға килгəн, ти. Ай үҫəһен көн

үҫеп, йыл үҫəһен ай үҫеп, был бик батыр һəм көслө булып үҫеп еткəн, ти. Ҡартайған

ата-əсəһен ул үҙе ҡарай башлаған, ти. һунарға йөрөгəн, йəнлектəрҙең тиреһен икмəк-

195

тоҙға алмаштырып алып ҡайта торған булған. Шулай итеп, улар көн күргəндəр,

көндө төнгə бəйлəгəндəр.

Шулай йəшəп ятҡанда, илгə ҙур бəлə килə, ти. Күрше батша һуғыш аса. Уға берəү ҙə

ҡаршы тора алмай, ти. Батшалыҡтың бик күп аҫыл, көслө егеттəре баштарын

һалғандар, ти.

Бына, беҙҙең егеткə лə яуға китергə ваҡыт еткəн, ти. Китер алдынан атаһы уны

саҡырып алған да ҡурай биргəн.

— Дошман ғəскəре яҡыная башлағас, ошо ҡурайҙы уйнарһың, — тигəн, ти.

Бына, дошмандарҙың ғəскəре ябырылып килə икəн, ти. Шул ваҡыт егет ҡурай тартып

ебəргəн. Уның тауышын ишеткəн дошман ғəскəре туҡтап ҡалған, ти. Был ҡурай

моңонда халыҡтың аһ-зары ла, тыуған төйəктең матурлығы ла булған. Был сихри

моң ғəскəр алдында килгəн дошман батшаның йөрəгенə үтеп ингəн. Ул үҙенең

ғəскəрен кире бороп алып ҡайтырға мəжбүр булған, ти. Был хəлде күреп торған батша

бик һөйөнгəн. Егеттең үҙен дə, уның ата-əсəһен дə үҙ янына алдырған. Улар үҙ

ғүмерҙəренең һуңғы көнөнə саҡлы батша һарайында матур ғүмер иткəндəр, ти.

[XIX] «Р» ХƏРЕФЕ

Бер əбейҙең өс ҡыҙы булған, лəкин уларҙың береһе лə — «р» хəрефен əйтə алмаған.

Шуға күрə был ҡыҙҙарға берəү ҙə яусы ебəрмəгəн. Шулай бер саҡ, алыҫ бер ауылдан

яусы килгəн. Əбей ҡыҙҙарына: «һөйлəшмəгеҙ, тауыш-тынығыҙ сыҡмаһын», — тигəн дə,

бутҡа бешерергə ҡуйып, үҙе күршелəренə икмəк эҙлəп сығып киткəн. Бутҡа бутырлап

бешə башлағас, өлкəн ҡыҙ: «Бутый-бутый бутҡа бешə», — ти икəн. Икенсеһе:

«Бутыйдаһа ни була», — тип ысҡындырғас, кесе ҡыҙ түҙмəй: «Əсəй һеҙгə ни əйтте, тик

утыйһағыҙ ни була», — тип əйткəн. Шаршау артында был хəбəрҙе ишетеп ултырған

яусылар тиҙ генə сығып шылалар.

196

[XX] ТАНАУ

Зилə исемле ҡыҙҙың танауы башта кескенə, матур ғына булған. Əхирəттəре уны

маҡтап:

— Ниндəй баҫалҡы, һөйкөмлө ҡыҙ һин. Танауың матур, күтəрелмəй ҙə, төшмəй ҙə, —

тигəндəр.

Зилə көҙгө янына барып баҫа ла үҙ-үҙенə, бигерəк танауына һоҡланып ҡарап тора һəм,

түҙə алмайынса, үҙен-үҙе маҡтап, йырлап ебəрə. Зилə йырлауы булған, танауы

юғары күтəрелə лə башлаған, ти. Əхирəттəре уны күргəс:

— Абау, танауың ниндəй йəмһеҙлəнгəн], юғары сөйөлгəн бит, — тигəндəр. Зилə

танауына баҫып ҡараған, уның үҙгəреүен һис тə һиҙмəгəн.

— Элеккесə лə инде танауым, ҡыҙҙар мине юрый мыҫҡыллайҙар,— тип уйлаған ул.

Үҙе бөтөнлəй күңелһеҙлəнеп киткəн. Шул саҡ уның танауы төшкəн дə ҡуйған, ти.

Əхирəттəре тағы ғəжəплəнеп:

— Ҡарағыҙ əле, Зилəнең танауы төшкəн бит, — тигəндəр. Ҡыҙыҡай танауын

тартып ҡараған, тик үҙгəреш һиҙмəгəн, ти.Шулай ҙа: «Минең танауым сəлəмəт

түгел, ахырыһы»,— тип табипҡа йүгергəн, ти. Табиб Зилəнең танауын тотҡолап

ҡараған да ике кəңəш биргəн, ти:

— Əхирəттəрең маҡтаһалар, маһайма, кəйефеңде ҡырырлыҡ һүҙҙəр əйтһəлəр ҙə,

күңелеңде төшөрмə.

Зилə шул көндəн башлап табиптың кəңəшен тотҡан, ти. Үҙенең танауы ла

элеккесə матур көйө ҡалған, ти.

[XXI] БҮРЕ НИ ӨСӨН АЙҒА ҠАРАП ОЛОЙ

Бынан күп йылдар элек ҡалын ҡара урманда йəшəгəн, ти, Бүребай. Ул бик яҡшы

күңелле, изгелекле, яғымлы булған икəн. Урмандағы бөтə тереклек менəн дуҫ

йəшəгəн, матур йырлаған Бүребай. Аҡланға сығып йырлай башлаһа, урмандағы бөтə

йəнлектəр, ҡош-ҡорт йыйылып тыңлаған уның моңло йырҙарын. Шылт иткəн тауыш та

197

ишетелмəй ине, ти. Тик йыр бөткəс кенə, бөтəһе лə дəррəү ҡул сабып, Бүребайҙы

маҡтап бөтөрə алмайҙар икəи.

— Ах, ниндəй тауыш, — тип сутылдаша икəн ҡоштар ҙа. Бүребайҙы бөтəһе лə

маҡтай, данлай, ти. Төлкөбикə генə бер ни ҙə өндəшмəй ултыра. Хəйлəкəрлеге

өҫтөнə бик көнсөл дə булған, ти. Уға Бүребайҙың даны һис тə оҡшамаған. «Нисек

тə булһа аҡылға ултыртайым мин быны. Əгəр ҙə мəгəр шуны эшлəй алмаһам, исемем

Төлкөбикə булмаһын», — тип, ялпылдаҡ ҡойроғон ергə ҡабат-ҡабат һуғып ала

икəн. Көнө-төнө мəкер уйлап баш ватҡан. Шулай уйлай торғас, табылған бит

хəйлəһе.

Яҙҙың иҫ киткес күңелле, салт ҡояшлы бер көнө, ти. Бүребай, үҙе яратҡан

йырҙарҙы ҡабатлап, яңы йыр ейрəнеп ултырған булған. Шаулап гөрлəүектəр аға,

йырламай нисек түҙəһең инде.

Шул ваҡыт, ағастар араһынан йомшаҡ ҡына баҫып, яғымлы йылмайып, Төлкөбикə

килеп сыҡҡан, ти. Ул, ун һығылып, бишкə бөгөлөп, Бүребайға яҡынлашып, уны

ҙурлап, ике ҡулын биреп күрешкəн.

— Бүребай, һинең матур йырлауыңды бөтəһе лə белə, мин дə бик яратам.

Тауышың шундай көслө, шундай моңло. Ошо хəбəрҙе Ай ҡыҙы ла ишеткəн.

«Бүребайҙың бер генə тапҡыр булһа ла миңə атап йырлағанын ишетһəм, кире

ергə ҡайтыр инем», — тип əйтə, ти. Төлкөбикə шулай тигəн дə урман эсенə инеп

юғалған. Бер ҡатлы Бүребай ышанды ла ҡуйҙы, ти. Бына ҡояш тау артына төшөп

юғалған. Күктə яңғыҙ Ай ҡыҙы бик моңһоу, хəсрəтле булып күренгəн Бүребайға. Ул

аҡлан уртаһынa сығып, Айға төбəлеп, үҙенең иң матур, иң моңло бер йырын һуҙып

ебəргəи, ти. Таң атҡансы бер туҡтауһыҙ йырлаһа ла, һаман шулай моңһоу йылмайып

тороуын дауам итте, ти, Ай ҡыҙы. Ергə төшөргə уйламаны ла, ти. Бүребай: «Ай

ҡыҙына минең был йырым оҡшаманы, ахырыһы, иртəгə тағы йырлармын», — тип

үҙен тынысландырҙы, ти. Шул көндəн алып, ҡыш тимəй, йəй тимəй, Ай ҡыҙына

198

бағышлап йырҙар йырлай икəн, Ə Ай ҡыҙы төшмəй ҙə төшмəй. Ҡайһы бер көндəрҙе

уны болоттар ҡаплап күренмəһə, Бүребай, хəсрəтенəн ни эшлəргə белмəй, урман

буйлап саба, үҙенə урын таба алмай икəн. Төлкөбикə, хəйлəһенең барып сығыуына

һейөнөп, ағас артынан шыпырт ҡына күҙəтə, ти, уны. Шулай йырлай торғас,

Бүребайҙың тауышы бөттө лə ҡуйҙы, ти. Төлкөбикə быға бик ҡəнəғəт булды, ти. Бер

көндө килеп Бүребайға:

— Ҡара əле, һинең тауышың бөткəн бит. Тауышынды Айалған.

Бүребай олоуынан туҡтап:

— Нимə эшлəйек инде хəҙер? Тауышымды нисек кире һорап алайым?

— Йə, ҡойроғом, йə, ялбырым, юлын өйрəт! — Ҡойроғон ҡосаҡлап, ҡолағына ҡуйып,

тыңлап ултырған, булды, ти, үҙе Төлкө.

— Бына булды ла, — тигəн. — Миңə тылсымлы ҡойроғом былай тине: ошо

көндəн башлап, гел йырла, шунан тауышың кире ҡайтыр, — тигəн дə Төлкөбикə үҙ

юлына китеп тə барҙы, ти.

Бүребай ышанған. Тағы ла тырышыбыраҡ йырлаған, ти, был. Көн һайын,

йырлаған һайын, тауышы бөткəн. Моңо ла юҡ көйө лə юҡ. Төлкө тағы ла килгəн, ти.

— Туғанҡайым, əйҙə берəй көндө байрам үткəреп алайыҡ. Һин күптəн урман

халҡы өсөн йырлағаның юҡ. Улар һине бик һағынды, — тип юхалаған. Бүребай

шатланып риза булған.

Бына бер көндө бөтə йəнлектəр ҙə аҡланға йыйылып, түҙемһеҙлəнеп Бүребайҙың

йырлағанын көтəлəр, ти. Уртаға сығып, йырлап та ебəрҙе, ти, Бүребай. Тик ни ғəжəп!

Элекке моң урынына, йəмһеҙ, йəн өшөткөс олоу ғына сыға икəн. Аптырап ҡалғандар

йəнлектəр. Ҡурҡа башлағандар. Берəм-берəм шым ғына аҡланды ташлап киткəндəр,

Иң беренсе Төлкөбикə һыпыртҡан. Бүребай, үҙенсə йырлап бөтөп, тирə-яғына

ҡараһа, бер кем дə юҡ икəн. Маҡтау һүҙҙəре ишетелмəй. Ул йүгереп йəнлектəрҙе эҙлəй

башлаған. ҠайһыҺына килеп һүҙ ҡушһа ла, өндəшмəй, баштарын баҫып, түбəн ҡарап

199

үтəлəр, ти. Тора-бара, Бүребайҙың юлында тап булмаҫ өсөн, əллə ҡайҙан урап үтəлəр,

ти. Бүребайҙың шундай асыуы килгəн.

Шунан бирле уҫал холоҡло йыртҡысҡа əйлəнгəн. Тик һаман да үҙен иң шəп йырсы

тип уйлап, Ай ҡыҙын саҡырып, төн уртаһы еткəс, бөтмəҫ йырын һуҙа. Урман йөрəкте

өшөткөс хəсрəтле, йəмһеҙ тауыш менəн тула, ти.

[XXII] )ЙР»КТ»Р НИ ӨСӨН КЕШЕГ» ЭЙ»Л»ШК»Н

Борон заманда өйрəктəр гел ҡырҙа ғына йəшəгəи, ти. Ҡамышлы матур күлдəрҙе

һайлап, үҙҙəрекə төйəк иткəндəр, бала сығарғандар, шунан йылы яҡтарға

киткəндəр.

Яҙғы ҡояш нурҙары ҡаййарланып, ҡар иреп бөтөүгə ҡыр өйрəктəре, тыуған яҡтарын

һағынып, ҡайтып та етəлəр икəн. Оҙон йəй буйы туйғансы йөҙөп, сумып, осоп, күңелле

ял итəлəр, ти. Бəпкəлəрен йөҙөргə, осорға өйрəтəлəр, оҙон юлға əҙерлəйҙəр.Көҙ етеп,

ағастарҙың япраҡтары ҡойолоп бөтөүгə, төркөм-төркөм йыйылып, һөйлəшə башлайҙар.

Ҡыр өйрəктəре уңған, тынғыһыҙ булған, йыраҡ юлға сыҡҡанда ялҡаулыҡ һис тə килешə

торған эш түғел шул, тип əйтергə яратҡандар үҙҙəре.

Бына тағын йəмле яҙ еткəн. Күл боҙҙан əрселгəн, һарғайған ҡамыштар араһына

яңылары морон төртөп сыҡҡан. Тəлмəрйендəр йыр ярышын башлаған. Бер көндө

арыған, йонсоған өйрəктəр төркөмө күлгə килеп төшкəн. Улар тыуған иленə

ҡайтыуға бик шат. Ҡысҡырып һөйлəшəлəр, көлөшəлəр. Бербереһен уҙҙырып

ярышыусы тəлмəрйендəр туҡтап, бер аҙға боҫоп яталар, ти. Шунан инде иҫке

таныштарын күреп, байрамдарын дауам итəлəр.

Тəлмəрйендəр бер яҡта:

Баҡ-баҡ-баҡ

Матур шул тыуған яҡ!

Матур шул тыуған яҡ!

200

Баҡ-баҡ, баҡ-баҡ! —

тип таҡмаҡлай, ти.

Өйрəктəр үҙҙəренə:

Крəк-крəк, крəк-крəк,

Йөҙөп ҡалырға кəрəк.

Крəк-крəк, крəк-крəк,

Һағындыҡ шул бигерəк

Крəк-крəк, крəк-крəк! —

тип ҡыуанышалар икəн.

Бер тəлмəрйен өйрəктəрҙе бигерəк яратты, ти, инде. Яҡын уҡ килеп, йырҙарын

тыңлап, дуҫлашырға уйлай был. Өйрəктəр башта тəлмəрйенде суҡып ҡурҡытып та

ҡарайҙар. Тик теге һаман китмəгəн, аптырап өйрəнə башланылар, ти, уға.

Инə өйрəктең бəпкəлəре сыға. Бына шунда тəлмəрйен үҙенең дуҫлығын күрһəтергə

тырышҡан. Тəмле-тəмле себендəрҙе, бөжектəрҙе тотоп, бəлəкəй дуҫтарын һыйлаған.

Улар тəлмəрйендең һыйлауына шундай өйрəнделəр, ҡайһы көндəре аҙыҡ эҙлəп

йөҙөргə иренеп, бөтөнлəй оянан сыҡмаҫ булдылар, ти. Ата-əсəһе ни тиклем

тартҡылашмаһын, əрлəмəһен, ҡолаҡтарына ла элмəй бəпкəлəр. Иөҙөргə ейрəнһəлəр ҙə

осорға өйрəнə алманылар, ти. Ояла күп ятыуҙан һимерешеп, ауырайышып киттелəр.

Ҡанаттарын йүнлəп ҡыбырлата алмайҙар, ти.

Бигерəк тəмле был аҙыҡ

Бигерəк тəмле был аҙыҡ, —

тип тəлмəрйенде маҡтап, килтереп ашатҡанын көтөп тик яталар икəн. Һуңғараҡ

«был аҙыҡ» тип əйтергə лə иренə башлағандар, «быжыҡ-быжыҡ» тип кенə əйтəлəр

икəн.

Бына көҙ еткəн. Ҡыр өйрəктəре йылы яҡтарға китергə йыйьшған. Ата өйрəк менəн

инə өйрəк ни эшлəргə лə белмəй, ҡабат-ҡабат килеп, балаларын осорға өгөтлəгəндəр.

201

Бəпкəлəре уйлап та бирмəгəн, ата-əсəһен танымайҙар ҙа икəн. Ни эшлəһендəр инде,

ҡайғырышып, бер төркөмгə барып ҡушылып, осоп китəлəр тегелəр.

Өйрəк бəпкəлəренə, үҙҙəре генə ҡалғас, тағы ла рəхəт булып киткəн. Тик

тыныслыҡтары оҙаҡҡа бармай, əле был, əле теге осоусы ҡоштар күлгə тешөп, ял итеп

китə, ти. Бөтəһе лə бер үк һүҙҙе һөйлəй:

Осайыҡ! Осайыҡ!

Һалҡындан ҡасайыҡ!

Торналар:

Торайыҡ! Торайыҡ!

Бик оҙаҡ тормайыҡ! —

тип, тиҙ генə ял итеп, тамаҡ туйҙырып, осоп китəлəр, ти.

Ҡыр ҡаҙҙары:

Ҡыйғаҡ, ҡыйғаҡ!

Һау бул, тыуған яҡ

Ҡайтырбыҙ ҡайтырбыҙ! —

тип ҡаңғылдашалар, ти.

Выжыҡ, быжыҡ,

йөрөйҙəр шунда мыжып, —

тип өйрəктəр йоҡо аралаш мыңғырлап əрлəй, ти, уларҙы.

Тəлмəрйен һаман дуҫтарын ҡараны, ти. Тик бер көндө тəндəре ҡалтырап,

ауырайып, бөтөнлəй һыу төбөнəн сыға алмаған ул.

Өйрəктəр уны эй көттөлəр, эй көттөлəр, асығышып бөттөлəр, ти. Осорға талпынып

ҡаранылар, ти. Ҡайҙа инде ул кəүҙəгə көс етеү! Шунан теҙелешеп яр башына сығалар.

Асыҡҡан өйрəктəр ҡарҙы суҡып ҡарайҙар, тамаҡтары туймай. Аҡ ҡарҙы ярып,

лапылдап артабан китəлəр. Яланды үтеп, килеп етəлəр, ти, бер йорт янына.

Ҡараһалар, ишек алды тулы ниндəйҙер аҡ, ҡара, сыбар ҡоштар йөрөй, ерҙəн ем

202

сүплəй. Ас өйрəктəр емгə ябырылған. Тауыҡтарын ҡарарға сыҡҡан хужа, ябырылып ем

сүплəүсе ят ҡоштарҙы күргəс, аптырап ҡалған. Шунан өҫтəп тағы ла ем һалған.

Өйрəктəр уныһын да ашап бөткəндəр. Бөткəндəр ҙə теҙелешеп ятып, йоҡлап та

киткəндəр. Хужа уларға оя яһаған да биклəп ҡуйған.

Шунан бирле өйрəктəр кешелə йəшəй башлаған, ти.

[XXIII] НИ ӨСӨН СЕБЕН, СЕРƏКƏЙ БЕР УРЫНДА ЙƏШƏМƏЙ

Борон-борон заманда бер бабайҙың өйөндə йəшəгəн? ти, Себен менəн Серəкəй.

Улар бик дуҫ булғандар. Себен безелдəп йөрөгəн, Серəкəй серкелдəп йөрегəн. Бер

ваҡыт былар бəхəслəшеп кТдткəндəр:

— Йə, Серəкəй, əйт, һин зыянлыраҡмы, мин зыянлыраҡмы? — тип безелдəп ебəргəн,

ти, себен.

— Һин сз-зып-сззыян, сззып-сззыян, — тип серкелдəй Серəкəй.

— Иң тəм-м-м-м-леһе ним-м-мə? — тип һораған Себен.

— Сəс-с-кə с-сəйе, сəс-с-скə сəйе, — тигəн Серəкəй.

— Шəкəрһеҙ-ҙ-ҙ түҙ-ҙ-ҙмəйем, шəкəрһеҙ-ҙ-ҙ түҙ-ҙ-ҙмəйем, — тигəн Себен.

Бəхəслəшкəндəр, бəхəслəшкəндəр былар, бер-береһен еңə алмағандар. Бабайҙан

һорарға булғандар. Бабай йоҡлап ята икəн. Үҙе ауыҙын асып, хырылдай икəн. Себен,

бабайҙы уя-тырға телəп, без-без-без тип бите буйлап йөрөгəн. Бабай мыйығын ғына

һелкетеп ҡуйған. Уянмаған. Себен уның ауыҙына ла инеп сыҡҡан.

Серəкəй серкелдəп тегелей осҡан, былай осҡан. Бабайҙың маңлайына ҡунып, ҡанын

һура башлаған. Бабай һикереп торған да Серəкəйҙе ҡыуа башлаған, Себен мейес артына

боҫҡан. Серəкəй көскə ҡасып ҡотолған. Шуға ла ул кис булғас, ҡараңғы төшкəс кенə

Себен дуҫының хəлен белергə килə лə:

— 3-зыян, зы-ян, — тип үсеклəп оса икəн. Себен өндəшмəй, мөйөшкə боҫа, ə кеше,

Серəкəй тауышын ишетеп, баҫтыра башлай.

203

[XXIV] НИ*» Т)ЛК) X»ЙЛ»К»Р БУЛ;AН

Борон-борон заманда ҡара ғына урманда йəшəгəн, ти, Төлкө — йөрөгəне бер көлкө.

Төлкө бик һылыу булған икəн. Урмандағы бөтə йəнлек уның һылыулығына һоҡланған,

хатта ихтирам иткəн, ти. Əкренлəп Төлкө быға бик ныҡ күнеккəн, ғорурланған,

һауалана башлаған. Урман хужаһы Айыу ҙа уға яғымлы ҡараған.

Бер ваҡыт Төлкө урман буйлап китеп барһа, ҡаршыһына Айыу килеп сыҡҡан.

Ҡулында бер нисə бөртөк балығы ла бар икəн. Төлкө уға яғымлы итеп былай тигəн:

—Əй, Айыу ағаҡай,

Хəйерле көн бабаҡай.

Ҡайҙарҙа булдың бөгөн

Əллə бик ауыр йөгөң?

Төлкөнөң һуңғы һүҙҙəренə Айыуҙың асыуы килгəн. Балыҡ тота алмағанлығына

көлəлер, тип уйлап, ҡырын ҡарап тора икəн. Төлкөгə сəлəм дə бирмəй. Төлкө быға

ғəжəплəнеп:

—Ни булды һиңə бəгөн?

Əллə бик ауыр йөгөң?

Ниңə үҙгəрҙе йөҙөң? —

тип һорауҙар яуҙырған. Ə Айыу бер һүҙ ҙə əйтмəй үҙ юлы менəн киткəн. Төлкөнөң

быға һарыуы ҡайнаған, сығырынан сыҡҡан, əммə тешен ҡыҫып тороп ҡалған. Быға

тиклем бер кем улай итеп китмəгəн икəн. Төлкө, хатта, йəберһенгəн.

Төлкө Айыуҙан үс алмаҡсы булған. Əй уйлаған, əй уйлаған, лəкин уйлап сығара

алмаған. Əхирəте Һайыҫҡанға барып кəңəш һорамаҡсы булған. Ə Һайыҫҡан уға:

—Айыуҙы һəр саҡ шəйлə,

Бында бик кəрəк хəйлə! —

тигəн.

Төлкө хəйлə һүҙенең ни икəнен дə белмəгəн. Шуға күрə аптырап ҡалған. Ə

Һайыҫҡан барыбер уны күндергəн. Былар икəүлəп хəйлə ҡорорға тотонғандар.

204

Айыуҙың өйө алдына бау һуҙмаҡсы булғандар. Ике дуҫ, Айыуҙың бауға элəгеп

йығылыуын күҙ алдына килтереп, рəхəтлəнеп көлə башлағандар. Көлөп туйғас, төндə

осрашырға һүҙ ҡуйышып, ҡайтып киткəндəр. Əлбиттə, былар Тейен тыңлап торғанын

баштарына ла килтермəгəндəр.

Бына төн еткəн. Ике дуҫ осрашып, Айыуҙың өйө янына юл тотҡандар. Бауҙы

һуҙғандар ҙа тауышһыҙ ғына айырылышҡандар.

Иртəнсəк Төлкө шау-шыуға уянып киткəн. Йүгереп сыҡһа, бөтə урман Айыу

тураһында һөйлəй, ти. Бахыр, бауға элəгеп йығылған да аяғын ҡаймыҡтырған. Шунан

бирле тайыш кəкре табанлы булып ҡалған, ти. Төлкө бөтəһе менəн дə бергə

ҡайғырышҡан булып ҡыланған:

— Ни булды икəн уға?

Барғанмы əллə һыуға?

Менгəнме бейек тауға?

Нисек ул ергə ауған?

Хəлен белəйем əле,

Барып күрəйем əле, —

тигəн.

Хайуандар уны Айыуға индермəйəсəктəрен əйткəс, Төлкө эстəн генə һөйөнөп,

бармаҫҡа булған. Əгəр белеп ҡалһалар, ныҡ яза бирəсəктəрен белгəн, Сөнки Айыу

урманда иң олоһо, иң хөрмəтлеһе икəн.

Төлкөгə был эш беленмəй үтеп киткəс, ҡыҙыҡ була башлаған. Был юлы инде

үҙенең берəй хəйлə табаһы килгəн. Əхирəте Һайыҫҡанға йүгергəн. Шым ғына

һөйлəшкəндəр ҙə Айыуҙы эҙлəп киткəндəр былар.

Айыу йылға буйында балыҡ тотоп ултыра икəн. һайыҫҡан барған да Айыуға:

— Шыҡырыҡ-шыҡырыҡ, Айыу ағай,

Көнө эҫе бөгөн ҡалай.

Йылға буйында түҙерлек,

205

Тик аҙ ғына серəкəй талай.

Үҫтеме һуң һинең малай?

Балыҡҡа йөрөмəй былай, —

тип һөйлəнеп уны албырғата икəн. Айыу байтаҡ балыҡ тотҡан, тағы бер-икене

элəктерəм дə ҡайтам тип кенə ултыра икəн. Тегелəр һөйлəшкəн арала Төлкө

балыҡтарҙы урлаған да бөткəн. Быны Турғай күреп торған. Ҡарғаға барып, түкмəй-

сəсмəй һөйлəп биргəн. Ҡарға ҙур йыйылыш үткəрергə ҡарар итə. Бөтəһе лə аҡланға

йыйыла. Ҡарға былай тип һүҙ башлай:

— Хəйерле көн, йəмəғдт

Ололар һəм бəлəкəстəр,

Бəтəгеҙгə ҡəнəғəт!

Килеп яҡшы иттегеҙ,

Тык яман хəбəр көтөгөҙ,

Төлкөнө ҡарарға булдыҡ,

Бер аҙ ҡарғарға ла булдыҡ.

Кем уның турала белə,

Һеҙҙəн һорарға ла булдыҡ.

Йыйылыш геүлəп киткəн. Төлкөнө алға сығарыуҙы талап иткəндəр, Имеш-

мимештəрҙе бетəһе лə ишеткəн икəн. Мең ҡат тыңлағансы, бер ҡат күреү хəйерле.

Тейен менəн Турғай бөтəһен дə һөйлəп биргəн. Аптырағандар. Төлкө ҡаушап ҡалған.

Ҡарға унан:

— Һиңə кем өйрəтте? — тип һораған.

— Хəйлə, хəйлə, — тигəн Төлкө саҡ ишетслерлек итеп.

— Һиңə кем ярҙам итте?

— Хəйлə, х-хəйлə.

— Кем менəн бергə эшлəнең?

206

— Х-хəйлə, х-хəйлə.

— Һин үҙең дə торғаны бер хəйлə! — тигəн Ҡарға асыуланып. Һайыҫҡанға һүҙ

биргəндəр. Ул аңлап торған: хəҙер Төлкөнө яҡлаһа, үҙенə лə элəгəсəк. Бөтə ғəйепте

уға япһарырға ла ҡуйырға. Ə Төлкө уға ялбарып, ярҙам көтөп ҡарай икəн:

— Төлкө апай, өндəшмəйһең,

Оят булдымы һиңə,

Аламалыҡҡа өйрəтеп,

Күпме бəйлəндең миңə.

Төлкө тағы ла ҡаушаған. Быны көтмəгəн ул.

— Хəйлə-хəйлə-х-хəйлə, — тип һаман мығырҙана икəн үҙе. Турғай уға ҡарап

беренсе сырҡылдап көлөп ебəргəн. Тəлкөгə «хəйлəкəр» ҡушаматы йəбешкəн дə

ҡуйған. Һайыҫҡанды ла, Төлкөнө лə ҡыуып ебəргəндəр. Шунан бирле Һайыҫҡан

йəнлектəргə ярарға тырышып, һунарсы килə башлаһа, шыҡырыҡ-шыҡырыҡ тип

иҫкəртə икəн, тик барыбер ярай алмай, ти. Ə Ҡарға ҡыуанып:

— Хəйлə менəн донъя тулмаһын,

Һайыҫҡаи кеүек дуҫың булмаһын,

тигəи.

[XXV] НИ ӨСӨН ҠАРЛУҒАСТЫҢ ҠОЙРОҒО САТАЛЫ, ЙЫЛАН ҠАН

ЭСМƏЙ, СЕРƏКƏЙ ТЕШҺЕҘ

Борон урманда Серəкəй менəн Йылан бик дуҫ булғандар. Серəкəй ҡандың

тəмлелеге тураһында дуҫына маҡтанған. Йылан серəкəйгə əйткəн: «Миңə донъялағы

бөтə йəнлектəрҙең дə ҡанын һурып алып килеп тəмлəт əле. Бигерəк тə кешенекен

тəмлəйһем килə». Серəкəй тиҙ генə барып кешенең ҡанын һурған да йылан янына

осоп китеп бара икəн. Ҡарлуғас осрап серəкəйҙең тешен һурып алған, уның уртлаған

ҡаны түгелгəн, тешһеҙ ҡалғас «ем-ем» тип əйтə, ти. Йылан, Ҡарлуғасҡа асыуланып,

уның ҡойроғон өҙөп алған. Шуның өсөн Ҡарлуғастың ҡойроғо ике саталы булып

207

ҡалған.

[XXVI] ТӨЛКӨ ҺƏМ ҠУЯН

Иəшəгəн, ти, бер Төлкө. Уның шундай матур, шундай ҙур ултырғысы булған. Ул

уның менəн маҡтанып йөрөй икəн. Бер көндө бының ултырғысы ватылған. Эй

ҡайғырған, ти, эй ҡайғырған, ти. Ҡуян килеп ингəн.

— Нишлəп ҡайғыраһың? — тип һораған.

— Бына ултырғысым ватылды.

Ҡуян Төлкөнөң ултырғысын йүнəтəм тип маҡтанған, Ҡаҡҡылаған, һуҡҡылаған

булған инде шунда. Төлкө ҡыуанған, ҡуянға рəхмəт əйткəн, уны һыйларға уйлаған.

Шул ултырғысҡа ултыртҡан. Бик шəп ҡунаҡ иткəн. Оҙатып ингəн. Уф, тип, ҡыуанып,

ултырғысына барып ултырһа, йəлпəйеп, .ултырғысы таралған да төшкəн. Төлкө, бахыр,

иҫəңгерəп, байтаҡ ятҡан. Шунан Ҡуяндың артынан йəн-фарман баҫтыра сыҡҡан. Шунан

бирле Ҡуянға үсле икəн. Ни тиһəң, уның йығылған сағында ҡойроғо йəмшəйеп,

имгəнеп ҡалған, шуға һөйрəлеп йөрөй икəн. Вəт шуға Төлкө Ҡуянды яратмай,

күреп ҡалдымы, баҫтыра башлай.

[XXVII] ФИЛДЕҢ МОРОНО НИҢƏ ОҘОН БУЛҒАН

Борон-борон заманда йəшəгəн, ти, бер Фил менəн Төлкө. Филдең — малайы, ə

Төлкөнөң ҡыҙы булған. Улар ҙа əсəйҙəре кеүек татыу булғандар. Һəр ваҡыт бергəлəп

уйнағандар. Бер ваҡыт Филде Төлкө ҡунаҡҡа саҡырған. Фил өйҙəн сығып киткəн

ваҡытта улына бик ныҡ киҫəткəн:

— Берүк өйҙəн сығаһы булма, юғиһə аҙашырһың, — тигəн ти.

Лəкин Фил малайы тыңламаған, əсəһенең артынан сығып киткəн. Ул Төлкөлəрҙең

тəҙрəһенəн ҡарарға уйлаған, лəкин буйы етмəгəн. Шунан ишек ярығына килеп

ҡарай башлаған. Шул ваҡыт Төлкө торған да ишекте ябып ҡуйған. Фил малайының

208

мороно ҡыҫылып ҡалған, лəкин ул əсəһе ишетер тип ҡурҡып ҡысҡырмаған. Яйлап

ҡына моронон тартып алмаҡсы булған. Əй тарта, ти, мороно алыныу түгел, ҡымшанмай ҙа,

ти, һуҙыла ғына бара. Шул саҡ əсəһе ҡайтырға тип ишек асһа, аптырап китə:

ҡаршыһында уның малайы баҫып тора. Тик мороно ғына элекке кеүек матур түгел,

ти. Əсəһен күреү менəн ул ялына башлай.

— Əсəкəйем, морономдо төҙəт, элекке кеүек матур булһын, — ти.

— Юҡ, улым. Хəҙер эш уҙған, төҙəтеп булмай. һинең мороноң гел шулай оҙон һəм

йəмһеҙ булып ҡалыр, сөнки һин əсəйеңдең һүҙен тыңламағанһың.

Шунан бирле филдəрҙең морондары оҙон булып ҡалған.

[XXVIII] ҠУЯНДАРҘЫҢ ҠОЙРОҒО НИҢƏ ҠЫҪҠА БУЛҒАН

Борон-борон заманда əбей менəн бабай йəшəгəн, ти. Уларҙың Хəйлəкəр исемле

берҙəн-бер малайҙары булған. Ерҙəре бик аҙ икəн уларҙың, ашлыҡтары ҡыш ашарға

ла етмəгəн.

Бер йылды улар уйлағандар-уйлағандар ҙа ерҙəренə борсаҡ сəскəндəр. Ул бик уңған.

Уңыш йыйыр көндəр ҙə яҡынлашҡан. Тик борсаҡты көн һайын кемдер тапай икəн.

Уны ҡарауылларға Хəйлəкəрҙе ебəргəндəр.

Бына төн дə етə. Хəйлəкəрҙең йоҡоһо килə башлай. Ул, йоҡламаҫ өсөн, табанын

ярған да яраһына тоҙ һипкəн.

Төн урталарында бер көтөү торналар килеп төшкəн. Улар борсаҡ ашай

башлағандар. Хəйлəкəр боҫоп ҡына килгəн дə береһен элəктереп тə алған. Тик торна

уға ҡарағанда көслөрəк булып сыҡҡан. Хəйлəкəрҙе күтəреп алған да киткəн. Бер

һаҙлыҡ тапҡырына килеп еткəс, ысҡындырып ебəргəн уны. Малай һаҙлыҡҡа муйынына

тиклем батҡан. Батҡан еренəн сыға алмай аҙапланғанда, башына бер ҡуян килеп

ултырған уның. Хəйлəкəргə шул ғына кəрəк булған инде. Ул ҡуяндың ҡойроғонан

элəктереп алған. Ҡото осҡан ҡуян малайҙы һөйрəп сығарған да, уны түңгəктəн-

209

түңгəккə бəреп, саба башлаған. Шул саҡ Хəйлəкəрҙең бер ҙур түңгəккə бəрелеүе

була, ҡуяндың. ҡойроғо өҙөлөп ҡала. Бына шул ваҡиғанан һуң ҡуяндарҙың. ҡойроғо

ҡыҫҡа булып ҡалған, ти.

[XXIX] ҠУЯН НИҢƏ СОНТОР ҠОЙРОҠЛО

Борон-борон заманда йəшəгəн, ти, бер ҡуян. Ҡуяндың ҡойроғо иҫ киткес матур

булған. Уның ҡойроғона бөтəһе лə һоҡланған. Ҡуяндың күршеһе Тейен дə һоҡланған,

лəкин көнлəшкəн, ти, сөнки тейендең ҡойроғо бөтөнлəй булмаған. Ул хəйлə уйлап

тапҡан. Берҙəн-бер көндө Тейен Ҡуянға килгəн дə:

— Күршекəй, миңə ҡойроғоңдо биреп тор əле. Ҡунаҡҡа барам, көлөрҙəр бит, —

тигəн.

Ҡуян ҡойроғон биреп ебəргəн. Тейен, ҡойроҡто элəктереү менəн ағас башына

ҡасҡан, ти. Шунан башлап тейендəр ағас башында йəшəйҙəр икəн, ти.

Ҡуян Тейенде көткəн дə көткəн. Бер аҙҙан Ҡуянға яңы сонтор ғына ҡойроҡ үҫкəн,

ти.

Ҡуян, Тейенде йығып төшөрəм тип, ағас ҡабығын кимерə, ти. Тейен төшөп

ҡасмаһын тип ҡарай торғас, күҙҙəре ҡылыйланған, тыңлай торғас, хатта ҡолаҡтары

оҙонайған, ти.

[XXX] ҠОЯШЛЫ КӨНДƏ САБАҠТАР НИ ӨСӨН ҺИКЕРƏ

Борон-борон заманда, көҙгөлəй түңəрəк кенə бер күлдə булған, ти, һыу аҫты

батшалығы. Бейек-бейек тауҙар, ҡалын урмандар артынан ялп итеп ҡояш сығыуға,

күл дə гөлт итеп йылмайып ебəргəн. Ə ҡояш, моңһоу ғына тау артына сумған да,

тынып ҡалып, күлде һағыныуынан хəсрəтлəнеп күҙҙəрен йомған. Түҙемһеҙлəнеп

дуҫының иртəн йылмайып сəлəмлəүен көткəн. Ə күл төн буйы тын ғына һыуҙарында

йөҙгəн балыҡтарҙың бəхəсен тыңлаған. Шулай айҙар үткəн, йылдар үткəн, Күл

210

тыныс, рəхəт йəшəгəн. Уны уҫал елдəр ҙə борсомаған. Мөлəйем, изгелекле, йомарт

булған ул. Уның бер нəмəгə йəне көйгəн: үҙ ҡуйынында суртандарҙың баш-баштаҡлығын

яратмаған, ҡомһоҙлоғон күрə алмаған. Шулай ҙа, ауыҙына һыу уртлағандай, түҙгəн.

Суртандар батшалыҡта берəү менəн дə килешмəгəндəр. Теше үткəн ерҙə теш

менəн, ҡойроғо һуҡҡан ерҙə ҡойроҡ менəн ҡаршылыҡ күрһəткəндəрҙе юҡ итер

булғандар. Бөтə батшалыҡ улар алдында дер ҡалтырап торған. Ошо батшалыҡта

эшсəн, сабыр, түҙемле сабаҡтар йəшəгəн. Улар суртандар менəн һис тə килешергə

телəмəгəндəр. Көрəшеү юлдарын эҙлəгəндəр, ти.

Бер көндө сабаҡтар бергə йыйылып, уйнап-көлөп алырға булғандар.

Суртандар бар тип, гел генə йəшеренеп ятып булмай бит инде. Бəлəкəй

сабаҡсыҡтарҙы тыуған көндəре менəн ҡотлап, яңы күлдəктəр кейҙерер ваҡыт та

еткəн булған. Көн аяҙ торған. Ҡояш нурҙары күлдең тебөнə тиклем үтеп, мең төҫлө

нурҙар менəн уйнаған, һəр йəн эйəһен яңы көн менəн ҡотлаған. Шундай күңелле иртə

булған. Сабаҡтар ҡояш нурҙары мул төшкəн иң матур, иң йылы ергə йыйылғандар.

Иң тəмле үлəндəрҙəн мул итеп табын əҙерлəгəндəр. Тəүҙə һəр йылдағыса ярыштар

булған, сабаҡсыҡтар теҙелешеп үҙҙəренең йөҙөү оҫталығын күрһəткəндəр,

сумғандар, суртандарҙан нисек ҡасырға өйрəнгəндəрен дə күрһəткəндəр, ти.

Өлкəндəр, бик ҡəнəғəт булып, һəр береһенə ҙурыраҡ йөҙгөслө, тəңкəле елəндəр

кейҙерҙелəр, ти. Байрам шул тиклем күңелле бара, хатта күлдең өҫтө ваҡыт-ваҡыт

тулҡынланып ала икəн. Һый-хөрмəттəн ауыҙ итер ваҡыт та етте, ти. Шул ваҡыт һаҡта

тороусы сабаҡтың «суртандар килə» тигəн хəүефле тауышы ишетелгəн. Ə һаҡсы үҙе

иң беренсе булып көрəшкə ташланып, суртандар тарафынан өҙгөлəнеп ырғытылды, ти.

Ҙур сабаҡтар балаларын һаҡлап, тиңһеҙ көрəшкə ташланғандар. Тик мəкерле

суртандар, уртаға үтеп инеп, сабаҡсыҡтарҙы тоҡтарға тейəп алып тa киткəндəр.

Ошо хəлдəн һуң сабаҡтар башҡаса түҙеп торорға телəмəгəндəр. Күлдəге бөтə

211

тереклекте аяҡҡа баҫтырырға булғандар, ти.

— Беҙҙең балаларыбыҙҙы суртандар алып ҡасты. Иртəгə һеҙҙекелəрҙе лə шул хəл

көтə. Күпмеғə тиклем беҙ шулай йəшəй алабыҙ? Əйҙəгеҙ, бергəлəп суртан батшалығын

юҡ итəйек. Күлебеҙҙə рəхəт, шат йəшəйек. Телəгəнсə уйнайыҡ, һыуҙарында йөҙəйек!

— тип бөтəһенə лə хəбəр еткергəндəр. Сабаҡтарҙык был хəбəрен һəр ерҙə шыма

ғына итеп тыңлап йөрөгəн шамбы суртандар батшаһына еткергəн. Батша асыуҙан

тештəрен шығырҙатып ҡуйҙы, ти. Суртан һалдаттарын саҡыртып алды ла:

— Йəгеҙ, сабаҡтарға ниндəй хөкөм сығарабыҙ? Улар беҙҙе юҡ итергə телəй икəн.

Ха-ха-ха! — Суртан батшаһы тештəрен ыржайтып, ауыҙын ҙур асып, туҡтай алмай

көлгəн, ти.

— Үлем, үлем, үлем! — тип бер тауыштан ыржайышҡандар, ти, суртан-һалдаттар.

Тəлмəрйен еткəн ергə тəлмəрйен, ҡусҡар егкəн ергə ҡусҡар, ҡыҫала еткəн ергə

ҡыҫала ебəреп һыу аҫтында йəшəусе бөтə йəн эйəһен иҫкəртеп сыҡҡандар.

— Кем дə кем килмəй ҡала, шул иң ҙур суртандың ҡорһағына инəсəк!

Йөҙгəне йөҙөп, шылышҡаны шылышып, юрғалағаны юрғалап, билдəлəнгəн ваҡытҡа

килеп еттелəр, ти. Ҡомлоҡтоң бер яғында суртандар, бер яғында башҡа тереклектəр

торғандар, ти.

Суртан батшаһы, күҙҙəрен уҫал уйнатып, көслө тауыш менəн һүҙ башлаған, ти.

Хатта ойоп барыусы күл тертлəп, көҙгөлəй битендə йыйырсыҡтар хасил булған. Ул

түбəнгə ҡараһа, аптырап киткəн. Йоҡоһо ҡасҡан. Бөтə тереклек мыжғып тора. Тыңлай

башлаған. Уңарсы булмай суртан батшаһы: «Минең əмерем шул: кем дə кем

суртандар тураһында яман һүҙ əйтə, ҡаршы һөйлəй, шуны үлем язаһы көтə. Кем дə

кем...» — ул оҙаҡ һөйлəргə уйлаған.

Суртан батшаһы һүҙен əйтеп бөтөрə алмаған, бөтə тереклек ҡуҙғалған да, асыулы

ҡайнай башлаған, ти. Быны күҙəтеп ятҡан күл дə тыныс ҡалмай, тулҡынланып,

асыулы бер үкереп ҡуя. Суртан батшаһының күҙҙəре аҡайып, ауыҙы ҙур асылып, тештəре

212

ыржайған, ти. Мөмкин булһа, бөтəһен сəйнəп кенə йотор ине. Һалдат суртандар ҙа

артҡа сигенə башлаған. Иң алдан ташбаҡалар шыуыша икəн. Суртандарҙың уларға

ғүмерҙə лə теше үтмəйəсəк. Суртан батшаһы шулай ҙа үҙен ҡурҡаҡ итеп күрһəтергə

телəмəй, бер ташбаҡаға ташланған булды, ти. Күҙенə йəшелле-күкле уттар күренде,

ти. Шалтыр-шолтор килеп, тештəре ҡыйралды, ти. Унан күрмəксе башҡа суртандар ҙа

берəм-берəм һөжүм итə башланылар, ти. Күлдең аҫты өҫкə килеп, буталып бөттө, ти.

Тиңһеҙ һуғыш, ҡырылыш башланды, ти. Һыу аҫты батшалығындағы ығы-зығы төнө

буйы барҙы, ти. Күл асыуынан үкереп, көслө тулҡындарын ярға бəреп шауланы,

олоно, ти. Суртандарҙы тулҡындарына элəктереп, берəм-берəм ярға атып бəрҙе, ти.

Тау артынан йылмайып ҡояш килеп сыҡты ла күлдең үкереп ҡайнауын, ярҙарына һыя

алмай даулауын күреп, аптырап китте, ти.

— Бөтөрəм, ҡотолам, ҡəбəхəт суртандар, етте һеҙгə! — тип күл ҙур тулҡындарын

ярға бəрə генə икəн. Ҡояш күп уйлап тормай, дуҫына ярҙамға ташланған, ти. Тулҡын

өҫтөнə килеп сыҡҡан суртандарҙы берəм-берəм һөңгө нурҙарына сəнсеп ырғыта

башлаған, ти. Бына суртандар еңелгəн, тик берəүһе генə ҡамыш араһына йəшеренеп

ҡалған, ти.

Əле булһа күлдəрҙə йəшəгəн суртандар ана шул йəшеренеп ҡалған суртандан үрсеп

киткəндəр, ти. Тик хəҙер улар ирəйешеп, күлгə хужа булып йөрөмəй икəн. Ҡамыш,

үлəн араһында йəшеренеп көн итəлəр ҙə, элекке нəфрəттəре иҫтəренə төшөп, көтмəгəндə

һөжүм итеп, берəй балыҡтың башына етəлəр икəн.

Күл тынысланып, яр буйына тиңһеҙ көрəштə һəлəк булған бөтə йəн эйəлəренең

кəүҙəлəре түшəлгəн, ти. Ҡояшта кибеп ята торғас, ваҡ ҡына ҡомдарға əйлəнгəндəр, ти.

Тулҡын ҡанатына, ҡояштың һөңгөһөнə элəккəн суртандар арыраҡ барып төшөп,

эрерəк таштарға əйлəнгəндəр, ти. Ə сабаҡтар ошонан һуң үрсеп киткəндəр, төрлө

йылға, күлдəргə таралғандар. Ҡояштың ярҙамын һис онотмайҙар. Аяҙ көндəрҙə, зəңгəр

213

киңлектə ҡояш көлөп торғанда һикереп-һикереп ҡояшҡа сəлəм бирəлəр, нурҙарында

ҡойоноп, көмөш тəңкəлəр менəн ҡапланалар, ти.

[XXXI] ЭШ ТАБЫЛДЫ

Борон-борон заманда йəнлектəр бер йорт хужаһына килəлəр ҙə:

— Хужа, беҙгə эш бир! — тиҙəр. Сөнки уларҙы тик йөрөү ялҡытҡан, имеш.

— Ə һеҙ нимə эшлəй белəһегеҙ? — тип һорай кеше.

— Мин һабан һөрəм, йөк ташыйым, — ти Ат.

— Мин һөт бирəм, — ти һыйыр.

— Мин йөн бирəм, — ти һарыҡ.

Ə тауыҡ:

— Мин йомортҡа һалам.

— Ярай, мин һеҙҙе эшкə алам, — ти хужа.

— Ə беҙҙе иртəнсəк кем уятыр һуң? — тип һорай йəнлектəр.

Əтəс:

— Мин уятырмын! — тип ҡысҡырып ебəрə.

Шул көндəн алып йəнлектəр кешелəргə файҙа килтерə башлаған, ти.

[XXXII] АҠБУҘАТ

Борон-борон заманда йəшəгəн, ти, бер Мəскəй əбей. Уның тылсымлы ғына бөркөтө

булған, ти.

Ул тылсымлы ҡошҡа бар ил һоҡланған, ти. Сөнки ул ниндəй эштəр башҡармаған да,

ниҙəр генə ҡылмаған?!

Байҙар, сауҙагəрҙəр Мəскəй əбейгə бик күп аҡса, алтын тəҡдим итеп, тылсымлы

ҡошто үҙҙəренə һатып алырға уйлағандар. Лəкин Мəскəй əбей уны бер кемгə лə

бирмəгəн.

Күрше илдə Солтан тигəн хан йəшəгəн икəн. Ул ошо тылсымлы бөркөт

тураһында ишетеп, үҙенең батырҙарына уны алып килергə бойорған. Бына бер

214

батыр Мəскəй əбейҙе тотоп алып, үлем янаған. Анау бөркөтөңдө бирһəң, рəхəт

йəшəрһең, ти икəн. Ə Мəскəй əбей шул ваҡытта ла бөркөттө бирергə телəмəгəн. Ул

тылсымлы ҡошто бер толпарға əйлəндергəн. Ул толпар Аҡбуҙат булған, ти.

Ə теге батыр, Мəскəй əбей бөркөттө һауаға ебəргəндер, тип уйлаған. Ҡаяла

ултырған ябай бер бөркөткө уғын тоҫҡаған да үлтергəн, ти. Батыр шулай

бөркөттəрҙе үлтерə торғас, улар эҙ генə ҡалған, ти.

Ə Аҡбуҙат — бөркөттəй елеп, кешелəргə ҡайтҡан. Аҡбуҙатҡа оҡшаш аттар күп

хəҙер. Был бөркөт Аҡбуҙаттың тоҡомдары, ти.

[XXXIII] АЙЫУ МАЛАЙЫ НИҢƏ ИЛАУЫН ТАШЛАҒАН

Бер урманда бик еңмеш, илаҡ Айыу малайы йəшəгəн, ти. Кемдең нимə эшлəгəнен

күрһə, шуны һорап илай икəн. Ағас башында сəтлəүек ярыусы Тейенде күргəс, мин дə

шунда менеп сəтлəүек ярам тип, өс көн, өс тен илаған. Əсəһе, бер аунап ятҡан

ҡороған ағас ботағына ултыртып, Тейендəн һорап сəтлəүек тотторғас ҡына туҡтаған.

Һикерəңлəп йырлап йөрөүсе Ҡуян ҡыҙыҡайын күргəс, шулай һикергелəп йырлағым

килə, тип дулаған.

— О-у-у, һикерəм, йырлайым, ниңə мин улай йырлай алмайым? О-у-у...

— Улыҡайым, тынысланып ҡына йырлап ҡара əле, һинең тауышың уныҡынан да

матур. Кил əле, кил. Ə һикереүең унан да бейегерəк. Кил, бəпесем, һикертеп

йөрөтəйем. Туп та һиндəй һикерə алмай, — тип, əсəһе уны өгөтлəп маҡтағас, ул көскə

тынысланған.

Айыу малайы һайыҫҡандың шиҡырлап осоп йөрөүен күргəс, əллə нисə көн

туҡтай алмай үкерə.

— О-у-у, минең дə осҡом килə, осҡом килə!

Əсəһе күпме өгөтлəмəһен, иркəлəмəһен, ыңғайға килмəй. Айыу малайы

тауышына берəү ҙə йоҡлай алмай. Бөтəһенең йəненə тейə. Ҡоштар йыйылышып

кəңəшлəшəлəр ҙə ҡауырыйҙарҙан ҡанат яһап, Айыу малайына кейҙереп, тау башына

215

мендереп, осороп ебəрəлəр.

Айыу малайы башта көлə-көлə рəхəтлəнеп осоп йөрөй. Үҙҙəре йəшəгəн урманды

бер нисə урай, əсəһенə ҡул болғап сəлəмлəп китə. Осоп йөрөй торғас, ялҡып китə

был. Асыға. Төшəйем тиһə, бер нисек тə төшə алмай. Бына тотона үкереп иларға.

Урманда бөтөнлəй тыныслыҡ бөтə. Уға төрлөсə өйрəтеп, ҡысҡырып ҡарайҙар. Үҙ

тауышына бер кемде лə ишетмəй, осоп йөрөй бирə, ти, Айыу малайы.

Ҡайҙандыр Тау бөркөтө килеп сығып, Айыу малайын элəктереп алған. Нисек

төшөргə кəрəклеген өйрəткəн. Айыу малайы, ҡыуанып, илауҙан туҡтаған. Ергə төшөү

менəн, ҡанаттарын сисеп ташлап, алпан-толпан əсəһе янына йүгергəн. Шул көндəн

башлап ул башҡаса еңешмəй, иламай башлаған.

[XXXIV] АС АЙЫУ, ТӨЛКӨ, ЕГЕТ

Борон заманда бер егет урманға бара. Шунда бер ас Айыу осрай. Егетте тотоп

ашамаҡ була айыу. Ашайым тигəндə генə, бер Төлкө килеп сыға. Айыу егетте

ысҡындырып: «Һине ашамаҫҡа булдым, Төлкөнө ашайым», — ти.

Төлкө егеткə:

— Ни эшлəп тораһың? — ти.

Айыу егеттең ҡолағына: «Утын алам, тип əйт тə, мине арбаға төртөп йыҡ. Мин

шунда үлгəн булып ятырмын. Төлкө хəлемде белер өсөн яныма уҡ килер. Шул саҡ мин

уны тотоп ашармын», — ти.

— Утын алырға килдем, — ти егет. Айыуҙы арбаға төртөп йыға. Төлкө егеткə:

— Утынды арбаға һалғас, арҡан менəн бəйлəргə кəрəк.

Бəйлəйек, — ти. Айыу: «Дөрөҫ əйтəһең», — тигəн була. Егет айыуҙы уратып-уратып

бəйлəй.

— Уратып бəйлəгəс, ағас менəн быраулап та ҡуялар ул утынды, — ти Төлкө.

Егет быраулай. Айыу аҡыра, ҡыймылдай ҙа алмай. Төлкө арбаға быраулап-

борғослап бəйлəп һалынған Айыуҙың баш осона килеп:

— Бына, йөрөй инең урманды бер итеп, йыртҡыс, беҙгə көн күрһəтмəй! Хəҙер

216

яттыңмы инде бик һəйбəт кенə утын булып!— тип көлə.

Айыу аҡыра-аҡыра үлгəн шунда.

Айыу урынына Арыҫлан кейектəр батшаһы булып алған, ти.

[XXXV] ТӨЛКӨ БАЛАҺЫ

Борон-борон заманда ҡара урманда балалары менəн Төлкө йəшəгəн, ти. Ул

балаларын бик яратҡан, һəр көндө үҙҙəрен ҡош ите менəн һыйлаған. Лəкин кинйə

улы бик тыңлауһыҙ, икəн. Ул бер көндө əсəһе күрмəгəндə сығып киткəн. Төлкө

балаһы уйнай-уйнай йылға ярына килеп еткəн дə аптырап ҡалған: əсəһе һунарҙан

алып ҡайтҡан ҡоштар йылғала йөҙөп йөрөй ҙə баһа! Уның күҙҙəре ҡыҙған, етмəһə

бик асыҡҡанын да тойған. Төлкө балаһы нисек тə уларҙы тоторға телəй икəн. Лəкин

һыуға тəпəйен тыға ла кире ала: ҡоштарҙы былай ғына элəктереү мөмкин түгеллеген

анлай ул. Хəйлə ҡорорға керешə. Бына ул яр ситенə килə лə татлы теллəнеп

ҡоштарҙы саҡыра башлай. Тегелəре аптырап ҡалған, ти: «Ниңə саҡыра икəн?»—

тип уйлағандар. Лəкин ярға еткəс, төлкөнө танып, кире йөҙгəндəр. Шул ваҡыт

яҡында ғына ҡыуаҡ ҡыштырлаған. Əйлəнеп ҡараһа, ни күҙе менəн күрһен: Бүре! Төлкө

янына ҡойроғон болғай-болғай килеп еткəн, уны бер уратып, əйлəнеп сыҡҡан. Шунан

əйтə, ти: «Эй, Төлкө! Мии кисəнəн бирле ашамағанмын. Үҙең килеп юлыҡтың. Былай

булғас, һин минəн ысҡына алмаҫһың». Шул ваҡыт Төлкө балаһы əсəһен иҫенə төшөрə.

Бəй, əсəһе бит берəй ҡурҡыныс тыуа ҡалһа, ялағайланырга өйрəткəйне уны. «Мин

бит əле бик ябыҡмын, — тип телгə килгəн Төлкө балаһы, — һимергəс, ашарһың!

Ҡара əле, Бүре əфəнде, ана-а-а, бер ситтəрəк Ҡоралай баҫып тора икəн». Бүре башын

күтəрһə, ысынлап та... Ул, төлкөнө онотоп, шул яҡҡа сапҡан. Барып етһə, Ҡоралай

тигəне ағас төпһəһе булып сыҡҡан. Ошонан файҙаланып, өйөнə табан һыпыртҡан теге

хəйлəкəр.

Шунан бирле Төлкө балалары əсəһенə тыңлаусан икəн. Юҡҡа ғына сығып

217

китмəйҙəр, ти, хəҙер.

Эйе шул, өлкəндəр һүҙен тыңларға кəрəк!

[XXXVI] БЕСƏЙ НИҢƏ СЫСҠАНДЫ ЯРАТМАЙ

Борон-борон заманда йəшəгəн, ти, Бесəй менəн Сысҡан. Бесəй өйөн йəйҙəн үк

ҡышҡылыҡҡа əҙерлəп ҡуйған икəн. Ə Сысҡан бөтөнлой был турала уйламаған. Бар

белгəне уйынкөлкө генə булған. Ашарына ла етеҙлеге, шаянлығы менəн генə таба

алған.

Бына ҡыш та килеп етə, Бесəй өйөндə рəхəтлонеп көн күрһə, Сысҡан һыуыҡ өйөндə

өшөгəн, асыҡҡан. Ул бер ваҡыт Бесəйҙең йылыла рəхəтлəнеп йəшəүен белеп ҡалған,

ти. Шунан Сысҡан инəлеп, Бесəй алдына барып йығылған. Бесəй уны йəллəгəн,

йылы өйөнə индергəн.

Икəүлəп йəшəп ятҡанда, Яны йыл байрамы яҡынлаша. Шыршы кəрəк бит инде

хəҙер. Улар шыршы эҙлəп китəлəр. Ҡараһалар, урман эсендə бер оҙон, ҡупшы

шыршы ултыра.

— Ҙур булмаҫмы икəн? — тип икелəнə Бесəй.

— Юҡ, киреһенсə, бəлəкəй булыр əле был, — ти Сысҡан.

Ул ошо шыршыны алып ҡайтырға Бесəйҙе күндерə. Юл буйына үҙе уйнап-көлөп

кенə килə. Бесəй бер үҙе һөйрəп ҡайта шыршыны. Ə ҡайтҡас, шыршы өйгə һыймай

икəн. Барыбер төбөнəн ҡырҡырға тура килə.

Өйгə индергəс, уны биҙəй башлайҙар. Юҡ, шаярыуҙан туймай Сысҡан. Бер мəл

шыршы буйлап өҫкə үрмəлəп үк китə. Ахыры, биҙəлгəн көйө ҡолатып ҡуя. Күп

уйынсыҡтар ватыла.

Бесəйҙең быға бик асыуы килə. Ул Сысҡанды өйөнəн ҡыуып сығара. Улар

араһындағы дуҫлыҡ бына шулай өҙөлгəн, ти, ул.

218

[XXXVII] ХƏЙЛƏКƏР ТӨЛКӨ

Борон-борон заманда, ҡуйы ҡара урман эсендə йəшəгəн, ти, Төлкөбай. Хəйлəкəр

булыуына ҡарамаҫтан, бик ҡурҡаҡ та булған ул, аяҡ аҫтындағы япраҡ ҡыштырлауынан

да тертлəп киткəн, ти, хатта. Лəкин быны ул башҡаларға һиҙҙермəҫкə тырышҡан.

Бына берҙəн-бер көндө Төлкөбай урман хəлдəрен белеп килергə булған. Шундай

йəмле, аяҙ көн булған, ти. Төлкөбай дуҫтарының хəл-əхүəлен белешеп йөрей торғас,

өйөнəн бик алыҫлашҡан, ти. Бына бер ваҡыт һауала ҡап-ҡара болоттар

хасил булып, күк күкрəй башлаған. Бигерəк тə йəшендəн ҡурҡҡан, ти, Төлкөбай. Ул,

дер-дер ҡалтыранып, яңғыҙ ҡарағас төбөнə һыйынған. Бəлə аяҡ аҫтында тигəндəре

дөрөҫтөр инде, тип уйлаған ул. Шулай уйлауы булған — ағасты йəшен атҡан.

Ҡарт ҡарағас төбө-тамыры менəн ергə ауған. Шул ыңғайға Төлкөбай əллə ҡайҙа

осҡан, ти. Быға тиклемге һарғылт йөнө ҡурҡышынан хатта ҡыҙғылтҡа əйлəнгəн, ти.

Ҡалтырауын көскə еңеп, өйөнə ыңғайлаған. Юлда осраған йəнлектəр:

— Төлкөбай, һиңə нимə булды? — тип һорайҙар икəн.

— Йəшен булды бит, шуның ҡыҙғылт төҫө һеңде, — тип яуап ҡайтарған Төлкөбай,

иҫе китмəй генə. Шуның өсөн дə хəйлəкəр Төлкө бит ул!

[XXXVIII] ЭТ МЕНƏН БЕСƏЙ

Борон-борон заманда урман йəнлектəре, ҡош-ҡорттар, бөжəктəр мыж килеп

йəшəп ятҡанда булған, ти, был хəл, Ул ваҡытта барлыҡ йəнлектəр ҙə берлектə

йəшəгəн. Йыл артынан йыл уҙған, бик күп һыуҙар аҡҡан. Уларға урманда йəшəүе бик

тə күңелле булған, ти. Берҙəн-бер көндө Бесəй менəи Эт осрашҡан. Улар икеһе лə

ошо урманда үҙҙəрен бик тə бəхетле итеп тойған. Ə шулай ҙа Бесəйгə

күңелһеҙерəк булған. Ул дуҫтар эҙлəп-эҙлəп тə тапмағас, Эт менəн ныҡлабыраҡ

дуҫлашырға уйлаған. Шунан һуң улар бер-береһен ҡунаҡҡа саҡырырға һүҙ ҡуйышҡан.

Бына билдəлəнгəн көнгə Бесəй биҙəнеп-төҙəнеп Эткə ҡунаҡҡа килгəн, ти. Эт уны

219

шатланып ҡаршы алған. Үҙе əҙерлəгəн бөтə һый-хөрмəте менəн Бесəйҙе һыйлаған. Бесəй

Эткə барып һыйланыуын-һыйланған, тик үҙенең сираты еткəс, бик ҡайғырған. Мин эт

кеүек төрлө тəм-томдарҙы ҡайҙан ғына табырмын икəн, тип эй уйлаған, эй уйлаған,

ти. Шулай уйлай торғас: «Ə-һə, ҡапҡан һалам да сысҡандар тотоп, Этте сысҡан менəн

һыйлайым», — тигəн фекергə килгəн Бесəй. Ул ау һала ла йоҡларға ята. Ə хəйлəкəр

сысҡандар, был ауҙы һиҙеп, ҡапҡанға яҡын да килмəйенсə, урап үтəлəр икəн. Тиҙҙəн

Эттең Бесəйгə ҡунаҡҡа килер көнө лə етə, ə сысҡандар һаман элəкмəй, ти.

Эт шатланып Бесəйҙең өйөнə килгəн, тик керəйем генə тигəндə ҡойроғо ауға

элəккəн дə ҡуйған. Көс менəн ауҙан ысҡынғас, ул йəн-фарманға сығып ҡасҡан, ти.

Бынан һуң Бесəй Эткə күренмəҫкə тырышып йөрөй башлаған. Эт ошо ваҡиғаны һис

кенə лə иҫенəн сығара алмайынса, төндəр буйы: «Ау, ау, ау», — тип һаташып сыға

икəн, ти. Шунан һуң Эт менəн Бесəйҙең дуҫлығы мəңгелеккə боҙолған да инде.

[XXXIX] ХƏЙЛƏКƏР ТӨЛКӨ

Борон-борон заманда йəшəгəн, ти, бер хəйлəдəр Төлкө. Бер ваҡыт ул бик

асыҡҡан, ти. Һəм хəйлə ҡорорға уйлаған. Шул ваҡыт бер бабай ат менəн балыҡтан

ҡайтып барған. Төлкө тиҙ генə үлгəнгə һалышып, юлға йығылып ятҡан, ти. Бабай:

«Бына яҡшы табыш, исмаһам үҙемə яҡшы ҡолаҡсын тектерермен», — тип төлкөнө

санаға алып һалған да ҡыуана-ҡыуана ҡайтып киткəн, ти„ Хəйлəкəр Төлкө саналағы

балыҡтарҙы берəм-берəм юлға ҡойоп барған да аҙаҡ үҙе лə төшөп ҡалған, ти, Бабай

ҡайтып етеүе менəн, санаһына ла күҙ һалмайынса, өйгə кереп: «Əбей, əбей, мə, был

ҡатып бөткəн ҡолаҡсынды утҡа яҡ, мин үҙемə яңыны тектерəм», — тип əйтеүе булды,

əбейҙең янып ятҡан мейескə ҡолаҡсынды ташлауы булды, ти. Бабай балыҡтарҙы,

Төлкөне сығып алайым тиһə, санала балыҡтар ҙа юҡ, Төлкөнəн дə елдəр иҫкəн, ти. Ə

был ваҡытта Төлкө балыҡтарҙы йыйып алып, кəбəн башында балыҡ кимерə башлаған,

ти. Шул ваҡыт уның янына бер Бүре килеп: «Төлкө, төлкө, нимə ашайһың?» — тип

220

һораған. Төлкө: «Ҡытыр-ҡытыр ҡытырмас», — тип яуап бирҙе, ти. Бүре: «Миңə лə бир

əле», — тип һорағас, ул: «Үҙемə лə аҙ ғына, ана мəкегə ҡойроғоңдо тығып ултыр ҙа,

балыҡтар үҙҙəре йəбешер», — тине, ти, эре генə.

Бүре, Төлкөнөң һүҙенə ышанып, ҡойроғон мəкегə тығып ултырҙы, ти. Хатта

күберəк элəкһен тип таңға тиклем ултырҙы, ти. Ə ҡойроғо таңға тиклем боҙға ҡуша

туңған, ти. Иртəн һыуға килгəн ҡатын-ҡыҙҙар көйəнтəлəре менəн был бүрене тукмай

башлағандар. Бүре тегелəй-былай тартылған, шунан ҡойроғо өҙөлөп ҡалған, ти. Ə

үҙе йəн фарман сығып сапҡан, ти. Ҡараһа, ҡаршыһына бер Төлкө лырҡ-лырҡ итеп

йүгереп килə, ти. Бүре: «Əһə, һин бит əле мине алдаған Төлкө, хəҙер мин һинең

кəрəгеңде бирэм», — тине, ти. Ə Төлкө: «Кит, йүлəр, нишлəп мин алдаҡсы булайым, ти,

мин бит тирмəнсе, телəһəң, əйҙə он бирермен, тамағыңды туйҙырырһың, исмаһам», —

тине лə үҙенə эйəртеп Бүрене бер тирмəнгə алып китте, ти. Бүрене тирмəн ташына

ултыртып, аҙ ғына он һалды, ти, шунан тирмəн ташын əйлəндереп тə ебəрҙе, ти. Таш

əйлəнеп тə китте, Бүрене стенаға дыңҡ итеп йəлпəштерə һалып та һыланы, ти.

Бүренең туғыҙ ҡабырғаһы һынып, бик оҙаҡ ауырып ятты, ти. Ҡарыны бик асыҡҡас,

тороп сыҡҡан, ти, ул. Ҡараһа, ни күҙе менəн күрһен, ҡаршыһына Төлкө йүгереп килə,

ти. Бүре: «Əһə, ҡəһəр һуҡҡан Төлкө, хəҙер мин һинең үҙенде ашайым, нишлəп мине,

мин тирмəндə эшлəйем, тип алданың?» — тигəс, Төлкө: «Нишлəп мин тирмəнсе

булайым, мин бит уҡытыусы, телəйһеңме, һинең балаларыңды бына тигəн итеп

уҡытып сығарам», — тип Бүрене бик оҫта итеп тишек кəмəгə ултыртып ҡуйҙы, ти. Бер

ҡатлы Бүре бик ҡыуанып риза булған. «Ярай, улайһа, мин хəҙер кылтерəм

балаларҙы»,— тип йүгерə-атлай ҡайтып китте, ти. Бер аҙҙан ул өс балаһын уҡырға

алып килде, ти. Төлкө уға: «Бер аҙнанан күрергə килерһең»,— тип ҡайтарып ебəргəн

ти. Бер аҙнанан кнлһə, балаларының һөйəктəре генə ята икəн ə Төлкөнəнелдəр

иҫкəн, ти. Бүре илай-илай ҡайтып киткəн. Ҡараһа, ни күҙе менəн күрһен, ҡаршыһына

теге Төлкө йүгереп килə, ти. Бүре асыуынан тегене тотоп алайым тиһə, Төлкө:

221

«Бүре ағай, нишлəп бер ғəйепһеҙ кешегə ташланаһың, əллə Тилерҙеңме?» — тигəн ти

Ə Бүре: «Бер ҙə тиле түгел, һин бит минең балаларымды уҡытам тип, ашап

ҡуйғанһың!» — тип аҡырҙы, ти. Ə Төлкө хəйлəкəр генə йылмайып: «Юҡ, Бүре ағай,

нишлəп мин булайым, ти, мин бит кəрзин үреүсе, телəһəң, əйҙə һине ле өйрəтем»,—

тине ти. Бүре тағы ла ышанып уның артынан эйəреп китте, ти. Былар бер ваҡыт

бейек тау башына менделəр, ти. Бүрене уртаға ултыртып, Төлкө кəрзин үрə башланы,

тн. Ə Бүре: «Əһə, бер һөнəрем булыр, исмаһам», — тип өйрəнеп ултыра, ти. Төлкө

кəрзиндең башын да һаплап ҡулҙы, ти. Ə Бүре эстə ҡалды, ти. Шул ваҡыт Төлкө

кəрзинде этеп ебəрҙе, ти, тау түбəненə. Бүре, əйлəнеп-əйлəнеп тауҙан төшөп еткəнсе,

йəне лə сыҡҡан, ти.

Шулай итеп, хəйлəкəр Төлкө Бүренəн ҡотолдо, ти.

[XL] СОНТОР ҠОЙРОҠЛО ҠУЯН

Борон заманда йəшəгəн, ти, ҡойроҡһоҙ йəнлектəр. Бына бер заман ҡойроҡ тарата

башлағандар. Кемгə ниндəй ҡойроҡ кəрəк, рəхим ит.

Ҡуян был хəбəрҙе ишетмəгəн, сөнки ҡурҡаҡ булған, гел йəшенеп ятҡан. Аҙаҡтан ул

матур-матур ҡойроҡ таҡҡан йəнлектəрҙе күреү менəн:: «Ҡойроҡто ҡайҙан алдығыҙ?» —

тип һораған. Ҡуян əйтелгəн урынға барһа, ҡойроҡ бөткəн, имеш. Ул илан-илай үҙенə

сонтор ҡойроҡ эшлəп алған. Бына шунан бирлеҠуяндың ҡойроғо ҡыҫҡа, имеш.

[XLI] ӨС ДУҪ

Борон-борон заманда урман эсендəге аҡланда өс дуҫ йəшəгəн, ти. Мыяубикə,

Ҡуянбикə, Тейенбикə. Уларҙы урманда «өс дуҫ» тип кенə йөрөткəндəр. Өйҙəге эштəр

Мыяубикəгə, тыштағы — Тейенбикəгə, емеш-елəк йыйыу Ҡуянбикəгə төшкəн, Шулай

йəшəп ятҡанда, быларҙың ейөнə сихырсы əбей килеп ингəн. Əбей йəһəт кенə өс дуҫты

өс яҡҡа осороп ебəргəн. Мыяубикə ауыл өҫтөнə төшкəн һəм йорт бесəйе булып ҡалған,

222

ти.

Ҡуянбикə менəн Тейенбикə осоп барған саҡта көслө ел сығып, был икəү

урманға юлыҡҡан, имеш. Тик шуныһы үкенесле булған: икеһе ике урынға төшкəн.

Тейенбикə — ағас башына, ə Ҡуянбикə — шыршы төбөнə. Шул көндəн башлап

Мыяубикə — өйҙə, Ҡуянбикə — ерҙə, Тейенбикə — ағас башында көн күрəлəр, ти.

[XLII] ТЫҢЛАУҺЫҘ ҠУЯН

Борон-борон заманда ҡара урман эсендə бер бəлəкəй генə өйҙə йəшəгəн, ти,

Ҡуянбикə менəн Ҡуянбай. Улар бик татыу йəшəгəн, бер генə ҡыҙҙары булған. Ҡыҙҙары

үҫə төшкəс, аталары күлдəк тектерергə киткəн һəм бик матур аҡ ҡына күлдəк. алып

ҡайтҡан. Быға Ҡуянбикə лə, Ҡуянҡай ҙа бик шатланған. Лəкин Ҡуянҡай холоҡһоҙ

булған: уйнағанда ла, йоҡлағанда ла ата-əсəһен тыңламаған. Бер ваҡыт ул əсəһенəн

ҡасып, Терпекəйгə ҡунаҡҡа киткəн. Улар икəүлəп туйғансы уйнаған, үлəндə

аунаған. Күп тə үтмəгəн, былар янына бер бүре килеп сыҡҡан һəм тештəрен

ыржайтып, уларға яҡынлашҡан. Терпекəй тиҙ генə йомарланып ятҡан, ə Ҡуян

ҡурҡышынан ҡатып ҡалған. Бүре, уны элəктереп, ҡара урманға ҡасҡан. Ата-əсəһен

тыңламаған Ҡуянҡай, ана шулай итеп, бүре ауыҙына элəгə.

[XLIII] БҮРЕ МЕНƏН ҠУЯН

Йəшəгəн, ти, урманда Бүре менəн Ҡуян. Улар үҙ-ара дуҫ булғандар һəм

тапҡандарын тигеҙ бүлешеп йəшəгəндəр. Шулай ҙа Бүре үҙенə күберəк алырға

тырыша икəн, тн. Ҡуян быны һиҙһə лə, дуҫын асыуландырмаҫ өсөн, өндəшмəй икəн.

Ҡуяндың ҡойроғо бик оҙон булған, ти, ə Бүренеке — ҡыҫҡа Бүре дуҫының ҡойроғона

һəр ваҡыт һоҡланып йөрөгəн икəн. Быны һиҙгəн Ҡуян уға бер ваҡыт:

— Əйҙə, Бүре дуҫ, ҡойроҡтарҙы алмашабыҙ, — тип тəҡдим яһаған. Сөнки уның бəлəкəй

кəүҙəһенə оҙон ҡойроҡ ҡамасаулаған: йүгергəндə аяғына уралып һөрлөктөргəн.

223

Шулай итеп, Бүре—оҙон ҡойроҡло, Ҡуян ҡыҫҡа ҡойроҡло булған, ти, Əлбиттə,

урмандағы йəнлектəр быға тəүҙə бик ғəжəплəнгəндəр, тора-бара күнегə лə башлағандар,

ти. Бүре ҡойроғо менəн эҙен һепергəн, ə Ҡуян һикерергə һəм йүғерергə өйрəнгəн.

Башҡалар уның бар икəнен дə һиҙмəгəн. Бер ваҡыт Бүре ауға сығып киткəн дə

ҡойроғо менəн һунарсының тоҙағына элəккəн, ти.

Шул саҡ ул бөтə урманды яңғыратып: «Ну, Ҡуяк, өйгə кайтырһың əле!» — тип

үкереп ебəргəн, ти. Шунан һуң ул Ҡуяндан үс алып, эҙəрлеклəп йөрөй икəн.

[XLIV] ЗИРƏК ҠУЯН

Борон-борон заманда йəшəгəн, ти, Ҡуян. Уның өс балаһы булған. Бер көндө ул

урманға барырға йыйынған. Кескəйҙəренə: «Ишекте биклəп ултырығыҙ, сығып

йөрөмəгеҙ», — тигəн.

Əсəһе киткəс, иң бəлəкəй Ҡуянға күңелһеҙ була башлай. Илағыһы килə. Йəшел

үлəн өҫтөнəн йүгерһəң, ҡояш нурҙарына иркəлəнһəң ине, тип уйлай. Апалары уйнап

арып, йоҡоға талыу менəн, бəлəкəй Ҡуян ишекте һаҡ ҡына аса ла өйҙəн сыға.

Бер-ике аҙым атлау менəн, уны Бөркөт тотоп ала һəм үҙ ояһына осороп алып

китə. Сабыйҙарына: «Бəпестəрем, һеҙгə Ҡуян алып ҡайттым, ашағыҙ!» — ти ҙə үҙе

тағы һунарға оса... Ҡуян балаһы үкһеп илай башлай.

— Ниңə илайһың? — тип һорай бер Бөркет балаһы.

— Һеҙ хəҙер мине ашайһығыҙ бит, — ти бəлəкəй Ҡуян.

— Ярай, беҙ һиңə теймəйбеҙ, — тип вəғəҙə бирə икенсе Беркөт балаһы.

Бына Əсə бөркөт ҡайтып инə.

— Ҡуян ите тəмле булдымы? — тип һорай.

— Əсəй, беҙ Ҡуянға ҡағылманыҡ, тере йəнлек ашай алмайбыҙ. Ул өйөнə ҡайтһын,

уны ла əсəһе көтəлер, — ти өсөнсө Бөркөт балаһы.

Бөркөт балаларын тыңлай. Ҡуянды өйөнə ҡайтарып ебəрə.

224

Юлда уға Төлкө осрай. «Ə-һə, элəктеңме?» — ти. Ҡуян балаһы бар көсөнə ҡаса

башлай. Йүгереп барғанда, күҙенə саталы ағас салына. Ҡуян балаһы, шул ағастың

уртаһынан ырғып, ары елə. Ҡуянды ҡыуып килгəн Төлкө лə, уйлап тормайынса, шул

уҡ ағас уртаһына һикерə, əммə ҡыҫылып ҡала.

Үҙенең зирəклегенə үҙе һоҡлана бəлəкəй Ҡуян. Ул шулай өйөнə иҫəн-һау ҡайтып

етə.

[XLV] ҠОЙРОҠ

Ҡуяндың ҡойроҡһоҙ икəнен бөтəгеҙ ҙə белə инде. Шулай ук ҡурҡаҡлығын да.

Эйеме? Ə бына ҡойроҡло сағында ниндəй булған икəн ул?

Ҡойроҡло Ҡуян урман буйлап китеп барған. Эй китеп барған, эй китеп барған, ти,

был. Бүре осраған, Ҡуянды тотайым тигəн. Һəм, уны тотам тигəнсе, ҡойроғон өҙөп

алған. Ҡуян ҡасҡан. Ҡойроҡһоҙ илай-илай ҡасҡан. Бүре ҡуяндың ҡойроғон ашай

алмаған, асыуланып, туҙынып киткəн. Һайыҫҡан быны күргəн дə ҡойроҡто дүңгəк

өҫтөнə һалып ҡысҡыра икəн: «Ҡойроҡ һатам, шундай йомшаҡ, матур, ап-аҡ!» — ти

икəн. Терпе китеп барған булған. Ул ҡарап торған да: «Кеше нəмəһе миңə кəрəкмəй!»

— тигəн.

Ул үтеп киткəс, һайыҫҡан тағы ҡысҡыра, ти. Төлкө ишетеп; килеп еткəн. Һатып

алған, үҙенə үлсəп ҡараған. Шул ваҡыт Бүре килеп сыҡҡан. Уның ҡойроғо ялпылдап

дегəнəк һырылып бөткəн.

— Бүре ағай, ҡойроғоң бигерəк йəмһеҙ, һалып ташлап, матур ҡойроҡ таҡһаң ни

була. Үҙе аҡ, үҙе йомшаҡ.

Бүре ышанып, үҙенекен һалып, ҡуяндыҡын тағып алды, ти. Төлкө үҙенекен һалып,

Бүре ҡойроғон таҡты, ти. Ҡуян быларҙы йəшеренеп ҡарап торған икəн. Килеп Төлкө

ҡойроғон əйлəндереп-əйлəндереп, үҙенə ҡуйып ҡарай, оҡшатмай аптырай икəн үҙе

тағы. Һайыҫҡан һикерəңлəп килгəн.

— Үҙе һары, үҙе йомшаҡ, таҡ та йөрө, һары япраҡ тип уйларҙар. Килешə үҙеңə.

225

Ҡуян ышанып, төлкө ҡойроғон тағып алған, ти. Өйгə ҡайтһа, индермəй, ҡыуып

сығарғандар. Ҡуян ҡойроҡто һайыҫҡанға кире илтеп биргəн.

Үҙенекен əй эҙлəгəн, əй эҙлəгəн, таба алмаған. Өйгə ҡайтырға ҡурҡҡан. Ҡыуаҡтан

ҡыуаҡҡа һикереп, Ҡуян гел ҡойроғон эҙлəй икəн. Ə Бүре Төлкөнө баҫтырып, ҡыуып

еткəн, койроғон һалдырып алған. Аҡ ҡойроҡ менəн күпме бəлəгə тарыҡҡан, ти, ул.

Төндə урлашырға барһа, ҡойроғон күреп, ҡыуып ебəрəлəр икəн. Төлкө лə үҙ ҡойроғон

Һайыҫҡандан алып кире таҡҡан. Ə ҡуяндыҡын өйөрмə ел осороп алып киткəн.

[XLVI] БАТЫР ҠУЯН

Борон-борон заманда, кəзə—командир, өйрəк—үрəтник, турғай дисəтник булғанда,

йəшəгəн, ти, бер батыр Ҡуян. Исеме генə батыр түгел, ул үҙе лə, ысынлап та, бик

батыр булған, ти. Сөнки ул бөтəһен хайран ҡалдырырлыҡ батырлыҡ эшлəгəн икəн.

Ул былай булған. Ул саҡта Ҡуян малай ғына булған икəн. Бер көндө Ҡуянҡай

иртəн йоҡонан тора алмай ята икəн. Əсəһе уны бер нисек тə уята алмай икəн.

Ахыры, атаһына əйткəн:

— Ҡара əле, атаһы, бəлəкəсебеҙ тормай ҙа ҡуя, əллə һин уятып ҡарайһыңмы?

Атаһы барып бер өндəшкəн икəн, Ҡуянҡай һикереп тороп ултырғанын белмəй ҙə

ҡалған. Əле йоҡоһо бөтмəгəнлектəн, күҙен тырнап асып, урамға сыҡҡан. Урамда уға

күптəнге Терпе дуҫы осраған. Терпе ҡайҙалыр бик ашығып йүгереп китеп бара икəн.

Ҡуянҡай:

— Ҡайҙа шулай би-ик ашығып китеп бараһың? — тип Һoраған.

— Тейен дуҫыбыҙ ҡаты ауырып киткəн икəн, шуның хəлен белергə китеп барам.

— Мин дə һинең менəн! — тигəн Ҡуянҡай.

Улар икəүлəп юл тотҡандар. Китеп баралар, китеп баралар, ти. Бер аҙ барғас,

Төлкөнө осратҡандар. Төлкө бик хəйлəкəр йылмайып, ауыҙ-моронон ялап:

— Ҡайҙа юл тоттоғоҙ, матурҡайҙар, дуҫтар? — тип һораған.

226

— Тейен дуҫыбыҙ бик ҡаты ауырып киткəн, шуға ашығып китеп барабыҙ, —

тигəндəр тегелəр һəм үҙ юлдары менəн булғандар.

Лəкин хəйлəкəр Төлкө был юлы ла хəйлə уйламай булдыра алмаған. Ул да бик

ашығып, Бүрегə йүгерҙе, ти. Ə Бүре был заман кəйеф-сафа ҡороп ята икəн. Төлкө

уға бар хəйлəне һөйлəп бирҙе, ти. Бүрегə ҡыҙыҡ булып китə. Икəүлəп Ҡуянҡай менəн

Терпенең артынан ҡыуа төшəлəр.

Ҡуянҡай менəн Терпе Тейендең өйөнə еттем тигəндə генə, уларҙың артынан Бүре

килеп сыға.

— Ниңə улай ашығаһығыҙ? — ти ул.

Тегелəр бер аҙға юғалып ҡала. Бүре Ҡуянды, Төлкө Терпене ашарға булғандар

икəн. Ҡуян хəйлə уйлай башлаған. Бүре уны ашайым; тигəндə генə: «Мине ашама,

мине ашаһаң үлерһең, тамағыңа торормон йə тешеңде һындырырмын. Йөрəгем таш

бит минең», — тигəн. Бүре лə, Төлкө лə был һүҙгə ышанғандар.Терпегə ташланғандар.

Уны тоттом, йоттом тигəндə генə, Терпе энəле йомғаҡҡа əйлəнə лə ҡуя. Бүренең

быға бик йəне көйə, ул Төлкөнөң үҙен тотоп ашарҙай була. Төлкө тағы хəйлə ҡора:

— Улай булғас, һеҙ беҙҙе ашағыҙ, — ти.

Ҡуянҡай тағы аптырап ҡалмай.

— Ярай, беҙ һеҙҙе ашарбыҙ. Тик беҙҙең бер шартыбыҙ бар. Бынан йыраҡ түгел бер

соҡор бар, шуны һикереп сығайыҡ. Кем еңеүсе була, шул еңелгəнде ашар. Йəрəбə

һалышҡандар. Иң башта Төлкө менəн Бүрегə һикерергə кəрəк булған. Улар

һикерəбеҙ тигəнсе, соҡор төбөнə барып та төшкəндəр. Иҫтəрен юғалтып бик оҙаҡ

шаңҡып ятҡандар. Тегелəрҙəн тауыш-тынсыҡмағас, Ҡуянҡай менəн Терпе шатлана

башлағандар, урман яңғыратып көлгəндəр ҙə үҙ юлдары менəн киткəндəр.

Төлкө менəн Бүре оҙаҡ ятҡандар соҡорҙа. Шунан бирле улар оя ҡорор булһа,

соҡор-саҡырҙы, кеше күҙенə күренмəҫтəй урынды һайлай икəн.

Күҙ —ҡурҡаҡ, ҡолаҡ —ялпаҡ, ҡул —батыр. Ə Ҡуянҡайҙы шул ваҡыттан батыр тип

227

йөрөткəндəр. Күҙе, ҡолағы ғына курҡа, аяҡ-ҡулдары батыр икəн уның.

[XLVII] ТЫҢЛАУҺЫҘ ҠУЯН БАЛАҺЫ

— Əсəй, уйнарға сығайыммы? — тнп һораған Ҡуян малайы.

— Юҡ, улым, сыҡмайһың, бындай көндө Бүре урманға һунарға сығырға ярата, —

тигəн əсəһе.

— Эй-й, əсəй, Бүренəн тамсы ла ҡурҡмайым мин. Бер-ике-өс — йүгерҙем. Бер-ике-

өс — һикерҙем. Бүренеме һун артымдан еткерҙем. Сығам, сығам.

— Улым, бəлəкəсем минен, Бүре һин уйлағанса...

Лəкин улы əсəһенең һүҙен тыңлап торманы, сыҡты ла сапты, ти.

Көн ҡояшлы, йылы. Үлəндəр йəм-йəшел булып күҙҙең яуын ала. Урманда шундай

күңелле.

Ҡуян малайы шарҡылдап көлə-көлə, һикергелəп уйнай башлаған. Шул саҡ,

көтмəгəндə, кемдер уны ҡыҫып тотоп алған. Ҡуян малайы əйлəнеп ҡарағас, эргəһендə

тештəрен шығырлатып тороусы Бүрене күргəн.

— Əсəй! — Ҡуян малайы əсе итеп ҡысҡырып ебəргəнен һиҙмəй ҙə ҡалған.

— Ашайым, ашайым һиие, — тип, Бүре уның эргəһендə тыпырлап бейей

башлаған.

— Туҡта, Бүребай. Мин һиңə иҫ киткес бер нəмə һөйлəйем. Шунан һуң ашарһың

бəлəкəсте. — Бүре ҡаршыһында Ҡуян малайының əсəһе тора икəн.

Бүрегə ҡыҙыҡ булып китə. Ə Ҡуян малайы əсəһенең шундай батыр һөйлəшеүенə

аптырай.

— Бүрелəр Ҡуяндарҙы яратмайҙар. Уға минен, улым да, һеҙ ҙə, мин дə ғəйепле түгел!

Лəкин беҙҙең һеҙгə бер зыяныбыҙ ҙа тейгəне юҡ.

Бүре асыулы йылмая:

— Һүҙеңде ҡыҫҡа тот. Минең һине тыңларға ваҡытым юҡ.

— Һеҙҙең ҡулда минең улым. Күптəн күргəнем юҡ ине. Яҙ көнө төлкөлəр урлап алып

228

киткəйнелəр. Мин һеҙгə бер сер аса алам.

— Ниндəй сер ул? — Бүре һағайып, тыңлай башлай. Ҡуян малайын тотҡан ҡулы

хатта бушап китə.

— Мин һеҙҙе йəллəйем. Төлкөлəр һеҙҙе үлтерергə телəй. Хəйлə ҡора улар күптəн.

— Шунан, шунан, — Бүре, түҙемһеҙлəнеп, Ҡуянға яҡыныраҡ килə, хатта Ҡуян

малайын ҡулынан ысҡындыра .

— Төлкөлəр минең баламды ағыулап һеҙҙең юлға сығарып куйған. Ашаһағыҙ,

хəҙер

үк үлəсəкһегеҙ, — тип шыбырлап ҡына өндəшə Ҡуян-əсə.

Бүре ышаныр-ышанмаҫ Ҡуян малайына əйлəнеп ҡарайым тиһə, унан елдəр иҫкəн.

Алдына əйлəнһə, Ҡуян-əсə əллə ҡасан бынан киткəн. Бүре асыуынан шартлар сиккə

еткəн. Ə Ҡуян малайы, əсəһенə рəхмəттəр уҡый-уҡый, өйөнə ҡайтып еткəн.

[XLVIII] МАҠТАНСЫК ҠУЯН МАЖАРАҺЫ

Борон-борон заманда йəшəгəн, ти, бер Ҡуян. Ул бик маҡтансыҡ та, алдаҡсы ла

булған икəн. Уның тураһында Айыу,Бүре менəн дə алыша икəн, тигəн хəбəр

таралған. Ə ул былай булған.

Бер көндө урман буйлап китеп барған Ҡуян. Ағас төбөндə əле генə ағас башынан

бал ашап туйып төшкəн бер Айыу хəл йыйып ултырған. Бал ҡорттары асыуҙарын

баҫа алмай, уға тағы ябырылған икəн. Айыу сəбəлəнə-сəбəлəнə ҡасып киткəн. Уны

Ҡуян күреп ҡала ошо ваҡыт. Ҡобараһы оса. Шуға айыуҙың ҡойроҡһоҙмо-ҡойроҡломо,

бик ҙурмы, əллə бəлəкəйме, ҡурҡынысмы, изгелеклеме икəнен дə шəйлəргə

өлгөрмəгəн. Шуға ҡарамаҫтан, тиреһенə һыя алмай:

— Айыу минəн ҡурҡып ҡасты, айыу минəн ҡурҡып ҡасты! Табандары ялт-йолт итеп

кенə ҡалды. Айыуҙың ҡотон алдым!— тип маҡтанып йөрөгəн.

Бер саҡ, күҙенə аҡ-ҡара күренмəй сабып барғанда, Ҡуян туҡтап ҡалған. Алдында

229

ыржайып Айыу торған кеүек булған. Алға сапһа, туп-тура уның ауыҙына барып

инəсəк. Ҡуян айыуҙың үҙен ҡурҡытмаҡсы булған.

— Нишлəп, Айыу ағай, юлда тораһың? Мин һине ашайым хəҙер! — тигəн дə уға

ташланған. Башы ныҡ итеп бəрелеүгə күҙенəн уттар күренеп, иҫен юғалтҡан.

— Ҡурҡҡанға ҡуш, Ҡуянға буш күренə, — тигəн дə ағас башындағы Һайыҫҡан осоп

киткəн.

Ҡуян иҫенə килгəн. Ҡараһа, Айыу тигəне ҡороған ағас түмəре икəн. Ул көскə тороп,

өйөнə ҡайтып киткəн.

— Ҡуян ағай, ниңə ул тиклем йонсоноң? — тип һорағандарға:

— Йонсомай ни, Айыуҙың Айыуы менəн күкрəккə-күкрəк терəп, көрəштем мин, —

тип яуаплаған.

Көндəр үткəн. Ҡуян үҙенең маҡтаныу, алдашыу ғəҙəтен һис тə ташлай алмай, ти:

— Мин бер йəнлектəн дə ҡурҡмайым. Айыуҙың Айыуы менəн күкрəк терəп

көрəштем!—тип һаман да шапырына ғына, ти. Үҙе Айыуҙы өнөндə түгел, төшөндə лə

күргəне булмаған. Башҡа ҡуяндарға «Айыу оҙон ҡойроҡло, кəүҙəгə бəлəкəй. Йүгерə

башлаһа, ҡойроғона абынып тик ята, тора алмай. Шуға уны еңеүе һис тə ауыр

түгел», — тип алдашҡан.

Берҙəн-бер көндө ҡара урмандың бөтə йəнлектəренə һайыҫҡандар хəбəр таратҡан.

— Айыуҙың хəле мөшкөл, айыуҙың хəле мөшкөл. һəр кем уның менəн хушлашып

ҡалһын. Дауалар табып килһен! — тип, ағастан ағасҡа ҡунғанда Ҡуяндар йыйылып

кəңəшлəшкəндəр. Ҡуян тубырсығы, кəбеҫтəһен күп итеп йыйғандар. Тағы əллə

күпме үҙҙəре генə белгəн тəмле-тəмле нəмəлəрҙе тоҡсайға тултырғандар.

— Йə, кемде ебəрəбеҙ?

— Аранан иң батырын, иң батырын. Кем үҙе телəп Айыуҙың хəлен белергə бара?

Берəү ҙə өндəшмəгəн. Кəңəшлəшə торғас, маҡтансыҡты ебəрергə булғандар.

Нишлəһен инде, ризалашҡан был. Күстəнəстəрҙе тейəп, юлға сыҡҡан.

230

Айыуҙың өңө урман төпкөлөндə, шыршылар араһында икəн.

— Ыһым-ыһым, мөмкинме, Айыу ағай? — тип өндəшкəн Ҡуян.

— Мөмкин, мөмкин, түрҙəн уҙығыҙ!

Айыуҙың ҡалын тауышы шундай ҡурҡыныс ишетелгəн, бахыр Ҡуяндың йөрəге

ярыла яҙған. Күстəнəстəрен ишек аша ғына Айыуға һуҙған да артына ҡарамай

өйөнə һыҙған. Ул Айыуҙың үҙен күрмəйенсə, тауышынан ҡурҡҡан. Шул көндəн алып

ул алдашыуын да, маҡтаныуын да онотҡан.

[XLIX] ЯЛҠАУ БЕСƏЙ (I)

Борон-борон заманда йəшəгəн, ти, бер бесəй. Ул көн һайын йə биш, йə алты

сысҡан тотоп ашаған. Хужаһы һөт бирһə, уны ла яратып эскəн. Олоғая килə Бесəй

табыш эҙлəргə йыбана башлаған. Сысҡандар алдыма үҙҙəре килеп сыҡмаҫмы тип,

бер күҙен генə йомоп, йоҡларға ятҡан. Хəйлəкəрлеге менəн уйнап йөрөгəн

сысҡандарҙы бер нисə тапҡыр элəктереп тə алған, ти.

Бер көндө ул: «Ниңə мин сысҡандарҙың яныма ҡасан килеүҙəрен көтөп ятам əле?» —

тип уйлаған да, уларҙы саҡырып үҙенең тыуған көнөн үткəрмəксе булған. Сысҡандар

саҡырыуҙы шатланып ҡабул иткəн. Шул көндө үк күстəнəстəр, бүлəктəр күтəреп юлға

сыҡҡандар.

Бесəй уларҙы бик яғымлы ҡаршылаған. Сысҡандар өй хужаһына матур-матур

телəктəр əйтеп, бүлəктəрен, күстəнəстəрен тапшырғандар. Ҡайһылары — һөт,

ҡайһылары — ит, ҡаймаҡ килтергəн. Күстəнəстəрҙе күргəс, бесəй: «Ҡарағыҙ əле,

минең яратҡан əйберҙəремде ҡайҙан белдегеҙ? — тип һораған шатланып. -— Бик ҙур

рəхмəт, былай булғас, хəҙер һеҙҙе ашамам инде», — тигəн ти.

Ошо көндəн ялҡау Бесəй, сысҡандарҙың юхалауына алданып, үҙ кəсебен бөтөнлəй

онотҡан, ти. Унан күреп, башҡа бесəйҙəр ҙə сысҡан тотмай башлағандар. Хəҙер ҙə улар,

бер күҙҙəрен генə йомоп йылыла, йомшаҡта əҙер аҙыҡ көтөп яталар, ти.

231

[L] ХƏЙЛƏКƏР БЕСƏЙ

Борон бер Эт менəн бер Бесəй йəшəгəн, ти. Улар бер-береһе менəн һыйышмаған.

Бер көндө Бесəй татыулашырға телəп, шешəгə һөт ҡойоп алған да Эттең ояһына

киткəн. Рəхəтлəнеп йоҡлап ята икəн тегеһе. Бесəй, үҙенең килгəнен белдереү өсөн,

бейей башлаған. Эт уның аяҡ тауышына уянып киткəн дə өрə-өрə өҫтөнə ташланған.

Туҡмарға уйлаған ул Бесəйҙе.

Ə үлемдəн саҡ ҡотолған Бесəй килгəн юлынан кире өйөнə һыҙған.

Кис еткəн. Бесəй, баһадирҙарса атлап, Эт ояһына киткəн.

Ə Эт һаман йоҡлап ята икəн. Хəйлəкəр Бесəй оя алдына ҡарҙан ҙур итеп айыу

эшлəгəн дə уны уратып бейей, мыраулай башлаған. Тауышҡа уянған Эт: «Был Бесəй

Айыуҙы мине туҡматыр өсөн алып килгəндер», — тип уйлаған да ояһынан сығып

ҡасҡан.

Ə Бесəй тəгəрəп йөрөп көлгəн, ти.

[LI] СЫСҠАН ХƏЙЛƏҺЕ

Көндəрҙəн бер көндө хужаның өйөндə сысҡандар күбəйə башлаған. Улар

аҙыҡтарына, ашлыҡтарына зыян килтергəндəр. Хужаның бесəйе булмаған шул. Хужа

аптырағас, бесəйҙе күршелəренəн алып килгəн. Ул сысҡандарҙы бик күплəп ҡырырға

тырышҡан. Көндəрҙең береһендə сысҡандар йыйылыш ҡорғандар.

— Күрəлəтə һəлəк булабыҙ, — тигəн бер сəрелдəк сысҡан.

— Нишлəргə?

Тап шул саҡта ғына улар янына бесəй килеп еткəн. Килеп еткəн дə мыяулап əмер

биргəн сысҡандарға:

— Барыбер бөтəгеҙҙе лə ҡырып бөтəм. Ҡасып ҡотола алмаҫһығыҙ. Бынан һуң мин

һеҙҙе эҙлəп йөрөмəйем. Асыҡҡан мəлемде белеп, берəмлəп үҙегеҙ килегеҙ!

Сысҡандар берəмлəп ялҡау бесəй янына килə торғандар. Сират теге сəрелдəк

232

сысҡанға ла килеп еткəн, ти. Ул бесəй янына һуңлабыраҡ барған, ə тегеһе инде:

— Ни эшлəп һуңлап йөрөйһөң? — тип мырылдаған.

— Унда мине икенсе бесəй тота яҙҙы шул, —тип сəрелдəгəн сысҡан.

— Мине шул бесəй янына алып бар, кəрəген бирəйем! — тигəн бесəй.

Сысҡан уны артынан эйəртеп алып киткəн. Эй барғандар, эй барғандар. Бер саҡ

улар һыулы сапсаҡ янына килеп еткəндəр, ти. Сысҡан үҙе ситтəн генə ҡарап тора

икəн.

— Бына ошо сапсаҡта ул теге яуыз, — ти сысҡан. Ысынлап та, сапсаҡта бесəй

үҙенең күлəгəһен күрə лə... һыуға сума. Шуны ғына көтөп торған сысҡан,

сапсаҡтың ҡапҡасын яба ла ҡуя. Шулай итеп, бесəй һыуға сəсəп үлə.

Ялҡаулығы арҡаһында харап була шул бесəй!

[LII] ҺАРЫҠАЙ МАЖАРАЛАРЫ

Борои заманда йəшəгəн, ти, əбей менəн бабай. Булған, ти, уларҙың бик ялҡау

Һарыҡай исемле бесəйҙəре. Ул хатта эргəһендəге сысҡандарҙы ла тотмаған, ти. Хужа

быға бик ныҡ асыуланған һəм уны, тоҡҡа һалып, урманға алып барып ҡалдырып

киткəн, ти. Һарыҡай урманда бик ныҡ өшөгəн. Иөрөй торғас, бер əбейҙең йөн илəп

ултырғанын күреп:

— Инəй, мине үҙеңə алсы? —тип һораған. Əбей риза булған. Ул бер көндө

мөгəрəпте асып ебəрһə, һарыҡай көршəктəн һөттө эсеп ултыра икəн. Əбей уны

ҡыуып сығарған. Һарыҡай берҙəн-бер көндө бөтə урманға хужа булып алған, ти,

тик килештерə алмаған. Күп тə үтмəй, уны батшалыҡтан төшөргəндəр һəм Айыуҙы

хужа итеп ҡуйғандар, ти. һарыҡай тағы əбейгə килгəн.

— Инəй, үлəм, мине бергə йəшəт! — тип ялынған.

Əбей уға рөхсəт иткəн. Һарыҡай əбейҙе тыңлап ҡына йөрөгəн, һауыт-һаба

йыуған. Əбей уға ойоҡ-бейəлəй бəйлəгəн.

Һарыҡай менəн əбей əле лə татыу йəшəйҙəр, ти.

233

[LIII] ЯЛҠАУ БЕСƏЙ (II)

Борон-борон заманда бер ялҡау Бесəй йəшəгəн, ти. Бесəй, ялҡау булғас,

ҡышҡылыҡҡа аҙыҡ əҙерлəмəгəн. Бына ҡыш еткəн. Бесəй уйлана башлаған: «Мин был

һыуыҡта асығып йəшəгəнсе, дуҫтар эҙлəргə китəм!»

Юлда уға Төлкө осрай.

— Һаумы, Бесəй, ҡайҙа китеп бараһың?

Бесəй дуҫ эҙлəргə сыҡҡанын һөйлəп бирə.

— Мин һиңə бик яҡшы дуҫ булырмын, — ти Телкө һəм Бесəйҙе үҙенə алып ҡайта.

Төлкө көн һайын һунарға йөрөй, ə Бесəй, хəйлə табып, өйҙə ҡала. Бер көн Төлкө уны

йəнə һунарға саҡырған. Бесəй, хəйлə таба алмағас, телəмəй генə тороп китə. Төлкө

йүгереп-йүгереп сысҡан тота, ə Бесəй ҡарап тик ултыра. Өйгə ҡайтҡас, Төлкө:

— Һин миңə дуҫ түгелһең, — тип, уны ҡыуып сығарып ебəрə.

Бесəй тағы дуҫ эҙлəп китə. Китеп бара торғас, Терпене осрата. Терпегə лə үҙенең

хəлен һөйлəй. Терпе дуҫ булырға ризалыҡ белдерə. Шулай яҡшы ғына йəшəп ятҡанда,

уларҙың ризығы бөтə. Терпе Бесəйҙе һунарға саҡыра. Бесəй, йоҡлап ятҡан еренəн

телəмəйсə генə тороп, Терпе артынан киткəн. Терпе сысҡан тота, Бесəй ҡарап тик

ултыра, ти.

Терпе уға:

— Икенсе дуҫ эҙлə! — ти.

Бесəй китə. Төн етə. Ағас башына менеп йоҡлайым тиһə, унда Өкө ултыра, ти.

— Һаумы, Өкө апай. Һеҙҙə йоҡлап сығырға мемкинме? — ти, Бесəй ялынып. Өкө,

уға сəй эсереп, хəлен һораша башлай. Бесəй дуҫ эҙлəүе тураһында һөйлəп бирə. Өкө

əйтə:

— Мин һиңə яҡшы дуҫ булырмын, һыуыҡта йерөгəнсе, бында ҡал.

Өкө Бесəйҙе үҙендə ҡалдыра, Йəй етə. Бесəй һаман бер нəмə лə эшлəмəй. Өкө

һунарға сығып, күп сысҡан тотоп ҡайта. Бесəй алам тиһə, Өкө уға рөхсəт итмəй.

234

Бесəй асыулана. Өкө тағы һунарға китə. Бесəй, үс итеп, мейес башында ятҡан Өкө

балаларын тотоп ашай. Өкө һунарҙан ҡайтып инһə, Бесəй ҙə, балалары ла өйҙə юҡ. Өкө

бик ныҡ ҡайғыра.

— Яуыз Бесəй язаһын алырға тейеш! —тип, Өкө Бесəйҙе эҙлəп сығып китə. Уға

Төлкө осрай. Өкө уға үҙенең хəлен һөйлəп бирə:

— Һин шул Бесəйҙе күрҙеңме? — ти Өкө.

Төлкө уға:

— Ул миндə булды. Дуҫ эҙлəй ине, мин уға дуҫ булдым. Ул ялҡау, шуға мин уны

ҡыуып сығарҙым.

Төлкө Өкөнө өйгə индереп, сəй эсереп, оҙатып ҡала. Өкө Терпене лə осрата. Унда

ла шундай уҡ хəл булған икəн. Өкө, бара торғас, бер яланға килеп сыға. Ҡайын

эргəһендə ҡыуыш күрə. Ул ҡыуышты бесəнселəр эшлəгəн икəн. Өкө лə ял итергə

уйлай. Ҡыуышҡа инһə, йоҡлап ятҡан Бесəйҙе күрə. Өкө Бесəйгə ташлана. Бесəй

саҡ-саҡ ҡасып ҡотола. Өкө балалары өсөн үс ала. Ҡуйы үлəн араһында иҫе китеп

ятҡан Бесəйҙе бесəнселəрҙең береһе табып алып ҡайта һəм тəрбиəлəп аяҡҡа

баҫтыра. Шул замандан Бесəй кеше янында йəшəй башлаған. Тик хəҙер ул ялҡау

түгел, көне-төнө сысҡан тота, ти. Үҙен үлемдəн ҡотҡарғаны өсөн кешегə рəхмəт əйтə-

əйтə хеҙмəт итə, ти. Бесəйҙе ололар ҙа, балалар ҙа яраталар.

[LIV] ?Ы:ЫЛ ?ОСТЮМ

Борон-борон заманда йəшəгəн, ти, бер Үгеҙ батша. Уның малайы Мөгөҙбай булған,

ти. Үгеҙ уны бик яратҡан. Бер ваҡыт улына ҡыҙыл костюм тектереп алып ҡайтҡан.

Ҡыуаныстан сəғəттəр буйы көҙгө алдынан китмəгəн, ти, Мөгөҙбай. Ҡыҙыл костюм уға

бик килешкəн, хатта сисенмəй ҙə ятып йоҡлаған, ти. Дуҫы Ҡарланға ла костюм бик

оҡшаған. Ул орсоҡ кеүек өйөрөлөп, Мөгөҙбайҙың бер алдына, бер артына сыға икəн, ти.

Ҡарлан үҙе кəзə булған. Ул яратмаһа ла, аҡ төҫтəге мамыҡ тун кейеп йөрөгəн. Бер

235

заман ул Мегөҙбайҙың костюмын урларға булған. Мөгөҙбайҙан нисек сəлдерергə тип

баш ватҡан да, аптырағас: «Ҡунаҡҡа ғына ҡыҙыл костюмыңды биреп тор əле», — тип

һораған. Мөгөҙбай ризалашҡан да сисеп биргəн, ти. Шул көндəн Ҡарлан тау-таш

араһында йəшеренеп йəшəй башлағаң, ти. Эҙлəй торғас, Мөгөҙбай уны бер көн

тапҡан, ти. Шунда уҡ туҙа башлаған ҡыҙыл костюмын систереп алған. Оятынан

Ҡарлан ер тишегенə инерҙəй булған. Шул көндəн башлап Үгеҙ уҫалланған, ҡыҙыл

кейем күрһə, тағы берəйһе урлашҡандыр, тип һөҙөргə ынтыла, ти.

[LV] КƏЗƏ МЕНƏН ҺАРЫҠ

Борон-борон заманда ҡарға — командир, һайыҫҡан— һалдат, турғай түрə булғанда,

йəшəгəн, ти, бер əбей менəн бабай. Аҫраған, ти, улар Кəзə менəн Һарыҡ, береһенəн-

береһе арыҡ. Əбей менəн бабайҙың быларға ашатырға нəмəһе булмаған. Шунан һуң

əбей икеһенə ҡапсыҡ биреп, бесəн алып ҡайтығыҙ, тип сығарып ебəргəн.

Бына Кəзə менəн Һарыҡ урман эсенəн китеп баралар, ти. Улар юлда бер бүре

башы табып алалар. Ул бүре башын ҡапсыҡтарына һалып юлдарын дауам иткəндəр.

Күпмелер юл үткəс, быларға бер көтөү бүре осраған. Бүрелəр бутҡа бешереп

ултыралар икəн. Бүре: «Боғор-боғор бутҡа бешə, ите юҡ ине, ите лə булды əле», —

тигəн, тн. Кəзə лə аптырап ҡалмаған: «Ики-ки-мики-ки, беҙҙең тоҡта бүре башы ун

ике», — тип бүре башын ун ике тапҡыр сығарған да күрһəткəн, сығарған да

күрһəткəн. Бүрелəр бынан бик ҡурҡҡандар. Бер бүре ҡарап торған да былай тигəн:

«Бутҡаның һыуы бөткəн, ҡайҙа, һыуға барып килəйем əле». Биҙрə алып һыуға киткəн.

Аҙыраҡ торғас, икенсе бүре: «Нишлəп һаман килмəй икəн һыуҙан?» — тигəн булып,

был бүре лə табанын ялтыратҡан. Шулай итеп, бөтə бүре лə ҡасып бөткəн.

Ə ниде Кəзə менəн һарыҡ, рəхəтлəнеп бутҡаны ашап, əле булһа бергə донъя

көтəлəр, ти.

236

[LVI] КƏЗƏ БƏРƏСЕ

Борон-борон заманда йəшəгəн, ти, əбей менəн бабай. Улар бик татыу ғүмер

иткəндəр.

Бына һалҡын ямғырлы көҙҙəн һуң һыуыҡ ҡыш килгəн. Быларҙың утындары бөткəн.

Бабай, бəлəкəй сана һөйрəп, урманға киткəи. Бер һыныҡ икмəк һəм бəлəкəй

көршəккə һөт һалып алған. Санаһына ваҡ ботаҡтар тейəгəс, ҡайтыр юлға сыҡҡан. Яңы

йыл ҡаршыларға ҡупшы ғына шыршы алған. Юлда уның ҡолағына кəзə бəрəсенең

тауышы салынған. Бабай тауыш сыҡҡан яҡҡа йүнəлгəн. Барып ҡараһа, ағас төбөндə

кəзə бəрəсе ята, ти. Бабай уға һөт эсергəн, икмəк ашатҡан. Бəрəс аяғына баҫҡан.

Бабай уны өйөнə алып ҡайтып киткəн. Əбейе бының өсөн бик ҡыуанған. Шул көндəн

һуң кəзə йорт хайуанына əйлəнгəн.

[LVII] МИН НИСЕК ЭТ БУЛДЫМ

Йəшəгəн, ти, борон-борон заманда бер ғаилə. Уларҙың бер улы, бер ҡыҙы булған.

Бик матур көн иткəндəр. Уларҙың тағы эттəре лə булған, тн. Йомшаҡ исемле. Ни өсөн

тиһəң, ул шундай ялбыр ғына, йомшаҡ ҡына булған, ти. Ə күршелəрендə Муйнаҡ

исемле эт йəшəгəн. Муйнаҡ менəн Йомшаҡ бик дуҫ булғандар, сөнки Рөстəм менəн

Рəшит тə дуҫ йəшəгəн икəн.

Лəкин бер көндө бөтə нəмəнең а.ҫты-өҫкə килгəн. Яуыз сихырсы осоп килгəн дə

эттəрҙе тотоп алған. Ебəрмəй ҙə ҡуя икəн. Малайҙар бик ҡайғырғандар. Сихырсы

менəн һөйлəшергə Гөлшатты ебəргəндəр. Ҡыҙ кеше ни булһа ла һөйлəшə белə бит

инде. Барған Гөлшат, үтенгəн. Ə Сихырсы шундай шарт ҡуйған:

— Мин һеҙҙең эттəрегеҙҙе ебəрəм, тик һеҙҙəн эт яһайым, ə эттəрҙəн кешелəр

яһайым. Ризаһыңмы?

Гөлшат аптыраған да, илай-илай ҡайтып, бөтəһен дə һөйлəгəн. Ə малайҙарға шул

ғына кəрəк. Мəктəпкə барырға ялҡауҙары ғына килеп торғанда... йүгергəндəр былар

сихырсыға. Беҙ риза, тигəндəр. Сихырсы таяғын алып һелтəүе булған. Рөстəм менəн

237

Рəшит Муйнаҡ менəн Йомшаҡҡа əйлəнгəн, ə Муйнаҡ менəн Йомшаҡ Рөстəм менəн

Рəшиткə, тик ҡылыҡтары ғына уҙҙəренсə ҡалған, ти. Былар асығып киткəндəр. Ашарға

булғандар. Рөстəм менəн Рəшит эт булһалар ҙа, эт булыуҙарын онотоп, өҫтəл янына

килеп ултырғандар, шап та шон тəрилкəнəн ашай башлағандар. Ə Муйнаҡ менəн

Йомшаҡ малайҙар ҡиəфəтендə булһа ла, иҙəнгə йəйелеп ултырғандар ҙа үҙҙəренə һөйəк

ырғытҡанды көтəлəр икəн. Əсəлəре «эттəр»ҙе ҡыуып, «малайҙар»ҙы саҡыра икəн,

«Эттəр» илай-илай кеше кеүек һөйлəнə-һөйлəнə аш бүлмəһенəн сығып киткəн, ə

«малайҙар» «уау-уау» тип өрəлəр икəн, улар «юҡ», «юҡ», тип əйтəлəр, ти. Əсəлəре

һуштан яҙған да ҡуйған.

Мəктəпкə китергə ваҡыт еткəн. Муйнаҡ менəн Иомшаҡҡа сумканы тоттороп, Рəшит

менəн Рөстəм улар артынан эйəргəн икəн. Əй шаяралар, əй көлөшəлəр, үҙҙəре

ҡысҡыралар. Кешелəр кешесə һөйлəшкəн эттəр артынан аптырап ҡарап ҡала. Ə

Муйнаҡ менəн Йомшаҡ шым ғына китеп баралар, ти. Берəү килгəн дə:

— Малайҙар, ҡарағыҙ əле, һөйлəшə торған эттəрҙе ҡайҙан алдығыҙ? — тип уларҙың

еңдəренəн тартҡан. Муйнаҡ менəн Йомшаҡ был əҙəм уларға һуға икəн тип уйлап,

икəүһе лə бер юлы урам яңғыратып өрə башлағандар. Ысын эттəрсə. Ырылдап-

ырылдап теге кешенең өҫтөнə бара башлағандар. Кешекəй көскə ҡасып ҡотолған.

Нисек етте шулай барып еткəндəр шунда. Муйнаҡ менəн Йомшаҡ мəктəнкə инеп

киткəн, Рөстəм менəи Рəшит уларҙы ҡойроҡ болғап оҙатып ҡалған.

Муйнаҡ менəн Йомшаҡ класҡа инергə белмəйҙəр икəн, ə Рəшит менəн Рөстəмде

мəктəпкə индермəгəндəр. Класташтары килеп, тегелəрҙе бергə алып инеп киткəн,

өндəшмəй генə барыуҙарына аптырағандар. Тегелəр барып бер партаға ултырғандар,

уныһы кеше урыны булып сыҡҡан. Малайҙар килеп ябырылғандар. Муйнаҡ менəн

Йомшаҡ теғелəрғə ырылдап-ырылдап өрə икəн. Балалар һындары ҡатып көлгəи. Улар

эттəрҙең Рөстəм мепон Рəшиткə əйлəнеүен ҡайҙан белһеп инде. Шаяралар тип

уйлағандар ҙа башҡаса өндəшмəгəндəр.

238

Бер ваҡыт уҡытыусы килеп ингəн. Йомшаҡ менəн Муйнаҡ уны күреү менəн өрə

башлаған. Сөнки уҡытыусы бик уҫал булған икəн.

— Был мəктəптəн туйҙым, бында бит кешелəр түгел, эттəр уҡый, — тип

ҡысҡырған ул.

Муйнаҡ менəн Йомшаҡ уның һайып өрə икəн. Уҡытыусы ҡыҙып киткəп дə уларҙы

директорға алып барырға һөйрəклəй икəн. Директор бүлмəһенə барып ингəндəр.

Муйнаҡ менəн Йомшаҡ уҡытыусының ҡулын тешлəп бөткəн. Ə директор ир булғас,

улар шымтайып тынып ҡалғандар.

—Ниңə һеҙ эт булырға тырышаһығыҙ? — тип һораған директор. Муйнаҡ менəн

Йомшаҡ сыйылдап ҡуйған.

—Ниңə, һеҙ беҙҙе лə эт тип уйлайһығыҙмы?

Муйнаҡ менəн Йомшаҡ икеһе бергə «уау-уау» тип ҡуйған. Директор аптырай икəн.

Шул ваҡыт кабинетҡа Рөстəм менəн Ришат килеп ингəн.

—Был ниндəй эттəр? Ниңə ингəндəр икəн? — тип аптырайҙар, ти, уҡытыусылар.

—Ниңə беҙ эт булайыҡ, беҙ кеше, — тигəн Рөстəм. Уларҙың телгə килгəненə

бөтəһенең һушы киткəн.

—Нисек инде кеше? Улай булғас, беҙ этме?

—һеҙ — эт, беҙ — кеше. Əй юҡ, һеҙ — кеше, беҙ — эт. Улай ҙа түгел, беҙ — эт,

һеҙ — кеше...

Рөстəм менəн Рəшит тамам буталған. Шунан һуң хəлде аңлатҡандар. Бөтəһе лə

ҡайғыра башлаған. Ниндəй һəйбəт малайҙар ине, əрəм генə булғандар икəн, тип,

үкенгəндəр. Уларҙы сихырсыны эҙлəп табырға тип, бөтəһен бергə сығарып

ебəргəндəр. Муйнаҡ Йомшаҡты, Йомшаҡ Муйнаҡты эй ҡыуанып яларға керешкəн. Ə

урамдағы кешелəр ике малайҙың бер береһен ялашыуына хайран ҡалып, аптырап

ҡарап китə икəн.

Ике эт, ике малай, Гөлшатты эйəртеп, Ирəндек ҡыҙырып сығып киткəндəр. Эй

239

баралар, эй баралар былар. Ғəҙелша шарлауығына тиклем йəйəү барып еткəндəр.

Сихырсы шарлауыҡ аҫтына мəмерйə соҡоп, шунда йəшəй икəн. Нисек итеп быны

шарлауыҡ аҫтынан һөйрəп сығарырға тип баш вата икəн былар. Шул ваҡыт сихырсы

быларҙы күреп ҡалған да шарҡылдап көлə икəн. Сихырсыны күреү менəн Муйнаҡ

менəн Йомшаҡ өрə башлаған, ə Рəшит менəн Рөстəм ҡысҡыралар икəн, Сихырсы

көлгəн-көлгəн дə инеп йоҡларға ятҡан. Шул ваҡыт шарлауыҡ таҫмаһына ултырып бер

малай һикереп былар янына килеп төшкəн. Уның ҡулында үткер ҡылыс һəм суйын

ҡалҡан икəн. Шарлауыҡ малайы былай тигəн:

— һеҙҙəн, малайар һəм эттəр, эш сыҡмаҫ. Сихырсы менəн һөйлəшергə Гөлшат

барһын. Ул мəмерйəгə инеп киткəнсе мин һыуымды ябып торам. Ə һыу тауышы

баҫылһа, Сихырсы бөтөнлəй уянмаясаҡ. Гөлшат уның сəнсə бармағын тотһон да,

һөйлəндерһен. «Абри-бабри, какри-шакри — малайҙар — эткə, эттəр малайға

əйлəнһен»— тип ҡолағына ҡысҡырып əйтһен. Ул яуап бирер. Ə тылсым таяғын

һыуға ташлаһын.

Малай шулай тип əйтеп тə бөткəн, ҡая башына һикереп тə менгəн. Шул ваҡыт һыу

ағыуҙан туҡтаған. Гөлшат мəмерйəгə инһə, Сихырсы йəн белмəй йоҡлап ята, ти.

Ул тиҙ генə барып уның янына үтəйем тиһə, ҙур үрмəксе ауына сырмала яҙған.

Үрмəксе күҙҙəрен ялтыратып Гөлшатты күҙəтə икəн. Гөлшат суйын ҡалҡан менəн

ҡапланған да ҡылысын уңлы-һуллы һелтəй икəн. Үрмəксе ауы йыртылған, Гөлшат эскə

үткəн. Йүгереп барып сихырсының сəнсə бармағын тотоп:

«Абри-бабри, какри-шакри — малайҙар—• эткə, эттəр малайға əйлəнһен», — тип

ҡолағына ҡысҡырған. Тышта малайҙарҙың ҡыуанып «ур-ра» тип ҡысҡырған тауышы

ишетелгəн, ə Муйнаҡ менəн Йомшаҡ ни эшлəргə белмəй өрəлəр, ти. Ҡыҙыҡай тылсым

таяғын алып һыуға һелтəүе була, сихырсы өкөгə əйлəнеп, мəмерйə төбөнə осоп китə.

Гөлшат иҫəн-һау мəмерйəнəн сыға ла Рөстəм менəн Рəшит янына килə. Шул ваҡыт

шарлауыҡ яңынан аға башлай. Теге малай шарлауыҡ таҫмаһы буйлап шыуып, былар

240

янына килə. Ҡылысты, ҡалҡанды уға тоттороп, мең рəхмəт уҡып, өйгə ҡайтырға

сығалар.

[LVIII] ЙЫЛАН МЕНƏН ТЕРПЕ

Бик элекке заманда бер йылға буйында йəшəгəндəр, ти, вағыраҡ йəнлектəр.

Башлыҡтары зəһəр Йылан икəн. Ул бөтəһен дə үҙенə баш эйҙергəн. Бер көндө башлыҡ

янына Терпе килеп сыҡҡан. Ул йыландың батша икəнен белмəгəн, тотҡан да көс һынаша

башлаған. Киткəн алыш. Терпе Йыландың өҫтөиə ырғый. Йылан түҙə алмайынса

Терпенəн ҡаса. Шул хəлдəн һуң йəнлектəр иркен тын алып йəшəй, ти, ə Йылан Терпене

күреү менəн ҡасып китеү яғын ҡарай, ти.

[LIX] ГӨЛЙЕМЕШ

Борон-борон заманда йəшəгəн, ти, əбей менəн бабай.Уларҙың бик һылыу Гөлйемеш

исемле ҡыҙҙары булған. Көтмəгəндə əбей, уның артынса бабай ҙа үлеп киткəн.Гөлйемеш

бик ҡайғырған. Шунан, бөтə донья үҙенə ҡалғас, донъя көтə башлаған, Гөлйемештең

өйө ҡара урман эсендəге аҡланда урынлашҡан. Бер көн шулай ул урманға елəк-

бəшмəк йыйырға, тип сығып китə. Урман буйлап йөрөй торғас, аҙашып бер ауылға

килеп сыға. Унда бер əбей менəн бабай йəшəгəн өйгə килеп йоҡларға ҡала. Гөлйемеш

əбей менəн бабайға үҙенең хəлен һөйлəп бирə. Əбей менəн бабай ҡыҙға үҙҙəрендə

ҡалырға ҡушалар. ҡыҙ риза була. Улар шулай өсəүлəп көн итə башлайҙар. Гөлйемеш

аҡыллы, эшсəн, ҙур ҡыҙ булып үҫеп китə. Уға яусылар килə башлай. Бабай менəн əбей

уны кейəүгə бирə. Бер көн шулай йəшəп ятҡанда, урманға дейеү килгəн, тигəн оран

тарала. Гөлйемештең кейəүгə сыҡҡанын ишетеп, үс алырға, тип килə икəн. Ул ҡыҙҙы

алдан белгəн һəм күҙе төшкəн була. Дейеү кешелəрҙең малдарын ҡоротҡан, өйҙəрен

яндырған, ти. Гөлйемештең егете быға түҙə алмай, Аҡбуҙатына атланып дейеүгə ҡаршы

көрəшкə сығып китə. Ул, урмандар үтеп, бер аҡланда яңғыҙ ултырған өйгə килеп,

241

йоҡларға ятҡан, ти. Йоҡлап ятҡанда ул əллə ниндəй тауышҡа уянып китə. Ни күҙе менəн

күрһен, ҡаршыһында биш башлы дейеү тора, ти. Дейеү егет менəн эй алышҡан, ти, эй

алышҡан, бер-береһен еңə алмағандар, ти. Егеткə шул ваҡыт Аҡбуҙаты ярҙамға килгəн.

Улар дейеүҙе үлтергəндəр. Халыҡ уларға шатланып рəхмəт əйтеп, тыныс йəшəй

башлаған, ти.

[LX] ҺАРЫТҮШ ТУРҒАЙ

Борон-борон заманда йəшəгəн, ти, бер кеше. Уның кескəй генə улы, тоғро эте

Муйнаҡбулған, ти. Улар бик татыу ғүмер иткəндəр. Бер көндө улар урманға китергə

йыйынғандар.

Улын һəм этен эйəртеп, урманға барып еткəс, ағас ҡырҡып, утын əҙерлəгəндəр, ти.

Көнө буйы эшлəп арығас, былар усаҡ яғып, тамаҡ ялғап, татлы төштəр күреп йоҡоға

талғандар. Урманда, бөтə йəнлекте ҡурҡытып, ас Бүре йөрөгəн, ти. ҡыуаҡ артында Бүре,

йəшенеп кенə, быларҙы күҙəтеп торған, ти. Унын уйында тик бер нəмə: малайҙы тиҙерəк

алып китеү.

Əһə, бына балталарын ташланылар... Ю-у-ҡ, ул бит бик көслө, үткер... Бына хəҙер

барам, һəм...

Шул саҡ һауала бер ҡош һайрай-һайрай, талпынып-талпынып осорға кереште. Бүре

яҡынлашып ҡына килгəндə, Һарытуш пырылдап осоп килеп, һүнеп барған утты көсəйтеп

ебəрҙе. Был шау-шыуға эт тə тертлəп китте.

— Туҡта! Сеү! Йəмһеҙ тауышлы əллə нəмə ҡысҡыра түгелме? — тигəн уй үтте

Муйнаҡтың башынан. Муйнаҡ, уау-уау, тип өрөп, бүрене баҫтыра башланы. Бүре,

ялҡын сəсеп торған уттан, Муйнаҡтан ҡурҡып, артҡа сигенде. Уның был мəкерле уйы

тормошҡа ашманы.

Бына һыҙылып ҡына таң атты. Былар йоҡонан тороп, эштəрен дауам иттелəр.

Бүре, эш сыҡманы, у-у-у-у тип, олой-олой урман төпкөлөнə йүнəлде. Бына, шулай

итеп, Һарытуш кешелəрҙе ҙур бəлəнəн ҡотҡарған, ти.

242

[LXI] СЕРЛЕ КЕЛƏМ

Борон-борон заманда ҡара урман эсендə йəшəгəн, ти, əбей менəн бабай. Уларҙың

шундай һылыу, сибəр, берҙен-бер бөрток ҡыҙҙары булған, ти, Ул шундай матур итеп

йырлаған, хатта һандуғас та, был ваҡытта тынып торған, ти. Ирəндектең Күсем-ташында

өҙҙөрə баҫыуҙары уның... Ə һығыла-бөгөлə һыу ташыуҙары, əсəһенə ярҙам итеүе... Ул

һəр төрлө һөнəргə эйə булған, ти. Был турала хəбəр батша малайына ла барып еткəн. Егет

күҙҙең яуын алырҙай кулдəктəр, һандыҡ-һандыҡ алтын тейəп, ҡыҙҙы əйттерергə яусы

ебəргəн, ти. Тик егет бер һөнəргə лə эйə булмаған. Ə бит егет кешегə етмеш төрлө һөнəр

ҙə аҙ! Сибəр, һылыу ҡыҙ кейəүгə сығырға риза булмаған да ҡуйған. Батша улы үҙенең

батшалығына ҡайтып, бер йыл буйына келəм һуғыусы һөнəрен үҙлəштергəн, ти. Келəм

шундай матур килеп сыға, күрһəң аптырарһың əле! Шунан һуң ғына ҡыҙ егеткə кейəүгə

сығып, былар матур тормош ҡороп ебəргəндəр, ти. Тик бер ваҡыт батша улы һунарҙан

ҡайтып килһə, юлда быға кеше ашар бурҙар осраған, ти, уның бар байлығын талап,

үҙҙəренең өйҙəренə алып китəлəр. Шул ваҡыт батша улы мин һеҙгə келəм һуғып бирəм,

һеҙ, шуны алып, батша кəлəшенə күрһəтһəгеҙ, һеҙгə һандыҡ-һандыҡ алтын бирер, ти.Ул,

төҫлө ептəр менəн сигеп, шундай матур келəм һуға, был бурҙар ҙа хатта һоҡланып туя

алмайҙар, ти. Был келəм серле келəм икəн, батша улы биҙəктəр араһына «мин бəлəлə,

ҡотҡарығыҙ!» тип сиккəн икəн. Быны бурҙар һиҙмəгəн, ти, сөнки келəм күҙзең яуын

алып тора, тн. Бурҙар келəмде шатлана-шатлана алып баралар, ти, батша кəлəшенə, ҡыҙ

быны уҡый, шулай ҙа алтын биргəн була, Бурҙар ҡайтырға сығыуы була, ҡыҙ бурҙар

артынан ғəскəрен ҡыуа төшөрə һəм ирен ҡотҡара. Һөнəрле кеше үлем бəлəһенəн дə

ҡотола икəн.

[LXII] КӨНҺЫЛЫУ

Борон-борон заманда, кəзə — урядник, һайыҫҡан сотник булған саҡта, йəшəгəн, ти,

бер əбей менəн бабай. Уларҙың берҙəн-бер Көнһылыу исемле бик матур, эшлекле

243

ҡыҙҙары булған, Унан башҡа балалары булмағас, əбей менəн бабай ҡыҙҙарын күҙ нуры

күреп тотҡандар. Шулай йəшəп ятҡанда, бер көндө Көнһылыуға иптəш ҡыҙҙары

килəлəр һəм елəк ашарға барайыҡ тип, өғөтлəй башлайҙар. Көнһылыу бармайым тигəс,

атаһы менəн əсəһе: «Бар, ҡыҙым, барып елəк ашап ҡайт, күңелең булһын», — тип,

иптəштəре менəн елəккə ебəргəндəр.

ҡыҙҙар көлə-көлə, шаяра-шаяра елəккə киткəндəр. Килеп еткəндəрен һиҙмəй ҙə

ҡалғандар. Улар таралышып елəк йыя башлағандар. Көнһылыу иптəш ҡыҙҙарын

йүгереп-йүгереп эҙлəгəн, ҡысҡырған, лəкин таба алмаған, ти. Бына ҡараңғы ла гөшə

башлаған. Уңда ла, һулда ла бүрелəр генə олоп йөрөй икəн, ти. Көнһылыу ҡурҡа-ҡурҡа

алға атлаған. Шулай атлай торғас, алда йымылдап ҡына бер ут күренə. Көнһылыу утҡа

табан атлай. Был ут бер аждаһаның йорто булып сыға. Аждаһа Көнһылыуҙы ебəрмəй

үҙендə тота, ти. Көнһылыу илай-илай ошонда ҡала. Əбей менəн бабай, иптəш ҡыҙҙары

килеп əйткəс, бик ныҡ ҡайғыралар, илайҙар һəм ауылындағы булған егеттəргə: «Кем дə

кем Көнһылыуҙы таба, шуға уны кейəүгə бирəбеҙ», — тиҙəр. Егеттəр Көнһылыуҙы

оҡшатып йөрөгəн булалар, сөнки Көнһылыу үҙе сибəр, үҙе эшлекле була.

Бигерəк тə ҡыҙҙы Сəфəр исемле бер егет оҡшатҡан икəн. Ул шунда уҡ атына

атланып, Көнһылыуҙы эҙлəргə сығып китə. Əҙме-күпме барғас, теге аждаһаның

йортона килеп етə. Аждаһаны үлтереп, Көнһылыуҙы ҡотҡара, һəм улар тыуған

ауылына ҡайтып китəлəр.

Əбей менəн бабай, Көнһылыуҙы күргəс, ҡыуаныстарынан илап ебəрəлəр. Улар

шул уҡ көндө гөрлəтеп туй үткəрəлəр. Хəҙерге ваҡытҡа тиклем улар бик татыу

йəшəүҙəрен дауам итəлəр, ти.

[LXIII] ХƏТИРƏ

Борон-борон заманда йəшəгəн, ти, əбей менəн бабай. Уларҙың бер генə бөртөк

балалары булған, ти. Туп кеүек, матур ғына ҡыҙҙарының исеме Хəтирə икəн. Ул

244

урманда йəнлектəр менəн уйнарға яратҡан ти. Бигерəк тə Хəтирə Тейен менəн дуҫ

булған.

Бер мəлде Тейен менəн уйнап йөрөгəндə, Хəтирə бер тауыш ишетеп ҡала. Улар

икəүлəшеп шунда йүгерəлəр. Барып ҡараһалар, бер ағас төбөндə Ҡуян балаһы илап

ултыра, ти. Хəтирə: «Ҡуян, һиңə ни булды?» — тип һорағас, был тағы ла нығыраҡ

үкһей башлаған. Ныҡыша торғас, Ҡуян балаһы əйткəн, ти: «Ҡарағай төбөндə ултыра

инем, бер сəтлəүек башыма төштө, ауыртты...»

Тейен менəн Хəтирə уны йыуаталар. Хəтирə Ҡуян балаһын үҙҙəренə алып ҡайтып

китə. Ҡуян балаһы көндəн-көн ҙурая башлай. Гел генə шаярып, эш боҙоп тик йөрөй

был. Йə булмаһа һөттө түгə, йə йəшелсə баҡсаһындағы кишерҙəрҙе «утап» сыға, ти.

Үҙенə саҡ ҡына əйтһəң, үсегə лə китə, ти. Шунда Хəтирə төшөнə: был изгелекһеҙ

Ҡуян балаһы икəнен. Уны, Тейен менəн бергəлəп, кире урманға илтə. «Бармайым,

ҡайтмайым» тип илай, ти, теге Ҡуян балаһы. Лəкин Хəтирəлəр, уға иғтибар ҙа итмəй,

ҡайтып китəлəр. Шулай итеп, Хəтирəнең дə бала сағы үтен китə, ти. Хəҙерге ваҡытта

Хəтирə инəй, ошолай итеп хəтирəлəргə бирелеп, көн итеп ята, ти. Эргəһендə теге

Тейене лə бар. Мин ҡунаҡҡа барғанда икəүлəп кенə сəй эсеп ултыра инелəр.

[LXIV] ЭТ, ҺЫЙЫР ҺƏМ ҠАҘ

Борон-борон заманда, мин əле бала булғанда йəшəгəн, ти, Эт, Һыйыр һəм Ҡаҙ.

Улар бик татыу булғандар, ти. Лəкин берҙəн-бер көндө улар янына Ҡарға осоп килгəн

дə уларҙы ирештереп киткəн, ти.

— Ҡар-р, ҡар-р ҡар-рға булам, бейек ағасҡа ҡунам. Эй, һеҙ, моңһоҙ хайуандар,

белмəйһегеҙме ни, Ҡар-р-рамалы ҡарт үҙенə хеҙмəт итерҙəй ярҙамсы эҙлəй. Ул миңə,

йəғни, ҡарт дуҫына, ошо һүҙҙе һеҙгə еткерергə ҡушты, ҡар-р-р, — тигəн дə осоп

киткəн. Шунан был өсəү тотонғандар уйларға, ҡайһыһының ҡартҡа файҙаһы тейер

икəн, тип.

245

— Əйҙə əле, ҡарттың үҙенə барайыҡ. Ул үҙе белер, кемебеҙҙе алырға, — тип

киткəндəр, ти, Ҡарамалы ҡартҡа.

Бына былар килеп еткəндəр, ти. Һүҙҙе Ҡаҙ башлаған, ти.

— Ҡаҡа-ҡа-ҡаҡ, үҙем ап-аҡ, күңелем бик пак. Ал һин мине, Ҡарамалы, үкенмəҫһең,

мин йомортҡа һалырмын, себештəр сығарырмын. Донъя малын ишəйтермен, — тигəн.

— Ə мин, тип һүҙ башлаған, — ти Һыйыр. — Һиңə кү-ү-үп итеп һөтө-ө-өкəй

бирермен, үҙемə оҡшаған һəүкəштəр күбəйтермен, мө-ө-ө тигəн, ти.

Ҡарамалы ҡарт уларҙы тыңлағас, Эт һүҙ алған, ти.

— Ыр-рр, мин булырмын батыр-р-р, һаҡлар-р-рмын йорт-ҡураңды, тотор-р-рмон

аҡ ҡуянды, ҡурҡма, Ҡар-рамалы ҡарт, мин, Алабай барында. Ыр-ыр-р.

Ҡарт был өсəүҙе тыңлағас, һүҙ алған, ти, үҙе лə:

— Эй, хайуанҡай дуҫтарым, булығыҙ уң ҡулдарым. Ишəйтегеҙ мөлкəтемде,

һаҡлағыҙ, һеҙ, өй-кəртəмде!

Шулай итеп, улар əле лə дүртəүлəшеп донъя кетəлəр, ти. Əле мин һөйлəп

бөттөм, эстеңме һыйыр һөтөн?..

[LXV] АТ МЕНƏН ҺЫЙЫР

Борон-борон заманда, кəзə — капитан, һайыҫҡан урядник булған саҡта, йəшəгəн,

ти, əбей менəн бабай. Уларҙын бер нəмəһе лə булмаған. Бабай һунар иткəн, шулай

итеп донъя көткəндəр, ти. Бер көндө бабай һунарға киткəн. Уның юлында бер һыйыр

көтөүе осраған, ə көтөүҙəн алыҫ түгел ерҙə, һаҙлыҡта, бер Һыйыр батып бара икəн.

Бабай билендəге арҡанын тиҙ генə сисеп алып, Һыйырға ярҙамға ташлана. Һыйырҙы

көскə һөйрəп сығара ла юлын дауам итə. Ə һыйыр телгə килеп, уға:

— Рəхмəт, изге күңелле кеше. Һин бəлəгə тарығанда, мин ярҙамға барырмын, ти.

Эй китə, ти, бабай, эй китə, əйлəнеп ҡараһа, энə буйы ер киткəн, ти. Күп тə китмəй,

был бабай йылҡы өйөрө осрата. Ул ваҡытта əле даға булмау сəбəпле, бер матур

айғырҙың тояғына сүп ҡаҙала, ти. Бабай айғырға ла ярҙам итə. Ат телгə килеп:

246

— Рəхмəт, ҡарт, был изгелегенде мəңге онотмам, тигəн, ти.

Ҡарт юлын дауам итə. Ул көндө һунарҙан биш һуйыр, ике ҡор, бер ҡуян алып

ҡайта.

Лəкин бер нисə йыл үткəс, бабай һунарға йөрөй алмай башлай, ти. Уларҙың

ғаилəһе ас ҡала. Шул ваҡыт тышта һыйыр мөңрəй, ат бышҡыра. Əбей йүгереп сығып

ҡараһа, уларға бабай ҡотҡарған ат менəн һыйыр килғəн, имеш. Шунан алып хəҙер

һыйыр менəн ат кешегə тоғро хеҙмəт итəлəр, ти. Бабай менəн əбей һыйырҙың һөтөнə

кинəнеп, игенселек менəн шөғөллəнеп, əле лə татыу ғүмер итəлəр, ти. Əкиəтем ары

китте, үҙем бире ҡалдым.

[LXVI] НИҢƏ БАШТА СƏС ҮҪƏ

Борон-борон заманда, беҙҙең ер шарында йəшəгəн, ти, бер Маймыл. Ул бик ҙур, бик

ҡурҡыныс булған, ти. Шуныһы ҡыҙыҡ; уның башында сəскə оҡшаған ниндəйҙер

ҡылдар үҫкəн, ти. Яҙ етһə, улар оҙонайып, ергə һөйрəлеп йөрөр булған, ти. Кешелəр

уны күреп ҡалһалар, аҡ-ҡараны күрмəй ҡасыр булғандар, ти, Ə ниңə һуң улар был

Маймылдан ҡурҡҡандар? Баҡтиһəң, был заманда кешелəр сəстең нимə икəнен дə

белмəгəндəр, сөнки уларҙың башында сəс үҫмəгəн. Ə Маймылдың башындағы ҡылдар

шул тиклем туҙып йөрөгəн, хатта уның йөҙө лə күренмəгəн, ти.

Бер ваҡыт беҙҙең Маймылыбыҙ ағастан ағасҡа һикереп, аҙык эҙлəп йөрөгəндə,

көтмəғəндə оҙон сəстəре менəн бер ботаҡҡа элəккəн дə торған, ти. Эй ҡысҡыра икəн был,

эй ҡысҡыра, ҡотҡарыусы берəү ҙə юҡ икəн. Ə нисек ҡыйын ул сəс тартылһа? Ҡапыл

ағастар араһынан бер кеше килеп сығып, Маймылды күреү меңəн ҡаса башлаған, ти.

Маймылдың уны баҫтырмауын күреп, туҡтап ҡалған, ти. Ҡараһа, ни күрһен — Маймыл

ағаста эленеп тора. Был кешегə Маймыл бик йəл булып киткəн. Ҡуйы сəстəре

араһынан ялбарыулы күҙҙəрҙе күргəс, был Маймылды ҡотҡарырға булған, ти. Бик һаҡ

ҡына ағас башына менеп, ботаҡҡа уралған Маймылдын сəстəрен ысҡындырған, ти.

247

Маймыл иркенлəп тын алған да кешегə мөлдөрəтеп бер ҡарап алған, ти. Кеше

уның нимə əйтерен аңлаған, əлбиттə. Шуға ул да йылмайып ҡуйған, ти. Шул саҡ

Маймыл сəсен алған да осонан ғына ҡырҡып, уға һуҙған. Кеше бик ҡыуанып киткəн

һəм был сəстəрҙе үҙенең башына ла ҡуйып ҡараған. Уға башта сəстəр булыуы бик

оҡшап ҡалған. Һəм ошо ҡуйыуынан ул был сəстəрҙе алмаған, ти. Бик оҙаҡ йөрөгəс,

сəстəр уҫə башлаған. Кеше ҡыуанып, уны ҡəҙерлəп ҡарап үҫтергəн, ти. Сөнки был

уның ҡəҙерле Маймыл дуҫының бүлəге бит!

Ошо ваҡыттан алып һəр бер кешенең башында сəстəр үҫə башлаған, тн. Уны һəр бер

кеше ҡəҙерлəп, ҡарап үҫтерə икəн.

[LXVII] НИ ӨСӨН КҮҘҘƏР БЕРГƏ ТОРМАЙ

Борон-борон заманда булған, ти был хəл. Бер ваҡыт ике күҙ, Күҙекəй менəн

Күҙбикə, бик ныҡ дуҫлашып киткəндəр, ти. Хатта ҡайҙа булһалар ҙа, ҡайҙа барһалар ҙа

бергə йөрөгəндəр ти. Бик дуҫ йəшəгəндəр, лəкин икеһе лə бик маҡтансыҡ икəндəр

шул. Һəр ваҡыт бер-береһенə нимə күргəндəрен арттырып-арттырып һөйлəргə

яратҡандар, ти.

Бер саҡ, икеһе шулай маҡтанышып ултырғанда, уларҙың ҡаршыһына бик матур

Тауис ҡошо килеп баҫҡан, ти. Ул бик матур, бик сибəр булған икəн. Ҡанаттарында

төрлө төҫтəр менəн уйнаған йəйғор нурҙарынан Күҙекəй менəн Күҙбикəнең күҙҙəре

ҡамашып, ҡаушап ҡалғандар, ти.

— Н-ниндəй аҫыл ҡош? М-мин күреп ҡ-ҡалдым уны. Ш-шулай булғас, м-мин

күберəк тə, һ-һəйбəтерəк тə к-күрə ал-л-лдым, — тигəн, ти, Күҙекəй ыҡ-мыҡ итеп.

— Ю-юҡ, уны м-мин алдан күреп ҡ-ҡалдым, — тип яуаплаған Күҙбикə.

Оҙаҡ ҡына талашҡандар улар, лəкин бер-береһен еңə алмағандар. Асыуланышып,

икеһе ике урынға барып торғандар, ти. Хатта күренмəҫ өсөн, икеһенең, уртаһына тау

248

өйөп ҡуйғандар, ти, һəм уға Танау тигəн исем биргəндəр.

Шулай итеп, Күҙекəй менəн Күҙбикə, бер-береһен күрмəй, ошо Танауҙың ике

яғында һаман да торалар, ти.

[LXVIII] НИ ӨСӨН ҠАРҒАЛАР ҠАРА ЛА БУЛА, АЛА ЛА БУЛА

Сентябрь аҙаҡтарында баҫыу, ялан өҫтəрен ҡаплап ҡарғалар осоп йөрөй. Кемегеҙ

ауылда булған, бəлки күргəнегеҙ барҙыр? «Ҡар-ҡар» тип өйөрөлөп-өйөрөлөп осоп

йөрөгəн ҡарғаларҙың ҡара ҡарғаларға ялбарып-ялбарып «Беҙҙе лə алыҫҡа алып

китегеҙ, беҙҙе лə эйəртегеҙ инде» тип үтенеүе икəн. Ə ни өсөн һуң ҡара ҡарғалар ала

ҡарғаларҙы эйəртмəй китəлəр икəн? Ə ала ҡарғалар ҡайҙан барлыҡҡа килгəндəр

һуң?

Бына шулар тураһында əкиəт тыңлағыҙ əле. Элек бөтə ҡарғалар ҙа ҡара булған

икəн. Бер ваҡыт ҡарғалар йоҡлап бөткəс, бер ҡарға осоп киткəн дə барып бер

бабайҙың себешен урлап ашаған, ти. Бабай белеп ҡалып, асыуланған һəм аҡ ҡағыҙға

ҙур итеп «Бур» тигəн яҙыу яҙып, ҡарғаның күкрəгенə элеп ҡуйған, ти. Ул ҡарғаны

иптəштəренə алып килеп тапшырған, тн. Иптəштəре был ҡарғаны əрлəгəндəр,

оялтҡандар һəм əйткəндəр: «Һин беҙҙең ҡарғалар исеменə тап Төшөрҙөң. Һинең ҡара

ҡарға булып ҡалырға хаҡың юҡ, шул түшеңдəге яҙыуың мəңгегə йəбешеп ҡалһын.

Шул һиңə яза», — тигəндəр.

Шунан бирле ҡарғаларҙың ҡайһы берҙəре ала, ти. Улар, ысынлап та, бур булып

ҡалғандар. Урыҫса ла исеме тап килə бит. «Ворона» һүҙе «вор» һүҙенəн алыпған икəн.

Улар кешелəрҙең себешен урлап ашап, йомортҡаларын һытып эсеп, урлашып

йəшəй. Шуға! күрə лə ҡарғалар ала ҡарғаларҙы яратмай, йылы яҡҡа ла эйəртмəй,

уларҙы йоҡлатып, ҡасып китə икəн.

249

[LXIX] ҠУЯН НИҢƏ ИКЕ ТУН КЕЙƏ

Борон-борон заманда бер урманда Төлкө менəн Ҡуян йəшəгəн. Төлкөнөң туны

аҡлы-ҡаралы, ҡуяндың ҡыҙғылт һары төҫтə, ти. Төлкө бик хəйлəкəр, көнсөл булған. Ул

Ҡуяндың тунының матурлығына көнлəшкəн һəм нисек тə үҙенə алырға телəгəн. Ҡуян

төрлө ярыштарҙа ҡатнашҡан, ти. Бына бер көн Төлкө Ҡуян янына килгəн дə:

— Ҡуян, ана, теге яланда йүгереү ярышы бара. Унда бөтəһе лə һине көтə, —

тигəн, — тик ярышта ҡатнашыусылар барыһы ла тундарын сисеп ҡалдыралар, —

тип алдашҡан.

Бер ҡатлы Ҡуян, бахыр, ышанған да тунын сисеп тоҡҡа һалып ҡалдырып

киткəн. Ə Төлкөгə шул ғына кəрəк тə. Ул үҙенең тунын Ҡуяндың тунына

алмаштырған да алыҫ урманға ҡасҡан, ти. Ҡуян теге яланға барһа, бер кем юҡ икəн.

Ҡайтын тунын кейəйем тиһə, Төлкөнөң насар, бысраҡ туны ята, ти. Ҡуян бик

ҡайғырған. Терпе дуҫы уға бындай кəңəш биргəн:

— Һин, Ҡуян, туныңды икегə бүл. Береһе — аҡ, икенсеһе — һоро булһын, береһен

— ҡыш, икенсеһен йəй кейерһең.

Шунан алып ҡуяндар ике төрлө: аҡ һəм һоро тун кейə башлағандар, ти.

[LXX] ЯЛҠАУ ТЕЙЕН НИСЕК АҠЫЛҒА УЛТЫРҒАН

Урманда Тейен йəшəгəн, ти. Ул бик ялҡау булған. Ҡөҙ яҡынлашҡан. Башҡа

тейендəр ҡышҡыға аҙыҡ əҙерлəгəндəр. Ə был Тейен көнө буйы ағастан ағасҡа һикереп

уйнаған, ти. Үҙе иптəштəрен тыңламаған. Иптəштəре уға: «Ниңə һин ҡышҡыға

əҙерлəнмəйһең? Тиҙҙəн ҡыш етə бит, ҡаты һыуыҡтар башланыр, беҙгə аҙыҡ бөтөр!» —

тип əйткəндəр. Ə Тейен һаман тыңламаған. Һикереп уйнаған да уйнаған, ти.

Бына ҡыш еткəн. Бөтə ер ап-аҡ ҡар менəн ҡапланған. Тейендең ашарына бөткəн,

ти.

Тейен аслыҡтан хəлһеҙлəнгəн. Ул ағас ботағында күңелһеҙ генə ҡышҡы тəбиғəтте

250

күҙəтеп, ҡабат яҙ килеүен һағынып көтөп ултырған. Ə башҡа тейендəр ҡышҡы

һыуыҡтан ҡурҡмағандар, сөнки уларҙың аҙыҡтары, йылы оялары булған. Урмандағы

тейендəр был ялҡауҙы бик ҡыҙғанғандар һəм бергə йыйылышып, уны аслыҡтан

ҡотҡарыу тураһында кəңəшлəшкəндəр, ти. Йыйылышып Тейенгə барғандар ҙа:

«Эше күптең ашы күп. Һинең йəй буйы эшең булманы, хəҙер ашың юҡ. Беҙ һиңə

ярҙам итергə телəйбеҙ, һəр беребеҙҙə өсəр көн йəшəрһең. Ə яҙ етеү менəн һəр иртəнде

хеҙмəттəн башларһың, үҙеңə аҙыҡ йыйырһың»,— тигəндəр.

Тейен ҡыуанысынан илап ебəргəн, ти. Дуҫтарына ысын күңелдəн рəхмəт əйткəн.

Ялҡау Тейен был ҡышты үҙенең ысын дуҫтары менəн уларҙың йылы ояһында

киптерелгəн бəшмəк, тубырсыҡ емеше генə ашап сыҡҡан, ти. Ə яҙ етеү менəн башҡа

тейендəр кеүек уның да һəр көнө хеҙмəт менəн башланған.

Шулай итеп, уны иптəштəре хеҙмəт яратырға өйрəткəн. Эш бөткəс, Тейен

һикереп-һикереп, уйнарға ла онотмаған, ти. Шул ваҡыттан алып ул Тейендең йəй

көнө эше бик күп, ə ҡыш көнө тамағы бик туҡ булған, ти.

[LXXI] СЫЙЫРСЫҠ

Борон-борон заманда йəшəгəн, ти, əбей менəн бабай. Уларҙың төҫкə һылыу,

эшкə уңған өс ҡыҙы булған, ти. Беренсеһе — Һандуғас, уртансыһы — Ҡарлуғас, ə иң

бəлəкəй ҡыҙҙары — Сыйырсыҡ. Һандуғас та, Ҡарлуғас та, Сыйырсыҡ та бик

матур йырлай белгəндəр. Уларҙың йырлағанын бөтə тере йəн эйəлəре тын ҡалып

тыңлаған, тауыштарына һоҡланмаған кеше булмаған, ти.

Улар ошолай тыныс ҡына йəшəп ятҡандарында, көтмəгəндə əбей менəн бабай

бер-бер артлы үлеп киткəн, ти. Ҡыҙҙар бирешмəгəн.

Көндəрҙəн бер көндө ауыл халҡына бер хат килеп төшə. Был хатты, үҙенə

ашарға ҡорбан һорап, Аждаһа яҙған булған, ти. Ауыл халҡы, ни эшлəргə лə

251

белмəй, ҡатып ҡалған. Мулла, иң матур ҡыҙ — Һандуғасты ебəрергə, тип ҡуша.

Һеңлелəренең күҙ йəштəренə иғтибар ҙа итмəйҙəр. Икенсе көнгə Ҡарлуғасты алып

китəлəр. Ə Сыйырсыҡ иҫһеҙ көйө ятып ҡала.

Тау артындағы мəмерйəлə Аждаһа йəшəй, ти. Ул үҙенə ебəрелгəн ҡорбандарҙы

ҡошҡа əйлəндереп ашай икəн. Аждаһа Һандуғас менəн Ҡарлуғасты ла ҡошҡа

əйлəндереп, ситлеккə ябып ҡуя.

Сыйырсыҡ иҫенə килгəндə, янында бер кем дə булмай, ти. Ул, атаһынан

ҡалған йəйə менəн уҡтарын алып, апаларын ҡотҡарырға уйлай. Тауға менеү менəн

уны Аждаһа күреп ҡала һəм ҡоҙғонға əйлəнеп, күктə оса башлай. Сыйырсыҡ уға уҡ

менəн атҡас , Ҡоҙғон ҡысҡырып ебəрə , шул саҡ күк күкрəй һəм күктəн

боҙ яуа. Тəүге боҙ тейеү менəн Сыйырсыҡ ҡошҡа əйлəнə. Ул яҡындағы

ҡайынға осоп менə лə Һандуғас менəн Ҡарлуғасты саҡыра башлай.

Сыйырсыҡтың тауышы алыҫтарға ишетелə һəм ситлектəр ҙə, мəмерйə лə юҡҡа

сыға, ə юҡҡа сыҡҡан ситлектəр менəн бергə Аждаһаның тиреһе лə юҡ була. Күк

күкрəгəндə боҙ яуғас, Ҡоҙғон үлмəй, лəкин тиреһе юҡҡа сыҡҡас, ул кире

Аждаһаға əйлəнə алмай. Шул мəлдəн ҡоҙғондар үрсеп киткəн, ти. Ə ҡошҡа

əйлəнгəн ҡыҙҙарҙы һандуғас, Ҡарлуғас, Сыйырсыҡ, тип йөрөтə башлағандар,

Ҡошҡа əйлəнһəлəр ҙə, уларҙың эшсəншеге, матур йырлауы ҡалған, ти. Ҡыҙҙарҙы

Аждаһаға ҡорбан итеп ебəрергə əмер биргəн һаҡаллы мулла Кəзəгə əйлəнгəн, ти.

Һəм шул мəлдəн алып кəзəлəр һаҡаллы, ти.

[LXXII] ЛƏЙСƏН ЯМҒЫРЫ

Борон-борон заманда йəшəгəн, ти, əбей менəн бабай, Уларҙың байлыҡтары

булмаған, берҙəн-бер Лəйсəн исемле ҡыҙҙары ғына булған, ти. Көндəр шулай бер-бер

артлы үткəн дə үткəн. Əбей меиəн Лəйсəн донъя көткəндəр, ə бабай һунарға йөрөгəн.

Шулай яҡшы ғына йəшəп ятҡанда, ҡаты ауырып, əбей үлеп китə. Быға Лəйсəн

252

менəн бабай бик ҡайғыралар, илашалар. Күҙ йəше менəн донъяны теүəллəп булмай,

тигəн уйға килгəн бабай. Ул донъя гиҙеп сығып китə. Өс-дүрт көн үткəс, бабай өйгə

бер əбей менəн ҡайтып инə. Быға Лəйсəн бик шатлана. Лəкин йəшəй биргəс, донъя

үҙенекен күрһəтə. Лəйсəнгə көн булмай башлай. Иң ауыр эштəрҙе Лəйсəнгə

башҡарырға тура килə. Лəйсəн көнө-төнө арыу-талыуҙы белмəй эшлəй.

Бер көндө кис Лəйсəн болоттарға ҡарап ултыра ла: «Эх, һеҙ болоттар, мине

үҙегеҙгə алһағыҙсы, ергə йылы, шифалы ямғыр булып яуыр инем», — тигəн.

Болоттар Лəйсəндең ялбарып һорағанын ишетəлəр һəм Лəйсəнде үҙҙəренə алалар.

Лəйсəн ерҙе ныҡ һағына.

Шул көндəн алып яҙ етһə, Лəйсəн үҙенең йылы, шифалы тамсыларын ер өҫтөнə һибə

икəн.

[LXXIII] БЫҘАУҠАЙ

Борон-борон заманда, кəзə — командир, һайыҫҡан — һалдат, ҡарға король булған

саҡта, бынан тиҫтəлəгəн мең йылдар элек йəшəғəн, ти, бер əбей менəн бабай. Былар

бик ярлы булғандар, ти. Үҙҙəре татыу йəшəгəндəр. Уларҙың бик һылыу ҡыҙы булған,

ти. Быларҙың һыйырҙары ла, башҡа малдары ла булмаған. Ҡыҙ көн һайын иртə

менəн тора ла тəҙрəнəн кешелəрҙең нисек итеп һыйыр һауыуын, һыйырҙар артынан

быҙауҙарҙың йүгереп йөрөүен ҡарап, атаһына əйтə:

— Атай, миңə лə быҙау алып бир əле.

Шулай бер ваҡыт, бөтə кешелəр, хайуандар, төрлө бөжəктəр йоҡлап бөткəс,

атаһы ҡыҙға ыҫмаланан быҙау яһаған.

Быҙау шул хəтлем матур булған, бабайҙың үҙенең дə иҫе киткəн.

Иртəнсəк ҡыҙ тышҡа сыҡһа, матур ғына Быҙау йүгереп йөрөй, ти.

Ҡыҙ көн һайын Быҙауын йəшел хəтфə кеүек болонға алып барып көтə, ти. Бер көн

ҡыҙ алдан ҡайтып киткəн. Быҙау ҡайтып килгəндə, уға Айыу тап булған. Айыу

253

быҙауға:

— Əһə, бына ҡайҙа ул һимеҙ Быҙау! Хəҙер аша-а-а-йым, — тип, ҡаты итеп һуҡһа,

ҡулы йəбешə лə ҡуя. Быҙау Айыуҙы һөйрəй башлай.

— Айыу, əфə-əфəнде! Хəҙер йылы тун булдың.

Айыу аҡыра, ялына икəн:

— Ҡуй инде, бы-ыҙа-ау-ҡай, ебə-əрə күр! Ми-ин һеҙгə ярҙам итермен. Айыуҙарҙы

йыйырмын. Һеҙгə ит, бал алып килербеҙ.

Быҙау Айыуҙы ебəрə лə ҡайтып китə. Ҡайтып килгəндə, уға ас, йығылырға торған

бүре тап була:

— Əһə, Быҙау бəғеркəйем! Ҡаптыңмы? Хəҙер ҡотола алмаҫһың. Үҙең ниндəй һимеҙ

икəнһең!

Шунан Бүре Быҙауҙы элəктерəм тиһə, ҡулы йəбешə лə ҡуя. Быҙау Бүренең үҙен

һөйрəй башлай:

— Их, ҡыҙыҡайыма ниндəй йылы тун буласаҡ!

— Ебəр! М-мин яр-яр-ярҙам күрһəтермен. Бүрелəрҙе йыйырмын, ит алып килербеҙ,

— тип əйтə, ти, бүре.

Быҙау уны ебəрə лə ҡайтып китə. Килə торғас, уға аҡ ҡына ҡуян тап була.

Ҡуяндың һимеҙ быҙауҙы күреп, шаярғыһы килеп китə. Ул үҙенең ап-аҡ тəпəйҙəре менəн

Быҙауға һуҡһа, йəбешə лə ҡуя. Быҙау: «Минең ҡыҙға яғалыҡ!» — тип ҡысҡырып

ебəрҙе, ти.

Ҡуян ҡурҡышынан:

— Ебəр инде! Мин ҡыҙыңа бер һандыҡ бүлəк алып килəм,— тип əйтте,ти. Быҙау

Ҡуянды ысҡындыра ла өйҙəренə ҡайтып китə.

Бер ваҡыт, əбей менəн бабай тəҙрəлəренəн ҡараһалар, иң элек — ит йөкмəгəн

йөҙлəгəн айыу, улар артынан арҡаларына ит тейəгəн йөҙҙəн артыҡ бүре, ə иң артта

ҙур һандыҡ күтəргəн йөҙлəгəн ҡуян килə, ти. Əбейҙəргə əйберҙəрен индергəндəр ҙə

254

үҙҙəре ҡасып бөткəндəр. Шул уҡ көндө улар өйҙəрен йүнəтеп, ит бешереп, сəй ҡуйып,

ҡунаҡ саҡырғандар, ти. Шунан башлап, əбей менəн бабай рəхəт көн күрə

башлағандар.

[LXXIV] ҺАНДУҒАС МЕНƏН ҠАРЛУҒАС

Борон-борон заманда йəшəгəн, ти, əбей менəн бабай. Уларҙың Һандуғас исемле

берҙəн-бер ҡыҙҙары булған. Һандуғасты улар бик яратҡандар. Ғаилə татыу йəшəгəн.

Быларҙың бəхетле көндəре оҙаҡҡа бармай: ҡапыл əбей үлеп китə. Бабай менəн ҡыҙы

быға ныҡ ҡайғыра, донъя көтөүе ҡыйынлаша. Шуға күрə бабай икенсе əбей ала,

уның Ҡарлуғас исемле ҡыҙы ла була. Һандуғас менəн Ҡарлуғас бик тиҙ дуҫлаша,

бергə уйнай. Лəкин Ҡарлуғасҡа əсəһе Һандуғас менəн уйнарға ҡушмай.Ҡыҙға бөтə

эштəрҙе лə яңғыҙ башҡарырға тура килə. Үгəй əсə Һандуғасты гел генə туҡмап эшлəтə.

Ҡарлуғасҡа ла күңелһеҙ икəн, сөнки уйнарға иптəш юҡ. Шуның өсөн ул əсəһенəн

йəшенеп кенə Һандуғасҡа ярҙам иткəн. Үгəй əсə быны белеп ҡалып, Һандуғасты

өйҙəн ҡыуып сығара. Ул ҡайҙа барырға белмəй, һəм уның янына Ҡарлуғас та килə.

Улар ҡоштарҙың осоп барғандарын күреп ҡалалар һəм ике əхирəттең шул ҡоштар

кеүек киңлектə, иркенлектə осҡолары килə. Бына улар ҡулдары менəн һелтəнеп-

талпынып осоп та китəлəр. Шул көндəн башлап Һандуғас, ҡарлуғас кеүек ҡоштар

барлыҡҡа килгəн дə инде.

[LXXV] ҠАРАҒОШ

Борон-борон заманда Ҡарағош бөтə ҡоштарҙың да батшаһы булған, ти. Ул бик

көслө, уҫал, əммə бик ғəҙел икəн. Батшалыҡтағы ҡоштар татыу йəшəгəн. Лəкин бер

ҡайғыһыҙ ғына йəшəп ятҡанда, бəлə килгəн: балаларына ниндəйҙер ауырыу тейə

һəм уларҙы һəйбəтлəп дауалауға ҡарамаҫтан, күплəп үлə баралар, ти. Бөтəһен дə

хафаға һала был. Батша ҡоштарҙы бергə йыя. Унда бөркөт, күгəрсен, ҡарлуғас,

255

һайыҫҡан, һандуғас һəм башҡа бик күп ҡоштар килə. Ҡарағош батша; «Бөтəгеҙ ҙə

белəһегеҙ, туғандар, ғəзиз балаларыбыҙ кəмегəндəн-кəмей бит. Лəкин əмəл бар: имеш,

ете диңгеҙ аръяғында, бер утрауҙа, ауырыуға ҡаршы дарыу табылған икəн. Бына

шуны алып ҡайтырға кəрəк. Мин шул ҡошҡа, əйлəнеп ҡайтҡас, бығаса бер кем дə

ишетмəгəн моңло, матур тауыш бүлəк итəм», — тигəн.

«Ҡарағош ағай, мин барам!» — тигəн һандуғас. Ҡоштар аптыраған, сөнки

Һандуғас бик бəлəкəй, сибек. Уға ныҡ ышанып бөтмəгəндəр. Шулай ҙа риза

булғандар, ти.

Һандуғас юлға сыҡҡан. Ете төн, ете көн барған ул. Бик күп ер-һыуҙар үткəн,

асыҡҡан, хəле бөткəн, ə шулай ҙа түҙгəн. Барып етеп, теге дарыуҙы батшаға илтеп

тапшырған.

Ҡоштарҙың шатлығы сикһеҙ булған, уларҙың балалары аяҡҡа баҫҡан. Ə Ҡарағош,

алтын һарайын асып, вəғəҙə иткəн тауышты Һандуғасҡа бүлəк иткəн, ти. «Һин ябай

ғына ҡош түгел, ə батыр ҡошһоң», — тигəн. Бөтəһе лə таң ҡалып тыңлаған, имеш.

Ул йырлағанда сəскəлəр керпеген асҡан, бөтə тəбиғəт йоҡонан уянған. Һандуғас

шул замандан бирле матур йыры менəн бөтəһен дə ҡыуандырып йəшəй, ти.

[LXXVI] ҺАЙЫҪҠАН

Борон-борон заманда йəшəгəн, ти, бер бай. Булған, ти, уның исеме Шомбай. Эсендə

булған, ти, бер бот май. Уның өйөнөң түбəһе булған, ти, тимерҙəн, буяттыртҡан, ти,

уны йəшелдəн.

Бына шул буятҡан түбəгə бер һайыҫҡан килеп ҡунған, ти. Килеп ҡуныу менəн уның

ҡойроғо йəбешкəн, ти. Ҡойроғон алһа, суҡышы, суҡышын алһа, ҡойроғо йəбешкəн, ти,

уның. Əле булһа шул Һайыҫҡан шунан китə алмай язалана, ти. Ишеткəнең юҡмы?

[LXXVII] КЕМ ОТҠОРОРАҠ?

Берҙəн-бер көндө Сыбарҡай тигəн тауыҡ урманға киткəн, ти. Себештəре өйҙə

256

тороп ҡалған.

Ул урманда, йырлай-йырлай, күлдəк бəйлəр өсөн мүк йолҡҡан. Ҡайтырға сыҡһа, ни

күҙе менəн күрһен: ҡаршыһына Төлкө килə. Сыбарҡай тиҙ генə ағасҡа ҡунаҡлаған, ти.

Төлкө ялағайланып, уның йырын маҡтаған. Лəкин Сыбарҡайҙын иҫе китмəгəн.

Төлкө оҙон көн буйына тауыҡ ҡунаҡлаған ағас төбөндə ултырған. Был ваҡытта

Сыбарҡай имəн ботағынан энə яһап, мүктəн үҙенə күлдəк бəйлəгəн.

Ҡараңғы төшə башлағас, Сыбарҡай ағастан ағасҡа осоп, ҡайтыр яҡҡа ыңғайлаған.

Ə Төлкө һаман ағас төбөндə ялағайланып ултырған. Ул Сыбарҡай мүктəн бəйлəгəн

һəм ағас ботағына кейҙереп киткəн күлдəкте тауыҡ тип уйлаған, ти.

[LXXVIII] ОЛО ҺҮҘЕН ТЫҢЛАМАҺАҢ...

Борон-борон заманда ҡара урман эсендəге аҡланда үҙенең себештəре менəн бер

Тауыҡ йəшəгəн, ти. Араларында бер əтəс себеш тə булған. Ул бик тə тəкəббер, шаян,

ялҡау икəн. Əсəһе эш ҡушһа ла„ тик ята биргəн. Ə инде əрлəй башлаһа, урман

яңғыратып илаған, ти. Шунлыҡтан был тирəлəге йəнлектəр ҡасып бөткəн. Əтəс

үҫеп, башҡалар кеүек ҡысҡырырға өйрəнгəн. Бер заман ул иртə менəн торған да

ҡысҡырып ебəргəн:

— Кикирикү-үк!

Шул саҡ уға ҡайҙандыр, урман эсенəн, тағы ла бер əтəс яуап биргəн:

— Кикирикү-үк! — Бала əтəс бик ныҡ аптыраған.

— Əсəй, мин бөгөн урманда əтəс тауышын ишеттем. Бөгөн уны күрергə

барасаҡмын.

— Юҡ, балам, ул əтəс түгел, шаңдау ғына.

— Түгел, əсəй, түгел!

— Урманда Төлкө йəшəй, һине тотор ҙа ашар, — тигəн əсəһе аптырағас.

— Ə мин унан ҡурҡмайым!

257

Тауыҡ уны тынысландырып, йоҡларға һалған. Əтəс, төндə шым ғына тороп,

урманға һыпыртҡан. Бара торғас, уның ҡаршыһына бер Төлкө килеп сыҡҡан, хатта

саҡ-саҡ ҡысҡырып ебəрмəгəн. Төлкө, ирендəрен ялап, уның алдына килеп баҫҡан.

— Һаумы, əтəскəйем!

— Иҫəнбеҙ əле, Төлкө ағай, — тигəн ти, бөтə батырлығын йыйып.

— Ҡайҙа юл тоттоң?

— Ошо урманда бер əтəс йəшəй, шуны күрергə китеп барам.

— Ул əтəс миндə ҡунаҡта ултыра. Əйҙə һин дə!

Төлкө Əтəсте өйөнə алып ҡайтҡан, тыңлауһыҙ əтəс шул инеүҙəн кире сыҡмаған.

[LXXIX] МАҠТАНСЫҠ ƏТƏС

Борон-борон заманда ҙур ҡара урманда йəшəгəн, ти, маҡтансыҡ Əтəс. Берəй урында

ем тапһа, дуҫтарын саҡырған икəн: «Кикирикүк, минең янға килегеҙ, хəҙер үк!»

Дуҫтары йыйылғас, ул тапҡан емен йəһəт кенə үҙе ҡабып ебəргəн, ə башҡалар ҡарап

ҡына торған. Бындай хəлдəрҙəн һуң дуҫтары əтəстəн ситлəшкəн.

Асыуы килгəн Əтəс, тағы ла яманыраҡ итеп: «Кикирикүк, минең янға килегеҙ хəҙер

ү-үк!»— тип һөрəн һалған. Дуҫтары əйлəнеп тə ҡарамағас, маҡтансыҡ Əтəс борсола

башлаған. Шунан инде бик тə аптырағас: «Кикирикүк, берегеҙ ҙə минең менəн

дуҫлашмаймы ни шулай уҡ?» — тип ҡысҡырған.

Дуҫтары күренмəгəс, үҙ алдына: «Шулай уҡ?» — тип ҡабатлап ҡуйған, ти.

Маҡтансыҡты кем тыңлаһын инде?

[LXXX] КҮГƏҮЕН

Йəшəгəн, ти, бер бай. Байлығы уның бөтə байҙарҙыҡынан да күп булған, келəтендə

ҡош һөтө генə юҡ, ти.

Байлыҡ — шатлыҡ түгел, уны һаҡлауы ла еңел түгел. Был бай байлығын йəне

258

кеүек күрə, бөтə кешене бур тип белə. Хатта ҡоштарҙан ҡурҡа, уларҙы күрһə, əллə

ниҙəр уйлай башлай. Бер саҡ бай урманға ялсыһының утын ҡырҡҡанын ҡарарға бара.

Уңды-һулды белмəй эшлəй ялсы, маңлайынан тире аға тамсы-тамсы. Эргəһендə

хужаһы ҡарап тора, уның һəр хəрəкəтен һынап тора: «Бер-бер хəл ҡылмағайы, аҡсамды

таламағайы». Шул саҡ ҡайҙандыр күгəүен килеп сыға ла байҙың манлайына килеп ҡуна.

Ҡаты ауыртыу тойоп, бик ҡурҡа бай, ер емереп аҡыра башлай:

— Китер, бөтөр!

Ялсы ҡапыл ҡаушап ҡала, ҡурҡыуынан күгəүенгə балта менəн һала. Күгəүен осоп

юғала, үлгəн бай ерҙə ятып ҡала. Үлтереүсе ялсы түгел, күгəүен, байлыҡ —байға

була үлем.

[LXXXI] ҠЫРМЫҪҠАГӨЛДӨҢ ШАТЛЫҒЫ

Борон-борон заманда, ҡара урман араһында бер бик матур аҡлан булған. Ошо

аҡлан уртаһында, ялбыр ҡайын һалҡынында ҡырмыҫҡа өйө ултырған. Был өйҙə татыу,

эшсəн ҡырмыҫҡалар йəшəй икəн. Иртəн иртүк, нескə билдəрен тағы ла нығыраҡ

быуып, ҡырмыҫҡалар дəррəү эшкə тотоналар. Өйҙəрен йыйыштырып, ишек алдарын

таҙартып, үҙҙəрен тəртипкə килтерəлəр. Шунан инде, төркөм-төркөм булып сылбырға

теҙелеп, урман һуҡмаҡтарына юл тоталар.

Ошо ҡырмыҫҡалар араһында матур Ҡырмыҫҡағөл тигəн ҡыҙыҡай ҙа булған, ти.

Нескə билен тағы ла нескəрəк итеп, ебəк билбау менəн быуып алған да, башҡалар

ыңғайына көнө-төнө эшлəгəн, ти, ул да. Ҡояш сығып, ҡояш байығанын ҡарап торорға

ла ваҡыты ҡалмаған, ти.

Шулай көндəр үтеп киткəн. Иҫəһе елдəр иҫеп, яуаһы ямғырҙар яуған, күсəһе

болоттар күсеп, сəскə атаһы бөтə үлəн сəскəлəнеп, ҡупшыланған. Ҡырмыҫҡагөлгə һəм

уның туғандарына икенсе йортҡа күсергə лə ваҡыт килеп еткəн. Ҡусты-һеңлелəре

рəхəтлəнеп, иркендə уйнап үҫһен өсөн, өлкəнерəктəре үҙ аллы тормош башларға

259

тейеш. Күрше аҡланда күптəн инде урын һайланған. Унда йəшəүсе бөжəктəр

ҡырмыҫҡаларҙы түҙемһеҙлек менəн көттө, ти.

Бер көндө, ҡояш сыҡҡанда, илəү гөж килеп уянған. Һəр береһе яҡындары менəн

хушлашып, төйөнсөктəрен күтəреп, ишек алдына сыҡҡан, ти. Йəш килендəр

балаларын билəүгə төрөп алған, ҡыҙҙар көйəнтə-силəктəрен, егеттəр ҡамсыларын алған.

Ҡырмыҫҡагөл дə əсəһе, һеңлелəре менəн хушлашып, билдəре өҙөлə яҙып, баҙыҡ

ҡына атлап сығып киткəн. Бик илағыһы килһə лə түҙгəн ул.

Юл еңелдəн булмаған. Əле ҡороп ергə ятҡан ағасты аша үтергə, əле ямғырҙан һуң

йыйылған диңгеҙҙəрҙе урарға кəрəк булған, ти. Аяҡ аҫтына ҡарап йөрөй белмəгəн бер

маҡтансыҡ төлкө саҡ ҡырмыҫҡаларҙы тапап китмəгəн. Төрлөһө төрлө яҡҡа ҡасып

ҡына ҡалғандар. Ҡырмыҫҡагөл ошо мəлде аҙашҡан да ҡуйған. Алда ла, артта ла бер кем

дə күренмəй икəн. Тегелəй йүгергəн, былай йүгергəн, берəүһе лə күренмəгəн.

Ҡырмыҫҡагөлгə ҡыйын булып киткəн. Көйəнтə-силəктəрен ергə ҡуйып, аҙыраҡ хəл

йыйып алырға булған. Шул ваҡыт уның ҡолағына бер йыр ишетелгəн:

Сылтыр-сылтыр,

Һыуым һалҡын,

Сылтыр-сылтыр,

Йырым ҡалһын.

Ауыҙ итегеҙ һыуымды,

Йыуығыҙ бит-ҡулығыҙҙы.

Арып-талыу онотолһон

Һыуым һеҙгə дауа булһын.

Сылтыр-сылтыр, сылтыр-сылтыр,

Аҙашҡандар юл тапһындар,

Арығандар, йонсоғандар

Ял итергə туҡталһындар.

Ҡырмыҫҡагөл дəртлəнеп киткəн. Йыр ишетелгəн яҡҡа юл тотҡан. Килеп етһə,

260

көлəс йөҙлө шаян Шишмəкəйҙе күргəн.

— Эй, Ҡырмыҫҡагөл, һаумы? Ин эшлəп тораһың? Əйҙə минең менəн йүгерəбеҙ.

Шаярырбыҙ, уйнарбыҙ, йырларбыҙ, — тип сылтыраған, ти, Шишмəкəй.

— Ми-минең хəлем юҡ, бик арыным, алыҫтан килəм, аҙаштым. Яды йортҡа

күсенеүсе туғандарым, дуҫтарымдан айырылдым, — тигəн Ҡырмыҫҡагөл иламһырап.

— Минең һыуымды эс, хəҙер ҡайтыр һиңə көс, — тигəн Шишмəкəй.

Ҡырмыҫҡагөл һыу эсеп алған. Хəл ингəн уға. Тағы юлын дауам итергə уйлаған.

— Тороп тор, Ҡырмыҫҡагөл, мин хəҙер дуҫтарымды саҡырам, улар һиңə ярҙам

итер, тигəн Шишмəкəй. Ул сылтыратып көлөп ебəргəн, тауышы баяғынан да

яғымлыраҡ, матурыраҡ сыҡҡан. Сəскəле болондарҙан ебəк ҡанат күбəлəктəр осоп

килгəн.

Осоғоҙ, дуҫтарым,

Болондан болонға,

Яландан яланға.

Юл табып бирегеҙ

Аҙашҡан юлсыға.

Ҡыуанып атлаһын,

Йөрөмəһен талсығып.

Күбəлəктəр, сəскəнəн сəскəгə, болондан болонға осоп эҙлəй торғас,

Ҡырмыҫҡагөлдөң туғандарын күреп ҡалғандар, ти. Улар яңы ғына килеп етеп, өй

һалырға йүгерешеп йөрөйҙəр икəн. Тиҙ генə килеп, Ҡырмыҫҡагөлдө алып киткəндəр.

Ҡырмаҫҡагөл Шишмəкəйгə рəхмəт əйтə-əйтə, силəктəрен шифалы һыу менəн

тултырып, күбəлəктəр артынан эйəргəн. Шундай изгелекле дуҫтар табыуына

шатланған ул.

[LXXXII] ҺУҒАН НИ ӨСӨН ƏСЕ

Борон-борон заманда булған, ти, бик матур бер утрау. Ниндəй генə үҫемлектəр

261

үҫмəгəн унда!

Кескəй генə аҡланда ике дуҫ йəшəгəн. һуған малай менəн Ромашка ҡыҙ. Уларҙың

татыулығына хатта ҡояш та көнлəшеп ҡуйғылаған. Йəйге саф ямғырҙар яуып, дуҫтарға

шатлыҡ бүлəк иткəн. Зəңгəр күктə турғайҙар, ағастарҙа һандуғастар уларға бағышлап

йыр һуҙған.

Көн артынан көн үткəн, һалҡын көҙ ҙə килеп еткəн. Бер көндө Һуған малай

иртəн күҙҙəрен асһа, Ромашка ҡыҙы юҡ икəн. Баҡһаң, төндə ҡырау төшөп, нəфис

Ромашка таждарын көйҙөргəн. Һуған малайы быны белмəгəн. Иң яҡын дуҫын

юғалтҡас, ҡайғыһынан илаған да илаған. Ҡояш нурҙарына төрөнөп, ямғыр

тамсылары менəн шаярып үткəн бəхетле көндəрен һағынған ул. Күҙҙəренəн һағышлы

əсе йəштəр аҡҡан.

Бына ни өсөн һуған əсе була икəн.

[LXXXIII] ҺЫЛЫУ ҠЫҘ АЙҺЫЛЫУ

Борон-борон заманда, һайыҫҡан — һалдат, өйрəк үрəтник булғанда, йəшəгəн, ти,

əбей менəн бабай. Уларҙың Айһылыу исемле бик матур ҡыҙҙары булған.

Бер көндө Айһылыу дуҫ ҡыҙҙары менəн урманға елəк йыйырға киткəн. Ул, елəк

йыя-йыя, иптəштəренəн айырылып киткəнен һиҙмəй ҙə ҡалған.

Ə был урманда Мəскəй əбей йəшəгəн, ти. Ул, урманда йəшəгəн яңғыҙ кешелəрҙе

аҙаштырып, сихыры менəн үҙенең өйөнə килергə мəжбүр иткəн.

Урманда ҡайтыр юлды эҙлəп йөрөй торғас, ҡараңғы төшкəн. Айһылыу кеҫəһендə

шырпыһы барлығын иҫенə төшөрөп, ҡабыҙып ҡараған, тнк ут ҡабынмаған. Сөнки

Мəскəй əбей уны һүндерə икəн.

Айһылыу бик ныҡ арыған, ашағыһы килеп киткəн. Яҡында ғына торған алма

ағасын күреп, алма өҙөргə ынтылһа, Мəскəй əбей уны ҡабаҡҡа əйлəндерə.

Ҡыҙыҡайҙың убырлы ҡарсыҡҡа бик ныҡ асыуы килгəн. Ул, сəмлəнеп, барыбер һиңə

262

бирешмəйем тип, ҡабаҡтың бер түбəһен уйып алған да уның эсен таҙартып, тиҙ генə

ҡоро сыбыҡҡа ут төртөп һалған. Уны яурынына ҡуйған да юлды яҡтыртып ары киткəн.

Бына бер заман Айһылыу Мəскəй əбейҙең өйөнə лə килеп еткəн. Ə Мəскəй əбей,

уны күргəс, ике башлы дейеү тип уйлап, ҡурҡып йығылған һəм йөрəге ярылып үлгəн.

Айһылыу Мəскəй əбейҙə тотҡонда торған бөтə кешелəрҙе лə иреккə сығарған.

Улар ҡыҙыҡайға ҡайтыр юлды күрһəткəндəр. Əбей менəн бабай, Айһылыуҙы күреп,

бик шатланғандар. Уларҙың ҡыҙҙары матур ғына түгел, батыр ҙа булып сыҡҡан.

[LXXXIV] ӨК)

Бер ваҡыт Өкө, алыҫ-алыҫҡа тип осоп китеп барғанда, Күгəрсенде осрата.

— Ҡайҙа бараһың? — тип һораған Күгəрсен.

— Көньяҡҡа.

—Ни өсөн? Бында ла бик һəйбəт бит, — Күгəрсен Өкөнөң яуабына бик ныҡ

аптыраған.

—Бында минең тауышым береһенə лə оҡшамай, — тигəн Өкө. — Шуға күрə

көньяҡҡа осорға булдым əле бына.

—Əгəр һин тауышыңды үҙгəртə алһаң, бөтəһе лə һəйбəт булыр.Ə юҡ икəн —

һине көньяҡта ла береһе лə яратмаясаҡ,— тигəн Күгəрсен.

Шунан Өкө Күгəрсендең һүҙен тыңлап,тыуған төйəгендə ҡалған. Ул, көндөҙ

йоҡлап, төнөн генə уянып йəшəй башлаған. Төндə күпме ҡысҡырһа ла, уға береһе лə

бер һүҙ ҙə əйтмəй икəн.

[LXXXV] ҠУЯН МЕНƏН ТЕРПЕ

Борон-борон заманда йəшəгəн, ти, бер Ҡуян. Терпе уның күршеһе икəн. Бер көндө

Ҡуян күршеһен ҡунаҡҡа саҡырған. Терпе бик телəп ҡунаҡҡа барған, ти. Ҡуян уны

бик һəйбəт һыйлаған. Улар һөйлəшеп ултырғанда, кемдер шаҡ та шоҡ килə икəң.

263

Терпе тəҙрəгə күҙ һалған.

—Был — Төлкө, — ти. — Ул беҙҙе ҡурҡытырға килгəн дə баһа! — тип ҡалтырана

икəн Ҡуян.

Терпе Ҡуянды йəшергəн дə ишек асҡан, ти. Үҙе тиҙ генə ултырғысҡа менеп ятҡан.

Төлкө «йылп» итеп инеп, ултырғыска ултырған. Терпенең энəлəре ултырышына

ҡаҙалғас, ул артына ла ҡарамай, өйҙəн сығып ҡасҡаи, ти.

[LXXXVI] ХƏЙЛƏКƏР Т)ЛКӨ

Борон-борон заманда йəшəгəн, ти, бер хəйлəкəр Төлкө. Ул ныҡ алдаҡсы булған,

һəр йəнлекте төп башына ултыртып ҡына йөрөгəн.

Бер ваҡыт ул ит ашап ултырған Бүрегə тап була. Төлкө Бүре янына килə лə нисек

булһа ла уны алдарға тырыша.

Бына ул һүҙ башлай: «Эй, Бүре, йəнем, мин юлда килгəндə бик матур һəм һимеҙ

кəзəне осраттым. Уның артынан эй ҡыуҙым, эй ҡыуҙым, тик тота ғына алманым, һин

бик етеҙ һəм шəп йүгерəһең, ə мин арыным. Бар əле һин уны тотоп ҡара».

Бүре, шул һүҙҙе ишетеү менəн, итен ташлап, кəзəне тоторға йүгерə. Ул бик күп

юлдар үтə, лəкин кəзəне осрата алмай. Ахыры, арып, кире борола. Ул əйлəнеп

килгəндə, Төлкө итте алып киткəн була инде...

[LXXXVII] ҠАРАГҮҘ

Кескəй генə бесəй балаһы Ҡарагүҙ, ғəҙəттəгесə, йөрөп керергə уйланы. Тышҡа

сыҡҡайны, ғəжəплəнеүҙəн аптырап ҡалды: бөтə донъя ап-аҡ, əйтерһең дə, шəкəргə

күмелгəн. «О-о, — тип уйланы Ҡарагүҙ, — ни ҡəҙəр күп шəкəр!» Кешелəрҙең был

тиклем күп байлыҡты күрмəй ҙə үтеүе уны бик аптыратты. «Был кешелəр мəҙəк тə

инде, — тип уйланы бесəй. — Ни хəтлем күп шəкəр, ə иғтибар итеүсе юҡ». Ул. ҡарҙы

ялап ҡарарға уйланы. Лəкин был ни хəл, тəмле лə түгел, ə үҙе йоп-йомшаҡ. Ул да

түгел, өҫтəн был йомшаҡ бөртөктəр ҡойола башланы.

264

Ҡарагүҙ башын күтəреп ҡараһа, һауа улар менəн тулған да баһа! Улар бит

ҡойолмай, оса түгелме һуң? Ҡара, Ҡарагүҙ менəн шаярырға телəйҙəрме икəн? Бесəй

балаһы йомшаҡ, еңел ҡар бөртөктəре артынан йүгерə башланы. Уларҙы тəпəйҙəре

менəн тотоп ҡараны. Əммə етеҙ ҡар бөртөктəре унан ҡасты, тотторманы, тотторғандары

ла, шунда уҡ тəпəйендə иреп юҡҡа сыҡты.

Бик күңелле булды Ҡарагүҙгə яңы дуҫтары менəн уйнау. Хатта айырылғыһы ла

килмəне. Əммə арығанлыҡ үҙенекен итте, иртəгə улар менəн уйнарға сығырға булып,

өйөнə йүнəлде. Төшөндə лə Ҡарагүҙ яңы дуҫтарын күрҙе.

[LXXXVIII] ТЕЙЕНДƏР НИҢƏ АҒАС БАШЫНДА ЙƏШƏЙ

Борон-борон заманда йəшəгəн, ти, ҡара урманда Матурҡай исемле тейен. Уның

ҡойроғо төлкөнөкөлəй оҙон, ҡолаҡтарында тырпайып торған суҡтар булған, ти.

Матурҡай ерҙə йөрөргə яратҡан, сөнки уның дуҫтары ерҙə йəшəгəн. Берҙəн-бер көндө

ҡапыл уның ҡаршыһына Бүре килеп сыҡҡан. Дуҫтары ҡасып бөткəндəр.

Матурҡайҙың Энəбай тигəн дуҫы булған. Энəбай атаһына: «Атай, Матурҡайҙы

ҡотҡар, ул бүре ҡулында», — тигəн. Ə был ваҡытта бүре: «Хəҙер мин һине бешереп

ашайым, ə ашар алдынан йоҡлап алам», — тип, Матурҡайҙы бəйлəп ҡуйған. Энəбайҙың

атаһы килеп еткəндə бүре əле йоҡлай ине, ти.

Энəбайҙың атаһы сысҡандарҙы саҡырған да былай тигəн: «Əгəр ҙə епте кимереп

өҙмəһəгеҙ, бөтəгеҙҙе лə ашайым». Сысҡандар епте өҙгəндəр. Энəбайҙың атаһы

Матурҡайға: «Һин ағас башында ғына йөрө», — тигəн. Матурҡай: «Ə мин ашарға нисек

табайым», — тип һораған. Энəбайҙың атаһы, Бүре булмағанда ғына тешеп алырһың,

тигəн һəм, йомарланып, Бүрегə ташланған. Бүрегə энə сəнселгəс тə берəй һунарсы

атты, тип уйлаған һəм ҡасып киткəн. Шул көндəн алып тейендəр ағас башында

йəшəй, ти.

265

[LXXXIX] НИ ӨСӨН ЯРЛЫ БАЙЛЫҠТАН ҠАСҠАН

Борон-борон заманда йəшəгəн, ти, фəҡир генə бер кеше. Уның шул тиклем

байыҡҡыһы килгəн икəн. Бер саҡ быларҙа бер мосафир ҡунырға туҡтаған. Юлсы

ярлының телəген белгəс, үҙе менəн бергə алып киткəн. Эй барғандар, ти, былар, эй

барғандар, ти. Бер саҡ бейек ҡапҡалы, əкиəттəге кеүек матур йорт янына килеп

сыҡҡандар.

— Был йорт бөгөндəн башлап һинеке буласаҡ, — тигəн дə мосафир юҡҡа сыҡҡан.

Ярлы ышанырға ла, ышанмаҫҡа ла белмəй икəн. Өйгə ингəн дə əйлəнеп сыҡҡыһыҙ

байлыҡты иҫе китеп ҡарап йерөй башлаған. Бөтə ерҙə йомшаҡ келəмдəр йəйелгəн,

гəлсəр шəмдəлдəр эленгəн, һауыттары алтын да көмөш, ти. Шулай йөрөй торғас, иң

төптəге бүлмəгə барып еткəн. Хужаһы шунда икəн. Тик ул йөрөй алмай, ҡаты

ауырыуға һабышҡан. Ат еткəн ергə ат, хат еткəн ергə хат ебəреп: «Кем дə кем миңə

сəлəмəтлек бирə, шуға бөтə байлығымды бүлəк итəм», — тип хəбəр таратҡан. Ярлы

тəүге кеше булып килгəн, ти.

Бай шул тиклем һөйөнгəн. Ярҙамсылары шунда уҡ торғоҙоп ултыртып,

урынынан төшөрə лə башлаған, ти. Тик ярлы, эштең ниҙə икəнен аңлап алғас, тиҙ-тиҙ

генə артҡа сигенгəн дə, ншеккə еткəс, йəн-фарман сығып ҡасҡан, ти. Ниңə ҡасты икəн

ул? Һеҙ нисек уйлайһығыҙ?

[XC] НИ ӨСӨН ГӨЛЙЕМЕШ СƏНСКЕЛЕ

Борон-борон заманда үҫкəн, ти, Гелйемеш тигəн бер сəскə. Ул шундай матур,

наҙлы булған. Һəр береһенең баҡсаһында тиерлек үҫкəн ул. Бөтəһе лə уны яратҡан,

наҙлап үҫтергəн. Тик бер генə кеше — батша ғына уны яратмаған. Ул уның

матурлығына шундай көнлəшкəн, шундай күрə алмаған наҙлы Гөлйемеште.

Берҙəн-бер көндө батша бөтəһенең баҡсаһындағы гөлйемештəрҙе сабырға ҡушҡан,

был үҫемлектең береһендə лə, бер ҡайҙа ла үҫмəүен, доңъя йөҙөнəн бөтөнлəй

266

бөтеүен телəгəн һəм уны иҫкə алыуҙы тыйған.

Бер заман батшаның ҡуштандары ошо изге ағастарҙы ҡырырға, ҡороторға

тотонғандар. Эй ҡырғандар, эй ҡырғандар, ти! Тик бер бабай ғына Гөлйемеште

һаҡлап ҡала алған Ул наҙлы сəскəнең һабаҡтарына сəнскəктəр, энəлəр йəбештергəн

булған, береһе лə Гөлйемеште өҙə алмаған. Уға ҡарап башҡалар ҙа сəнскəктəр

ҡуйырға булған. Шулай итеп гөлйемештəр яңы нан аяҡҡа баҫа, тамыр йəйеп тарала

башлаған. Ə инде батша ҡуштандары бик-бик телəп тə бөтөрə алмағас, был эшкə ҡул

һелтəп ҡайтып киткəндəр. Бына ошо көндəрҙəн һуң инде гөлйемеш сəнскеле булып

үҫə башлаған.

Хəҙер ул үҙенə яуызлыҡ эшлəргə телəгəн йəн эйəһен бер генə сəнсеп ала. Үҙенə

ҡояштан нур менəн көс, ғəйрəт йыя. Сəнскелəр ошо көстө һаҡлай. Кем түҙемле, кем

уңған — емештəрҙе йыя. Үҙенə көс-дəрт ала. Гөлйемеш емештəренең етмеш төрлө

дауаһы бар икəн.

[XCI] АЙҺЫЛЫУ

Борон-борон заманда йəшəгəн,ти,əбей менəн бабай.Уларҙың төҫкə бик матур

Айһылыу исемле ҡыҙҙары булған. Ул бик егəрле, сигеүгə оҫта ҡыҙ икəн.

Берҙəн-бер көндө əбей донъя ҡуйған. Бабай кайғырған-ҡайғырған да яңынан

өйлəнгəн. Айһылыуҙың үгəй əсəһенең дə Əсмəбикə исемле ҡыҙы булған. Лəкин ул бик

йыуан, ҡомһоҙ ялҡау икəн. Айһылыу уның янында тағы ла матурыраҡ, ə Əсмəбикə,

киреһенсə, йəмһеҙерəк күренгəн. Быны күреп, Айһылыуҙың үгəй əсəһе бик енлəнə

торған булған, үҙ ҡыҙын өрмəгəн урынға ултыртмаған, ə Айһылыуҙы көнө-төнө

эшлəткəп, уның матур сигеүле кейемен тартып алып Əсмəбикəгə биргəн. Айһылыу

əсəһенəн ҡалған туҙып бөткəн күлдəк кейеп йөрөгəн.

Бер ваҡыт кис, эштəн арыған Айһылыу, үҙе лə һиҙмəҫтəн, күнəген ҡоҙоҡҡа төшөрөп

ебəргəн. Ул, үгəй əсəһенең йоҡларға ла өйгə индермəйəсəген белеп, илай башлаған. Шул

267

ваҡыт Айһылыу ҡоҙоҡта айҙың шəүлəһен күреп ҡалған. Ай ҙа Айһылыуҙың ҡайғырып

ултырыуын күрə лə: «Илама, һылыу, мин һине үҙемдə йəшерəм. Мəңге бергə

йəшəрбеҙ», — ти, һəм ергə бер нурын төшөрə. Айһылыу шул нур буйлап айға

күтəрелə.

Лəкин айҙа ла ул Ерҙе һағына икəн. Шуға күрə Айһылыу һəр төн һайын тыуған

Уралын күҙəтə, ти.

Бына шул əкиəтем. Ышанһағыҙ, бик мəслихəт, ышанмаһағыҙ, сығып ҡарағыҙ. Ана,

əле лə ул көйəнтəһен иңбашына һалып, һыңар күнəген элеп, беҙгə ҡарап тора.

[XCII] НИ ӨСӨН КӨҘҘƏН ҺУҢ ҠЫШ БУЛА

Борон-борон заманда ике ҡыҙ — Аҡбикə менəн Төҫлебикə йəшəгəн, ти. Төҫлөбикə

эшкə уңған, алсаҡ йөҙлө, һылыу ҡыҙ булған. Төрлө-төрлө сағыу төҫтəрҙе яратҡан ул.

Кейенгəндə лə сағыу төҫтəрҙе һайлаған. Зəңгəр күлдəк, йəшел яулыҡ, һары башмаҡтар

кейеп йөрөгəн, ти. Тик ниңəлер аҡ төҫтө оҡшатып етмəгəн, ə Аҡбикə, киреһенсə, сағыу

төҫтө яратмаған. Үҙе ак төҫтө яратһа л'а, күңеле аҡ булмаған уның, етмəһə, эшкə лə

ялҡауыраҡ, ти.

Теҫлөбикəнең йөрөгəн ерендə йыл миҙгелдəре сағыу төҫкə əйлəнгəн. Яҙ зəңгəр, йəй

йəшел, кеҙ алтын һары булған, ти, Ə Аҡбикə инде шул матурлыҡтан көнлəшкəн, шул

зəнгəр сəскəлəргə, йəшел үлəндəргə, һары япраҡтарға ҡулы тейһə, улар аҡ булып

ҡалған. Уның тағы ла асыуы килгəн. Асыуы килгəс, һыуыҡ булған, ти. Һəм ул бөтə

нəмəне аҡ төҫкə əйлəидерергə уйлаған. Лəкин уның ялҡаулығы ғына ҡамасаулаған, ти.

Ул ялҡауланып ятҡансы, Төҫлөбикə бөтə нəмəне тағы ла сағыу төҫкə əйлəндергəн.

Аҙағыраҡ Аҡбикə тағы ла Төслебикəнең эшен юҡҡа сығарған. Улар ғүмер буйы

шулай йəшəгəндəр, ти. Шунлыҡтан ҡыш, унан һуң — яҙ, яҙҙан һуң—йəй, йəйҙəн

һуң—көҙ, көҙҙəн һуң ҡыш булган, ти.

Аҡбикəнең уңған саҡтары ла була икəн. Ул ҡыштың октябрҙең уртаһынан

268

башланып марттың аҙағына тиклем булыуы менəн аңлатыла.

[XCIII] НИ ӨСӨН ҠƏНƏФЕР СƏСКƏЛƏРЕ ҠЫҘЫЛ

Борон-борон заманда йəшəгəи, ти, əбей менəн бабай. Уларҙың берҙəн-бер Аҡйондоҙ

исемле ҡыҙҙары булған. Улар шулай бəхетле генə итеп донъя көтөп ятҡандар, ти.

Аҡйондоҙ һылыуҙарҙан-һылыу булып үҫеп буйға еткəн. Бабай менəн əбей Аҡйондоҙҙо

бай кешегə кейəүгə бирергə хыялланғандар. Ə ҡыҙҙары ауылда бер ярлы ғына егет

менəн яратышып йөрөгəн булған.

Бер көндө Аҡйондоҙҙо ауылдағы иң бай һəм көнсөл, уҫал, һаран Ғосман байҙың улы

Төлкөбай һоратып килə. Ҡыҙҙы илатып кейəүгə сығырға ризалаталар. Лəкин төндə

яратҡан егете Аҡъегет килə. Ул үҙенең Аҡйондоҙҙо өҙөлөп яратыуын һəм унһыҙ йəшəй

алмауын аңлата, ҡыҙҙы ауылды ташлап, ҡасып китергə өндəй. Аҡйондоҙ əсə-атаһынан

бик-бик ҡурҡһа ла, һөйгəне меиəн китергə риза була.

Иртəнсəк Төлкөбай Аҡъегет менəн Аҡйондоҙҙоң ҡасып киткəнен ишеткəс, асыуынан

ни эшлəргə лə белмəгəн. Ул ярҙамсыларын алып, ике ғашиҡты баҫтырырға сығып

китə. Ҡыҙ менəн егетте күрше ауылдан тотоп алалар. Төлкөбай уларҙы яланға

алып сығып язалап үлтермəксе була.

Аҡъегетте биш урындан сəнсеп үлтерəлəр. Аҡйондоҙҙо бер үҙен үлгəн һөйгəне

янында ҡалдырып ҡайтып китəлəр.

Аҡйондоҙ ҡайғыһынан илай-илай ҙа үҙенə бысаҡ ҡаҙай һəм һөйгəне өҫтөнə ҡолай.

Уларҙың ҡандары ҡойолған урынға ҡəнофер сəскəлəре шытып сыға Һəм оҙаҡламай

ҡыпҡыҙыл булып сəскə ата.

Хəҙер ҙə шулай ҡыҙыл булып сəскə атып ултыралар, ти. Ə уға тиклем ҡəнəфер

сəскəлəре тик ап-аҡ булғандар, ти.

269

[XCIV] НИ ӨСӨН ТЕРΠЕ ЭНƏЛЕ

Борон-борон заманда йəшəгəн, ти, бер Терпе. Ул хəҙер һеҙ күргəн кеүек түгел, ə

энəһеҙ булған. Ул көнө буйы бөтə ваҡытын эшкə, уйынға бүлгəн, ти. Ул саҡта əле

төлкө, ҡарға, башҡа ҡоштар һəм тейен бик татыу, бер-береһенə теймəй бергə

йəшəгəндəр.

Шулай бер ваҡыт, Терпе ҡарағай аҫтында күлəгəлə ятып, һауалағы ҡоштарҙың

тыныс, шат йəшəүҙəренə ҡыуанып шаярыуҙарын күҙəткəн. Күҙəтеп ята торғас, бер

ваҡыт, ҡарағай янына килеп еткəндəр һəм уның энəлəрен ҡойоп уйнай башлағандар.

Ҡарағай энəлəре терпенең өҫтөнə ҡойолған. Йөҙ түбəн ятҡанға күрə, энəлəр уның

арҡаһын ҡаплап алған, һəм был энəлəр уның арҡаһында мəңгегə тороп ҡалған.

Шул ваҡыттан алып төлкө терпенəн көнлəшеп, уны һыуға төшөрөп, энəле тунын

һалдырып алмаҡ була икəн. Тунды хəйлə ҡороп та, башҡа төрлө юлдар менəн дə ала

алмағас, төлкөнөң ҡоштар менəн дə, терпе менəн дə дуҫлығы бөткəн, ти.

[XCV] НИ ӨСӨН БАЛ ҠОРТО КЕШЕНЕ САҒА

Борон-борон заманда Кеше менəн Бал ҡорто күп сəскəле ҡиң болондарҙа

бергəлəшеп бал йыйғандар. Кеше бал килтергəн, Бал ҡорто ҡышҡылыҡҡа һаҡларлыҡ

итеп кəрəҙҙəргə тултырған. Тик бер ваҡыт икəүһе лə бер үк төрлө эштəн ялҡҡан һəм

эштəре менəн алмашырға булғандар. Шунан башлап Бал ҡорто бал килтергəн, Кеше

кəрəҙгə ҡойған. Кеше тиҙ эшлəгəн, тик эштең сифаты түбəн булған, ə Бал ҡорто балды

килтереп өлгөртмəгəн. Шул саҡ кеше үҙенə күп итеп бал алып ҡалған, шуны Бал

ҡорто һиҙгəн һəм улар асыуланышҡандар. Шунан һуң бергə эшлəмəҫ булғандар. Ə

бал Ҡорто, Кеше килеп балды алып китмəһен тип, энə йөрөтə башлаған. Кеше килеп

һелтəнə башлаһа, энəһе менəн сəнсеп ала торған булған. Шулай итеп уның семетеп

сағыуына Кеше үҙе ғəйепле.

270

[XCVI] НИ ӨСӨН СЫСҠАН БЕСƏЙҘƏН ҠУРҠА

Борон-борон заманда бер əбей менəн бабай йəшəгəн, ти. Уларҙың Бесəй менəн

Сысҡаны булған. Улар əбей менəн бабайға өй эштəрендə, өй алдарында, ара-тирəлəге

эштəрҙə ярҙам иткəн. Ҡыш еткəс, бесəй менəн сысҡан урманға утынға барырға

булғандар, ти. Урманға килеп еткəс, Бесəй балтаны алып, ағас ҡырҡа башлаған. Хəле

бөткəс, Сысҡанға балтаһын биргəн. Шул ваҡытта Сысҡан ағасты ҡырҡам тип,

Бесəйҙең аяғына тейҙергəн, ти. Бесəй асыуланып, аяғының ауыртыуына сыҙамай,

Сысҡанға ташлана, ти. Сысҡан саҡ-саҡ ҡасып ҡотолған, өйгə ҡасҡан. Бесəй ҡайтып етə

алмай, аңын юғалтып, юлда ятып ҡалған, ə Сысҡан был турала əбей менəн бабайға бер

һүҙ ҙə əйтмəгəн, ти. Кис булған, тик Бесəй һаман юҡ, ти. Əбей менəн бабай

борсолғандар, Сысҡандан һорашҡандар, ə Сысҡан: «Ул ағасты үҙем генə ҡырҡам тип

ҡалды», — тигəн. Бабай түҙмəйенсə Бесəйҙе эҙлəргə сығып киткəн. Урманға бара

торған юл менəн китеп барһа, ыңғырашҡан тауыш ишетеп ҡалған, ти. Ул тауыш яғына

ҡарай барған. Барһа, ни күҙе менəн күрһен, Бесəй ята, ти. Уны саҡ үлемдəн

ҡотҡарып ҡалғандар. Бесəй йүнəлə башлағас, əбей менəн бабай ни булғанын

һорашып белешкəндəр. Белгəс, Сысҡанды шунда уҡ өйҙəн ҡыуа башлағандар, ти.

Сысҡан иҙəн аҫтына ҡасҡан, ул шунда йəшəй башлаған Ҡурҡышынан иҙəн аҫтынан

сыҡмай, ти. Ə Бесəй һаман да Сысҡандан үсемде алам тип йөрөй икəн. Бына ни өсөн

сысҡан бесəйҙəн ҡурҡа.

[XCVII] АҠ СƏСКƏЛƏР

Борон-борон заманда Урал тауҙары итəгендə бəлəкəй генə бер ауылда, икəүҙəн-

икəү генə əбей менəн бабай ғүмер иткəн. Улар Дəүлəтбай исемле байға бил бөгөп,

тамаҡ аҫрағандар. Тора-бара улар бер ҡыҙлы ла булғандар. Ҡыҙҙарына Аҡсəскə тип

исем биргəндəр.

Аҡсəскə һылыу ҡыҙ булып үҫеп еткəн, уның ҡулынан килмəгəн эш булмаған,

271

бəйлəйем тиһə, бəйлəмен, сигеүен дə, тегеүен дə күҙҙең яуын алырлыҡ итеп эшлəп

ҡуйған. Əбей менəн бабай ҡыҙҙарының уңғанлығына, сибəрлегенə ҡыуанып, һөйөнөп

бөтə алмағандар. Аҡсəскə бына ун һигеҙ йəшкə еткəн. Инде билкəйҙəрен һығылдырып

кейəнтəлəп шишмəгə һыуға йөрөгəн. Шишмə буйында шундай матур тəбиғəт булған.

Ҡайындар сəскəлəр шишмə тирəлəй үҫкəндəр, уны һаҡлап торғандар. Бер һыуға

барғанында Аҡсəскə шишмə буйында ярлы егет Аҙнағолдо осратҡан. Аҙнағол

Аҡсəскəне күптəн һөйгəн, лəкин үҙенең мехəббəтен, һөйөүен белдерергə ҡыйыулығы

етмəй йөрөгəн икəн. Ə əле шишмə буйында, Аҡсəскəне осратҡас, һөйөүен əйтеп биргəн.

Аҡсəскə Аҙнағолдоң һəр бер һүҙен иғтибар менəн тыңлаған һəм күңеленəн ҡабул иткəн.

Ике йəш ғашиҡ шишмə буйында осрашырға һүҙ ҡуйышҡан.

Ошо ауылдағы ҡомһоҙ, яуыз Дəүлəтбай, зəғиф улы Ғаязға Аҡсəскəне алып бирергə

уйлаған. Яусы ебəргəн, лəкии Аҡсəскə уларҙы кире ҡаҡҡан.

Аҡсəскə Аҙнағол менəн осрашыр сəғəттəрен ҙур өмөттəр, түҙемһеҙлек менəн көтөп

алған. Бына осрашыр сəғəт тə килеп еткəн. Аҡсəскəнең кескенə йөрəге атылып

сығырҙай булып типкəн. Аҙнағол күренгəн. Күктə йондоҙҙар бейешеп, уларға ем-ем

килеп оялсан ғына күҙ ҡыҫҡан, ай йылмайып ҡараған, əкрен генə иҫкəн елгə аҡ

ҡайындар бейегəн, ə шишмə сылтыр-сылтыр йырын йырлаған. Лəкин был гүзəл

тəбиғəттең сихри сəғəтен боҙоп, аҡ ҡайындар артында, ике ғашиҡ йəнде Ғаяз

һағалаған. Аҡсəскə Аҙнағолоноң ҡосағына сумған мəлендə Ғаяз, көнлəшеү сигенə етеп,

Аҙнағолға хəнйəр ҡаҙаған. Аҙнағол Аҡсəскəгə: «Ташлама мине, йəнем. Һин бит минең

бергенəм», — тигəн һəм йəн биргəн. Аҡсəскə «Аҙнағолом үлгəс, миңə лə көн юҡ»

тигəн һəм үҙенə егеттең арҡаһындағы хəнйəрҙе тартып алып ҡаҙаған да Аҙнағол еҫтөнə

ауған.

Аҡсəскə менəн Аҙнағолдоң ҡəберендə күкрəп аҡ сəскəлəр, ə ҡəберҙəрен уратып

ике аҡ ҡайын бергə ҡушылып, һыйынышып ҡына үҫеп сыҡҡан. Ошонан һуң инде ер

йөҙөндə аҡ сəскəлəр барлыҡҡа килгəн.

272

[XCVIII] АЙЫУ МЕНƏН БАБАЙ

Борон-борон заманда йəшəгəн, ти, бер бабай. Көндəрҙəн бер көндө ул урманға атын

эҙлəргə сығып киткəн. Урман буйлап китеп барһа, бабайҙың ҡаршыһына ҙур бер

Айыу килеп сыҡҡан, ти. Уны күргəс тə, бабай ҡурҡышынан һушы китеп, тəгəрəгəн. Ə

Айыу аҡыллы булған. Ул бабайға теймəгəн. Эргəһенə генə барып ултырған да

эшлəпəһен алып уйната башлаған. Матур булған бабайҙың эшлəпəһе.

Бына бер мəл бабай һушына килгəн.

— Эшлəпəмде бир инде, — тип һораған ул.

— Һин, бабай, миңə бер мискə бал алып кил инде. Эшлəпəңде былай ғына

биргем килмəй, миңə лə бик оҡшаны баш кейемең. — Шулай тигəн тайыш табан.

Бабай өйөнə ҡайтып киткəн. Ҡайтыу менəн баш вата башлаған. Эшлəпə лə йəл, ул

балды ла ҡайҙан тапмаҡ кəрəк. Ул ваҡытта баҙарҙа əлегелəй бал һатып тороусылар

булмаған, хəйер, бабайҙың аҡсаһы ла юҡ икəн, ти. Ə шулай ҙа зирəк ҡарт булған

ул. Кире урманға киткəн. Ағас башынан солоҡ эҙлəй башлаған. Тапҡан бит тəки.

Бер солоҡтан күп итеп бал алған. Аҙаҡ уны теге эшлəпəһен алған айыуға илтеп

биргəн. Айыу баллы, бабай киренəн эшлəпəле булып ҡайтып кнткəн, ти. Урмандан

ҡайтышлай, атын да табып алған əле бабай. Бик һөйөнгəн, ти. Ни өсөн тигəндə, тайыш

табан менəн ул бер-береһенə зыян килтермəгəндəр бит, бер аҙ мəрəкəлəшеп кенə

алғандар.

Ошо урында əкиəтем ары китте, мин бире ҡалдым. Бабай атын туғарҙы, мин

ҡарап торҙом.

[XCIX] МӨХƏББƏТ

Борон-борон заманда, күп йылдар артылышында булған, ти, бер гүзəл ер.

Ағастар, ҡуйы урман булып, ҡояшты ҡаплар бейеклеккə еткəндəр. Мəғрүр ҡаялары

күкрəк киреп, был ожмах утрауын һалҡын елдəрҙəн, əсе бурандарҙан һаҡлаған.

273

Шишмəлəре шундай саф, таҙа булған, ə тəме, шифаһы үлер сиккə етəр кешене лə

аяҡҡа баҫтырған. Яландарҙа береһенəн-береһе матурыраҡ, алһыуыраҡ хуш еҫле гөлдəр

үҫкəн. Сəскəнəн сəскəгə хуш еҫле бал йыйып бал ҡорттары осҡан. Был матурлыҡҡа

һоҡланып көнө-төнө һандуғас һайраған.

Ошо ерҙə бер егет йəшəгəн. Үҙе уңған, төҫкə сибəр, буйға һомғол, көслө икəн. Бейек

тау баштарына менеп, бөркөттəрҙең осоуын күҙəткəн, күкрəк тултырып йырлаған. Уҡ-

һабағын тотоп урман-яландарҙы гиҙгəн, һунарсылыҡ иткəн. Хəлдəн тайып сарсағанда

ятып шишмəлəрҙəн һыу эскəн.

Лəкин ни генə эшлəһə лə, нимəгə тотонһа ла күңеле болоҡһоп тик торған, ниҙер

етмəгəн, уны күңеле ҡайҙалыр саҡырған, өмөтлəндергəн. Ул ошо мөғжизəне эҙлəп бар

ерҙе ҡыҙырған, тик тыуған еренəн алыҫайғандан-алыҫая барған. һəм түҙмəгəн егет.

Бер көн хəлдəн тайғас, күккə ҡарап мөрəжəғəт иткəн: «Эй, Ер əсəм! Тыңласы минең

һүҙемде, ярҙам итсе?! Хəлем бик һəйбəттəн түгел. Көндəн-көн һарғаямын, кибəмен. Бар

сер йомғағын йыйған билдəһеҙ ҡошто таба алмайым. Кем ул? Нимə булды минең

менəн?»

«Эй балам, балам! Мөхəббəтһеҙ кеше йəшəмəй тигəндəре дөрөҫ икəн. Ниндəй генə

йəн эйəһе булһа ла, парлы булырға тейеш. Ана ҡоштарға ғына ҡара, нисек күңелле

һайрай. Ə һин бер үҙең, яныңда бер кем юҡ — шуға ауыр. Ярҙам итəм мин һиңə,

улым. Үҙемдең баламды—ҡыҙымды бирəм. Тик шартымды ғына тыңла: бер ҡасан да

уға ауыр һүҙ əйтмə, ауыр ваҡыттарҙа ла ҡул күтəрмə. Сөнки ул — илаһи зат. һине

яратыр, бəхет бирер өсөн тыуған. Усаҡ йылыһын да һаҡлаусы, килəсəгеңде дауам

иттереп йəм биреүсе лə ул буласаҡ. Күп нəмə һинəн торасаҡ. Йəберлəмə, ишеттеңме,

һəр саҡ ихтирам ит!»

Ошо һүҙҙəрҙе əйткəн дə Ҡояш-əсə ергə алтын уҡтарын йүнəлткəн. Егет был тиклем дə

яҡтылыҡҡа күҙен йомған. Бер ни тиклем ваҡыттан һуң күҙен асып ҡарай ҙа хайран

274

ҡала. Алдында тал сыбығындай зифа буйлы, оҙон ҡара сəсле, ҡарлуғас осошон

хəтерлəткəн ҡашлы, бешкəн муйыл теҫөндəге ҡара күҙле һылыу ҡыҙ баҫып тора.

Тыйнаҡ ҡына йылмая ла: «Һаумы, егет кеше! Мин һинең хəлəл ефетең булам! Ауыр

саҡтарҙа ярҙам итеүсе, бейеклектəргə этəреүсе, яҡшы эштəргə өндəүсе мин

булырмын», — ти ул.

Ə егет ҡыҙға ҡарап, күҙен дə ала алмай тора, ти. Ҡараңғы төндəрҙə йондоҙҙар

киңлегендə эҙлəгəн, ялан-ҡырҙарҙа тапмаған, һунар ваҡытында атмаған мөғжизəнең ошо

икəнен аңлаған. Һəм шул көндəн башлап Егет менəн Ҡыҙ бик бəхетле, татыу йəшəй

башлағандар. Үҙҙəре кеүек уңған, тырыш, матур балалар үҫтергəндəр.

— Оҡшанымы əкиəт? — өлəсəйем яратҡан һорауын биреп тə ҡуйҙы.

[C] АЛТЫНАЙ МЕНƏН АҠЙОНДОҘ

Борон-борон заманда күктə ай ҙа йөҙмəгəн, йондоҙҙар ҙа емелдəмəгəн, ти. Төндəр бик

ҡараңғы, ҡурҡыныс булған. Шулай ҙа кешелəр бик яҡшы ғына йəшəгəн, ти.

Бер саҡ ил өҫтөнə бəлə килгəн — күплəп балалар үлə башлаған, ти. Бер йыл эсендə

ер йөҙөндə бер бала ла ҡалмаған. Кешелəр бик ныҡ ҡайғырған, ни эшлəргə лə

белмəгəн. Шулай, оҙаҡ ҡына ваҡыттан һуң, бер ир менəн ҡатындың игеҙəк ҡыҙҙары

тыуған. Уларға бөтə ил шатланған. Алтынай менəн Аҡйондоҙ тип исем дə ҡушҡандар,

бик яратҡандар. Улар ай үҫəһен көн үҫеп, йыл үҫəһен ай үҫеп матур булып буйға

еткəндəр. Ҡыҙҙарға ете йəш тулғанда, теге ир менəн ҡатындың улдары тыуған.

Шунда ата-əсəһе лə, кешелəр ҙə ҡыҙҙарҙы яратмай башлағандар. Ни тиһəң дə малай

тыуыуҙы өҫтөнөрəк күргəндəр ул заманда. Хатта Алтынай менон Аҡйондоҙҙо бөтенлəй

онотҡандар. Ə ата-əсəлəре өйҙəренəн ҡыуып уҡ сығарған.

Ҡыҙҙар ни эшлəргə лə, ҡайҙа барырға ла белмəгəндəр, ти. Шунда күктəге Ҡояш

телгə килгəн:

—Килегеҙ минең яныма, мин һеҙҙе төнгө эшкə үҙемдең урыныма ҡалдырам, —

275

тигəн ул.

Ҡыҙҙар бик шатланған. Һөйөнөстəн һылыу йөҙҙəре айҙай балҡып, күҙҙəре йондоҙҙай

янып киткəн, ти. Тора-бара Алтынай — айға, ə Аҡйондоҙ йондоҙҙарға əйлəнгəн, ти.

Əле беҙ күргəн ай, йондоҙҙар шул ике ҡыҙҙан барлыҡҡа килгəн, ти.

[CI] КӨҘҺЫЛЫУ МЕНƏН ЙƏЙҺЫЛЫУ

Бер көндө Йəйһылыу менəн Көҙһылыу осрашҡан, ти. Йəй-һылыу моңһоу ғына, ти. Ə

Көҙһылыу күңелле, ти.

Көҙһылыу Йəйһылыуҙың моңһоу икəнен күргəс:

—Йəйһылыу, һинең ни эшлəп күңелең юҡ? — тип һорай.

—Эй, Көҙһылыу, Көҙһылыу, хəҙер был илдəргə баш булдың. Ə миңə икенсе илдəргə

китергə кəрəк. Минең был ерҙəрҙəн киткем килмəй. Хəҙер һинең килеүеңə бөтəһе лə шат, ə

мине оноттолар.

—Əй Йəйһылыу, Йəйһылыу, ҡайғырма инде. Һин дə берəй ҡасан кире был яҡтарға

ҡайтырһың əле. Йə, ярай, миңə үҙемдең эшемде үтəр кəрəк.

—Ярай инде, Көҙһылыу, һау булып тор!

Көҙһылыу шулай тип үҙенең эшен эшлəргə китте, тн. Ə Йəйһылыу икенсе яҡтарға

осоп киткəн, ти.

[CII] КӨҘҺЫЛЫУ (I)

Борон-борон заманда йəшəгəн, ти, əбей менəн бабай. Булған, ти, уларҙың улы. Улының

исеме булған, ти, Батыр. Батыр ҙур булғас, доңъя күрергə сығып киткəн. Ул бер аҡланға

барып сыҡҡан. Аҡлан уртаһында, сəскəлəр араһында, бик тə матур ҡыҙ ултыра, ти. Ҡашы

сөм-ҡара, һыҙылып ҡына киткəн, ти. Батыр уға ғашиҡ булған. Ҡыҙ янына килə лə былай

ти: «Исемең нисек, һылыу ҡыҙ?» «Минең исемем Көҙһылыу. Үҙеңдеке нисек?» — ти икəн

276

ҡыҙ. «Минең исемем Батыр. Һин бында ни эшлəйһең?» — тигəн. «Мин бында сəскəлəрҙе

һанайым, мин сəскəлəр араһында үҫтем. Мин һəр бер сəскəнең исемен белəм, улар менəн

һөйлəшəм», — тип яуап биргəн ҡыҙ. «Ə ниңə һиңə Көҙһылыу тип исем ҡушҡандар?» —

тип һорай Батыр. «Сөнки бер ваҡыт минең йоҡом килə, сəскəлəр ҡойола. Сəскəлəрҙе

һағынып, һарғайып йоҡоға таламын», — тигəн. Батыр ҡыҙҙы өйөнə алып ҡайтып

киткəн. Батыр Көҙһылыуға өйлəнгəн. Көҙ үткəс, Көҙһылыу һарғайып йоҡоға талған.

Ире уның əйткəн һүҙҙəрен онотҡан булған. Батыр бик ҡайғырған, ти. Йəй үткəс,

Көҙһылыу уянған, беренсе йылға ҡарағанда ла матурыраҡ булған ти.

[CIII] КӨҘҺЫЛЫУ (II)

Борон-борон заманда, йəшəгəн, ти, бер əбей менəн бер бабай. Уларҙың бер ҙə

балалары булмаған, ти. Шулай йəшəй торғас, бабай үлеп киткəн, ə əбей бер үҙе тороп

ҡалған. Əбей балаһы булмағанға бик ҡайғырған.

Бер ваҡыт əбей төш күргəн. Төшөндə бер һандуғас килеп ҡунған да əбейгə былай

тигəн: «Əбей, һинең бер балаң булыр. Был ҡыҙ бала һылыуҙарҙың һылыуы буласаҡ. Ə

һин уға, əбей, Көҙһылыу тип исем ҡушырһың», — тигəн дə осоп киткəн.

Əбей иртəн торһа, уның эргəһендə бəлəкəс кенə, һылыу ғына ҡыҙ ята. Əбей

шатлығынан ҡыҙҙы күтəреп алып, «Көҙһылыу» тип əйтеп бейергə керешеп китə.

Шулай итеп Көҙһылыу көн, төн, сəғəт һайын үҫə лə үҫə. Бер аҙ ваҡыт үткəс,

Көҙһылыу матур ҡыҙ булып үҫеп етə.

Бер ваҡыт, матур итеп тормош ҡороп ятҡанда, буран, ел-дауыл сығып китə, ə

Көҙһылыу шунда ҡоҙоҡтан һыу алып торған була. Көҙһылыу һыу алып инеп китəм генə

тигəндə, ел-дауыл уны күтəреп осороп алып китə. Көҙһылыу: «Əсəй, əсəй! » —тип

ҡысҡырып ҡарай, лəкин əсəһе ишетмəгəн.

Шулай Көҙһылыу йыраҡҡа осоп китə. Көҙһылыуҙы ел-дауыл əллə ниндəй

277

батшалыҡҡа алып киткəн булған.

Хəҙер Көҙһылыу йыл да ҡулына алтын балдаҡ тағып ҡайтып йөрөй икəн.

Ҡайтҡанда балдағын сисə, ə киткəндə балдағын кейə, ти.

278

DİZİN

279

10

126 40

561, 562, 562, 562, 562, 565, 565, 566, 570, 572

abaw Korku, heyecan, şaşkınlık bildiren ünlem. a. 641

abın- Takılmak, dolanmak. a.-ıp 1412

abri Sihir yapmak için söylenen uydurma söz. a. +babri kakri şakri 1636, 1644

aġa Büyük erkek kardeş, ağabey. a.+ları 113, 116, 124, 127, 128,

131, 133, 135, 136 aġaqay Ağabeycik, (sevgili)ağabey.

a. 805 aġas Ağaç.

a. 77, 211, 681, 951, 952, 954, 1062, 1063, 1097, 1120, 1234, 1236, 1281, 1282, 1391, 1391, 1403, 1404, 1508, 1564, 1678, 1738, 1803, 1866, 2002, 2005, 2005, 2192, 2202, 2206, 2319, 2373

a.+ın 2137 a.+qa 1416, 1753, 1797, 1861,

2000, 2004 a.+ta 1801 a.+tan 5, 16, 1416, 1797, 1861,

2004 a.+tar 161, 667, 1799, 2380 a.+tarźa 154, 2120 a.+tarźı 2230 a.+tarźıñ 710 a.+tı 77, 1151, 2073, 2320, 2324 a.+tıñ 1281

aġay Bkz.(aġaqay) a. 370, 846, 1210, 1213, 1296, 1401,

1406, 1424, 1981, 2025 aġıwla- Avlamak, yakalamak.

a.-p 1382 aġıź- Akmak, akıtmak.

a.-hañ 154 ah Korku, heyecan, şaşırma bildiren

ünlem. a. +zar 622

ax Korku, heyecan şaşırma bildiren ünlem. a. 659

axırı Son, sonra, sonrasında. a. 1139, 1315, 2176 a.hı 192, 647, 677

ajdaha Ejderha. a. 1722, 1889, 1892, 1893, 1896 a.+ġa 1902, 1905 a.+nı 1729 a.+nıñ 1722, 1728, 1901

aq Ak, beyaz. a. 78, 83, 84, 313, 770, 772, 1240, 1297, 1307,

1398, 1535, 1765, 1793, 1836, 1856, 1858, 1865, 1947, 2262, 2263, 2264, 2267, 2268, 2332, 2351, 2352, 2357, 2357, 2358

a. +(ap aq) 1292, 1760, 1948, 2180, 2293 aq- Akmak.

a.-a(aġa) 666, 1648, 2047 a.-ıp(aġıp) bar- Akmak. 603 a.-ıp(aġıp) kit- Akmak. 545 a.-ıp(aġıp) sıq- Akmak. 595 a.-ıp(aġıp) yat- Akadurmak. 161 a.-ıwźan(aġıwźan) 1639 a.-qan 260, 263, 268, 284, 543, 2125 a.-qan (hıwźar aq-) 1160

aqay- Parlamak. a.-a (küźe aqay-) 134 a.-ıp 1006

aqbikä Kişi ismi. a. 2260, 2263, 2266, 2270 a.+neñ 2273

aqbuźat Aklı bozlu donu olan at, at ismi. a. 1044, 1058 a. +bul- Akbuzat olmak. 1053 a.+ı 1672 a.+ına 1669 a.+qa 1058 a.+tıñ 1059

aqeget Kişi ismi. a. 2282, 2285 a.te 2288

aqıl Akıl. a. +bir- Akıl vermek. 427 a.+ġa 661 a.+ġa ultır- Uslu durmak. 1859

aqıllı Akıllı. a. 1665, 2363 a. +(aqıllınan aqıllı) Çok akıllı, akıllı mı akıllı.

291

280

a.+nan aqıllı 290 aqır- Bağırmak, feryat etmek.

a.-a 1098, 1102, 1102, 1937, 2049 a.-źı 1212

aqqoş Kuğu, perde ayaklılardan, yaban ve evcil türleri bulunan, çok uzun ve kıvrık boyunlu, geniş gagalı, geniş kanatlı bir su kuşu. a. 80

aqlan Orman, ağaçlık arasındaki alan. a. 674, 2055, 2055, 2443 a.+da 309, 1228, 1661, 1670, 2008,

2066, 2118 a.+dı 697 a.+ġa 311, 656, 694, 855, 2443

aqlı Beyazlı, beyaz renkli. a. 1846

aqsa Akçe, para. a. 126, 1048 a.+hı 2372 a.+mdı 2048

aqsäskä Ak çiçek, papatya. a. 2335, 2336, 2338, 2341, 2344,

2347, 2348, 2353, 2355, 2357 a.+gä 2354 a.+ne 2342, 2343, 2346 a.+neñ 2349

aqyondoź Akyıldız, kişi ismi. a. 2276, 2277, 2283, 2290, 2414,

2420, 2428 a.+źo 2278, 2280, 2282, 2288, 2423 a.+źoñ 2285

al Ön, önce, ilk. a. 562 a.+da 84, 333, 586, 586, 1721 a.+dan 1007, 1667, 1822, 1932 a.+dan kit- Önden gitmek, öne

geçmek. 231 a.+darın 2058 a.+darında 2317 a.+dı 772 a.+dına 2069 a.+ġa 865, 1399, 1721

al- 1. Bir şeyi eliyle veya başka bir şeyle tutarak bulunduğu yerden ayırmak. a. 562, 1760 a.-a 552, 2239 a.-a (tabıp al-) 417 a.-a almay tor- Alamamak. 2409

a.-dıġıź 1224 a.-dım 55, 403 a.-ġan 74, 147, 206, 292, 362, 367, 1805, 2070,

2373, 2374 a.-ġan kit- Almak, götürmek. 938 a.-ġandır 555 a.-ha 25, 25, 1995, 1995 a.-ıp 95, 106, 179, 221, 257, 516, 677, 986,

1043, 1308, 1554, 1580, 1646, 1704, 1777, 1896, 2176, 2319, 2356, 2364, 2368, 2462, 2466

a.-ıp bir- Alıvermek. 179, 214 a.-ıp hal- Almak.190, 1181 a.-ıp kil-Getirmek. 894, 1051, 1453, 1457,

1837, 1939, 1945, 1951 a.-ıp qayt- Alıp dönmek, götürmek. 189, 212,

315, 423, 446, 447, 614, 1108, 1240, 1270, 1526, 1532, 1547, 1784, 1979, 2029

a.-ıp qaytıp kit- Alıp dönmek, götürmek. 1565 a.-ıp sıq- Alıp gitmek. 2287 a.-ıp tor- Aladurmak. 2466 a.-ırġa bul- Alacak olmak. 969, 2078 a.-ırġa kit- Almaya gitmek. 69 a.-ırhıñ 62, 66, 2204 a.-maġan 1808 a.-maq bul- Alacak olmak. 2303 a.-maqsı bul- Alacak olmak, alıcı olmak. 920 a.-sı 1482 2.Satın almak. a.-a 315 a.-am 1091 a.-dıġıź 1592 a.-ġan 1294, 1563 a.-ıp barıp hal- Almak, alıp getirmek. 211 a.-ıp bir- Alıvermek. 1927, 2346 a.-ırġa 1094, 1848, 1249 a.-ırġa (hatıp al-) 1049 3.Bir şeyi yanında bulundurmak. a.-am 1513 a.-alar 1919 a.-ġan 1446 a.-haġıźsı 1918 a.-ıp 41, 1135, 1741, 2286, 2450 a.-ıp (hüź al-) 586 a.-ıp bar- Getirmek. 168, 234, 255, 256, 296,

319, 588, 1470, 1480, 1608, 1708, 1932 a.-ıp kil- Getirmek. 1207 a.-ıp kit- Götürmek. 11, 102, 103, 297, 353,

983, 1198, 1269 1309, 13751471, 1681, 1703, 1831, 1891, 2112, 2313 2210, 2467

281

a.-ıp kitkän bul- Götürecek olmak. 2468

a.-ıp qal- Almak. 2311 a.-ıp qas- Kaçmak, alıp götürmek.

335 a.-ıp qayt- Almak, alıp dönmek.

1497 a.-ırġa 1757 a.-ıwźı 2229 4.Ele geçirmek, fethetmek, sahip

olmak. a.-a 191 a.-a (kire al-) 1110 a.-ġan 683, 896, 897, 1307, 1484,

1540 a.-ıp 2248 a.-ıp (atıp al-) 562 a.-ıp (totop al-) 1051 a.-ıp bir- Alıvermek. 148 a.-ırġa 147 5.(-p) zarf fiil eki almış fiillerle

birlikte kullanılan yardımcı fiil. a.-a 106, 413 a.-a (huġıp al-) 663 a.-a (sänsep al-) 2237 a.-a (totop al-) 60, 178, 1269 a.-a (tulqınlanıp al-) 979 a.-alar (tabıp al-) 1549 a.-alar (totop al-) 2287 a.-am (yoqlap al-) 2199 a.-ayım (horap al-) 685 a.-ayım (sıġıp al-) 1186 a.-ayım (totop al-) 1210 a.-ayıq (ütkärep al-) 692 a.-dı (saqırtıp al-) 990 a.-dı (taġıp al-) 1298 a.-ġan 201 a.-ġan (bıwıp al-) 2061 a.-ġan (bulıp al-) 1103 a.-ġan (eläkterep al-) 937, 941,

1081, 1433 a.-ġan (esep al-) 2099 a.-ġan (eşläp al-) 1226 a.-ġan (halıp al-) 1562 a.-ġan (kötöp al-) 2348 a.-ġan (öźöp al-) 1289 a.-ġan (qaplap al-) 2301 a.-ġan (qarap al-) 1804 a.-ġan (saqırıp al-) 389, 619 a.-ġan (sisep al-) 167

a.-ġan (tabıp al-) 90, 2375 a.-ġan (taġıp al-) 1303 a.-ġan (totop al-) 1364, 1573 a.-ġan (töröp al-) 2070 a.-ġan (uyıp al-) 2139 a.-ġas (añlap al-) 2220 a.-ġas (yalġap al-) 428 a.-ıp 200 a.-ıp (borop al-) 624 a.-ıp (kiŝep al-) 202, 203, 204 a.-ıp (öźöp alıp qal-) 85 a.-ıp (yıyıp al-) 1187 a.-ırġa (barıp al- bul-) 65 6.(-a(y)/-ä(y))zarf fiil eki almış fiillerle birlikte

kullanılıp olabilirlik, mümkünlük ifade eden yardımcı fiil.

a.-a al- alabilmek 2304 a.-a (kütärä al-) 132 a.-a tor- bul- alacak olmak 2314 a.-abıź (yäşäy al-) 987 a.-am (asa al-) 1376 a.-dım(al l l dım) (kürä al-) 1821 a.-ġan (haqlap qala al-) 2231 a.-ġan (taba al-) 1127 a.-hañ (birä al-) 179 a.-hañ (üźgärtä al-) 2154 a.-maġan 817 a.-maġan (aşay al-) 1290 a.-maġan (äytä al-) 628 a.-maġan (bötörä al-) 1004 a.-maġan (buldıra al-) 1329 a.-maġan (höyläy al-) 584 a.-maġan (kileşterä al-) 1484 a.-maġan (kürä al-) 296, 964, 2226 a.-maġan (öźä al-) 2233 a.-maġan (sıġa al-) 767 a.-maġan (taba al-) 1305, 1720 a.-maġandar (bötä al-) 2338 a.-maġandar (yeñä al-) 788, 1672, 1823 a.-maġanlıġına (tota al-) 809 a.-maġas (ala al-) 2304 a.-maġas (bötörä al-) 2235 a.-maġas (taba al-) 554, 1499 a.-maha (bora al-) 517 a.-maham (eşläy al-) 662 a.-manılar (öyränä al-) 739 a.-manım (tota al-) 2173 a.-maŝhıġıź (qotola al-) 1464 a.-maŝhıñ (qotola al-) 1942 a.-mawın (yäşäy al-) 2282

282

a.-may 158 a.-may (ala almay tor-) 2409 a.-may (aşay al-) 354 a.-may (äylänä al-) 1903 a.-may (baŝa al-) 1392 a.-may (bel-ä al-) 176 a.-may (hıya al-) 1015 a.-may (hikerä al-) 1069 a.-may (kitä al-) 1996 a.-may (osrata al-) 2176 a.-may (qarşı tor- al-) 617 a.-may (qaytıp yetä al-) 2322 a.-may (qıymılday al-) 1098 a.-may (sıġa al-) 939 a.-may (sıźay al-) 596 a.-may (taba al-) 593, 680 a.-may (taşlay al-) 1409 a.-may (tirehenä hıya al-) 1395 a.-may (tora al-) 1413 a.-may (töşä al-) 1078 a.-may (tuqtay al-) 992, 1070 a.-may (tüźä al-) 1669 a.-may (uyata al-) 1315 a.-may (yaray al-) 886 a.-may (yetä al-) 575 a.-may (yoqlay al-) 1074 a.-may (yoqonan tor- al-) 1315 a.-may (yottora al-) 573 a.-may (yöröy al-) 1785, 2216 a.-mayasaqbıź (kürä al-) 242 a.-maybıź (aşay al-) 1277 a.-mayım (sıźay al-) 542 a.-mayım (taba al-) 2395 a.-mayım (yırlay al-) 1066 a.-mayınsa (iŝenän sıġar- al-) 1174 a.-mayınsa (tüźä al-) 639, 1655 a.-mayınsa (yetä al-) 532 a.-mayźar (bötörä al-) 658 a.-mayźar (kitä al-) 348 a.-mayźar (kütärä al-) 133 a.-mayźar (qıbırlata al-) 740 a.-mayźar (tuya al-) 1706 7.İsimlerle birlikte deyim yapan

yardımcı fiil. a.-a (äbey al-) 1962 a.-a (küźźeñ yawın al-) 1362 a.-a (üs al-) 1526 a.-am (eşkä al-) 1039 a.-am (üsemde al-) 2330 a.-dım (qoton al-) 1397

a.-ıp (qulġa al-) 275 a.-ġan (hüź al-) 1764, 1767 a.-ġan (qarşı al-) 374, 1165 a.-ġan (tın al-) 1804 a.-ġan (yul al-) 596 a.-ġandar (kenä al-) 2377 a.-ġandar (yul al-) 608 a.-ıp 1428 a.-ıp (bergä al-) 1599 a.-ıp (irken tın al-) 1655 a.-ıp (küźzeñ yawın al-) 1707 a.-ıp (qoton al-) 502 a.-ıp (üs al-) 1261 a.-ırġa (üs al-) 1667 a.-ırġa (yazahın al-) 1516 a.-ırźay (küźźeñ yawın al-) 1697 a.-maqsı (üs al- bul-) 817 a.-maŝhıñ (ısqına al-) 1116

ala Ala, alaca. a. 1828, 1832, 1832, 1841, 1844

alabay Köpek ismi. a. 1766

alabuta Çer çöp. a. 395

alama Harap, viran. a. 68, 169

alamalıq Sahtekarlık. a.+qa 880

alay Öyle. a. 435

albırġat- Aşağılamak. a.-a 852

ald Ön, ön taraf, karşı. a.+a 2076 a.+ıma 1432 a.+ına 131, 823, 824, 1130, 1384, 1451, 1535,

2023, 2039 a.+ınan 298, 525, 618, 1533, 2198 a.+ında 967, 1398, 2404 a.+ında kil- Önüne gelmek. 623

alda- Aldatmak, kandırmak. a.-ġan 1195 a.-nıñ 1203 a.-rġa 2171

aldaqsı Yalancı. a. 1388 a. +bul- Yalancı olmak. 1196, 2168

aldan- Aldanmak. a.-ıp 1441

aldaş- Aldatmak, kandırmak.

283

a.-qan 1413, 1851 aldaşıw Aldatma, kandırma işi.

a. 1409 a.+ın 1428

aldır- Alma işini yaptırmak. a.-ġan 625

alhıwıraq Kırmızımsı. a. 2384

alhıź a. +yalhıź Yemeden içmeden. 530

alın- Almak, esinlenmek. a.-ġan 113, 1842

alınıw Alma işi. a. 921

alıp İtibaren. a. 1787, 1810, 1858, 1878, 1906,

1920, 2206, 2303 alırlıq Alıcı, alıcılık.

a.2337 alıŝ Uzak.

a. 348, 607, 629, 1776, 1853, 2148 a.+qa 1831, 2148 a.+tan 2096 a.+tarġa 1900

alıŝay- Uzaklaşmak. a.-a 2392 a.-ġandan 2392

alıŝlaş- Uzaklaşmak. a.-qan 1148

alış Savaş, kavga. a. 1654 a.+ta 130

alış- Savaşmak, vuruşmak. a.-a 1389 a.-qan 1672, 1672

alla Allah, Tanrı. a. +qewät bir- Allah kuvvet versin.

432, 434, 436 a.+m 597

allı Mahsus, özel. a. 2066

alma Elma. a. 2137, 2138

almaş- Değişmek, sırasıyla birbirinin yerini almak. a.-abıź 1253 a.-ırġa bul- 2309

almaştır- Değiştirmek, vazgeçmek. a.-ġan 1853 a.-ıp 614

almaŝlıq İmkansız. a. 608

alpan tolpan Ağır ağır sağa ve sola yalpalayarak yürümek, ayı gibi hımbıl hımbıl yürümek. a. 1083

alsaq Güleç. a. 2261

altı Altı, beşten bir fazla. a. 1430

altın Altın, sarı renkli değerli metal veya bundan yapılmış eşya. a. 57, 63, 65, 69, 71, 74, 98, 221, 225, 227,

1048, 1697, 1704, 1708, 1985, 2215, 2266, 2403, 2470

altınay Altınay, kişi ismi. a. 2414, 2419, 2423, 2428

altınsäs Altınsaç, kişi ismi. a.+te 135

altmış Altmış. a.+qa 533

ana İşte. a. 1020, 1189, 1246, 1850, 2257, 2397 a.(ana a a) 1119

anaw Şu işaret sıfatı. a. 371, 1052

anla- Anlamak. a.-y 1111

añhıź Aptalca, saçma. a. 574

añın Ul zamirinin ilgi hali. a. 2322

añla- Anlamak. a.-ġan 1805, 2410 a.-may 356 a.-p al- Anlayabilmek. 2220 a.-p tor- Anlamak. 876

añlat- Anlatmak. a.-a 440, 2282 a.-qandar 1621

añlatıl- Söylenmek, anlatılmak. a.-a 2274

ap-aq Bembeyaz. a. 1865, 1760, 1948, 2180, 2293, 1292

apa Abla, büyük kızkardeş. a.+ları 1267 a.+ların 1896

apay Ablacık, sevgili abla. a. 878, 1509

aptıra- Şaşmak afallamak. a.-ġan 356, 572, 1578, 1981, 2015, 2151

284

a.-ġandar 215, 867, 1600 a.-ġas 1457, 1537, 2019, 2037 a.-p 149, 734, 1590, 1625 a.-p kit- Şaşırmak. 312, 921, 1000,

1015 a.-p qal- Şaşırıp kalmak. 201, 696,

774, 822, 1108, 1112, 1343, 1551, 2180

a.-p qara- Şaşıp bakakalmak. 241 a.-rhıñ 1701 a.-y 125, 190, 1300, 1370, 1613 a.-yźar 1615

aptıraş- Birlikte şaşkınlığa düşmek. a.-ıp 274

aptırat- Şaşırtmak. a.-ıp 510 a.-tı 2182

ara Ara, mesafe. a. 1248 a. +tiräläge Ufak tefek, ıvır zıvır.

2317 a.+hına 68, 714, 1019, 1706 a.+hınan 280, 667, 1799, 1802 a.+hında 585, 1021, 1423, 1526,

1539, 2055, 2060, 2444, 2447 a.+hındaġı 1140 a.+la 853 a.+larında 2009 a.+nan 1420

aralaş Ara, orta. a. +(yoqo aralaş) 765

arba Araba. a.+ġa 1091, 1094, 1095, 1098 a.+lar 513

arı İleri, öte. a. 53, 173, 1281, 1789, 2378 a. +kit- Uzaklaşmak, ilerlemek.

2141 arı- Yorgun, bitkin düşmek.

a.-ġan 572, 715, 2137, 2250 a.-ġandar 2090 a.-ġas 1679 a.-nım 2096, 2174 a.-p 1267, 2086, 2176 a.-y 588, 593

arıġanlıq Yorgunluk, bitkinlik. a. 2190

arıq Bitkin, güçsüz, cılız. a. 1546

arıraq Daha uzak, ötede.

a. 1026 arıŝlan Aslan, kedigillerden, erkekleri yeleli, yırtıcı,

Afrika’da yaşayan, uzunluğu 160 cm., kuyruğu 70 cm. ve ucu püsküllü, çok koyu sarı renkli, güçlü bir memeli türü. a. 1103

arıw Yorulma işi. a. +talıw bel-Dur durak bilmemek, yorulmadan.

1915, 2086 arqa Sırt, vücudun arkası.

a.+hın 396, 2301 a.+hına 54 a.+hında 1476, 2302 a.+hındaġı 2356 a.+larına 1954

arqan Kalın ip, halat. a. 97, 1095 a.+ın 1776

arqısaq Yedi yıldızdan oluşan gökyüzündeki bir yıldız kümesi. a. 508, 508

art Art, arka. a.+ımdan 1359 a.+ına 673, 793, 959, 1427, 1535, 2165 a.+ınan 74, 84, 278, 532, 681, 908, 917, 958,

1014, 1214, 1331, 1333, 1471, 1505, 1589, 1590, 1709, 1926, 1954, 2113, 2121, 2173, 2187

a.+ınan (yıl artınan yıl üź-) 1159 a.+ında 633, 1680, 2352 a.+ındaġı 273, 1892 a.+qa 1007, 1688, 2220 a.+ta 1954, 2076

art- Artmak, çoğalmak. a.-a 546 a.-a töş- Artmak. 269 a.-ınsa 1659 a.-qandan 546

artaban İlerleyerek, geçerek. a. 545, 770

artıq Daha fazla, daha çok. a. 1954

artıl- Aşmak, geçmek. a.-ġan 96

artılış Önce, eski. a.+ında 2380

artlı Ardından, peşi sıra. a. 1886, 1909

arttır- Arttırmak, abartmak. a.-ıp 1816, 1816

285

aryaq Karşı taraf, öte taraf, öte yan. a.+ında(aryaġında) 1978

as Aç. a. 303, 772, 1085, 1086, 1680, 1940 a. +qal- Aç kalmak. 1785

as- 1.Açmak. a.-a 1268 a.-a al- Açabilmek. 1376 a.-ha 304, 921, 2122 a.-ıp 789, 992, 1319, 1483, 1986,

2404 a.-ıp (küź asıp küź yom-) 551 a.-ıp qal-Açmak, açıp kalmak. 207 a.-qan 1988, 2164 2.Bazı isimlerle kullanılarak birleşik fiil veya deyim oluşturur. a.-a (huġış as-) 616 a.-ıp (küź asıp küź yom-) 551

asıġış- Acıkmak, hep birlikte acıkmak. a.-ıp 768

asıq- Acıkmak. a.-a(asıġa) 589, 1077 a.-ıp(asıġıp) 322, 1492 a.-ıp(asıġıp) kit- Acıkmak. 1582 a.-qan 120, 769, 1129, 1178, 1465,

1983 a.-qanın 1109 a.-qas 1201

asıl- Açılmak. a.-ıp 1006 a.-ġan (tele asıl-) Dili açılmak. 363

asıw Öfke. a.+ı kil- Öfkelenmek. 701, 809,

1140, 2035, 2139, 2268, 2268 a.+ınan 1012, 1210, 1385, 2285 a.+źan 990 a.+źarın 1392

asıwlan- Öfkelenmek. a.-a 1514 a.-ġan 385, 1480, 1836 a.-ıp 875, 897, 1290, 2320

asıwlandır- Öfkelendirmek. a.-maŝ 1250

asıwlanış- Karşılıklı öfkelenmek, birbirine kızmak. a.-ıp 1823 a.-qandar 2312

asıwlı Öfkeli, kızgın. a. 527, 1004, 1005, 1373

aslıq Açlık.

a.+tan 1866, 1869 aŝ Alt, aşağı.

a.+qa töş- aşağı inmek 97 aŝıl Asil, soylu.

a. 617, 1820 aŝra- Beslemek, bakıp doyurmak.

a.-ġan 1545 a.-ġandar (tamaq aŝra-) 2335 a.-r 141

aŝt Alt, aşağı. a.+ı 957, 1012 a.+ı öŝkä kil- Alt üst olmak. 1011, 1572 a.+ına 97, 121, 277, 469, 1627, 2074, 2329 a.+ınan 1628, 2329 a.+ında 353, 995, 2298 a.+ında (bälä ayaq aŝtında) 1150 a.+ındaġı 358, 1144

aş Aş, yemek. a. 120 a. +beşer- Yemek pişirmek. 411 a. +bülmähe Yemek bölümü, mutfak. 1586 a.ı 1870 a.ıñ 1870 a.+tar 304

aş- Aşmak, yüksek, uzak veya geçilmesi güç bir yerin öte yanına geçmek. a.-a 333, 1427, 2073 a.-a sıq- Aşıp geçmek. 332 a.-manı 1688

aşa Vasıtasıyla, üzerinden, yoluyla. a. 172

aşa- Yemek yemek, aş yemek. a.-ġan 192, 1431, 1835 a.-ġas 416 a.-ġıhı 2137 a.-ġıź 1270, 1342 a.-haġıź 1382 a.-hañ 1337 a.-ma 1337 a.-maġanmın 1115 a.-mam 1440 a.-maq bul- Yiyecek olmak, yemek. 1087 a.-maŝqa bul- Yememek. 1088 a.-p 774, 1392, 1557, 1716, 1843, 2170 a.-p böt- Yiyip bitirmek. 355 a.-p quy- Yiyedurmak. 1212 a.-p sıq- Yemek 1875 a.-r 1345, 1702, 2019, 2198 a.-rbıź 1344 a.-rġa 175, 360, 930, 1715, 1888, 2203

286

a.-rġa bul- Yiyecek olmak. 1336, 1582

a.-rhıñ 1118, 1368 a.-rmın 1093 a.-rźay bul- Yemek, yiyecek olmak.

1341 a.-y 476, 492, 936, 1515, 1583,

1893 a.-y al- Yiyebilmek. 354, 1277,

1290 a.-y başla- Yemeye başlamak. 354 a.-yhıġıź 1273 a.-yhıñ 1188 a.-yım 1087, 1088, 1202, 1337,

1367, 1367, 1401, 2198, 2202 a.-yım(aşa a a yım) 1934 a.-yıq 123

aşar Yiyecek, yemek. a.+ına 1127, 1865 a.+ źarına 610

aşarlıq yiyecek, yemeklik a. 589

aşat- Aş, yemek yedirme işini yapmak. a.-a 447 a.-ırġa 1546 a.-qan 1565 a.-qanın 743

aşıq Çift tırnaklı hayvanların ön dizlerinde bulunan bir eklem kemiği. a. 57 a.+tı 63, 65, 69, 71, 74

aşıq- Acele etmek, paldır küldür gitmek. a.-ıp(aşıġıp) 1329, 1320, 1321,

1327 a.+ahıġıź(aşıġahıġıź) 1335

aşlıq 1.Buğday. a. 434 2.Yiyecek, yemeklik. a.+tarı 930 a.+tarına 1456

at At, binme, yük çekme ve taşıma gibi amaçlarla kullanılan memeli hayvan. a. 65, 66, 68, 70, 74, 125, 232, 369,

388, 388, 1034, 1179, 1772, 1782, 1786, 1787, 1787, 2216, 2216

a. +huġar- At sulamak. 60 a.+ın 2361, 2375, 2378

a.+ına 1727 a.+ıñdımı 61 a.+ımdı 62 a.+qa 347 a.+tar 68, 338, 1058 a.+tarınıñ 339 a.+tı 69, 233, 233 a.+tıñ 75, 75

at- 1.Atmak, bir şeyi herhangi bir yöne doğru fırlatmak.

a.-a 553, 2291 a.-ahı 2064 a.-ıp 1014, 2292 a.-ıp al- Atabilmek. 562 a.-ıp bär- Atıvermek 386 a.-maġan 2410 a.-qansı 509, 675 a.-qas 1897 a.-tı 2205 2.bazı imlerle birlikte açılmak ortaya çıkmak

anlamı verir a.-qan (yäşen at-) 1151 a.-tı (tañ at-) 1689

ata Baba, ata. a. 745 a. +äsä Ana baba. 116, 128, 136, 244, 278, 314,

613, 625, 737, 747, 1242, 1245, 2422, 2424 a. +inä Ana baba. 362 a.+hı 66, 148, 149, 337, 539, 553, 618, 1317,

1318, 1716, 1928, 2199, 2201, 2202, 2204 a.+hına 1315, 1926, 2197 a.+hınan 65, 1895 a.+hınan (äsä ata) 2283 a.+hınıñ 40 a.+ları 1239 a.+nıñ 496 a.+ñ 71

ata- 1.Adlandırmak, tanımlamak. a.-y 519 2.Birinin adına, onun için. a.p 671

atay Babacık, sevgili baba. a. 148, 151, 156, 214, 224, 1927, 2197

atıl- Vurulmak, çarpmak. a.-ıp 2349

atla- Zıplamak, hızlı hareket etmek. a.-ġan 1721 a.-hın 2108 a.-p 1450, 2071 a.-w 1269

287

a.-y 1206, 1722 a.-y tor- Atlayıp durmak. 1721

atlan- Ata binmek. a. 568 a.-a 568 a.-ıp 1669, 1727

aw 1.Köpeklerin çıkardığı ses. a. +(aw aw aw) 1175, 1175 a. +aw aw Hav hav hav. 1175 2.Ağ, tuzak. a.+ı 1643 a.+ına 1641 a.+ġa 1172 a. +hal- Tuzak,ağ kurmak. 1169 a.+źı 1169 a.+źan 1173 3.Av. a.+ġa 1258

aw- Yıkılmak, yere düşmek, aşağı düşmek. a.-ġan 835, 1151, 2356

awıl Köy. a. 584, 1232, 1888, 1889 a.+da 3, 88, 1829, 2279, 2333 a.+daġı 2280, 2346 a.+dan 629, 2287 a.+dı 2283 a.+ġa 324, 1662 a.+ına 108, 1729 a.+ındaġı 1724

awır 1.Ağır, tartıda çok çeken. a. 808, 812, 2.Güç, zor, çetin. a. 130, 141, 1413, 1915, 2398,

2399, 2399, 2407 awır- Hastalanmak, acı çekmek.

a.-ıp 1200, 1911 a.-ıp kit- 1322, 1327

awıray- Acımak, ağrımak. a.-ıp 766

awırayış- Ağırlaşmak, tartıda fazla çekmek. a.-ıp 739

awırıw Hastalık, illet. a. 1974 a.+ġa 1978, 2216

awırt- Acımak, ağrımak. a. 2049 a.-tı 1740

awırtıw Acı, ağrı.

a. 2049 a.+ına 2321

awıź Ağız. a. 177, 1325 a. +it- Yemek yemek. 979, 2084 a.+ı 331, 1006 a.+ın 207, 789, 992 a.+ına 791, 964, 1246, 1399 a.+ınan 179, 181

awna- Ağnamak, yere yatıp yuvarlanmak(hayvanlar için). a.-ġan 1243 a.-p yat- Ağnayıp durmak. 1063

ay 1.Dünyanın uydusu olan gök cismi, kamer. a. 547, 550, 551, 552, 555, 670, 673, 676, 676,

678, 678, 683, 702, 2252, 2350, 2415, 2429 a.+ġa 550, 575, 653, 674, 2254, 2428 a.+źa 555, 577, 2255 a.+źan 548, 554 a.+źarġa 578 a.+źıñ 2252 2.Yılın on iki bölümünden her biri. a. 114, 115, 612, 613, 2420, 2421, a.+źar 282, 961 3.Ey, hey anlamında seslenme ünlemi. 4.Birdenbire duyulan acı, ağrı, şaşırma, ürkme

ve sevinci anlatan ünlem. a. 192,

ayaq Ayak, bacakların bilekten aşağı kalan ve yere basan bölümü. a. 205, 469, 1144, 1353, 1448, 2074 a. +(bälä ayaq aŝtında) Bela ayağının

altındadır. 1150 a.+ı(ayaġı) 587 a.+ın(ayaġın) 830 a.+ına(ayaġına) 1254, 1565, 2320 a.+ınan(ayaġınan) (dürt ayaġınan dürt yaqqa

tayan-) Ayakta zor durmak. 75 a.+ınıñ(ayaġınıñ) 2320 a.+qa 2383 a.+qa baŝ- Ayağa kalkmak. 1985, 2234 a.+qa baŝtır- Ayağa kaldırmak. 1527 a.+qa baŝtır- bul- Ayağa kaldıracakmış. 985

ayawhıź Acımasız. a. 503

ayaź soğuk a. 112, 539, 1028, 1147 a. +tor- Soğumak, soğuk olmak. 972

aybatır Aybatur, kişi ismi a. 551

288

ayġır Aygır, damızlık erkek at. a.+ġa 1782 a.+źıñ 1781

ayhılıw Kişi ismi. a. 2127, 2129, 2130, 2134, 2137,

2142, 2144, 2241, 2242, 2246, 2249, 2250, 2251, 2253, 2255

a.+źı 2145, 2248 a.+źıñ 2245, 2247, 2252

ayırıl- Ayrılmak, ayırmak işine konu edinmek. a.-dım 2097 a.-ġıhı 2189 a.-ıp kit- Ayrılmak, bırakıp gitmek.

2131 ayırılış- Birlikte ayrılmak, birbirinden

ayrılmak. a.-a 282 a.-qandar 828

ayırım Ayrı, farklı, başka. a. 98

ayıw Ayı, beş parmaklı tabanlarına basarak yürüyen, iri gövdeli, memeli bir hayvan. a. 397, 802, 803, 805, 814, 829,

840, 845, 846, 852, 1060, 1061, 1070, 1073, 1075, 1076, 1080, 1081, 1082, 1085, 1086, 1087, 1087, 1091, 1095, 1098, 1102, 1103, 1389, 1392, 1393, 1396, 1396, 1399, 1401, 1404, 1412, 1424, 1451, 1933, 1933, 1936, 1937, 1954, 2360, 2362, 2363, 2374

a.+ġa 839, 845, 1427, 2374 a.+ı 1407, 1410 a.+ım 404 a.+źan 817 a.+źar 407 a.+źarźı 1938 a.+źı 819, 843, 1094, 1096, 1411,

1452, 1485, 1935, 1940 a.+źıñ 809, 823, 824, 827, 1099,

1394, 1397, 1399, 1407, 1410, 1415, 1415, 1420, 1423, 1426, 1427

ayla- Aylamak, bir aylık zaman geçirmek. a.-p 91

ayźay Ay gibi .

a. 2427 aź Az, çok karşıtı.

a. 256, 371, 545, 849, 862, 930, 1189, 1198, 1324, 1699, 2376, 2463

a.+ġa 717, 1336 a.+mı 546 a.+źan 176, 953, 1206

aźaġıraq Sonunda. a. 2270

aźaq Sonu, ucu, ayağı. a. 1182, 2373 a.+ına(äzaġına) 2274 a.+tan 17, 84, 1223 a.+tarında 1829

aźaplan- Üzülmek, dertlenmek. a.-ġanda 940

aźaş- Şaşırmak, yolunu kaybetmek. a.-ıp 274, 1662 a.-ırhıñ 916 a.-qan 2107 a.-qan quy- Şaşırıp kalmak. 2076 a.-qandar 2089 a.-tım 2096

aźaştır- Şaşırtmak. a.-ıp 2132

aźaştırıw Şaşırma işi. a.+ın 296

aźbar Ambar, kiler. a. 205

aźıq Yolluk yiyecek. a. 737, 741, 742, 743, 1443, 1492, 1797, 1861,

1863, 1872 a.+tarı 1868 a.+tarına 1456

aźım Adım. a. 1269

aźıraq Biraz, azıcık. a. 1554, 2078

aźna Hafta. a. 114, 318 a.+nan 1207, 1208

aźnaġol Kişi ismi. a. 2342, 2348, 2350, 2354, 2356 a.+do 2341 a.+doñ 2344, 2357 a.+ġa 2354 a.+om 2355 a.+onoñ 2353

ä Bağlaç.

289

ä. 9, 39, 42, 138, 156, 161, 164, 205, 255, 255, 268, 281, 294, 300, 305, 384, 430, 522, 522, 522, 522, 527, 553, 561, 565, 576, 583, 595, 601, 678, 796, 814, 818, 822, 877, 886, 913, 959, 961, 980, 1026, 1033, 1037, 1040, 1052, 1055, 1058, 1068, 1126, 1136, 1161, 1168, 1169, 1170, 1186, 1192, 1194, 1196, 1208, 1211, 1212, 1215, 1217, 1235, 1244, 1250, 1257, 1280, 1286, 1306, 1309, 1330, 1352, 1369, 1385, 1389, 1449, 1451, 1454, 1467, 1498, 1500, 1557, 1570, 1575, 1576, 1578, 1581, 1584, 1586, 1590, 1598, 1609, 1624, 1630, 1635, 1638, 1645, 1656, 1695, 1698, 1762, 1775, 1777, 1794, 1795, 1799, 1832, 1832, 1852, 1861, 1863, 1867, 1871, 1875, 1878, 1882, 1891, 1901, 1903, 1910, 1954, 1984, 1985, 1986, 2004, 2010, 2020, 2033, 2132, 2142, 2154, 2174, 2182, 2183, 2198, 2198, 2203, 2234, 2246, 2248, 2263, 2266, 2279, 2292, 2295, 2311, 2312, 2322, 2324, 2330, 2343, 2351, 2357, 2363, 2372, 2382, 2397, 2409, 2424, 2428, 2431, 2435, 2436, 2440, 2448, 2456, 2459, 2465, 2471

äbekäy Ninecik sevgili nine. ä. 375, 394

äbey Nine, kocakarı, yaşlı kadın. ä. 8, 9, 16, 21, 24, 38, 45, 58, 63,

82, 84, 88, 111, 136, 140, 189, 190, 191, 192, 209, 209, 210, 211, 212, 215, 230, 246, 247, 248, 250, 252, 254, 257, 261, 268, 286, 290, 291, 291, 357, 357, 358, 374, 374, 375, 378, 380, 395, 397, 401, 410, 411, 415, 418, 421, 427, 429, 435, 440, 442, 501, 502, 510, 512, 530, 533, 610, 629, 929, 1045, 1049, 1052, 1055, 1183, 1184, 1231, 1231, 1478, 1482, 1483, 1487, 1487, 1489, 1545, 1546, 1546, 1559, 1658, 1659, 1662, 1663, 1664, 1666, 1693, 1712, 1714,

1723, 1730, 1734, 1774, 1786, 1788, 1881, 1886, 1908, 1910, 1911, 1913, 1923, 1953, 1956, 1959, 1961, 2128, 2132, 2135, 2142, 2145, 2242, 2244, 2276, 2278, 2316, 2317, 2322, 2323, 2327, 2334, 2337, 2442, 2455, 2456, 2456, 2458, 2459, 2459, 2461, 2461

ä. +(mäskäy äbey) 2138 ä. +al- 1962 ä.+e 431, 1565 ä.+en 437 ä.+eneñ 444 ä.+gä 50, 426, 435, 439, 445, 447, 533, 1048,

1485, 2458 ä.+ġä 359, 414 ä.+źä 383, 400 ä.+źä (mäskäy äbey) 2144 ä.+źär 430 ä.+źärgä 1955 ä.+źe 86, 267, 393, 396, 532, 1051, 1487 ä.+źeñ 90, 433, 628, 1185, 1481 ä.+źeñ (mäskäy äbey) 2142

äfände Efendi, sahip. ä. 1119 ä.(äfä äfände) 1936

ägär Eğer, şayet. ä. 94, 145, 152, 178, 377, 661, 840, 2154, 2201

äh Pişmanlık, öfke anlatan söz,ah. ä. 185

ähä Aha, işte. ä. 1168, 1195, 1202, 1215, 1280, 1682, 1934,

1942 äxirät Ahretlik, en yakın arkadaş.

ä.+e 818, 843 ä.+täre 636, 640, 644 ä.+täreñ 649 ä.+teñ 1968

äxmät Ahmet, kişi ismi. ä. 109, 114, 116, 119, 120, 125, 126, 129, 130,

133, 135 ä.+kä 116, 118, 125, 135 ä.+te 121, 123 ä.+teñ 124, 127

äxwäl Haller, içinde bulunulan durumlar. ä.+en (xäl äxwäl) 1147

äkiyät Masal. ä. 43, 52, 53, 1834, 2413 ä.+ebeź 138 ä.+em 576, 577, 1789, 2257, 2378 ä.+täge 2211

äkren Hafif, yavaş.

290

ä. 2351 äkrenlä- Zamanla, yavaş yavaş.

ä.-p 801 älbittä Elbette.

ä. 287, 825, 1255, 1805 äle Hala, henüz.

ä. 12, 25, 35, 42, 137, 152, 447, 515, 528, 544, 577, 598, 646, 683, 750, 750, 836, 837, 894, 950, 1020, 1067, 1067, 1117, 1118, 1134, 1189, 1195, 1260, 1317, 1318, 1391, 1434, 1439, 1489, 1538, 1551, 1554, 1557, 1592, 1701, 1750, 1757, 1770, 1770, 1781, 1788, 1834, 1927, 1995, 2025, 2073, 2073, 2153, 2174, 2199, 2257, 2296, 2343, 2375, 2429, 2437

älegeläy Şimdiki gibi. ä. 2371

ällä Daha, henüz. ä. 61, 253, 368, 548, 549, 579, 583,

700, 808, 812, 833, 1070, 1151, 1211, 1317, 1385, 1394, 1417, 1670, 1686, 2045, 2468

ämäl Yapılan iş, edim, fiil. ä. 1978

ämer Emir, buyruk. ä. +bir- Emir vermek, buyurmak.

132, 1462, 1905 ä.+em 1002

äminä Kişi ismi. ä. 303, 307 ä.+gä 302, 306 ä.+ne 294, 297, 298 ä.+neñ 295

ämmä Ama, fakat. ä. 277, 283, 286, 532, 552, 815,

1282, 1973, 2187, 2190 äpkil- Getirmek.

ä.-ep 363 äräm Heba, ziyan.

ä.+ bul- Heba olmak. 1622 ärlä- Azarlamak.

ä.-gändär 1838 ä.-mähen 738 ä.-y 418, 765, 2010

ärnew Sitem, kızgınlık. ä.+enä 542

ärsel- Yarıp geçmek, kabuğundan kurtarmak. ä.-gän 714

äsä Anne, ana. ä. 536, 596, 600, 1275, 1383, 1385, 1964, 1966,

2403 ä. +ata Ana baba. 2283 ä.+he 40, 117, 121, 366, 407, 537, 538, 540,

553, 919, 921, 1063, 1069, 1073, 1083, 1107, 1108, 1117, 1266, 1278, 1315, 1357, 1369, 1716, 1963, 2010, 2019, 2070, 2247, 2467

ä.+he (ata äsä) 314, 737, 2422 ä.+hen 546, 923, 1116 ä.+hen (ata äsä) 613, 625, 747, 1242, 1245 ä.+henä 1077, 1122, 1386, 1696 ä.+henä (ata äsä) 244, 278 ä.+henän 1242, 1966, 2249 ä.+henän (ata äsä) 116 ä.+heneñ 599, 917, 1361, 1370, 2245, 2251 ä.+läre 1585, 1587 ä.+läre (ata äsä) 136, 2424 ä.+lären (ata äsä) 128 ä.+m (yer äsä) 2393 ä.+yem 541 ä.+yemde 549 ä.+yemder 548 ä.+yemme 549 ä.+yeñdeñ 926

äsäkäy Annecik, sevgili anne. ä.+em 924

äsäy Annecik, sevgili anne. ä. 214, 385, 592, 633, 1277, 1355, 1358, 1366,

2016, 2018, 2467, 2467 ä.+źäre 914

äse Acı, tatlı olmayan. ä. 259, 287, 287, 2115, 2125, 2126, 2382 ä. +it- Acı duymak, acı içinde olmak. 1366 ä.+gä 285

äselek Acılık, acı tat. ä. 285

äsmäbikä Kişi ismi. ä. 2245, 2246 ä.+gä 2249

ätäs Horoz. ä. 1041, 2009, 2011, 2014, 2015, 2016, 2017,

2021, 2027, 2028, 2029, 2030, 2031, 2035, 2036

ä.+tän 2034 ä.+te 2029

ätäskäy Horozcuk. ä.+em 2024

291

äwen Uyku. ä. +baźarına kit- Uyumak, uykuya

dalmak. 540 äy Ey, ay.

ä. 42, 172, 172, 415, 418, 422, 557, 805, 817, 817, 920, 1305, 1305, 1589, 1589, 1619, 2437

äyber Nesne, şey. ä.+źäremde 1439 ä.+źären 1955

äylän- I.1.Dönmek, dönüşmek, çevrilmek. ä.-ä 1899 ä.-ä al- Dönüştürmek. 1903 ä.-ä quy- Dönüşmek. 1340 ä.-de 239 ä.-ep 1113, 1218, 1218, 1364, 1384,

1647, 1780, 1897, 1979, 2036, 2176, 2213

ä.-ep kit- Dönüp gitmek. 1199 ä.-ep qara- Dönüp bakmak. 66 ä.-ep qayt- Dönüp gitmek. 524 ä.-ep sıq- Dönüp gitmek. 1115 ä.-ewen 1602 ä.-gän 115, 235, 285, 311, 702,

1152, 1566, 1581, 1903, 1906, 2265, 2428

ä.-gänen 508 ä.-hä 509, 1385 ä.-hälär 1904 ä.-hen 1637, 1644 2.Gezip dolaşmak, oyalanmak. ä.-de 559

äylän- II.Eğlenmek, neşeli hoşça vakit geçirmek. ä.-gändär 1025, 1026

äyländer- Dönüştürmek, çevirmek. ä.-ä 2138 ä.-ep 1300, 1300, 1893, 1893 ä.-ep yebär- dönüştürüvermek

1199 ä.-ergä 2268 ä.-gän 1053, 2270

äyt- söylemek, konuşmak, demek ä. 782, 1091 ä.-ä 50, 103, 105, 178, 182, 187,

187, 415, 415, 671, 896, 1002, 1115, 1510, 1529, 1926, 1946, 2112

ä.-ä (räxmät äyt-) 1529, 2112

ä.-ä al- Söyleyebilmek. 628 ä.-äheñ (döröŝ äyt-) 1096 ä.-älär 744, 1587 ä.-ep 43, 302, 1004, 1437, 1639, 2462 ä.-ep (räxmät äyt-) 1673 ä.-ep bir- Söyleyivermek. 2343 ä.-eren 1804 ä.-ergä 712, 744 ä.-ergä bul- Söyleyecek olmak. 307 ä.-erheñ 81, 2180 ä.-hälär 649 ä.-häñ 1743 ä.-hen 1637 ä.-kän 116, 150, 155, 166, 230, 358, 543, 633,

893, 1316, 1740, 1873, 2403, 2451 ä.-kän (räxmät äyt) 906 ä.-kän (räxmättär äyt-) 359 ä.-kändär 1838, 1863 ä.-känen 40 ä.-käs 151, 839, 1724 ä.-mä 2399 ä.-mägän 166, 2323 ä.-mäy 538, 814, 2158 ä.-se 541 ä.-te 224, 561, 633, 1951 ä.-tem 187

äytel- Kendisine söylenmek. ä.-gän 1225

äytew Söyleme işi. ä.+e bul- 1184

äytter- Söyletmek, söyleme işini yaptırmak. ä.-ergä 229, 1698

äyźä Haydi, çabukluk için kullanılan ünlem. ä. 123, 137, 568, 692, 1197, 1213, 1253, 1757,

2028, 2094 ä.+geź 987

äź ä.+me 1728

äźäm Adam, kişi, insan. ä. 509, 520, 561, 1593

äźämi İnsanoğlu, kişi. ä. +zat İnsanoğlu. 99

äźer Hazır, şimdi, hemen. ä. 1443

äźerlä- Hazırlamak. ä.-gän 1165 ä.-gändär 1678, 1861 ä.-gändär (tabın äźerlä-) 975 ä.-mägän 1492 ä.-p 213, 1126

292

ä.-p bir- Hazırlayıvermek. 245 ä.-r 412 ä.-y tor- bul- Hazırlayadurmak. 411 a.-yźär 710

äźerlän- Hazırlanmak. ä.-ä 117 ä.-mäyheñ 1862

babaqay Babacık, sevgili baba. b. 806

babay Babacık, sevgili baba. b. 16, 18, 28, 38, 45, 58, 60, 63, 88,

89, 90, 111, 136, 140, 152, 155, 162, 163, 188, 188, 191, 209, 212, 215, 215, 219, 219, 223, 227, 230, 230, 233, 246, 261, 268, 286, 290, 291, 292, 319, 410, 410, 412, 416, 420, 420, 421, 423, 425, 427, 433, 436, 442, 443, 444, 449, 452, 453, 456, 457, 461, 465, 469, 473, 476, 477, 481, 485, 489, 493, 610, 789, 790, 793, 929, 1179, 1180, 1183, 1185, 1478, 1545, 1559, 1561, 1563, 1564, 1565, 1658, 1659, 1662, 1664, 1665, 1693, 1713, 1714, 1723, 1730, 1734, 1774, 1774, 1775, 1776, 1780, 1780, 1782, 1785, 1786, 1788, 1836, 1881, 1886, 1908, 1910, 1911, 1913, 1913, 1923, 1953, 1957, 1959, 1961, 1962, 2129, 2145, 2231, 2242, 2244, 2276, 2278, 2316, 2323, 2325, 2328, 2334, 2337, 2360, 2361, 2363, 2366, 2368, 2370, 2374, 2375, 2378, 2442, 2455, 2456

b.+ġa 425, 491, 494, 1663, 2317, 2322, 2364

b.+ına 212 b.+źan 788 b.+źar 63 b.+źı 411, 418, 789 b.+źıñ 227, 422, 440, 779, 792,

1546, 1835, 1930, 2362, 2365, 2372

babri Sihir için söylenen uydurma söz. b. +(abri babri kakri şakri) 1636,

1644 baġışla- Bağışlamak, hediye etmek.

b.-p 678, 2120 baha Bak işte.

b. +(baq aha) 2185 bahadir Bahadır, kahraman, batur.

b. 309 b.+źarsa 1450

baxır Zavallı. b. 591, 830, 908, 1426, 1852

baq Kurbağaların çıkardığı ses. b. 720, 720, 720, 723, 723, 723, 723

baq- Bakmak, bakışı bir şeyin üzerine çevirmek. b.-ha(baha) 1108 b.-hañ 2122

baqır- Bağırmak. b.-ıp 356

baqsa Bahçe. b.+hında 2224 b.+hındaġı 1743, 2227

baqtihäñ Meğer. b. 85, 1794

bal Bal, arının ürettiği tatlı sıvı. b. 154, 161, 1391, 1392, 1939, 2308, 2308,

2310, 2311, 2368, 2371, 2373, 2384 b. +qort arı 2384 b. +qorto arı 2306, 2307, 2308, 2310, 2311,

2312, 2312 b.+dı 2311, 2313, 2370

bala Çocuk, evlat, bala. b. 114, 209, 317, 585, 594, 599, 1746, 1750,

2015, 2418, 2459 b. +saġa Çoluk çocuk. 503, 512 b. +sıġar- Yavrulamak. 707 b.+hı 210, 496, 587, 588, 591, 1104, 1107,

1109, 1116, 1118, 1263, 1271, 1272, 1274, 1278, 1280, 1281, 1354, 1738, 1740, 1742, 1744, 1745, 2179, 2186, 2456

b.+hın 592, 593, 599, 1206, 1741 b.+hına 597 b.+hınan 593 b.+hınıñ 594 b.+lar 1529, 1601, 2412, 2417 b.+ları 89, 143, 1105, 1122, 1515, 1525, 1714,

1734, 1985, 2455 b.+larıbıź 1977 b.+larıbıźźı 986 b.+larımdı 145, 1212 b.+ların 510, 746, 981, 1105, 1279, 1514, 2069 b.+larına 1974 b.+larınıñ 1208 b.+larıñdı 1204 b.+larźı 1206 b.+m 2017, 2396, 2396

293

b.+mdı 1382, 2399 b.+nı 591 b.+ñ 2459

balaŝ Yaygı. b.+ta 438

baldaq Kaşsız yüzük, alyans. b. 145, 146, 156, 180, 190, 2470 b.+ın(baldaġın) 2470, 2471 b.+tı 147, 167, 171, 175, 177, 179,

181, 182, 184, 186, 191, 193 balıq Balık.

b. 188, 189, 190, 809, 845, 852, 1187

b.+ı(balıġı) 804 b.+qa 851 b.+tan 1179 b.+tar 1186, 1190 b.+tarźı 853, 1182, 1185, 1187 b.+tarźıñ 961 b.+tı 192 b.+tıñ 1022

ballı Ballı, balı olan. b. 2374

balqı- Parlama, parıldama. b.-p 2427

balta Balta. b. 417, 2051 b.+hın 77, 2319 b.+ların 1682 b.+nı 418, 2319

bar Var, yok karşıtı. b. 62, 315, 520, 526, 577, 804, 970,

1046, 1126, 1257, 1280, 1344, 1344, 1703, 1748, 1978, 2239, 2391, 2394

b.+ında 1766 b.+mı 26 b.+źır 1830 b. (bay) bar sözcüğünün peltekçe

söylenişi 404 bar- 1.Varmak, gitmek.

b. 252, 513, 1330, 1716, 2174 b.-a 118, 371, 1086, 1594, 1850,

2046 b.-a (belergä bar-) 1420 b.-a (küñelle bar-) 978 b.-a (tora bar-) 700 b.-a tor- Gidedurmak, gide gide. 75,

172, 247, 1502, 1523, 2022, 2325 b.-ahıñ 2149

b.-alar 182, 182, 1626, 1626 b.-am 950, 1682, 1981 b.-asaqmın 2016 b.-ayıq 1715, 1757 b.-ġan 89, 152, 246, 247, 437, 477, 845, 1467,

1574, 1983, 2161, 2392 b.-ġanda 429, 1281, 1748 b.-ġandar 172, 172, 1471, 1471, 1869, 2210,

2210 b.-ġandarın 1968 b.-ġanında 2341 b.-ġanmı 833 b.-ġas 424, 1324, 1728 b.-ha 60, 100, 142, 127, 1225, 1308, 1854,

2326, 2362 b.-halar 231, 1814 b.-hın 1634 b.-ıp 94, 105, 151, 212, 256, 315, 349, 427, 430,

436, 438, 447, 680, 747, 818, 837, 854, 895, 907, 1026, 1130, 1165, 1318, 1399 1554, 1600, 1608, 1640, 1643, 1716, 1738, 1835, 2364

b.-ıp (alıp bar-) 168 b.-ıp (alıp barıp hal-) 211 b.-ıp al- bul- Gidebilmek. 65 b.-ıp baŝ- Gidip karşısına dikilmek. 638 b.-ıp qara- Gidip bakmak, kontrol etmek. 1564 b.-ıp sıq- Ulaşmak. 2443 b.-ıp tap- Arayıp bulmak. 393 b.-ıp tor- Gidedurmak. 1824 b.-ıp töş- İnmek. 1346 b.-ıp yet- Ulaşmak. 73, 253, 316, 332, 388, 393,

574, 1120, 1595, 1627, 1678, 1697, 1984, 2215

b.-ırġa 65, 1579, 1967, 2425 b.-ırġa bul- 2318 b.-ırġa (yıyırġa bar- bul-) 41 b.-ırġa yıyın- Gitmek için toplanmak. 1264 b.-ırmın 1779 b.-maŝqa bul- 840 b.-may 1961 b.-may (oźaqqa bar-) 750 b.-mayım 1716, 1745 b.-źı 1012 2.(-p) zarf fiil eki alan fiillerle birlikte kullanıldığında süreklilik bildiren yardımcı fiil. b.- (alıp bar-) 1470 b.-a (batıp bar-) 1776 b.-a (kitep bar-) 369, 895, 1320 b.-a (qaytıp bar-) 379, 398

294

b.-a (osop kitep bar-) 80 b.-a (yırlap bar-) 379, 398 b.-a (yügerep bar-) 180 b.-abıź (kitep bar-) 1327 b.-ahıñ (kitep bar-) 1321, 1495 b.-alar (alıp bar-) 1708 b.-alar (kitep bar-) 1324, 1324,

1548 b.-am (kitep bar-) 1322, 2027,

1591 b.-ġan (buylap kit- bar-) 1288 b.-ġan (hünep bar-) 1684 b.-ġan (kitep bar-) 1288, 1288,

1292, 1391 b.-ġan (osop bar-) 1233 b.-ġan (qaytıp bar-) 1179 b.-ġan (qoyop bar-) 1182 b.-ġan (ütep kit- bar-) 607 b.-ġanda (kitep bar-) 451, 2148 b.-ġanda (sabıp bar-) 1398 b.-ġanda (tumırıp bötöp bar-) 82 b.-ġandar (alıp bar-) 234 b.-ha (buylap kit- bar-) 803 b.-ha (kitep bar-) 2326 b.-ıp (aġıp bar-) 603 b.-ıp (alıp bar-) 255, 256, 319, 588,

1480, 1932 b.-ıp (alıp barıp) 296 b.-ırġa (alıp bar-) 1608 b.-źı (kitep bar-) 689 3.-a/-e zarf fiil eki alan fiillerle

birlikte kullanıldığında kuvvetlendirme ve süreklilik bildiren yardımcı fiil.

b.-a tor- Gidedurmak. 96, 173 b.-a (huźıla bar-) 921 b.-a (oźata bar-) 281 b.-a (tora bar-) 1256, 2335 b.-a (tora bara) 2428 b.-alar (ülä bar-) 1975 b.-ġan (qaray bar-) 2326 b.-ġan (üŝä bar-) 112 b.-ġandar (sıġıp kit- bar-) 112

barıber Hepsi, aynı. b. 133, 823, 886, 1136, 1464, 2139

barıhı Hepsi, bütünü, tümü. b. 1851 b.+n 125, 426, 435, 439

barıw Varma, gelme işi. b.+źarına 1599

barıwsı Gidici, giden. b. 1000

barlıq 1.Zenginlik. b. 130, 1159 2.Bütün, tüm, olanca, hep. b.+ın(barlıġın) 116, 2135 b.+qa 555, 1833 3.Varlık, var olma durumu. b.+qa kil- Görünmek, ortaya çıkmak. 76, 1970,

2358, 2429 barmaq Parmak.

b.+ın(barmaġın) 1636, 1643 baŝ- 1.Basmak, ayağını vücudun ağırlığını verecek

şekilde bir şeyin üstüne koymak. b.-a 638 b.-a (ayaqqa baŝ-) 2234 b.-a al- Basabilmek. 1392 b.-ıp 333 b.-ıp bul- Basmak. 542 b.-ıp tor- Ayakta durmak. 922, 1119, 2406 b.-ıw 1829 b.-maġan 588 b.-qan 1565, 1818, 2023 b.-qan (ayaqqa baŝ-) 1985 b.-tı 542 2.Bastırmak, sıkıştırmak. b.-ıp 642, 699 3.Baskın yapmak, basmak. b.-ıp (yomşaq baŝ-) 667

baŝalqı Mütevazı. b. 637

baŝıl- Basılmak. b.-ha 1635

baŝıw Basmak işi. b.+źarı 1695

baŝtır- Kaplamak, örtme işini yaptırmak. b.-a 508, 797, 911, 1687 b.-a (ayaqqa baŝtır-) 1527 b.-a sıq- 909 b.-ġan 2383 b.-ıp 1306 b.-ırġa 2286 b.-ırġa (ayaqqa baŝtır- bul-) 985 b.-ırġa sıq- 347 b.-mawın 1800

baş 1. İnsan ve hayvanlarda beyin, göz, kulak, burun ağız gibi organları kapsayan vücudun üst veya önünde bulunan bölüm. b. 202, 506, 1099, 2369 b. +eyźer- Baş eğdirmek 1653

295

b. +vat- Kafa yormak, kafa patlatmak 663, 1537, 1628, 2370

b.+ı 1548, 1552 b.+ı nıq it- Kafasına dank etmek

1402 b.+ıma 1740 b.+ımdı 476 b.+ın 24, 150, 201, 457, 1119, 1549,

1552, 2185 b.+ına 159, 940, 1806 b.+ınan 248, 251, 1687 b.+ında 1792, 1795, 1810 b.+ındaġı 1403, 1796 b.+ta 636, 1076, 1790, 1807 b.+tarın 130, 130, 132, 133,699 b.+tarın hal- 617 b.+tarına 826 2.Lider, önder. b. +bul- Baş olmak, yönetime

geçmek. 2435 b. +baştaqlıq 963 b.+ına yet- Yönetime geçmek. 1022 3.Ön, uç, başlangıç. b.+ı 497 b.+ına 541, 769, b.+ında 560, 1187, 1514, b.+tan 6, 7, 14 b.+tarına 2387 4.Tepe, zirve, üst, en yüksek nokta. b.+ın 1216 b.+ına 951, 1075, 1215, 1235, 1508,

1639, 1803 b.+ına (töp başına ultırt-) 2169 b.+ınan 1391, 2373 b.+ında 952, 1062, 1236, 2192,

2203, 2206 başqa Başka, farklı, ayrı.

b. 49, 98, 242, 428, 998, 1010, 1411, 1442, 1713, 1860, 1867, 1875, 1925, 1976, 2296, 2304

b.+lar 1257, 2011, 2033, 2061, 2233

b.+larġa 1145 b.+sa 984, 1603

başqar- Becermek, üstesinden gelmek. b.-ırġa 1915, 1964 b.-maġan 1046

başqasa Herhangi biri, kimse. b. 1083

başqay Başcık, başcağız.

b.+źarım 579 başqort Başkurt halkından olan.

b. 309 başla- 1.Bir işe başlamak, girişmek.

b.-ġan 77, 80, 268, 537, 640, 699, 715, 777, 793, 793, 801, 842, 918, 942, 999, 1001, 1005, 1007, 1018, 1043, 1084, 1148, 1174, 1187, 1337, 1363, 1367, 1432, 1447, 1452, 1456, 1492, 1527, 1604, 1622, 1630, 1654, 1660, 1674, 1720, 1739, 1759, 1762, 1800, 1808, 1810, 2036, 2157, 2214, 2220, 2234, 2236, 2251, 2313, 2319, 2329, 2364, 2370, 2373, 2417

b.-ġandar 696, 744, 825, 936, 1193, 1222, 1256, 1348, 1442

b.-ġas 166, 631, 2004, 2327 b.-ha 656, 886, 1412, 2010, 2313 b.-nı 1215, 2184, 1687, 2187 b.-nılar 734, 1011 b.-p 651, 688, 952, 1083, 1235, 1541, 1956,

1970, 2212, 2310, 2411 b.-rġa 2066 b.-rhıñ 1872 b.-y 27, 117, 124, 183, 189, 192, 301, 797, 855,

911, 923, 934, 1112, 1266, 1271, 1280, 1377, 1510, 1648, 1665, 1742, 1785, 1897, 1900, 1915, 1935, 1943, 2045, 2049, 2172

b.-yźar 105, 314, 711, 1138, 1665, 1715 2.-a/-ä-y eki alan fiillerle birlikte kullanıldığında

fiile başlandığını, sürmekte olduğunu bildiren yardımcı fiil.

b.-ġan (qaray başla-) 614 b.-ġandar (aşay başla-) 354 b.-ġandar (yörötä başla-) 288 b.-ġas (yaqınaya başla-) 620 b.-y (donya köt- başla-) 601 b.-y (hibä başla-) 438 b.-y (kilä başla-) 506 b.-y (saqıra başla-) 426 b.-y (taya başla-) 573 b.-ġan (tıñlay başla-) 99 b.-ġan (tüzza başla-) 15401584, 1594, 1595,

1719, 1858, 1904, 1957, 2300, 2329, 2411, 2422

başlan- Başlanmak. b.-dı 1012 b.-ġan 1876 b.-ıp 2273 b.-ır 1863

başlı Başlı, başı olan.

296

b. 329, 1671, 2143 başlıq Lider, önder, yönetici, baş.

b. 1653 b.+tarı 1652

başmaq Ayakkabı. b.+tar 2262

başta Önceleri. b. 733, 1345

baştaqlıq Yönetim, idare. b.+ın(baştaqlıġın)(baş baştaqlıq)

964 bat- Batmak, bir sıvının içine

gömülmek, bulanmak. b.-qan 30, 939, 939 b.-ıp (qara qayġıġa bat-) 155 b.-ıp bar- Batmak. 1776

batır Batur, bahadır, kahraman, yiğit. b. 87, 91, 91, 93, 95, 139, 140, 141,

147, 148, 151, 163, 165, 166, 169, 195, 613, 1051, 1055, 1056, 1310, 1312, 1312, 1312, 1352, 1352, 1353, 1370, 1986, 2443, 2443, 2444, 2446, 2449, 2450, 2450, 2451

b.(batır r r) 1765 b. +bul- Kahraman olmak, baturluk

göstermek. 2146 b.+ġa 147 b.+ın 1420, 1420 b.+źan 164 b.+źarına 1051 b.+źı 168 b.+źıñ 108

batırlan- Efelenmek, kahramanlık göstermek. b.-ıp 119

batırlıq Bahadırlık, yiğitlik, kahramanlık. b. 1313 b.+ın(batırlıġın) 2025

batşa Padişah, hükümdar, han. b. 33, 94, 107, 128, 129, 130, 131,

149, 150, 152, 159, 163, 163, 164, 165, 167, 174, 180, 327, 336, 339, 616, 625, 626, 990, 1531, 1654, 1696, 1699, 1702, 1703, 1704, 1706, 1708, 1975, 1977, 2225, 2227, 2234

b.+ġa 94, 163, 1984

b.+hı 992, 999, 1001, 1004, 1008, 1103, 1972 b.+hına 989 b.+hınıñ 1006 b.+nan 336 b.+nıñ 34, 93, 100, 134, 148, 160, 328, 347,

623, 2230 batşalıq Padişahlık, hükümdarlık.

b. 966 b.+ı(batşalıġı) 957 b.+ın(batşalıġın) 95, 987 b.+ına(batşalıġına) 1700 b.+ınan(batşalıġınan) 359 b.+ındaġı(batşalıġındaġı) 1012 b.+qa 168, 2468 b.+ta 965, 967 b.+taġı 1973 b.+tan 1485 b.+tıñ 617

baw Bağ, bir şeyi başka bir şeye veya bir çok şeyi topluca birbirine tutturmak için kullanılan ip, sicim, şerit, tel gibi düğümlenebilir nesne. b. 823 b.+ġa 824, 830 b.+źı 827

bawır Yürek. b. 562, 565, 568, 571, 572

bay Bey, zengin kişi. b. 3, 24, 165, 197, 198, 198, 207, 221, 222, 224,

227, 229, 231, 232, 233, 292, 406, 1991, 2042, 2044, 2046, 2049, 2052, 2219, 2278, 2280

b.+ġa 201, 220, 227, 233, 2052, 2334 b.+źar 1048 b.+źarźıqınan 2042 b.+źıñ 200, 219, 310, 2048, 2280 b.+źıñ (xisametdin bay) 218

bayaġı Önceki, evvelki. b. 212 b.+nan 2101

baybisä Zenginin, beyin hanımı, kişi ismi. b. 294, 295, 296, 315, 319, 320 b.+gä 319 b.+he 323

bayı- Zenginleşmek. b.-ġansı 429

bayıġan Batma, batış(güneşin batışı). b.+ın 2062

bayıq- Zenginleşmek. b.+ qıhı kil- Zengin olmayı istemek. 2208

baylıq Zenginlik. b. 402, 2044, 2052

297

b.+ı(baylıġı) 2042 b.+ımdı(baylıġımdı) 2217 b.+ın(baylıġın) 107, 1703, 2044 b.+qa 325 b.+tan 2207 b.+tarı 1908 b.+tı 2181, 2213

bayram Bayram, kutlama. b. 692, 978 b.+darın 718 b.+ı 1131

baytaq Derin, inceden inceye ayrıntılı olarak. b. 183, 274, 852, 908

baźar Pazar, çarşı. b.+ġa 443, 447 b.+ına (äwen bäzarına kit-) 540 b.+źa 443, 2371 b.+źan 445

baźıq Dirayetli, güçlü, kararlı. b. 2071

baźla- Işık, alev parlaması, çakmak. b.-p sıq- Işık çıkması durumu. 506

bäġerkäy Canım, ciğerim. b.+em 1942

bählewän Pehlivan. b. 115

bäxäs Konu, konuşma. b.+en 961

bäxäsläş- Konuşmak, iddialaşmak. b.-ep kit- İddialaşmak. 781 b.-kändär İddialaşmak. 788, 788

bäxet Baht, talih, kader. b. 118 b. +bir- Şans vermek. 597, 2400 b.+em 69 b.+en 136

bäxetle Şanslı, talihli, kaderi iyi olan. b. 349, 1960, 2124, 2277, 2411 b. +it- Şanslı olmak, şanslı kılmak.

1161 bälä Bela, içinden çıkılması güç sıkıntı.

b. 1974 b. +ayaq aŝtında sıkıntı uzakta

değil, ayağının altında 1150 b. +kil- Sıkıntıya düşmek, başına bir

iş gelmesi durumu. 616, 2417 b.+gä 1307, 1779 b.+henän 1710 b.+lä 1706

b.+nän 1691 bäläkäs Yavrucuk, yavrucağız.

b. 2461 b.+ebeź 1317 b.+em 1360 b.+tär 857 b.+te 1368 bäläkäs bul- Küçücük olmak, küçülmek. 72

bäläkäy Küçücük, ufacık. b. 297, 303, 312, 736, 970, 1134, 1238, 1253,

1266, 1268, 1273, 1284, 1412, 1561, 1561, 1882, 1982, 2333

b.+me 1394 b.+źäre 123

bälki Belki. b. 548, 554, 555, 1830

bäpes Yavru, küçük. b.+em 1068 b.+tärem 1270

bäpkä Bebek, yavru. b.+lär 738 b.+läre 734, 746 b.+lären 710 b.+lärenä 749

bär- Vurmak, çarpmak. b.-ä 1017 b.-ep 942, 1013 b.-gän (atıp bär-) 386 b.-gän (ırġıtıp bär-) 355 b.-źe 1014

bäräs Sütten kesildikten sonra bir yaşına kadar olan koyun ya da keçi. b. 1565 b.+e 1558, 1564 b.+eneñ 1563

bärelew Çarpma, atma, vurma işi. b.+e 943 b.+gä 1402

bäşmäk Meyve, yemiş. b. 1874 b. +(yeläk bäşmäk) 1661

bäy Çünkü. b. 1117

bäylä- Bağlamak, tutturmak, örmek. b.-gän 378, 396, 1488, 2003, 2005 b.-gändär 615 b.-gäs 1097 b.-p 97, 1099 b.-p quy- 2199 b.-r 1999

298

b.-rgä 1095 b.-y 1096 b.-yek 1095 b.-yem 2336

bäyläm Örgü. b.+en 2337

bäylän- Bağlanmak, dolanmak. b.-deñ 881

bel- 1. Bilmek, bir şeyi öğrenmiş bulunmak. b.-ä 117, 158, 600, 669, 863, 1286,

2045 b.-ä al- Bilebilmek. 176 b.-ähegeź 1033, 1977 b.-äheñme 549 b.-älär 513 b.-äler 249 b.-äm 2447 b.-äyem 836 b.-degeź 1439 b.-ep 1146, 1465, 2251 b.-ep qal- Öğrenmek. 176, 840,

1129, 1836, 1966 b.-er 1092, 1757 b.-ergä 1322 b.-ergä bar- Öğrenmek. 1420 b.-ergä kil- Öğrenegelmek. 795 b.-gän 840, 1417, 1667 b.-gändär 1883 b.-gäne 1126 b.-gänlegen 358 b.-gäs 2209, 2328 b.-hen 1602 b.-mägän 265, 512, 822, 1654,

2123, 2286, 2418 b.-mägän (yöröy bel-) 2074 b.-mägändär 287, 1795, 2425 b.-mänem 384 b.-mäy 170, 679, 746, 1646, 1889,

1916, 1967, 2046, 2213 b.-mäy (yän bel-) 1640 b.-mäyem 249 b.-mäyensä 186 b.-mäyhegeźme 1754 b.-mäyźär 137, 1598 2. Muktedir olma anlamı veren

yardımcı fiil. b.-ä (höyläşä bel-) 1574 b.-ä (ülsäp bel-) 608 3. Fark etmek.

b.-mäy qal- Fark edememek. 1318 belder- Herhangi bir şeyi haber vermek veya o

konu hakkında bilgi vermek. b.-derergä 2342 b.-ä (rizalıq belder-) 1503

belderew Bildirmek veya haber verme işi. b. 1447

belen- Bilinmek, öğrenilmek. b.-mäy 842

beleş- Öğrenmek. b.-ep 1147 b.-kändär 2328

ber 1. Sayıların ilki, bir. b. 732, 1269, 1318, 1442, 1535, 1535, 1700,

1951, 2417, 2455 2. Belirsizlik yapar. b. 3, 8, 8, 9, 16, 16, 18, 21, 24, 24, 29, 33, 34,

38, 45, 50, 51, 60, 62, 68, 85, 88, 88, 88, 88, 89, 89, 92, 98, 99, 101, 111, 113, 115, 116, 119, 120, 121 128, 140, 142, 142, 147, 152, 153, 0160, 164, 173, 176, 178, 188, 198, 209, 211, 234, 247, 247, 250, 250, 253, 253, 256, 260, 260, 261, 261, 265, 272, 272, 279, 281, 281, 290, 290, 292, 295, 296, 297, 299, 301, 303, 306, 309, 314, 318, 323, 328, 332, 352, 356, 356, 366, 371, 397, 397, 397, 410, 413, 420, 438, 445, 449, 451, 499, 505, 511, 536, 537, 538, 539, 539, 542, 545, 557, 560, 567, 568, 568, 576, 578, 588, 589, 0600, 610, 612, 628, 629, 660, 665, 670, 672, 674, 675, 679, 682, 694, 698, 715, 717, 719, 747, 750, 766, 771, 778, 799, 779, 780, 803, 803, 814, 815, 852, 862, 866, 875, 900, 901, 913, 914, 931, 936, 938, 940, 942, 946, 953, 957, 963, 969, 0993, 998, 998, 1005, 1009, 1031, 1045, 1049, 1051, 1053, 1056, 1061, 1063, 1076 1078, 1079, 1086, 1086, 1087, 1107, 1115, 1119, 1129, 1132, 1136, 1138, 1148, 1178, 1178, 1179, 1187, 1194, 1198, 1205, 1206, 1207, 1207, 1210 1211, 1214, 1216, 1221, 1238, 1239, 1242, 1243, 1252, 1258, 1263, 1272, 1312, 1314, 1315, 1324, 1336, 1344, 1344, 1358, 1368, 1358, 1372, 1376, 1388, 1391, 1392, 1398, 1410, 1430, 1432, 1433, 1434, 1445, 1445, 1445, 1445, 1456, 1460, 1471, 1481, 1482, 1491, 1498, 1512, 1523, 1531, 1532, 1536, 1539, 1545, 1548, 1550, 1553, 1561, 1568, 1568, 1568, 1572, 1593, 1600, 1604, 1624, 1631, 1652, 1653, 1661, 1662, 1662, 1666, 1670, 1672, 1676, 1677, 1681,

299

1683, 1694, 1698, 1702, 1712, 1715, 1722, 1722, 1727, 1734, 1737, 1737, 1738, 1740, 1774, 1775, 1775, 1776, 1781, 1784, 1785, 1791, 1797, 1798, 1799, 1804, 1810, 1810, 1813, 1817, 1834, 1835, 1835, 1846, 1849, 1851, 1854, 1886, 1886, 1888, 1888, 1895, 1909, 1909, 1913, 1917, 1923, 1928, 1932, 1953, 1973, 1978, 1979, 1991, 1992, 1994, 2008, 2009, 2012, 2014, 2022, 2027, 2042, 2045, 2048, 2048, 2055, 2068, 2074, 2076, 2078, 2116, 2121, 2130, 2139, 2142, 2148, 2157, 2160, 2160, 2168, 2170, 2208, 2209, 2209, 2210, 2223, 2225, 2228, 2230, 2231, 2237, 2250, 2253, 2279, 2280, 2288, 2295, 2298, 2299, 2309, 2309, 2316, 2323, 2333, 2335, 2341, 2344, 2361, 2362, 2366, 2368, 2373, 2376, 2380, 2386, 2392, 2398, 2398, 2399, 2404, 2417, 2418 2419, 2431, 2443, 2447, 2449, 2455, 2455, 2456, 2458, 2458, 2459, 2463 2465

b. +(berźän ber) 290, 0929, 1713, 1909, 1960 2276

b. +(berźän ber kön) 35, 41, 46, 198, 412, 949, 1414, 1146, 1160, 1484, 1751 1998, 2195, 2227, 2244

b. +(köndärźän ber kön) 2361 b. +(berźän ber börtök) 262 b. +(berźän ber mäl) 584 b. +it- Birleştirmek. 1100 b.+źän ber Biricik, bir tane. 929,

1713, 1909, 1959, 2276 b.+źän ber börtök biricik 261 b.+źän ber kön Günlerden bir gün.

35, 41, 46, 198, 412, 948, 1146, 1160, 1414, 1484, 1751, 1998, 2195, 2227, 2244

b.+źän ber mäl bir vakitler, zamanında 584

b.+źäre 1841 b.+źen 1694

beräm Birer, sırayla.

b. 697, 697, 1011, 1011, 1013, 1014, 1018, 1018, 1182, 1182

berämlä- Sıralamak, bir işi bölümler halinde yapmak. b.-p 1465, 1466

berär Birer. b. 308

beräw Biri, birisi. b. 507, 616, 629, 965, 1073, 1420, 1591, 1799 b.+he 1019, 2077

beräy Biri, birisi. b. 692, 842, 1022, 1117, 2031, 2205, 2437 b.+he 548, 1541

berbere Birbiri. b.+he 788, 1163, 1815, 1823, 1826, 2297, 2376 b.+hen 717, 937, 1672

bere Biri, belirsizlik zamiri. b.+beźźä 1871 b.+hen (ber bere) 1163 b.+hendä 1458 b.-geź 2037 b+.he 5, 28, 511, 595, 628, 1445, 1526, 1545,

1856, 2068, 2155, 2157, 2232, 2383 b.+hen 1624, 1856 b.+hen (ber berehe) 788, 1823, 1826 b.+henä 281, 977, 2152 b.+henä (ber berehe) 1815, 2297, 2376 b.+henän 1545, 2383 b.+henän berehe 317 b.+hendä 113, 565, 2228 b.+heneñ 45, 2224 b.+he (berehenän berehe) 317

berense Birinci, sıra sayı sıfatı. b. 129, 697, 883, 980, 2452 b.+he 1882

bergä Birlikte, beraber. b. 136, 314, 581, 831, 873, 969, 1486, 1557,

1613, 1623, 1812, 1814, 1868, 1901, 1963, 1975, 2210, 2253, 2297, 2312, 2358

b. +al- Beraberce almak. 1599 bergälä- Bir işi birlikte yapmak.

b.-p 914, 987, 1745 bergäläş- Birleşmek, toplanmak.

b.-ep 2307 bergen Sevgili.

b.+äm 2355 berlektä Birlikte, beraber.

b. 1159 berük Sakın, sakın ha.

b. 916

300

besän Saman. b. 1547

besänse Çiftçi. b.+lär 1524 b.+lärźeñ 1526

besäy Kedi. b. 175, 178, 181, 183, 184, 185,

187, 190, 191, 192, 193, 492, 494, 1124, 1125, 1125, 1128, 1130, 1130, 1133, 1135, 1157, 1161, 1164, 1165, 1169, 1173, 1429, 1430, 1431, 1437, 1439, 1441, 1444, 1445, 1446, 1447, 1449, 1450, 1451, 1452, 1454, 1462, 1466, 1467, 1469, 1470, 1470, 1473, 1475, 1476, 1490, 1491, 1491, 1492, 1495, 1496, 1498, 1499, 1500, 1502, 1504, 1505, 1508, 1509, 1510, 1512, 1513, 1513, 1514, 1515, 1516, 1525, 1527, 2179, 2182, 2186, 2316, 2318, 2319, 2320, 2321, 2323, 2327, 2327, 2330

b.+e 170, 1457 b.+e bul- Kedi olmak. 1232 b.+gä 175, 189, 1162, 1170, 1525 b.+źän 493, 2315, 2331 b.+źär 1442 b.+źäre 1479 b.+źe 175, 193, 1135, 1165, 1448,

1457, 1497, 1504, 1512, 1516, 1518, 1525, 1526, 1529, 2325

b.+źeñ 1129, 1140, 1172, 1175, 2320

beş- Pişmek, olgunlaşmak. b.-ä 631, 632, 1551 b.-kän 304

beşer- Pişirmek. b.-ä tor- Pişiredurmak. 299 b.-ep 199, 1550, 1956, 2198 b.-ep (aş beşer-) 411 b.-ep yörögän bul- Pişiriyor olmak.

120 b.-ergä 630 b.-gän 117 b.-gändä 360

beşkän Pişkin, pişmiş. b. 2405

bey(ber) Bir kelimesinin peltekçe söylenişi.

b. 403, 404, 405 beyäläy Eldiven.

b.(oyoq beyäläy) 1488 beye- Oynamak, raksetmek.

b.-gän 2351 b.-rgä kereş- kit- Dansetmeye başlamak. 2462 b.-y 1367, 1447, 1452

beyegeräk Daha yüksek. b. 1068

beyek Yüksek, ulu. b. 834, 958, 958, 1214, 1753, 2210, 2386

beyeklek Yükseklik, ululuk. b.+kä 2381 b.+tärgä 2407

beyeş- Kıpırdamak, birlikte oynamak, hareket etmek. b.-ep 2350

bez Vız, sineğin çıkardığı ses. b. 790, 790, 790

bezeldä- Sineğin ses çıkarması, vızıldamak. b.-p yebär- Vızıldayıvermek. 782 b.-p yörö- Vızıldayarak dolanmak. 780

beź Çoğul kişi birinci zamiri. b. 171, 598, 987, 1274, 1277, 1344, 1579, 1616,

1616, 1618, 1619, 1619, 1619, 1870, 2429 b.+gä 534, 597, 1032, 1100, 1863, 2258 b.+źe 533, 991, 1040, 1342, 1612, 1831, 1831,

2163 b.+źeñ 138, 174, 252, 618, 986, 1344, 1372,

1552, 1791, 1797, 1838 bıġa Buna, bıl zamirinin yönelme eki almış durumu.

b. 131, 682, 801, 810, 814, 815, 1140, 1152, 1240, 1255, 1340, 1479, 1669, 1702, 1911, 1914, 1961

bıġasa Buna, bugüne kadar, bıl zamirinin yönelme ve eşitlik eki almış durumu. b. 1979

bıjıq Ördeklerin çıkardığı ses. b. 744, 744, 763, 763

bıl En yakında bulunan varlığı veya biraz önce anılan bir şeyi işaret yoluyla belirtmek için zamir veya sıfat olarak bu anlamda kullanılır. b. 68, 90, 93, 103, 113, 116, 120, 121, 122, 125,

145, 148, 150, 151, 152, 163, 170, 174, 178, 192, 193, 220, 247, 252, 255, 262, 265, 265, 266, 272, 275, 281, 285, 287, 296, 300, 322, 325, 330, 358, 417, 420, 423, 427, 431, 433, 436, 440, 510, 524, 532, 547, 558, 588, 595, 600, 603, 604, 613, 622, 623, 624, 628, 633, 676, 690, 733, 741, 742, 743, 750, 842, 842,

301

989, 1058, 1077, 1126, 1134, 1159, 1169, 1184, 1186, 1193, 1223, 1233, 1288, 1329, 1330, 1339, 1422, 1452, 1492, 1555, 1593, 1606, 1615, 1684, 1688, 1695, 1696, 1705, 1706, 1722, 1739, 1742, 1744, 1755, 1767, 1780, 1783, 1794, 1794, 1798, 1801, 1802, 1806, 1807, 1809, 1813, 1837, 1861, 1868, 1874, 1888, 1975, 2002, 2011, 2044, 2056, 2132, 2163, 2181, 2182, 2183, 2184, 2198, 2212, 2227, 2235, 2301, 2322, 2352, 2381, 2385, 2403, 2435, 2436, 2437, 2459

bılar Bıl zamirinin çoğul eki almış durumu. b. 62, 73, 86, 105, 127, 141, 171,

182, 183, 188, 193, 196, 506, 780, 788, 823, 825, 844, 1214, 1243, 1579, 1582, 1627, 1629, 1631, 1649, 1679, 1689, 1701, 1759, 1923, 2210

b.+ġa 1546, 1550 b.+źa 2209 b.+źı 174, 189, 1299, 1629, 1680 b.+źıñ 111, 507, 1231, 1560, 1924,

1960 bılay Böyle, bu şekilde, bu gibi.

b. 186, 241, 244, 469, 494, 598, 688, 792, 804, 851, 855, 1110, 1116, 1314, 1389, 1440, 1553, 1632, 2077, 2201, 2368, 2445, 2458

b. +(tegeläy bılay) 1193 bına Bıl zamirinin yönelme eki almış

durumu. b. 112, 118, 147, 235, 299, 325,

412, 437, 443, 526, 530, 549, 618, 621, 672, 688, 694, 714, 734, 745, 827, 904, 934, 943, 1018, 1051, 1078, 1100, 1111, 1128, 1140, 1146, 1148, 1164, 1180, 1204, 1221, 1226, 1275, 1286, 1473, 1492, 1548, 1560, 1682, 1682, 1689, 1690, 1720, 1759, 1834, 1849, 1865, 1934, 1969, 1979, 1994, 2126, 2142, 2153, 2172,

2235, 2257, 2330, 2338, 2349, 2366 bınan Bundan, buradan bıl zamirinin çıkma eki

almış durumu. b. 357, 654, 1173, 1344, 1385, 1464, 1553, 1923

bında Bıl zamirinin bulunma eki almış durumu. b. 265, 276, 279, 316, 579, 820, 1511, 1606,

2151, 2152, 2446, 2447 bınday Bunun gibi, böyle.

b. 1356, 1855, 2033 bını Bunu, bıl zamirinin belirtme eki almış durumu.

b. 230, 287, 661, 854, 882, 1005, 1145, 1249, 1251, 1291, 1628, 1707, 1708, 1966, 2123, 2247

b.+hın 177 bınıñ Bıl zamirinin tamlayan durumu.

b. 170, 175, 180, 901, 1565 bırawla- Burmak, burarak bağlamak.

b.-p 1098 b.-p quy- Bağlamak. 1097 b.-y 1098

bısaq Bıçak. b. 480, 482, 483, 2290 b.+tan 481

bısraq Kötü, çirkin. b. 523, 1854

bışqır- Atın tıksırması. b.-a 1786

bıw- Bir şeyi el, ip veya başka bir şeyle çepeçevre sıkmak. b.-ıp 2057 b.-ıp al- Sıkabilmek. 2061

bıźaw Buzağı, sığırın bir yaşına gelmemiş yavrusu. b. 1927, 1929, 1930, 1931, 1933, 1934, 1935,

1940, 1942, 1943, 1947, 1949, 1951 b.+ġa 1933, 1948 b.+ın 1932 b.+źarźıñ 1926 b.+źı 1943, 1948

bıźawqay Buzağıcık, buzağıcağız. b. 1921 b.(bı ıźa aw qay) 1938

bi-ik Paldır küldür. b. 1321

bigeräk Özellikle. b. 274, 503, 638, 729, 732, 741, 742, 894, 1149,

1296, 1727, 1736 bik Pek, çok, fazla.

b. 33, 33, 39, 40, 92, 96, 96, 105, 115, 118, 120, 125, 130, 131, 141, 164, 165, 196, 205, 211, 239, 267, 291, 292, 295, 297, 308, 320, 331,

302

333, 337, 385, 411, 432, 454, 470, 474, 478, 482, 486, 570, 591, 613, 617, 625, 654, 660, 669, 673, 682, 693, 716, 756, 779, 800, 801, 808, 812, 820, 892, 907, 915, 930, 931, 977, 1048, 1061, 1101, 1105, 1106, 1109, 1118, 1140, 1144, 1147, 1159, 1160, 1161, 1166, 1178, 1200, 1201, 1204, 1205, 1239, 1240, 1241, 1250, 1256, 1312, 1320, 1325, 1327, 1329, 1340, 1347, 1388, 1394, 1437, 1440, 1458, 1478, 1479, 1480, 1497, 1515, 1532, 1533, 1534, 1553, 1559, 1566, 1568, 1571, 1573, 1605, 1652, 1658, 1659, 1677, 1682, 1713, 1724, 1731, 1750, 1760, 1791, 1791, 1801, 1802, 1806, 1807, 1808, 1813, 1814, 1815, 1817, 1818, 1818, 1847, 1855, 1860, 1868, 1878, 1879, 1883, 1912, 1914, 1923, 1924, 1960, 1963, 1972, 1973, 1976, 1981, 1983, 2009, 2015, 2037, 2049, 2055, 2071, 2096, 2116, 2129, 2137, 2138, 2145, 2151, 2151, 2161, 2161, 2172, 2173, 2175, 2182, 2189, 2234, 2234, 2242, 2243, 2245, 2247, 2257, 2283, 2283, 2297, 2369, 2375, 2394, 2411, 2415, 2416, 2418, 2420, 2427, 2444, 2452, 2457

biklä- Birisini bir yere sıkı sıkıya kapamak, hapsetmek. b.-gändär 256 b.-geź 255 b.-p 102 b.-p quy- Hapse koymak. 775 b.-p ultır- Oturup beklemek. 1264

bikle Bağlı, tutuklu. b. 101

biktimer Köpek ismi. b. 58, 65, 73, 75, 81

bil Bel, insan bedeninde karın ile göğüs arasındaki daralmış kısım. b. 2334 b.+däre 2071 b.+dären 2057 b.+en 2060

b.+enä 421, 422 b.+endäge 1776 b.+gä 418, 419, 422

biläw Kundak. b.+gä 2069

bilbaw Bel bağı, kemer, kuşak. b. 2061

bildä Belgi, işaret. b.+lären 94

bildäheź İşaretsiz, izsiz. b. 2394

bildälän- İşaretlenmek. b.-gän 997, 1164

bile Belli, beli olan. b. 313

bilkäy Belceğiz, küçücük bel. b.+źären 2339

bir- 1.Vermek, elinde veya yakınında olan bir şeyi başkasına eriştirmek, iletmek. b. 182, 187, 568, 1189, 2367 b.-ä 107, 193, 397 b.-ä al- Verebilmek. 179 b.-äheñme 61 b.-älär 126 b.-äm 132, 145, 154, 1704, 2399 b.-äyem 1470 b.-ep 107, 377, 379, 668, 1547 b.-ep quy- Vermek. 2413 b.-ep tor- Veredurmak. 950, 1538 b.-ep yebär- Verivermek, yollamak. 394, 951 b.-er 1704 b.-ergä 95, 135, 1053 b.-ermen 1197, 1762 b.-gän 175, 203, 619, 1304, 1538, 2249, 2319 b.-gän bul- Vermiş olmak. 1708 b.-gäne 264 b.-gem kil- Vereceği gelmek, verecek olmak.

2368 b.-hä 1431 b.-häñ 1052 b.-mägän 1049 b.-mäk 71 b.-mäy 184 b.-mäyem 62, 183 b.-se 549 b.-źe 597 2.-p zarf fiil eki almış fiillerle birlikte

kullanıldığında kuvvetlendirme ve işin bittiğini, bitmese de kesin olarak gerçekleştirileceğini bildirir.

303

b.- (alıp bir-) 148, 1927 b.-ä (höyläp bir-) 279, 426, 431,

435, 1496, 1510, 1517, 1663 b.-egeź (alıp bir-) 214 b.-egeź (äźerläp bir-) 245 b.-egeź (tabıp bir-) 2106 b.-ergä (alıp bir-) 2346 b.-ergä (kösläp bir-) 330 b.-gän (äytep bir-) 2344 b.-gän (höyläp bir-) 212, 244, 248,

319, 364, 854, 867 b.-gän (iltep bir-) 2374 b.-gändär (öläşep bir-) 354 b.-mägän (uylap bir-) 747 b.-mähäñ (alıp bir-) 179 b.-źe (höyläp bir-) 1331 3.-a/-ä zarf fiil eki almış fiillerle

birlikte kullanıldığında muktedir olmak anlamı verir.

b.-ep (tuktay bir-quy-) 605 b.-gän (yata bir-) 2010 b.-gäs (yäşäy bir-) 1914 4.Bazı isimlerle birlikte

kullanıldığında deyim yapar ve kuvvetlendirme bildirir.

b.- (eş bir-) 1032 b.-ä (aqıl bir-) 427 b.-ä (keyäwgä bir-) 1666 b.-ä (ämer bir-) 132 b.-ä (sälämätlek bir-) 2217 b.-ä (väġäźä bir-) 1274 b.-ä (yawap bir-) 302 b.-ä (yöröy bir-) 1079 b.-äbeź (keyäwgä bir-) 1725 b.-älär (säläm bir-) 1029 b.-äm (höt bir-) 1035 b.-äm (yön bir-) 1036 b.-äsäktären (yaza bir-) 840 b.-em (kärägeñde bir-) 1196 b.-ep (väġäźä bir-) 95 b.-er (bäxet bir-) 2400 b.-er yawap bir-) 1637 b.-ergä (keyäwgä bir-) 2278 b.-ewse (yäm bir-) 2401 b.-gän (ämer bir-) 1463, 1905 b.-gän (bäxet bir-) 598 b.-gän (käñäş bir-) 648, 1855 b.-gän (säläm bir-) 150 b.-gän (yawap bir-) 11, 2014, 302,

2448

b.-gän (yän bir-) 2355 b.-gän (yün bir-) 598 b.-gändär (hüź bir-) 875 b.-gändär (isem bir-) 1825, 2335 b.-gängä (kön bir-) 598 b.-gäñ (yawap bir-) 456, 468 b.-hen (alla qewät bir-) 432, 434, 436 b.-mäy (säläm bir-) 810 b.-mäyźär (yawap bir-) 555 b.-źe (yawap bir-) 1189

bire Beri. b. 53, 2378 b. +qal- Beri kalmak, arkada kalmak. 1789

birel- Verilmek. b.-ep 1747 b.-mägän 583

bireş- Verme işini karşılıklı yapmak. b.-ep (väġäźä bireş-) 282 b.-mä 570 b.-mägän 1887 b.-mäyem 2139

birle Beri, itibaren. b. 702, 777, 830, 885, 909, 927, 1115, 1122,

1226, 1350, 1841, 1988 bisä Evli kadın, aile, erkeğin eşi.

b. 325 b.+ne 292

bismilla Bismillah, besmele. b. 360, 361

biş Beş saysısı. b. 1430, 1671, 1784, 2288 b.+kä (un hıġılıp bişkä bögöl-) 668

bit 1.Yüz,sima, çehre, bet. b.+endä 1000 2.Yüzey, satıh. b.+e 790

bit Peki, pekala, doğrusu. b. 10, 187, 308, 383, 423, 544, 641, 646, 664,

683, 950, 970, 1117, 1117, 1131, 1155, 1156, 1195, 1197, 1203, 1211, 1213, 1273, 1338, 1574, 1606, 1682, 1698, 1809, 1842, 1862, 1977, 2085, 2151, 2185, 2354, 2373, 2376

biźä- Süslemek. b.-y 1138

biźäk Süs, bezek. b.+tär 1706

biźäl- Bezenmek işine konu olmak. b.-gän 1139

biźän- Bezenmek, süslenmek. b.-ep 1164

304

biźrä Kova. b. 1554 b.+hen 540

biźräle Kovalı, kovası olan. b. 578

boġor Tıkır tıkır. b.+boġor 1550, 1550

bolġa- Bir şeyi karıştırmak, alt üst etmek. b.-p 1596 b.-p (qul bolġa-) 1077 b.-y 1114, 1114

bolġansıq Bulanık. b. 519, 522

bolġat- Karıştırıp alt üst etme işini yaptırmak. b.-ıp 523

boloqho- Sıkılmak, daralmak. b.-p 2390

bolon Çayır, otlak. b.+dan 2104, 2110 b.+darźa 2307 b.+darźan 2102 b.+ġa 1932, 2104, 2110

bolot Bulut. b. 460, 462, 462, 463 b.+qa 461 b.+tar 679, 1148, 1917, 1918, 2063 b.+tarġa 1917

bor- Burmak, kıvırmak. b.-a al- Burabilmek, buruvermek.

517 b.-op al- Burabilmek. 624

borġosla- Burgulamak. b.-p 1098

borol- Burulmak, kıvrılmak, burma işine konu olmak. b.-a 2176 b.-ġan 19, 19, 20, 20

boron Eski, geçmiş, mazi. b. 24, 28, 328, 706, 892, 1086,

1221, 1445, 1478 b.+boron 1, 1, 2, 2, 8, 8, 16, 16, 18,

18, 33, 33, 38, 38, 44, 44, 58, 58, 88, 88, 110, 110, 140, 140, 209, 209, 260, 260, 290, 290, 366, 366, 410, 410, 449, 449, 502, 502, 536, 536, 581, 581, 610, 610, 779, 779, 799, 799, 913, 913, 929, 929, 946, 946, 957, 957, 1031, 1031, 1045,

1045, 1105, 1105, 1125, 1125, 1143, 1143, 1158, 1158, 1178, 1178, 1228, 1228, 1238, 1238, 1263, 1263, 1311, 1311, 1388, 1388, 1430, 1430, 1491, 1491, 1531, 1531, 1544, 1544, 1559, 1559, 1568, 1568, 1658, 1658, 1676, 1676, 1693, 1693, 1712, 1712, 1734, 1734, 1750, 1750, 1773, 1773, 1791, 1791, 1813, 1813, 1846, 1846, 1881, 1881, 1908, 1908, 1922, 1922, 1959, 1959, 1972, 1972, 1991, 1991, 2008, 2008, 2031, 2031, 2055, 2055, 2116, 2116, 2128, 2128, 2160, 2160, 2168, 2168, 2193, 2193, 2208, 2208, 2223, 2223, 2242, 2242, 2260, 2260, 2276, 2276, 2295, 2295, 2307, 2307, 2316, 2316, 2333, 2333, 2361, 2361, 2380, 2380, 2415, 2415, 2442, 2442, 2455, 2455

borsaq Burçak. b. 87, 90, 91, 91, 93, 95, 931, 936 b.+tı 90, 932

borso- Huzursuz olmak. b.-maġan 962

borsol- Huzursuz olmak, sıkılmak. b.-a 2036 b.-ġandar 2324

boŝ- Bozulmak, kaçmak(asker veordu için). b.-a 796 b.-op kil- Bozulmak. 937 b.-op yat- 717 b.-qan 793

bot But, vücudun kalça ve diz arasındaki bölümü. b. 1992 b.+to 204

botaq Dal, budak. b.+ına(botaġına) 1063, 2005 b.+ınan(botaġınan) 2003 b.+ında(botaġında) 1866 b.+qa 1798, 1803 b.+tar 1562

botarla- Eti bölümlerine ayırdıktan sonra etleri kemiklerden sıyırmak. b.-p taşla- Sıyırıp atmak. 408

boyoq Durgun, hüzünlü. b.+ahıñ(boyoġahıñ) 307

boyor- Buyurmak, emretmek. b.-ġan 1051 b.-ġan 169

boyźay Buğday. b. 439 b.+źı 438

boź Buz.

305

b. 454, 455, 1898, 1898, 1902 b.+ġa 1192 b.+źan 714

boź- Bozmak, yıkmak. b.-op 1742, 2352

boźol- Bozulmak, dağılmak. b.-ġan 1176

bögöl- Bükülmek, kıvrılmak. b.-ä 1695 b.-öp (un hıġılıp bişkä bögöl-) 668

bögön Bugün, şimdi. b. 515, 579, 807, 811, 847, 2016,

2016 b.+dän 2212

böjäk Böcek. b.+tär 1158, 1928, 2067 b.+tärźe 735

bök- Bükmek, kıvırmak. b.-öp(bögöp) 2334

börköt Kartal. b. 273, 273, 274, 277, 283, 283,

1050, 1059, 1269, 1272, 1274, 1275, 1278, 1279, 1976

b.+kö 1056 b.+ö 1045, 1081 b.+öñdö 1052 b.+tärźe 1056 b.+tärźeñ 2387 b. täy 1058 b.+tö 279, 1053, 1055

börtök Tane, parça, minik, tek, biricik. b. 438, 804, 1694, 1734 b. +(berźän ber börtök) 262 b.+tär 2184 b.+täre 2187, 2188

böt- Bitmek, yok olmak, sona ermek. b.-ä 43, 130, 1078 b.-ä al- Bitivermek, bitirebilmek.

2338 b.-äm 1464 b.-ewen 2228 b.-kän 683, 691, 853, 1184, 1225,

1295, 1554, 1560, 1639, 1865, 2305

b.-kän (xäle böt-) 75 b.-kän (kügärtep böt-) 396 b.-kän (qasıp böt-) 1556, 2011 b.-kän (taşıp böt-) 443 b.-kän (teşläp böt-) 1609 b.-kän (tüźäp böt-) 2249

b.-kän (xäle böt-) 1984 b.-kändär 774, 775, 2196 b.-kändär (qasıp böt-) 1955 b.-kängä 385 b.-käs 564, 657, 1835, 1877 b.-käs (aşap böt-) 355 b.-käs (teyäp böt-) 417, 421 b.-käs (xäle böt-) 2319 b.-käs (yoqlap böt-) 1928 b.-mägändär (ışanıp böt-) 1982 b.-mägänlektän 1319 b.-mäŝ 703 b.-öp (tumırıp bötöp bar-) 82 b.-öp (yırlap böt-) 698 b.-ör 1863, 2050 b.-tö 1011 b.-tö quy- 682 b.-tölär 768 b.-töm 1770

bötä Bütün, tüm, bölünmemiş. b. 98, 655, 656, 694, 800, 829, 876, 893, 966,

984, 995, 1001, 1004, 1024, 1165, 1260, 1414, 1484, 1503, 1556, 1572, 1660, 1679, 1834, 1865, 1884, 1928, 1964, 1972, 1988, 2025, 2042, 2045, 2064, 2144, 2180, 2214, 2217, 2268, 2269, 2296, 2419

b.+geź 1286, 1977 b.+geźgä 858 b.+geźźe 1464, 2202

bötähe Bütünü, tümü, hepsi. b. 657, 659, 669, 750, 831, 855, 865, 947, 1621,

1850, 1987, 2154, 2224, 2436 b.+n 244, 866, 1006, 1313, 1578, 1623, 1653,

1975, 1989 b.+nä 988 b.+neñ 1074, 1616, 2227

bötönläy Tam, tamam, tamamen. b. 644, 737, 766, 1078, 1126, 1441, 1635, 2228,

2423 b. +bul- Tamamlanmak. 948

bötör- Bitirmek, yok etmek. b.-ä al- Bitirebilmek. 658, 1004, 2234 b.-äm 1016 b.-gän 380 b.-örgä 429

bötöw Bitme işi. b.+gä 708, 711

bul- 1.Olmak, varlık kazanmak, meydana gelmek, ortaya çıkmak, var olmak. b.-a 1962, 2052, 2126, 2177, 2259, 2273

306

b.-a (ni bul-) 1296 b.-a tor- Olmak, oladurmak. 164 b.-alar 1726 b.-am 2407 b.-asaq 1944, 2212, 2401, 2459 b.-ayım 1203, 1213 b.-dı 1520, 1551 b.-dım 406 b.-dıñ 807 b.-gan 2272 b.-ġan 3, 4, 8, 9, 16, 18, 21, 28, 33,

34, 38, 45, 59, 77, 141, 198, 261, 291, 292, 293, 364, 383, 400, 502, 581, 585, 606, 623, 628, 636, 655, 660, 900, 914, 930, 957, 975, 1045, 1127, 1239, 1255, 1263, 1314, 1314, 1390, 1399, 1478, 1531, 1568, 1569, 1570, 1580, 1659, 1676, 1694, 1713, 1724, 1735, 1813, 1830, 1868, 1882, 1909, 1922, 1924, 1960, 1972, 1985, 1991, 1992, 1992, 2009, 2055, 2060, 2116, 2129, 2194, 2197, 2243, 2245, 2261, 2277, 2317, 2323, 2340, 2363, 2365, 2372, 2380, 2442, 2443

b.-ġanda 1750, 2128 b.-ġandar 1622, 1924, 2335 b.-ġanın 2328 b.-ġas 388, 419, 794, 1491 b.-ha 219, 447, 661, 1557, 1584,

1995, 2397 b.-halar 1583, 1814 b.-hın 1856, 2087 b.-ıġıź 1768 b.-ıp 210, 673, 1362, 1555, 1918,

2059, 2278, 2336, 2381, 2464 b.-ıp al- Olabilmek. 1103 b.-ıp kil- Olagelmek. 2218 b.-ıp qal- Olmak. 1839 b.-ıp sıq- Olmak. 380, 1120, 1600,

1722 b.-ır 219, 567, 1134, 1216, 2459 b.-ırmın 1497, 2408 b.-ıwı 1807 b.-ıwźarın 1583 b.-maġan 89, 314, 611, 1457, 1546,

1774, 1885, 1908, 1925, 2073, 2264, 2336, 2371, 2456

b.-maġanda 539, 2204

b.-maġanġa 2457 b.-maġas 1714 b.-maha 1742 b.-mahın 662, 888 b.-manı 1870 b.-maŝmı 1133 b.-maw 1781 b.-may 590, 1895, 1912 2. Herhangi bir durumda olmak. b.-a 121, 543, 548, 632, 633, 943, 1096, 1668,

1726, 1828, 1828 b.-a tor- bulmak 527 b.-abıź (häläk bul-) 1460 b.-am 1753 b.-ayıq (et bul-) 1616 b.-dı 165, 688, 1739, 2395 b.-dılar 737 b.-dım (et bul-) 1567 b.-ġan 110, 160, 263, 269, 449, 450, 504, 1234,

1287, 1388, 1712, 1773, 1793, 1818, 1879, 2382, 2416, 2452

b.-ġanda 44, 1544 b.-ġas 49, 32, 306, 598, 1116, 1342, 1440, 1820 b.-ġas (ulay bul-) 1618 b.-ha 137, 1020, 1574, 2170 b.-ıp 464, 602, 898, 926, 980, 1092, 1665, 2291 b.-ıp (eşläpäle bul-) 2374 b.-ıp (oźon bul-) 927 b.-ıp kit- olarak devam etmek 270 b.-ıp qal- olarak kalmak 287, 831, 944, 2267 b.-ıp sıq- olup çıkmak 938 b.-ırġa 2397 b.-ırġa (et bul-) 1610 b.-ırmın 1765 b.-ma (sıġahı bul-) 916 3. Bazı isimlerle kullanılarak birleşik fiil veya deyim yapar. b.- (bäläkäs bul-) 72 b.- (haw bul-) 760 b.-ıp (xuja bul-) 1021 b.- (tınıs bul-) 544 b.- (xuş bul-) 544 b.-a 226, 306 b.-a (ġaşiq bul-) 329 b.-a (häläk bul-) 575 b.-a (heltäwe bul-) 1646 b.-a (hınap qara- bul-) 124 b.-a (horamaq bul-) 539 b.-a (nurhıź bul-) 332 b.-a (qırqıq bul-) 348

307

b.-a (tapqanday bul-) 545 b.-a (xarap bul-) 1476 b.-a (küñelheź bul-) 1266 b.-a (mäjbür bul-) 297 b.-a (qıźıq bul-) 842 b.-a (riza bul-) 337, 1664, 2284 b.-a (tap bul-) 330, 1941, 1947,

2170 b.-a (yeñewse bul-) 1345 b.-a (yuq bul-) 303, 309, 1901 b.-abıź (häläk bul-) 574 b.-alar (ġaşiq bul-) 282 b.-alar (qunaq bul-) 340 b.-ayım (aldaqsı bul-) 1196 b.-dı 1185 b.-dı (qänäġät bul-) 682 b.-dı (küñelle bul-) 2189 b.-dı (ni bul-) 811, 832 b.-dı (nimä bul-) 1154 b.-dı (riza bul-) 561 b.-dı (taşlawı bul-) 1185 b.-dı (yäşen bul-) 1155 b.-dım 1520 b.-dımı (oyat bul-) 879 b.-dımı (tämle bul-) 1276 b.-dıñ (tun bul-) 1936 b.-ġan (enäheź bul-) 2296 b.-ġan (haqaw bul-) 367 b.-ġan (häläk bul-) 1024 b.-ġan (hıwıq bul-) 2268 b.-ġan (harı bul-) 2266 b.-ġan (kön bul-) 1147 b.-ġan (qara bul-) 1834 b.-ġan (qaytqas bul-) 211 b.-ġan (qurqaq bul-) 1144 b.-ġan (qurqınıs bul-) 1792 b.-ġan (xäl bul-) 1523 b.-ġan (yalqaw bul-) 1860 b.-ġan (küñelheźeräk bul-) 1162 b.-ġan (küñelle bul-) 1160 b.-ġan (qıźı bul-) 328 b.-ġan (xasil bul-) 1000 b.-ġan 33, 34, 39, 262, 912, 1312 b.-ġan (aldaqsı bul-) 2168 b.-ġan (aqbuźat bul-) 1054 b.-ġan (duŝ bul-) 1736 b.-ġan (eyä bul-) 1696 b.-ġan (hılıw bul-) 800 b.-ġan (irtä bul-) 973

b.-ġan (käräk bul-) 940, 1346, 2074 b.-ġan (käzä bul-) 1535 b.-ġan (könsöl bul-) 1847 b.-ġan (küp bul-) 2042 b.-ġan (matur bul-) 946, 1930 b.-ġan (mäjbür bul-) 624 b.-ġan (näzlı bul-) 2224 b.-ġan (qıŝqa bul-) 928 b.-ġan (qurqaq bul-) 1223 b.-ġan (riza bul-) 163, 693, 1205, 1482 b.-ġan (tap bul-) 50, 1933 b.-ġan (tübän bul-) 2311 b.-ġan (uŝal bul-) 1605 b.-ġan (uylawı bul-) 1150 b.-ġan (xäyläkär bul-) 798 b.-ġan (yalqaw bul1-) 40 b.-ġan (yırlawı bul-) 639 b.-ġan (yomart bul-) 963 b.-ġanda 1311 b.-ġandar 1328, 2293 b.-ġandar (duŝ bul-) 780, 892, 1248, 1571 b.-ġandar (riza bul-) 1982 b.-ġandar (tap bul-) 173 b.-ġandar (tatıw bul-) 914, 1751 b.-ġas (ir bul-) 1609 b.-ha 604, 671 b.-ha (mömkin bul-) 1006 b.-hın (küñeleñ bul-) 1717 b.-hın (matur bul-) 924 b.-ıp 92, 613 b.-ıp (batır bul-) 2146 b.-ıp (besäye bul-) 1232 b.-ıp (bur bul-) 1841 b.-ıp (eşläpäle bul-) 2374 b.-ıp (xasil bul-) 1148 b.-ıp (matur bul-) 2421 b.-ıp (qänäġät bul-) 977 b.-ıp (qıyın bul-) 2077 b.-ıp (qıźıl bul-) 2292 b.-ıp (qıźıq bul- kit-) 1331, 1369 b.-ıp (qol bul-) 584 b.-ıp (räxät bul-) 749 b.-ıp (sänskele bul-) 2236 b.-ıp (utın bul-) 1101 b.-ıp (xuja bul-) 1484 b.-ıp (oźon bul-) 927 b.-ıp (yäl bul- kit-) 1801 b.-ıp (zifa bul-) 536 b.-ıp kit- 749 b.-ıp sıq- 128

308

b.-ıp tor- 583 b.-ır (häybät bul-) 2154 b.-ırġa (duŝ bul-) 1503 b.-ırmın 1511 b.-ırmın (yılġır bul-) 72 b.-ıwın 511 b.-maġan (bötönläy bul-) 948 b.-maġan (eyä bul-) 1698 b.-maġan (riza bul-) 322 b.-maġan (riza bul- quy-) 1699 b.-maġas (riza bul-) 102 b.-maŝ (tap bul-) 700 b.-may (kön bul-) 1915 b.-may (uñarsı bul-) 1001 4. –ġan belirsiz geçmiş zaman eki

alarak fiilin belirsiz geçmiş zamanı anlamında kullanılır

b.-a (alıp tor- bul) 2466 b.-dı 1009 b.-dıñ (baş bul-) 2435 b.-ġan 102, 666, 712, 905, 1250,

1292, 1889, 2232 b.-ġan (ala tor- bul-) 2314 b.-ġan (alıp kit- bul-) 2469 b.-ġan (äźerläy tor- bul-) 411 b.-ġan (ġaşiq bul-) 2445 b.-ġan (onotqan bul-) 2451 b.-ġan (torġan bul-) 615 b.-ġan (xoloqhoź bul-) 1241 b.-ġan (yaratışıp yörö- bul-) 2279 b.-ġan (yäşäp yat- bul-) 1159 b.-ġan (yenlänä tor- bul-) 2247 b.-ġan (�ektän bul-) 971 b.-ġandar 966 b.-ġas (źur bul-) 2443 b.-ıp (haw bul- tor-) 2439 b.-ıp (qayġırışqan bul- qılan-) 831 b.-maġan 582 b.-maġan (kürgäne bul-) 1411 5.-p zarf fiil eki almış fiillerden

sonra kullanıldığında mümkün olmak anlamı bildirir

b.-dı 687 b.-may (töźätep bul-) 925 b.-may (yäşerenep yat- bul-) 970 bul.-may (baŝıp bul-) 542 6. –ırġa/-rgä eklerini almış fiillerle

birlikte istek, gereklilik ve gelecek zaman bildirir

b.-a 135

b.-a (äytergä bul-) 307 b.-a (eźläp sıġıp kitergä bul-) 94 b.-dım (osorġa bul-) 2153 b.-dıq (horarġa bul-) 864 b.-dıq (qararġa bul-) 861 b.-dıq (qarġarġa bul-) 862 b.-ġan (alırġa bul-) 2078 b.-ġan (barıp alırġa bul-) 65 b.-ġan (kilergä bul-) 1146 b.-ġan (qotqarırġa bul-) 1802 b.-ġan (quyırġa bul-) 2233 b.-ġan (urlarġa bul-) 1536 b.-ġan (yıyırġa bar- bul-) 41 b.-ġandar (alırġa bul-) 969 b.-ġandar (almaşırġa bul-) 2309 b.-ġandar (aşarġa bul-) 1336, 1582 b.-ġandar (ayaqqa baŝtır- bul-) 985 b.-ġandar (barırġa bul-) 2318 b.-ġandar (horarġa bul-) 789 b.-ġandar (yebärergä bul-) 1421 b.-ıp (sıġırġa bul-) 2190 7. şimdiki zaman –a-ä veya geniş zaman –r eki

alarak isim fiilin şimdiki zamanı anlamında kullanılır

b.-a 273 b.-a (aşarźay bul-) 1341 b.-a (beşerep yörö- bul-) 120 b.-a (birgän bul-) 1708 b.-a (sıġıwı bul-) 1709 b.-ġan 141, 1541 b.-ġan (barmaŝqa bul-) 840 b.-ġandar ( 2312 b.-ġandar (qasır bul-) 1794 b.-ha (oya qor- bul-) 1350 b.-ıp (sıġırźay bul-) 2349 8. –mak/ mäk eki almış fillerden sonra kullanıldığında istek dilek anlamı verir b.-a 103 b.-a (almaq bul-) 2304 b.-a (aşamaq bul-) 1087 b.-a (ültermäkse bul-) 2287 b.-dım (aşamaŝqa bul-) 1088 b.-ġan (almaqsı bul-) 920 b.-ġan (käñäş hora- bul-) 818 b.-ġan (qurqıtmaqsı bul-) 1400 b.-ġan (üs almaqsı bul-) 817 b.-ġan (ütkärmäkse bul-) 1435 b.-ġandar (huźmaqsı bul-) 824 b.-ıp 71

buldır- Olma işini yaptırmak.

309

b.-a al- Olabilmek. 1329 bulıw Olmak, olma işi.

b.+ı 2274 b.+ın 104 b.+ına 295, 1143

bur Hırsız. b. 1836, 2045 b. +bul- Hırsız olmak. 1841 b.+źar 1702, 1705, 1707, 1707,

1708, 1709 buran Boran, fırtına

b. 2465 b.+da 499 b.+darźan 2382

burıs Amaç. b. +it- Amaç edinmek. 528

buş Hiç, boş. b. 1403

buşa- Serbest bırakmak. b.-p kit- Bırakmak, kurtarmak.

1378 butal- Karıştırmak, alt üst etmek.

b.-ġan 1621 b.-ıp 1011

butır(butıy) Ses yansıması, pıtır, tıkır. b.+butır tıkır tıkır 631

butırda- Tıkırdamak. b.-ha(butıydaha) 632

butırla- Tıkırdamak. b.-p tıkırdayarak 631

butıy(butır) Ses yansıması, pıtır, tıkırın peltekçe söylenişi. b.+butıy tıkıy tıkıy 631

butqa Pirinçle yapılan bir tür yemek, lapa b. 299, 630, 631, 632, 1550, 1551 b.+nı 1557 b.+nıñ 1554

buy 1. Bir şeyin tabanı ile en yüksek noktası arasındaki uzaklık. b.+ġa 2386 b.+ġa yet- Büyümek, boya gitmek.

2421, 2278 b.+ı 918, 1780, 2. Boyunca, süresince. b.+ı 509, 709, 961, 1012, 1175,

1533, 1678, 1861, 1870, 2271, 2296

b.+ınsa 75, 564 b.+ına 1700, 2002

3. yolun, ırmağın, denizin, çeşmenin,uçurumun, pınarın kıyısı, kenarı

b.+ına 272, 1024, 1135 b.+ınan 89 b.+ında 260, 845, 848, 1652, 2340, 2341, 2343,

2345 b.+ındaġı 263

buyat- Boyatmak. b.-qan 1994

buyattırt- Boyattırma işini başkasına yaptırmak. b.-qan 1992

buyla- Boylamak, baştan aşağı gezmek dolanmak. b.-p 1138, 1391, 1649, 1662, 2254, 2362 b.-p kitep bar- Boyunca yürümek. 803, 1288 b.-p sap- Boyunca dolanmak. 680 b.-p yörö- Boyunca yüyümek. 790

buylı Boylu,endamlı. b. 2405

bül- Bölmek, bir bütünü parçalara ayrmak. b. 1856 b.-ergä 200, 201 b.-gän 2296

büläk Hediye, armağan. b. 1951, 1980, 2120 b. +it- Hediye etmek. 1986, 2217 b.+e(büläge) 1809 b.+kä 397 b.+tär 1436 b.+tären 1438

bülder- Böldürmek, bölme işini yaptırmak. b.-ep 346

büleş- Bölüşmek, paylaşmak. b.-ep 1249

bülmä Bölme, bölüm, oda. b.+gä 335, 2215 b.+henä 1608 b.+henän (aş bülmähe) 1586 b.+ne 334

büre Kurt, köpekgillerden Avrupa, Asya ve Amerika’nın kuzeyinde yaşayan gri, sarı renkli, yırtıcı, etçil memeli hayvan. b. 397, 425, 653, 1114, 1118, 1119, 1188, 1189,

1191, 1193, 1195, 1202, 1205, 1208, 1209, 1210, 1211, 1213, 1214, 1215, 1217, 1217, 1243, 1245, 1246, 1247, 1248, 1249, 1251, 1253, 1255, 1256, 1258, 1289, 1290, 1295, 1296, 1298, 1298, 1306, 1330, 1333, 1336, 1337, 1338, 1350, 1356, 1360, 1367, 1369, 1373, 1377, 1380, 1384, 1385, 1389, 1548, 1549, 1550, 1550, 1552, 1552, 1553, 1555,

310

1555, 1556, 1680, 1680, 1683, 1687, 1690, 1940, 1943, 1946, 1954, 2170, 2172, 2175, 2195, 2197, 2198, 2199, 2204

b.+gä 1330, 1331, 1346, 1369, 2170, 2204, 2205

b.+lär 407, 426, 1371, 1550, 1553, 1720 b.+lärźe 425, 427, 1945 b.+nän 1219, 1358 b.+ne 1193, 1198, 1198, 1199,

1204, 1215, 1365, 1687 b.+neke 1251 b.+neme 1359 b.+neñ 1200, 1340, 1943

bürebay Özel isim, kurtbey. b. 654, 656, 665, 669, 672, 676,

679, 684, 690, 693, 695, 697, 1368

b.+ġa 668, 674, 682 b.+źı 658, 659 b.+źıñ 661, 670, 681, 694, 700, 701

bütägä Muska. b.+nän 71

büye(büre) Büre kelimesinin peltekçe söylenişi. b. 403

da Bağlama edatı. d. 12, 19, 19, 20, 20, 25, 35, 50, 69,

72, 74, 74, 75, 125, 147, 153, 156, 157, 159, 167, 177, 201, 204, 211, 213, 241, 287, 292, 325, 367, 380, 426, 430, 435, 439, 442, 453, 457, 477, 522, 546, 576, 585, 593, 619, 648, 702, 774, 775, 793, 830, 845, 853, 895, 908, 919, 934, 938, 941, 959, 1004, 1046, 1056, 1067, 1068, 1109, 1144, 1168, 1170, 1176, 1181, 1182, 1216, 1286, 1293, 1329, 1371, 1411, 1427, 1428, 1428, 1435, 1446, 1453, 1537, 1538, 1552, 1553, 1553, 1578, 1587, 1629, 1636, 1642, 1654, 1699, 1804, 1805, 1805, 1827, 1852, 1853, 1864, 1875, 1972, 2012, 2042, 2061, 2062, 2076, 2101, 2123, 2140, 2140, 2184, 2185, 2201, 2215, 2244, 2330, 2356, 2364, 2375, 2399, 2401, 2458, 2470

daġa At nalı, nal. d. 1781

dan San, nam, şan, şöhret, ün, değer, saygınlık. d.+ı 661

danla- Birini veya bir şeyi övmek. d.-y 659

darıw İlaç, çare. d. 1978 d.+źı 1984

dawa Deva, çare, ilaç, şifa. d. 2087 d.+hı 2239 d.+lar tap- çözüm, çare bulmak 1416

dawala- Tedavi olmak. d.-wġa 1974

dawam Devam, sürme, kesilmeme. d. +it- Devam etmek. 430, 676, 718, 1549,

1689, 1713, 1777, 1784, 2099 d. +iter- Devam ettirmek. 2401

dawıl Fırtına, çok güçlü yel. d.(yel-dawıl) 519, 525, 525, 526, 2465, 2466,

2468 dawlaw Kavga, dövüş.

d.+ın 1015 dä Bağlama edatı.

d. 10, 22, 22, 23, 23, 52, 71, 130, 131, 165, 195, 216, 240, 243, 244, 244, 257, 265, 305, 312, 314, 319, 357, 398, 406, 408, 430, 433, 495, 511, 515, 515, 530, 530, 538, 539, 589, 625, 625, 630, 644, 660, 669, 672, 689, 698, 810, 822, 831, 852, 866, 875, 884, 893, 934, 937, 947, 949, 953, 958, 965, 976, 996, 1002, 1003, 1005, 1062, 1072, 1108, 1156, 1172, 1186, 1257, 1258, 1291, 1323, 1371, 1389, 1395, 1401, 1403, 1410, 1448, 1452, 1462, 1572, 1578, 1591, 1607, 1631, 1653, 1710, 1724, 1746, 1751, 1755, 1795, 1798, 1835, 1849, 1895, 1909, 1930, 1970, 1975, 1979, 1989, 2028, 2070, 2076, 2163, 2164, 2180, 2212, 2213, 2217, 2220, 2245, 2304, 2305, 2305, 2337, 2337, 2403, 2403, 2409, 2420, 2422, 2437, 2460

därräw Coşkuyla. d. 658, 2057

därt Güç kuvvet, deva. d.+(kös-dert) 2239

därtlän- Heyecanlanmak, heveslenmek. d.-ep kit- Heyecanlanmak. 2092

däwlätbay Kişi ismi. d. 2334, 2346

311

degänäk Pıtrak otu. d. 1295

der Ses yansıması, titreme sesi. d. +(der der) 1149 d. +der Tir tir. 1149 d. +qaltırap tor- Tir tir titremek.

967 deyew Dev, korkunç, çok iri ve

olağanüstü güçlü masal ve mitoloji yaratığı. d. 335, 1666, 1668, 1671, 1671,

2143 d.+gä 1669 d.+źär 146, 157, 167 d.+źärźe 195 d.+źe 1673

dıñq Ses yansıması, tık, tak. d. +it- Tak etmek, çarpmak,

vurmak. 1199 diñgeź Deniz.

d. 182, 333, 1978 d.+gä 172, 182, 332 d.+źärźe 2074 d.+źeñ 185

direktor Yönetici, müdür. d. 1608, 1609, 1610, 1613 d.+ġa 1607

disätnik Onbaşı(askerlikte). d. 110, 1311

don'ya Dünya, yeryüzü. d. 98, 526, 887, 1761, 1913, 2180,

2277, 2443 d. +köt- Yaşamak. 1557, 1660,

1770, 1774, 1910, 1961 d. +köt- başla- Yaşamaya

başlamak. 601 d. +quy- Ölmek, dünyadan göçmek.

2244 d. +üźenä qal- Kimsesizlik,

yapayalnız kalmak. 1660 d. +üźeneken kürhät- Gerçek

yüzünü göstermek. 1914 d. +yöźö Yeryüzü, dünya. 2228 d.+ġa kil- Doğmak, dünyaya

gelmek. 210, 612 d.+ġa kit- Ölmek 286 d.+la 266 d.+laġı 893 d.+nı 1912

doşman Düşman, dost olmayan.

d. 620, 622, 623 d.+darźıñ 621

döbör Ses yansıması, pat sesi. d.+şatır Patır kütür, paldır küldür. 122

döröŝ Doğru. d. 392, 440, 2396 d. +äyt- Doğru söylemek, yalan söylememek.

1095 d.+tör 1150

döröŝlök Dürüstlük, doğruluk. d.+tö 117

dula- Ayının böğürmesi, böğürmek. d.-ġan 1065

duŝ Dost, arkadaş. d. 511, 655, 824, 827, 1227, 1228, 1229, 1253,

1496, 1497, 1501, 1502, 1507, 1510, 1511, 1520, 1520, 1571, 1815, 2118, 2130

d. +bul- Arkadaş olmak, dostlaşmak. 780, 892, 1248, 1503, 1571, 1736

d.+ı 1319, 1534, 1855, 2197 d.+ıbıź 1322, 1327 d.+ın 1250, 2123 d.+ına 893, 1017, 1755 d.+ınıñ 794, 960, 1251, 1809 d.+ıñ 888 d.+tar 1162, 1326, 1493, 2113 d.+tarġa 2119 d.+tarı 1874, 2032, 2034, 2036, 2039, 2189,

2195, 2196 d.+tarım 1768, 2103 d.+tarımdan 2097 d.+tarımdı 2100 d.+tarın 736, 766, 2032, 2191 d.+tarına 1873 d.+tarınan 273 d.+tarınıñ 1147 d.+tı 1231

duŝlaş- Arkadaş olmak, dostlaşmak. d.-a 1963 d.-ayım 515 d.-ıp kit- Arkadaş olmak. 1814 d.-ıp qal- Arkadaş olmak. 281 d.-ırġa 733, 1163 d.-maymı 2037

duŝlıq Dostluk, arkadaşlık. d. 267, 1140 d.+ı(duŝlıġı) 1176, 2305 d.+ın(duŝlıġın) 735

düñgäk Tümsek, yükselti. d. 1291

312

dürt Dört, üçten sonraki sayı. d. 76, 518, 1913 d. +(dürt ayaġınan dürt yaqqa tayan-) 76 d. +ayaġınan dürt yaqqa tayan-

Dört ayakla dört tarafa dayanmak. 75

dürtäwläş- Dörtleşmek, dört tane şeyin bir arada bulunması durumu. d.-ep 1770

ex Eh, bezginlik anlatan ünlem. e. 432, 1917

el- İlişmek, ulaşmak, dikkate almak. e.-mäy 738

eläk- 1.Tutmak, yakalamak, ele geçirmek. e.-ä(elägä) 1246 e.-ep(elägep) 824, 830 e.-hen 1191 e.-kän 22, 22, 23, 23, 1026, 1259 e.-kän quy- 1172 e.-kän tor- 1798 e.-mäy 1171 e.-teñme 1280 2. Yakalamak, elevermek. e.-äsäk(elägäsäk) 876

eläkter- Yakalama, tutma işini yaptırmak. e.-äm 852, 1943 e.-ep 1013, 1245 e.-ep al- Yakalayabilmek. 937, 941,

1081, 1433 eläkterew Yakalatma işi.

e. 951, 1110 ele- Takmak, iliştirmek.

e.-p 1837, 2258 elek İlk, önce, evvel.

e. 164, 654, 1834, 1923, 1953 e.+elek Çok çok eski. 21, 21 e.+elektän Çok çok eskiden. 111 e.+ke 168, 169, 174, 695, 922, 924,

1022 1652 e.+kesä 643, 651 e.+tän (elek elektän) 111

elen- Takılmak, asılmak. e.-ep tor- Takılıp kalmak. 1801 e.-gän 304, 2214

enä İğne. e. 413, 414, 415, 1780, 2003, 2205,

2313

e.+he 2314 e.+lär 2301, 2302 e.+läre 2165, 2300 e.+lären 2300 e.+ne 413

enäbay Özel isim masaldaki kirpinin adı(iğnebey). e. 2197, 2197 e.+lär 2232 e.+źıñ 2199, 2201, 2202, 2204

enäheź İğnesiz. e. +bul- İğnesiz olmak. 2295

enäle İğneli, iğnesi olan. e. 1340, 2294, 2303

er- e.-e 1190

ereräk İrice, büyük. e. 1026

ergä Arka, vücudun arka tarafı, sırt. e.+henä 232, 234, 2364 e.+hendä 1364, 1367, 1523, 1747, 2047, 2461 e.+hendäge 1479

es İç, herhangi bir durumun, cismin veya alanın sınırları arasında bulunan bir yer, dahil. e.+en 2140 e.+enä 76, 119, 177, 672 e.+enän 190, 1548, 2014 e.+endä 152, 247, 250, 281, 610, 1132, 1143,

1238, 1693, 1991, 2417 e.+endäge 1228, 1661, 2008 e.+kä 1643 e.+tä 1217 e.+tän 839 e.+teñme 1770

es- İçmek, içmek işi. e. 2098 e.-ep 1748, 1843 e.-ep al- İçebilmek. 2099 e.-ep ultır- Oturup içmek. 1483 e.-kän 1431, 2389 e.-mäy 890

eser- İçirmek. e.-ep 1510, 1522 e.-gän 1564

eŝe Sıcak. e. 847

eş Bir sonuç elde etmek, herhangi bir şey ortaya koymak için yapılan etkinlik, çalışma. e. 574, 712, 842, 925, 1030, 1690, 1742, 1877,

2336 e. +bir- İş vermek. 1032

313

e. +eşlä- İş yapmak. 581 e. +quş- İş buyurmak, emretmek.

302, 395, 2010 e. +sıq- İşe yaramak. 1634 e.+e 1870, 1878 e.+emde 2438 e.+en 518, 2270, 2440 e.+eneñ 527 e.+eñ 1870 e.+kä 2057, 2235, 2260, 2264,

2296, 2426 e.+kä al- İşe almak, çalıştırmak.

1039 e.+kä uñ- İşe yaramak, becerikli

olmak. 1881 e.+tän 2250, 2309 e.+tär 1046, 1229 e.+tär quş- İşler buyurmak. 305,

321 e.+täre 564, 2309 e.+täremde 377 e.+tären 523, 1689 e.+tärendä 2317 e.+tärgä 322, 2407 e.+tärźä 2317 e.+tärźe 1915, 1964 e.+teñ 2220, 2310

eşlä- İş yapmak, çalışmak. e.-gän 378, 1313, 1451, 1524, 2061,

2310 e.-gänen 1061 e.-ġän 240 e.-hä 2390 e.-häñ 377 e.-hendär 747 e.-mägän 295 e.-mäŝ bul- 2312 e.-mäwen 440 e.-mäy 1512 e.-neñ 873 e.-p 276, 1468, 1679, 2434 e.-p al- Yapabilmek. 1225 e.-p quy- Yapmak. 2337 e.-p tor- 1090, 2094 e.-rgä 137, 170, 186, 679, 746,

1646, 1889, 2237, 2285, 2418, 2425, 2440

e.-rmen 428 e.-w (eş eşlä-) 581 e.-y 306, 333, 1033, 1916, 2046

e.-y al- 662 e.-yek 685 e.-yem 1203 e.-yheñ 2446

eşläpä Şapka. e. 2370 e.+he 2365 e.+hen 2364, 2374 e.+mde 2367 e.+ñde 2368

eşläpäle Şapkalı. e. +bul- Şapkası olan. 2374

eşlät- İş yaptırmak, çalıştırmak. e.-ä 1965 e.-kän 294

eşlätkä- İş yaptırmak, çalıştırmak. e.-p 2248

eşlekle Becerikli. e. 1713, 1726

eşsän Çalışkan. e. 967, 1665, 2056

eşsänlek Çalışkanlık. e.+e(eşsänlege) 1905

et İt, köpek. e. 174, 181, 182, 184, 187, 329, 1157, 1161,

1162, 1164, 1166, 1172, 1174, 1175, 1445, 1447, 1450, 1451, 1452, 1570, 1576, 1582, 1583, 1612, 1619, 1619, 1619, 1626, 1684, 1749, 1750, 1764

e. +bul- Köpek olmak. 1567, 1610, 1616 e.+e 170, 1676 e.+en 1678 e.+kä 175, 189, 193, 1164, 1165, 1173, 1637,

1644 e.+me 1618 e.+tär 83, 1585, 1586, 1590, 1606, 1615, 1634,

1637, 1644 e.+täre 59, 1569 e.+täregeźźe 1576 e.+tärsä 1594 e.+tärźän 1576 e.+tärźe 1572, 1585, 1592 e.+tärźeñ 1602 e.+te 1168 e.+teñ 1170, 1446

et- Bir şeyi güç uygulayarak ileri götürmek. e.-ep yebär- İtivermek. 1217

etärewse İten, çıkaran kişi. e. 2407

etlek İtlik, kötülük.

314

e.+täre 524 ey Çağırma veya seslenme bildiren

ünlem. e. 246, 247, 435, 441, 561, 597, 768,

768, 901, 901, 1115, 1167, 1167, 1288, 1288, 1471, 1471, 1624, 1626, 1626, 1672, 1672, 1753, 1768, 1779, 1780, 1798, 1798, 2094, 2172, 2173, 2173, 2210, 2210, 2230, 2231, 2393, 2396, 2435

e.+(ey y) 1358 ey- Eğmek, eğik duruma getirmek.

e.-ep 150 eyä Sahip, malik.

e. +bul- 1696, 1698 e.+he (yän eyähe) 2397 e.+hen (yän eyähe) 973, 995, 2237 e.+läre 1884 e.+läreneñ (yän eyä) 1024

eyäläş- Yakınlaşmak, evcilleşmek. e.-kän 705

eyär- Bir şeyin ardından gitmek, koşulmak, katılmak. e.-ep kit- Peşinden gitmek. 1214 e.-ep töş- Peşine düşmek. 278 e.-gän 1589, 2113

eyärt- Bir şeyin ardından gitmek, koşulmak, katılmak işini yaptırmak. e.-egeź 1831 e.-ep 1198, 1471, 1626, 1678 e.-mäy 1844 e.-mäy kit- Peşinden gitmek. 1832

eye İşte, peki. e. 1123 e.+me 1286

eyźer- Eğdirmek, eğme işini yaptırmak. e.-gän (baş eyźer-) 1653

eź İz, işaret. e. +qal- İz bırakmak. 1057 e.+en 1256

eźärleklä- Fırsat beklemek, hazır olmak. e.-p yörö- Hazırlıklı olmak. 1261

eźlä- İzlemek, ardından gitmek, aramak, takip etmek. e. 1507 e.-gän 1305, 1305, 1719, 2410 e.-gändär 968 e.-nem 382

e.-p 329, 553, 631, 737, 1162, 1162, 1502, 1516, 1623, 1797, 2134, 2391

e.-p kil- Takip etmek. 255 e.-p kit- Peşinden gitmek. 245, 367, 371, 843,

1132 e.-p sıġıp kitergä bul- Takip etmek. 94 e.-p yörö- İzliyor olmak. 1464 e.-rgä 592, 1493, 1496, 1728, 2325, 2362 e.-rgä (tabış eźlä-) 1431 e.-y 699, 1306, 1520, 1754, 2373 e.-y tor- 1539, 2110 e.-yem 391

eźläw Takip etme, izleme işi. e.+e 1510

farman Ferman, yarlık. f. +(yän farman) 908, 1194, 2221 f.+ġa (yän farman) 1173

fayźa Fayda, yarar. f. 1043 f.+hı 1756 f.+m 515

fayźalan- Faydalanmak, istifade etmek. f.-ıp 1121

fäqir Fakir, yoksul. f. 2208

feker Fikir, düşünce. f.+gä kil- Akla gelmek, düşünmek. 1168

fil Filgillerin hortumlular takımından, Afrika ve Asya'nın sıcak bölgelerinde yaşayan, çok iri, kalın derili hayvan. f. 913, 915, 917, 919 f.+därźeñ 927 f.+de 915 f.+deñ 912, 913

fufayka Gömlek, üst giysisi. f.+hın 417

furman yük arabası. f. 413, 414, 415

gälsär Porselen. g. 2214

gel Tamamen, yalnızca, olduğu gibi. g. 111, 360, 689, 706, 925, 970, 1223, 1306,

1742, 1965 genä birlikte kullanıldığı kelimelerin anlamını

güçlendirir g. 158, 181, 185, 298, 303, 419, 506, 512, 634,

660, 670, 749, 757, 839, 894, 970, 1017, 1019, 1046, 1057, 1087, 1127, 1127, 1156, 1172, 1180, 1190, 1208, 1212, 1238, 1239, 1244, 1312, 1333, 1337, 1339, 1391, 1417, 1432,

315

1443, 1472, 1499, 1504, 1599, 1622, 1640, 1676, 1720, 1734, 1742, 1776, 1866, 1875, 1965, 2000, 2043, 2112, 2116, 2118, 2140, 2157, 2164, 2179, 2208, 2220, 2225, 2237, 2277, 2324, 2333, 2334, 2351, 2364, 2390, 2396, 2466

gewlä- Homurdanmak, gürültü etmek g.-p kit- Uğultu yükselmesi

durumu. 865 giź- Gezmek, dolaşmak.

g.-ep 1913 g.-gän 2388

göj Gürültü. g. +kil- Gürültü etmek, gürültüyle.

2068 göl Gül, çiçek.

g.+där 2384 gölşat Kişi ismi.

g. 1574, 1578, 1634, 1636, 1640, 1642, 1643, 1647

g.+tı 1574, 1626, 1642 gölt Tebessüm.

g. +it- Tebessüm etmek. 958 gölyemeş Kişi ismi, kuşburnu.

g. 1657, 1658, 1659, 1663, 1665, 2222, 2223, 2235, 2239

g.+tär 2233 g.+tärźe 2227 g.+te 2226, 2231, 2232 g.+teñ 1660, 1667, 1668

görläş- Mutlu olmak, coşmak. g.-ep 138

görlät- Coşmak. g.-ep 1731

görläwek Çay, dere. g.+tär 666

güzäl Güzel. g. 2352, 2380 g. +(güzäldärźän güzäl) 34, 135 g.+därźän güzäl Güzel mi güzel,

çok güzel. 34, 134 ġailä Aile.

ġ. 1568, 1960 ġ.+he 1785 ġ.+henä 584 ġ.+ne 266 ġ.+neñ 265

ġaşiq Aşık, aşka tutulmuş.

ġ. 2345, 2352 ġ. +bul- Aşık olmak. 281, 329, 2445 ġ.+tı 2286

ġayaz Kişi ismi. ġ. 2353, 2353 ġ.+ġa 2346

ġäfü Özür, af. ġ. üten- Özür dilemek. 195

ġäjäp Gazap, üzüntü, dert. ġ. 695

ġäjäplän- Üzülmek, kahırlanmak. ġ.-ep 645, 810 ġ.-gändär 1256

ġäjäplänew Üzülme, kahırlanma işi. ġ.+źän 2180

ġäskär Ordu, asker. ġ. 623 ġ.+e 620, 621, 622 ġ.+en 624, 1709

ġäyep Ayıp, suç. ġ.+te 876

ġäyepheź Suçsuz, günahsız. ġ. 1210

ġäyeple Suçlu. ġ. 1371, 2314

ġäyrät Gayret, çaba. ġ. 2238

ġäziz Aziz, değerli, yüce. ġ. 1977

ġäźät Adet, huy. ġ.+en 1409 ġ.+ensä 142

ġäźättägesä Adetince, her zamanki gibi. ġ. 2179

ġäźel Adil. ġ. 1973

ġäźelşa İrendik nehri boyundaki bir şelalenin ismi. ġ. 1627

ġına Birlikte kullanıldığı kelimelerin anlamını güçlendirir. ġ. 68, 80, 164, 176, 506, 636, 696, 697, 706,

790, 799, 828, 849, 921, 922, 940, 953, 959, 961, 989, 1045, 1110, 1113, 1122, 1167, 1189, 1198, 1314, 1353, 1411, 1427, 1462, 1474, 1503, 1537, 1563, 1570, 1578, 1579, 1581, 1590, 1701, 1735, 1806, 1852, 1909, 1911, 1931, 1973, 1986, 2017, 2021, 2111, 2137, 2146, 2173, 2203, 2204, 2225, 2231, 2269, 2279, 2350, 2368, 2397, 2399, 2416, 2431, 2461

316

ġ. +(şım. ġına) 99, 843 ġorurlan- Gururlanmak.

ġ.-ġan 801 ġ.-ıp 264

ġosman Osman, kişi ismi. ġ. 2280

ġümer Ömür, hayat, yaşam. ġ. 509, 626, 2271 ġ. +it- 137, 1559, 1677, 1788, 2334 ġ.+endä 527 ġ.+źä 1008 ġ.+źäreneñ 626

haba Büyükbaş hayvan derisinden yapılan ve içine kımız, su gibi içecek konan büyük kırba, tulum. h. +(hawıt haba) 1487

habaq Sadak. h.+ın(habaġın) (uq-habaq) 2387 h.+tarına 2232

haban Saban. h. 1034

habış- Bir derde, hastalığa tutulmak. h.-qan 2216

haġala- Gizlice gözetlemek, erketeye yatmak. h.-ġan 2353

haġay- Dikkat kesilmek, dikkat etmek. h.-ıp 1377

haġın- Özlemek. h.-a 546, 1919, 2255 h.-dı 693 h.-dıq 729 h.-ġan 2125 h.-ıp 537, 708, 1867, 2449

haġınıw Özlem, hasret. h.+ınan 960

haġış Özlem, hasret. h. +(harı haġış) 541 h.+ı 546 h.+tan 550

haġışlı Özlem, hasret dolu. h. 2125

haq Gizli, saklı. h. 1268, 1802 h. +qıl- Dikkatli olmak. 570 h.+sı 980 h.+ta 979

haqal Sakal. h.+ı 101 h.+ın 106

h.+ınan 60 h.+ında 104

haqallı Sakallı. h. 1906, 1906

haqaw Peltek, r sesini söyleyemeyen. h. 398 h. +bul- Hakav olmak. 367

haqawlıq Pelteklik, r sesini söyleyememe. h.+ın(haqawlıġın) 380 h.-ı(haqawlıġı) 385

haqla- Saklamak, korumak, gizlemek. h.-ġan 2382 h.-ġıź 1768 h.-p 981 h.-p qal- Korumak, gözetmek. 591 h.-p qala al- Koruyabilmek. 2231 h.-p tor- Korumak 2340 h.-rmın(haqlar r rmın) 1765 h.-y 2238

haqlarlıq Hazırlık, tedbir. h. 2308

haqlaw Saklama, koruma işi. h.+ı 2044

haqlawsı Saklayan, koruyan, gözeten. h. 2401

hal Sal, suda yüzmek için yapılan ilkel araç. h. 333 h.+ġa 333

hal- 1.Salmak, koyvermek, serbest bırakmak, göndermek. h.-a 122, 2051 h.-am 1038 h.-dı 1198 h.-ġan 774 h.-ġas 1095 h.-hın 222, 225 h.-ıp 540, 1291, 1296, 1298, 1298, 1480, 1549, 1852, 2258 h.-ıp al- 1562 h.-ıp hıla- 1200 h.-ıp kit- 593 h.-ıp quy- 413 h.-ıp tor- 592 h.-ırġa 157 h.-ırmın 1761 h.-ıwın 415 h.-mayźar 416 2.bazı isimlerle birlikte kullanılarak deyim veya birleşik fiil yapar h.-a (aw hal-) 1169

317

h.-a (käräk yaraq hal-) 118 h.-am (qapqan hal-) 1168 h.-ġan (hörän hal-) 2036 h.-ġan (küź hal-) 2162 h.-ġan (yoqlarġa hal-) 2021 h.-ġandar (baştarın hal-) 617 h.-ıp (qolaġına hal- quy-) 433 h.-ıp (qurqınıs hal-) 503 h.-ırġa (öy hal-) 2111 h.-mayınsa (küź hal-) 1183 3.-a/-ä ve –p zarf fiil eki almış

fiillerle birlikte kullanıldığında kuvvetlendirme ve süreklilik anlatır

h.-a (alıp hal-) 190 h.-ġan (alıp hal-) 1181 h.-ġan (alıp bar- hal-) 211 h.-ġan (törtöp hal-) 2140 4.-ġa-gä yönelme eki almış isimlerle

birlikte kullanıldığında dahil olmak, düçar olmak ve mübalağa anlamı verir

h.-a (xafaġa hal-) 1975 haldat Er, asker.

h. 44, 1007, 1544, 1922, 2128 h.+tar 993 h.+tarın 990

haldır- 1.İnşa etttirmek, yaptırmak. h.-a 195 h.-ġan 24 h.-hañ 153 2.Saldırmak, hücum etmek. h.-ıp 1307, 2303

halın- İnşa edilmek, yapılmak. h.-ġan 316, 1099

halış- Salmak, bırakmak, koyuvermek. h.-ıp (ülgängä halış-) 1180 h.-qandar+(yäräbä halış-) 1345

halqın Serin, soğuk. h. 1560, 2081, 2121, 2382 h.+dan 753 h.+ında 2056

halqına- Soğumak, serinlemek. h.-yha 520

haman Hemen, o anda. h. 25, 286, 522, 546, 576, 675, 702,

733, 766, 883, 1171, 1411, 1451, 1512, 1555, 1827, 1863, 2005, 2323, 2330

hamaq Duygulanınca söylenen manzum sözler. h. 577

hana- Saymak, sayı saymak, saygı göstermek. h.-p 505 h.-yım 2447

handıq Sandık. h. 1697, 1697, 1704, 1704, 1951, 1954 h.+ı(handıġı) 401

handuġas Bülbül. h. 261, 264, 268, 270, 277, 280, 283, 284, 286,

1694, 1882, 1883, 1893, 1899, 1904, 1958, 1959, 1963, 1963, 1970, 1976, 1981, 1981, 1983, 1988, 2385, 2458

h.+qa 1966, 1986 h.+tar 2120 h.+tı 1890, 1960, 1964, 1967 h.+tıñ 278

hapla- Kaplamak, kapamak. h.-p quy- Kaplamak. 1216

haran Cimri. h. 2280

haray 1. Saray, han veya sulatnların oturması için yapılmış gösterişli yapı, masallarda bazen güzel ev anlamında da kullanılmıştır. h. 316, 333 h.+ġa 334 h.+ım 497 h.+ın 1985 h.+ına 129 h.+ında 626 h.+ınıñ 131 2.Atların durduğu yer. h.+ġa 338

harġay- Sararıp solmak. h.-amın 2394 h.-ġan 284, 714 h.-ıp 2449, 2451

harġılt Sarımtrak, sarı renkli. h. 1152

harı Sarı renk. h. 78, 1302, 1302, 1847, 2262, 2267 h. +bul- Sararmak. 2266 h. +haġış baŝ- İçi sıkılmak, dertlenmek. 541

harıq Koyun. h. 1036, 1543, 1545, 1548, 1557

harıqay Sarman, özel isim. h. 1477, 1479, 1480, 1483, 1483, 1485, 1487,

1489 harıtüş Baştankara, ötücü kuşlar takımının

baştankaragiller familyasından, Kuzey Afrika,

318

Avrupa ve Asya'da yaşayan, böcek yiyerek tarıma yararlı olan, oldukça kısa, güçlü ve sivri gagalı, çeşitli renklerde olabilen bir kuş türü. h. 1675 1684, 1690

harıw h.+ı qayna- çok kızmak, sinirden

çatlamak 815 hat- Satmak.

h.-am 1292 h.-ıp 1294, 2371 h.-ıp al- satabilmek 1049 h.-qan 443

hataş- Sayıklamak. h.-ıp sıq- Sayıklıyor olmak. 1175

hatıwlaş- Kinlenmek. h.-a 183

haw Sağ, esen. h. 1284 h. +(iŝän haw) Sağ salim, sağlık,

iyilik. 1647 h. +bul- Sağ ol, teşekkür ederim,

esenlikler dilerim. 760 h. +bul- tor- Mutlu ol, sağ ol. 2439 h.+mı Nasılsın? 248, 1495, 1509,

2024, 2094, 2406 haw- Sağmak süt sağmak.

h.-ıwın 1926 hawa 1.Hava, bütün canlıların

solunumuna yarayan, renksiz, kokusuz, akışkan gaz karışımı. h. 2185 h.+ġa 1055 h.+la 1148, 1683 h.+laġı 2298 2.Yukarısı, gök. h. +yöźö Gökyüzü. 76

hawalan- Havalanmak, kibirlenmek. h.-a 801

hawıt Kap kacak. h. +haba Kap kacak. 1487 h.+tar 304 h.+tarı 2215

hawlıq Sağlık, esenlik. h. horaş- Selamlaşmak 251

hay- Saymak, sayı saymak. h.-ıp 1607

hayın Yer ve zman bildiren kelimelerle birlikte kullanılarak boyunca süresince, -da/-de anlamı verir.

h. 141, 269, 283, 410, 690, 690, 932, 1430, 1498, 1925, 1932, 2255, 2463

hayıŝqan Saksağan. h. 24, 44, 110, 818, 822, 845, 885, 888, 1291,

1294, 1300, 1403, 1544, 1712, 1773, 1922, 1976, 1990, 1994, 1996, 2128

h.+dan 1308 h.+dar 1414 h.+dı 884 h.+dıñ 1070 h.+ġa 818, 843, 875, 1304

hayla- Seçmek, beğenmek. h.-ġan 2262 h.-p 706 h.-y 1351

haylan- Seçilmek, beğenilmek. h.-ġan 2066

hayra- Ötmek(kuş için ). h.-ġan 2385 h.-y 161, 1683, 1683, 2397

hayrat- Öttürmek(kuş için.) h.-hañ 154

haźlıq Bataklık, sazlık. h. 938 h.+qa 939 h.+ta 1776

hä Evet, kabul. h. +ti- Kabul etmek, evet demek. 312

häläk Bitme, yok olma. h. 570 h. +bul- Helak olmak, yok olmak. 574, 575,

1024, 1460 häm Ve, hem…hem bağlacı.

h. 39, 58, 95, 103, 115, 117, 119, 126, 159, 170, 198, 199, 262, 267, 269, 282, 285, 339, 352, 354, 414, 438, 443, 447, 469, 518, 525, 535, 561, 569, 586, 600, 602, 608, 613, 638, 857, 899, 925, 1179, 1232, 1240, 1244, 1248, 1257, 1269, 1289, 1328, 1480, 1485, 1497, 1527, 1561, 1632, 1634, 1667, 1678, 1682, 1709, 1715, 1724, 1729, 1749, 1750, 1806, 1807, 1825, 1836, 1838, 1848, 1858, 1868, 1897, 1898, 1900, 1906, 1919, 1967, 1968, 1974, 1976, 2005, 2064, 2143, 2172, 2173, 2204, 2205, 2229, 2253, 2268, 2280, 2282, 2290, 2291, 2297, 2300, 2301, 2309, 2312, 2344, 2355, 2356, 2392, 2411

hämä Hep, bütün. h. 581, 586

319

här Her, tekil isimlere getirilerek tamlayan görevinde birer birer olarak anlamı verir. h. 582, 819, 914, 973, 975, 977,

989, 1106, 1251, 1415, 1696, 1810, 1810, 1815, 1871, 1871, 1875, 2047, 2068, 2168, 2224, 2255, 2344, 2402, 2447

häwkäş Sığır. h.+tär 1763

häybät İyi, güzel. h. 196, 215, 349, 1101, 1622, 2151,

2161 h. +bul- İyi olmak, sevinmek. 2154 h.+tän 2394 häybäteräk(h häybäteräk) İyice, daha iyi. h. 1821

häybätläp İyice, güzelce. h. 1974

helket- Silkitmek, sikeletmek. h.-ep quy- Silkelemek. 790

heltäw Vuracak olmak. h.+e 1580 h.+e bul- Vurunca. 1646

heltä- Elini başını aşacak şekilde kaldırarak hızla karşısındakine vurmak h.-p (qul heltä-) 2235 h.-y 1642

heltän- Yukarıdan aşağıya doğru hızla vurmak. h.-ä 2313 h.-ep 1969

heñ- İnmek. h.-de 1155

heñder- İndirmek. h.-ä 106

heñle Kız kardeş. h.+beźźä 252 h.+läre 2065, 2071 h.+läreneñ 1890 h.+m 249

heper- Süpürmek, silmek. h.-gän 1257

hepertke Süpürge. h. 395 h.+he 396

heź Çokluk ikinci kişi zamiri.

h. 164, 203, 204, 239, 245, 1033, 1273, 1342, 1371, 1610, 1612, 1619, 1619, 1619, 1704, 1753, 1768, 1917, 2221, 2295

h.+gä 203, 204, 633, 1016, 1270, 1372, 1376, 1703, 1704, 1755, 1938, 1939, 2087 h.+źä 1509 h.+źän 864, 1576, 1634 h.+źe 1039, 1344, 1379, 1379, 1440, 1464, 2426 h.+źekelärźe 986 h.+źeñ 1375, 1382, 1576

höyön- Sevinmek. h.-öp 681

hıbaylı Atlı, süvari. h. 272

hıġıl- Yıkılmak, bükülmek, kendinden geçip olduğu yere düşmek. h.-a 1695 h.-ıp (un hıġılıp bişkä bögöl-) 668

hıġıldır- Sıkıştırmak, bağlamak. h.-ıp 2339

hıqta- Ağlamak, sessizce ağlamak, için için ağlamak. h.-y 324

hıla- Yapıştırmak. h.-nı (halıp hıla-) çarpıp yapıştırmak 1200

hılıw Güzel, görmeye değer, beğenilir, mükenmmel. h. 262, 264, 276, 309, 309, 535, 536, 544, 552,

577, 604, 1658, 1694, 1699, 1881, 1924, 2127, 2252, 2261, 2336, 2406, 2427, 2445, 2461

h. +(hılıwźarźan hılıw) 34, 2278 h. +bul- Güzelleşmek. 800 h.+ı 2459 h.+źarźan hılıw Çok güzel, güzel mi güzel. 34,

2277 h.+źarźıñ 2459 h.+źıñ 551

hılıwqay Güzelcik, güzelceğiz. h.+ġa 547

hılıwlıq Güzellik. h.+ı(hılıwlıġı) 269 h.+ın(hılıwlıġın) 275 h.+ına(hılıwlıġına) 800

hın Dış görünüş, beden. h.+darı qatıp köl- Gülmekten kırılmak, çok

gülmek. 1601 hın- Kırılmak.

h.-ıp 1200 hına- Sınamak, denemek.

h.-p qara- bul- Kontrol etmek, denemek. 124 h.-p tor- Bakmak, denemek. 2047

320

hınaş- Birlikte veya karşılıklı denemek, sınamak. h.-a (kös hınaş-) 1654

hınaw Sınav, deneme. h.+źa 574

hındır- Kırmak. h.-ırmın 1338

hınıq Küçük parça, parça, dilim. h. 1561

hıñar Çift. h. 2258

hıpırt- Sıvışmak, kaçmak. h.-qan 697, 1121, 2021

hırıl- Sarılmak, sarmalamak. h.-ıp böt- Sarmak, dolanmak. 1295

hıt- Gözünü kısmak. h.-ıp 1843

hıw Su, ırmak. h. 436, 438, 441, 589, 592, 593,

597, 767, 957, 964, 994, 1012, 1635, 1639, 1696, 2099, 2113, 2388, 2466, 2466

h. +in- Yıkanmak, suya girmek, yüzmek. 29, 29

h.+ġa 210, 540, 547, 833, 1110, 1474, 1475, 1554, 1554, 1638, 1646, 2303, 2339, 2341

h.+ġa kil- Suya gelmek. 1192 h.+ġa kit- Suya gitmek. 46 h.+ı 1554 h.+ım 2081, 2087 h.+ımdı 345, 1635, 2084, 2098 h.+ın 343 h.+ına 284 h.+źa 343 h.+źan 1555 h.+źar 268, 1983 h.+źar aq- Sular akmak, zaman

geçmek. 1160 h.+źarında 961, 988 h.+źarźı 96

hıwha- Susamak. h.-y 589

hıwhılıw Çok güzel, güpgüzel. h. 580

hıwıq Soğuk. h. 604, 1128, 1560 h. +bul- Soğumak, soğuk olmak.

2268 h.+ta 1492, 1511

h.+tan 322, 1867 h.+tar 1863

hıwlı Sulu, suyu olan. h. 285, 602, 1471

hıy Hediye. h. +xörmät Konuklara sunulan şey, ikram. 979,

1165 hıy- Sığmak.

h.-a (tirehenä hıya al-) 1395 h.-a al- Sığabilmek. 1015 h.-may 1136

hıyın- Saklanmak, sığınmak. h.-ġan 1150

hıyınış- Sığınmak. h.-ıp 2358

hıyır Sığır, inek. h. 353, 355, 355, 372, 373, 389, 392, 1035,

1749, 1750, 1762, 1771, 1772, 1775, 1776, 1778, 1786, 1787, 1787, 1926

h.+ġa 1777 h.+źar 1926 h.+źarı 1924 h.+źı 1777 h.+źıñ 1788

hıyırlıq Sığdırma işi. h. 450

hıyış- Geçinmek, anlaşmak, uyuşmak. h.-maġan 1445

hıyla- İkram etmek, sunmak. h.-ġan 736, 1106, 1165, 2162 h.-rġa 906 h.-yım 1168

hıylan- İkram edilmek, sunulmak. h.-ġan 1166

hıylanıw İkram edilen şey, ikram. h.+ın 1166

hıylaw İkram. h.+ına 736

hıź- Kaçmak. h.-ġan 1427, 1449

hıźġır- Geçirmek, kaçırmak. h.-hañ 146 h.-ıp 156, 167

hıźıl- Çizilmek, çizgi haline gelmek, çizme işine konu olmak. h.-ıp 1689 h.-ıp kit- Çizgi haline gelmek. 2444

higeź Sekiz, yediden sonra gelen sayı. h. +(un higeź) 2338

hiker- Sekirmek, sıçramak.

321

h.-ä 956, 1282 h.-ä al- Sıçrayabilmek. 1069 h.-äbeź 1346 h.-äm 1066 h.-ep 1028, 1028, 1306, 1318, 1345,

1631, 1639, 1797, 1861, 1863, 1877, 1877

h.-ep tor- Sıçrayıp durmak. 793 h.-ergä 1257, 1346 h.-źem 1359

hikeräñlä- Sekmek, sekerek dolaşmak. h.-p 1064, 1301

hikerew Sekiş, sekme işi. h.+eñ 1068

hikergelä- Sekmek istemek. h.-p 1065, 1363

hikert- Sektirmek. h.-ep 1068

himer- Semirmek, semiz olmak. h.-gäs 1118

himereş- Semizleşmek. h.-ep 739

himeź Semiz. h. 1934, 1942, 1948, 2172

hin Tekil ikinci kişi zamiri. h. 51, 71, 145, 148, 151, 152, 178,

182, 201, 202, 242, 276, 428, 454, 458, 462, 466, 470, 474, 478, 482, 486, 490, 494, 514, 549, 561, 563, 637, 692, 782, 784, 875, 926, 1116, 1195, 1211, 1317, 1360, 1501, 1518, 1760, 1779, 1838, 1856, 1862, 1986, 2028, 2154, 2173, 2174, 2202, 2354, 2368, 2397, 2437, 2446, 2459

hinän Senle, hin zamirinin vasıta eki almış hali. h. 2401

hindäy Senin gibi. h. 1068

hine Seni, hin zamirinin belirtme eki almış hali. h. 51, 71, 179, 184, 242, 558, 693,

1088, 1213, 1367, 1374, 1401, 1850, 2019, 2154, 2198, 2253, 2400

h.+ke 2212 hineñ Senin, hin zamirinin tamlayan eki

almış hali.

h. 146, 669, 683, 850, 925, 1067, 1196, 1202, 1204, 1323, 1838, 1870, 2406, 2434, 2436, 2459

hiñä Sana, hin zamirinin yönelme eki almış hali. h. 52, 56, 66, 145, 171, 187, 202, 202, 299, 544,

811, 869, 871, 879, 1154, 1274, 1368, 1497, 1511, 1739, 1762, 1839, 1870, 2098, 2100, 2139, 2398, 2448

hip- Serpmek, saçmak. h.-ä(hibä) 1920 h.-ä(hibä) başla- 438 h.-ep(hibep) 436 h.-kän 935 h.-mäyźär 441

hiräk Sık olmayan, seyrek. h. 527

his Hiç, boş, değersiz. h. 642, 661, 712, 968, 1028, 1174, 1409, 1413

hiź- Sezmek, duyumsamak. h.-ep 1169 h.-ep qal- Fark etmek. 307, 338 h.-gän 1251, 2312 h.-hä 1250 h.-mägän 642, 647, 1258, 1707 h.-mäŝtän 2250 h.-mäy qal- Fark etmemek. 1366, 1718, 2131 h.-mäŝkä 1145

hiźźer- Sezdirmek, hissettirmek. h.-mägän 267 h.-mäŝkä 1145

hoqlan- Heveslenmek, gıpta etmek, örnek almak. h.-a 1284 h.-ġan 800, 947, 947, 1046 h.-ġandar 603 h.-ıp 638, 1705, 2385 h.-ıp yörö- 1251 h.-maġan 1884

homġol Güzel, zarif, uzun ince. h. 2386

hora- İstemek, danışmak, sormak. h. 218 h.-ġan 61, 65, 165, 166, 232, 458, 462, 478,

482, 494, 785, 869, 903, 1188, 1224, 1321, 1326, 1355, 1440, 1482, 1538, 1610, 2149, 2203, 2367

h.-ġandar 236 h.-ġandarġa 1406 h.-ġanın 1919 h.-ġas 543, 1189, 1739 h.-maq bul- Sormak istemek. 539

322

h.-maqsı (käñäş hora- bul-) 818 h.-p 1062, 1064, 1889 h.-p (yarźam hora-) 143 h.-p al- Sorabilmek. 685 h.-p qara- Sorup bakmak. 249 h.-rġa bul- Soracak olmak. 788,

864 h.-y 216, 223, 276, 308, 334, 336,

370, 1033, 1040, 1272, 1276, 2434, 2449

h.-yźar 340, 555, 1154 horaġan Soran, isteyen.

h. 375 horaş- Danışmak, sorup soruştırmak.

h.-a 1510 h.-alar 128 h.-ıp 117, 2328 h.-qan 94 h.-qan (hawlıq horaş-) 251 h.-qandar 2324

horat- Sorma işini yaptırmak. h.-ahıñ 217 h.-ıp kil- Sormak. 2281

horaw Soru, sual. h.+ı 75 h.+ın 2413 h.+źar 814

horo Boz, gri. h. 1856, 1858

höjüm Hücum, saldırı. h. +it- Saldırmak. 1011, 1022

hönär Hüner, beceri, yetenek. h. 1699 h.+em 1216 h.+en 1700 h.+gä 1696, 1698

hönärle Hünerli, becerikli. h. 1709

höñgö Süngü, mızrak, kargı. h. 1018 h.+hön 257 h.+hönä 1026

hör- Sürmek, zaman geçirmek, devir sürmek. h.-äm 1034

hörän Nara, güçlü bağrış. h. +hal- Nara atmak. 2036

hörlöktör- Tökezletmek. h.-gän 1254

höröm Sıkıntı, dert.

h. 555 höt Süt.

h. 153, 160, 1431, 1438, 1446, 1562, 1564 h. +bir- Süt vermek. 1035 h.+ö 2042 h.+ön 1771 h.+önä 1788 h.+tö 1483, 1743

hötökäy Sütceğiz. h.( (hötö ö ökäy) 1762

höy- Sevmek. h.-ä 599 h.-gän 2342

höyäk Kemik. h. 1585 h.+täre 1208 h.+tären 315, 324, 355

höygän Sevgili, aşık olunan kimse. h.+e 2283, 2288, 2290

höykömlö Sevimli, şirin. h. 637

höylä Söylemek fiili masalda kişi ismi olarak kullanılmış. h. 28, 29, 29, 39, 41, 45, 46

höylä- Demek, söylemek. h. 7, 15 h.-gän 251, 586, 1578 h.-gäne 586 h.-mä 31, 37, 42 43 h.-mäyem 32, 37, 43, 49 h.-p 37, 1770 h.-p bir- Söyleyivermek. 212, 244, 248, 279,

319, 364, 426, 431, 435, 854, 867, 1331, 1496, 1510, 1517, 1663

h.-rgä 1003, 1816 h.-y 357, 440, 751, 830, 1002, 1503 h.-y al- Söyleyebilmek. 584 h.-yem 1368 h.-yemme 6, 14, 17

höylämä Söylememek fiili masalda kişi ismi olarak kullanılmış. h. 29, 29, 34, 36, 40, 46, 48

höylän- Söylenmek, kendi kendine konuşmak. h.-ä 7, 1586, 1586 h.-e 561 h.-ep 852

höyländer- Konuşturmak. h.-hen 1636

höyläş- Söyleşmek. h.-ä 605, 711

323

h.-ä bel- Konuşmayı bilmek. 1574 h.-ä tor- Konuşup durmak. 1592 h.-älär 716 h.-äm 2448 h.-ep 2162 h.-ergä 1573, 1634 h.-kän 853, 1590 h.-kändär 843 h.-känsä 63 h.-mägeź 630

höyläşel- Konuşulmak. h.-gän 564

höyläşew Konuşma, söyleşme. h.+enä 1370

höyläwse Söyleyici, konuşan, konuşmacı. h. 26

höyön- Sevinmek. h.-gän 625, 2219, 2375 h.-öp 839, 2338

höyönös Sevinç. h.+tän 2427

höyöw Sevmek işi, sevme. h.+en 2342, 2343

höyrä- Sürümek, sürüklemek. h.-p 941, 1136, 1561, 1628, 1777 h.-y 1935, 1943

höyräklä- Sürükleyerek. h.-y 1608

höyräl- Sürümek, sürünmek. h.-ep 910, 1793

höź- Süzmek. h.-örgä 1542

huġan Soğan. h. 2115, 2118, 2121, 2123, 2126

huġar- Susamak, susuzluğunu gidermek, suya doyurmak, suvarmak. h.-ırġa (at huġar-) At sulamak. 60

huġış Savaş, vuruşma. h. 1011 h. +as- Savaş açmak. 616 h. +talaş Savaş dövüş. 528 h.+a 105 h.+sıları 347 h.+sılarınıñ 339

huġış- Savaşmak, vuruşmak. h.-alar 129 h.-qandan 105

huġıwsı Savaşçı.

h. 1700 huq- Vurmak, darbe indirmek.

h.-a(huġa) 1593 h.-ha 1934, 1948 h.-ıp(huġıp) 106 h.-ıp(huġıp) al- Vurabilmek. 663 h.-ıp(huġıp) yıq- Devirmek. 427, 430, 432 h.-qan 966 h.-qan (qähär huq-) 1202 2.Dokumak. h.-a(huġa) (keläm huq-) 1705 h.-ıp(huġıp) (keläm huq-) 1704

huqmaq Sokak, yol, keçi yolu, sapa yol. h.+tarına 2059

huqqıla- İtelemek, kakalamak, kurcalamak. h.-ġan (qaqqılaġan huqqıla-) 905

huqran- Kabul edilmeyen bir durum karşısında kendi kendine söylenmek. h.-a (huqrana huqran-) 193, 193

hul Sol, bedenin yürekten tarafı. h.+da 1720 h.+ġa 567, 571 h.-dı (uñdı huldı) 2046

hullı Sollu. h. +(uñlı hullı) 1642

hunar Av, avlanma işi. h. 1774, 2410 h.+ġa 141, 273, 1270, 1356, 1498, 1498, 1504, 1513, 1514, 1785, 1910 h.+ġa kit- Ava gitmek. 1775 h.+ġa yörö- Ava gitmek. 614 h.+źa 142 h.+źan 1108, 1515, 1702, 1784

hunarsı Avcı. h. 885, 2205 h.+nıñ 1258

hunarsılıq Avcılık. h. 2388

huñ Son, sonra, arka. h. 105, 360, 505, 522, 525, 850, 943, 984, 1027,

1040, 1163, 1173, 1175, 1261, 1359, 1368, 1464, 1546, 1560, 1566, 1621, 1655, 1701, 1794, 1832, 1833, 2034, 2073, 2186, 2235, 2259, 2271, 2272, 2272, 2272, 2312, 2358, 2404, 2419

huñġaraq Sonunda, en sonunda. h. 743

huñġı Sonuncu. h. 162, 574, 626, 809

huñla- Sona ermek, bitmek.

324

h.-p yörö- Sona kalmak. 1468 huñlabıraq Sonuncu, en son, sonunda .

h. 1467 hur- Sıyırmak(kılıç, kama ve bıçak gibi

kında taşınan silahlar için). h.-a 468, 792 h.-ġan 895 h.-ıp 894, 896

huş Akıl, bilinç. h.+ı kit- Aklı başından gitmek.

1616, 2363 h.+ına kil- Aklına gelmek. 2366 h.+tan yäz- quy- Aklı başından

gitmek 1587 huy- Kesmek(hayvan ve insanlar için),

öldürmek. h.-ıp 353

huyır Sığırcık. h. 1784

huyźır- Kestirtmek, öldürtmek. h.-ġan 199

huź- Uzamak, uzanmak. h.-a 703 h.-ġan 1427, 1806, 2120 h.-ġandar 827 h.-ıp 550 h.-ıp yebär- Uzayıvermek. 675 h.-maqsı bul- Uzayacak olmak. 824

huźıl- Uzamak. h.-a bar- Uzayıp gitmek. 921 h.-ġan 227

hün- Sönmek. h.-ep bar- Sönüp gitmek. 1684

hünder- Söndürmek. h.-ä 2135

hündereş- Söndürmek. h.-älär 436

hüź Söz, laf. h. 148, 584, 814, 855, 999, 1002, 1762, 2157, 2172, 2323, 2399 h. +al- Söz almak. 586, 1764, 1767 h. +bir- Söz vermek. 875 h. +quş- Söz vermek. 699 h. +quyış- Sözleşmek. 825, 1163,

2345 h.+e 380, 1842 h.+emde 2393 h.+en 926, 1004, 1123, 1361, 2007,

2156, 2344 h.+enä 1191

h.+enän 1842 h.+eneñ 822 h.+eñde 1374 h.+gä 1339 h.+źär 649 h.+źäre 444, 698 h.+źären 433, 2451 h.+źärenä 809 h.+źärźe 2403 h.+źe 750, 1755, 1759, 2175

xa Kahkaha sesi. x. +(xa xa xa) 992 x. +xa xa 991

xafa Kaygı. x.+ġa hal- Kaygılanmak. 1975

xafalı Kaygılı. x. 512

xalıq Halk. x. 581, 1673 x.+ta 582 x.+tar 582 x.+tıñ 622

xalq bkz. xalıq x.+ı 692, 1889 x.+ına 1888

xan Han, padişah, sultan. x. 273, 1050

xaq Doğru, sağlam, hukuk. x.+ıñ 1839 x.+ta 151

xaqında Hakkında, konusunda. x. 538

xarap Harap. x. +bul- Harap olmak. 1476

xasil Olan, ortaya çıkan. x. +bul- Meydana gelmek. 1000, 1148

xat Mektup. x. 1888, 2216, 2217 x.+tı 1888

xatta Hatta. x. 262, 281, 512, 800, 816, 955, 978, 999, 1145,

1152, 1191, 1377, 1380, 1479, 1533, 1694, 1705, 1796, 1814, 1824, 2022, 2045, 2119, 2189, 2423

xayran Hayran, bir şeyden etkilenme. x. +qal- Hayran kalmak. 134, 313, 1625, 2404 x. +qaldır- Hayran bırakmak. 1313

xaywan Hayvan. x.+dar 839, 1753, 1928 x.+ına 1566

325

xaywanqay Hayvancağız, hayvancık. x. 1768

xäbär Haber. x. 93, 860, 1389, 1414, 1696, 2218 x. +yetker- Haber getirmek. 988 x.+en 989 x.+źe 633, 670, 1223

xäl Hal, durum, tavır. x. 440, 986, 1159, 1813, 2078, 2183 x. +äxwäl Hal durum. 1147 x. +bul- Hal olmak. 1523 x. +in- Hale girmek. 2099 x. +qıl- Halletmek. 2048 x. +yıyıp ultır- Güç toplamak. 1392 x.+dän 573, 984, 1655, 2388 x.+dän tay- Güçten düşmek. 2392 x.+dären 1146 x.+därźän 2033 x.+därźe 517 x.+de 211, 364, 431, 624, 1621 x.+e 1415, 1415 x.+e böt- Hali kalmamak. 75, 1984,

2319 x.+em 2096, 2393 x.+emde 1092 x.+en 795, 836, 1322, 1420, 1502,

1510, 1517, 1663 x.+enä 168 x.+ensä 520

xäläl Helal. x. 2407

xälheź Halsiz. x. 552

xälheźlän- Halsiz kalmak. x.-gän 1866

xänyär Hançer. x. 2354 x.+źe 2356

xäräkät Hareket. x.+en 2047

xäref Harf. x.+e 627 x.+en 628

xäsrät Hasret, özlem. x. 260 x.+enän 679

xäsrätlän- Hasret duygusu hissetmek. x.-ep 960

xäsrätle Hasretli. x. 673, 703

xäterlät- Hatırlatmak. x.-kän 2405

xätfä Kadife. x. 1932

xätirä Hatıra, kişi ismi. x. 1733, 1735, 1736, 1737, 1738, 1741, 1741,

1744, 1747 x.+lär 1746 x.+lärgä 1747 x.+neñ 1746

xätlem Kadar. x. 1930, 2182

xäwefle Telaşlı. x. 980

xäyer Hayır, iyilik. x. 2371

xäyerle Hayırlı, iyi. x. 806, 856, 866

xäylä Hile, al, düzen. x. 820, 822, 823, 843, 870, 870, 872, 875, 883,

883, 887, 948, 1111, 1179, 1329, 1337, 1498, 1499

x.(x xäylä). 872, 874, 874, 883 x. +qor- Hile kurmak, tuzak kurmak. 338, 1341,

1379, 2304 x.+he 664, 1455 x.+heneñ 680 x.+ne 1330

xäyläkär Hilekar, hile yapan. x. 884, 929, 937, 1121, 1142, 1143, 1156, 1169,

1177, 1178, 1182, 1212, 1219, 1325, 1329, 1444, 1451, 1847, 2167, 2168

x. +bul- 798 x.+gä 940 x.+źe 933, 938 x.+źeñ 934, 942

xäyläkärlek Hilekarlık. x.+e(xäyläkärlege) 660, 1433

xäźer Hazır, şimdi. x. 103, 165, 177, 200, 242, 245, 346, 357, 511,

568, 685, 876, 925, 1021, 1058, 1100, 1122, 1131, 1195, 1202, 1206, 1273, 1382, 1401, 1440, 1442, 1528, 1682, 1787, 1870, 1934, 1936, 1942, 2032, 2035, 2098, 2100, 2198, 2237, 2292, 2295, 2435, 2436, 2470

x.+ge 1731, 1747 xeźmät Hizmet, görev.

x. 530, 1876, 1877 x. +it- Hizmet etmek. 1529, 1754, 1787 x.+tän 1871

326

xeźmätse Hizmetçi. x. 197, 201, 334, 334 x.+ne 200

xırılda- Hırıldamak, horlamak. x.-y 789

xıyallan- Hayal etmek, istemek. x.-ġandar 2279

xisam Kişi ismi. x. 296, 315, 316, 321, 323

xisametdin Hüsamettin, kişi ismi. x.+bay Hüsamettin Bey218

xoloqhoź Asabi, sert. x. 33 x. +bul- Aksi olmak. 1241

xoloqlo Karakterli, karakteri olan. x. 702

xököm Hüküm, karar. x. 991

xörmät Hürmet, hatır. x.+e (hıy xörmät) 1165 x.+enä 114 x.+endän 533 x.+tän (hıy xörmät) 979

xörmätle Hürmetli, saygıdeğer. x.+he 841

xoźay Tanrı. x. 598

xuja Sahip, efendi, iye, yönetici. x. 202, 583, 773, 775, 1032, 1039,

1457, 1479 x. +bul- Sahip olmak, yönetici

olmak. 1021, 1484 x. +it- Yönetici seçmek. 1485 x.+bıź 171 x.+hı 801, 1431, 2047, 2215 x.+hına 193, 1031, 1437 x.+nıñ 1456, 1457

xujabikä Hanımefendi. x.+neñ 178

xuş Hoş, güzel. x. 533, 2384, 2384 x. +bul- Hoş olmak. 544

xuşlaş- vedalaşmak, hoşça kal demek x.-ıp 2069, 2071 x.-ıp qal- İyi geçinmek, sevmek.

1415 ıġı Ses yansıması sözcük. ı. +zıġı Hengame, kargaşa. 1012

ıhım Orda olduğunu hissettirmek için çıkarılan ses.

ı. 1424, 1424 ıq mıq Tereddüt gösterme, çekingen davranma. ı. +mıq it- Hık mık etmek, bir işten kaçınmak

için bahaneler ileri sürmeye çalışmak. 1821 ıntıl- Harekete geçmek, atılmak. ı.-a 1542 ı.-ha 2138

ıñġayġa Sonra, ondan sonra. ı. 1151 ı. kil- Yola gelmek, uslanmak. 1073

ıñġayı Sonra, ondan sonra. ı.+na 2061

ıñġayla- Dönmek, doğrulmak, yönelmek. ı.-ġan 1153, 2004

ıñġıraş- İnlemek. ı.-qan 2326

ır(ır ır r) Köpeğin çıkardığı ırlama sesi. ı. 1766 ı.(ır rr) 1765

ırġ- Fırlamak. ı.-ıp 1281 ı.-ıp kit- Düşmek, fırlamak. 181

ırġıt- Fırlatmak, fırlatıp atmak. ı.-a 1018 ı.-ıp bär- Fırlatıp atmak. 354 ı.-qan 367 ı.-qandı 1585

ırġıtıl- Fırlatılıp atılmak. ı.-dı 981

ırılda- Hırlamak(köpek sesi). ı.-p 1594, 1594, 1601, 1601

ırjay- Gıcırdatmak, sinirlenince dişlerle yapılan haretket. ı.-ġan 1006 ı.-ıp 1398

ırjayış- Bağrışmak, haykırışmak. ı.-qandar 993

ırjayt- Gıcırdatmak, sinirlenince dişlerle yapılan hareket. ı.-ıp 992, 1244

ırq- Atılmak, saldırmak. ı.-ıy(ırġıy) 1655

ısın Gerçek, doğru. ı. 1594, 1873, 1874

ısınlap gerçekten ı. 1119, 1312, 1473, 1841

ısqın- Kaçmak, kurtulmak. ı.-a al- Kaçabilmek. 1116 ı.-ġas 1173

ısqındır- Fırlatmak.

327

ı.-a 1381, 1952 ı.-ġan 1803 ı.-ġas 632 ı.-ıp 1087 ı.-ıp yebär- Fırlatıp atmak. 938

ıŝmala Zift, katran. ı. 24 ı.+nan 1929

ışan- İnanmak. ı.-dı quy- İnanmak. 672 ı.-ġan 690, 1852 ı.-ġandar 1339 ı.-haġıź 2257 ı.-ıp 1191, 1214, 1298, 1303 ı.-ıp böt- İnanmak. 1982 ı.-ır 1384 ı.-ırġa 2213 ı.-maġandar 324 ı.-mahaġıź 2257 ı.-maŝ 1384 ı.-maŝqa 2213 ı.-may tor- İnanmamak. 594

i- İsim soylu kelimelerle birlikte kullanılarak onların yüklem görevinde kullanılmasını sağlayan i- ana yardımcı fiili, ek fiil. i.-kän 26, 50, 76, 98, 99, 101, 103,

104, 121, 123, 129, 143, 155, 174, 177, 214, 223, 231, 251, 254, 255, 274, 314, 329, 337, 355, 367, 369, 370, 372, 379, 380, 398, 429, 445, 519, 524, 604, 621, 632, 655, 658, 659, 663, 678, 680, 696, 698, 709, 731, 743, 744, 747, 789, 789, 796, 800, 804, 810, 816, 832, 841, 845, 852, 853, 866, 877, 883, 886, 895, 901, 909, 910, 930, 932, 952, 979, 991, 1008, 1017, 1021, 1023, 1050, 1052, 1062, 1106, 1110, 1112, 1119, 1122, 1126, 1133, 1136, 1154, 1167, 1170, 1175, 1208, 1249, 1250, 1251, 1261, 1287, 1291, 1292, 1299, 1300, 1306, 1308, 1313, 1314, 1315, 1315, 1318, 1320, 1322, 1330, 1336, 1351, 1353, 1369, 1389, 1389, 1393, 1404, 1423, 1447, 1451, 1472, 1483, 1523, 1524, 1535, 1550, 1555, 1571, 1573, 1585, 1585, 1587, 1589, 1593,

1598, 1601, 1605, 1607, 1608, 1613, 1615, 1622, 1625, 1628, 1628, 1629, 1630, 1632, 1642, 1642, 1653, 1667, 1706, 1707, 1710, 1721, 1727, 1735, 1756, 1776, 1798, 1799, 1811, 1818, 1832, 1832, 1834, 1842, 1844, 1854, 1893, 1920, 1937, 1965, 1973, 1979, 2009, 2032, 2057, 2076, 2111, 2122, 2126, 2136, 2154, 2158, 2160, 2163, 2186, 2209, 2213, 2216, 2221, 2240, 2243, 2246, 2255, 2273, 2304, 2330, 2343, 2372, 2386, 2396, 2446, 2470

i.-kändär 1815 i.-känen 822, 1257, 1286, 1395, 1654, 1744,

1795, 2220, 2410, 2433 i.-känheñ 1942 i.-känlegen 278, 359 i.-käñ 2162 i.-meş 210, 527, 1032, 1225, 1226, 1234, 1787,

1987 i.-nä 1914 i.-ne 12, 1007, 1375, 1520, 1551, 1622, 2199 i.-nelär 1748 i.-nem 1740 i.-neñ 1100

ifrat Masalda geçen bir nehrin ismi. i. 600, 602, 608

igenselek Ekincilik, çiftçilik. i. 1788

igeźäk İkiz. i. 2419

iġtibar Dikkat, itibar. i. 2344 i. +it- İtibar etmek, göz önünde bulundurmak,

dikkate almak, saygı göstermek. 1746, 1890, 2183

ihä İse. i. 411, 583

ix Heh, işte, tamam. i. 1944

ixtiram Hürmet, saygı. i. 800 i. +it- Saygı duymak. 2402

ik Anlamsız, ilaveli tekrar sözü. i. +(bi ik) 1321

ikäw İki, iki tane. i. 1233, 2333 i.+he 2309 i.+źän 2333 i.+he 1593

ikäwlä- İki kişi birlikte, ikisi bir arada olmak.

328

i.-p 823, 1131, 1243, 1324, 1331, 1748

ikäwläş- İkisi birlikte. i.-ep 1737

ike İki, birden bir sonraki sayı. i. 4, 28, 38, 45, 198, 198, 203, 203,

204, 204, 213, 250, 253, 301, 317, 347, 425, 429, 573, 595, 595, 600, 601, 648, 668, 824, 827, 897, 1234, 1269, 1358, 1358, 1624, 1626, 1626, 1784, 1813, 1823, 1826, 1845, 1858, 1968, 2118, 2143, 2260, 2286, 2345, 2352, 2357, 2429

i. +(un ike) 1552, 1552 i.+gä 1856 i.+he 347, 1161, 1234, 1613, 1815,

1817, 1823 i.+hen 234, 408, 430 i.+henä 1546 i.+heneñ 1824 i. +ki miki ki Masalda tekerleme

gibi söylenmiş. 1551 i.+ne 852

ikelän- Tereddüt etmek, bir an duraklamak. i.-ä 1133

ikense İkinci. i. 42, 152, 153, 160, 166, 167, 168,

215, 230, 292, 356, 416, 419, 420, 424, 433, 442, 524, 547, 1274, 1469, 1507, 1555, 1891, 1962, 2065, 2435, 2440 i.+he 5, 9, 10, 28, 39, 596, 632, 1856

i.+hen 1857 i.+hendä 565 i.+heneke 46

ikmäk Ekmek. i. 117, 614, 631, 1561, 1565 i.+täre 611

il Ülke, vatan, yurt. i. 92, 1046, 2417, 2419 i.+dä 342, 1050 i.+därgä 2435, 2435 i.+emde 344 i.+en 342 i.+enä 716 i.+gä 616

ila- Ağlamak.

i.-ġan 1063, 2010, 2123, 2124 i.-ġıhı 2071 i.-ġıhı kil- Ağlayası gelmek. 1266 i.-ma 2252 i.-may 1084 i.-p 1738 i.-p yebär- Ağlayıvermek. 1730, 1873 i.-rġa 1078 i.-rhıñ 83 i.-y 246, 246, 301, 324, 369, 369, 372, 386, 386,

550, 593, 593, 1062, 1208, 1209, 1225, 1225, 1271, 1290, 1290, 1578, 1578, 1586, 1586, 1723, 1723, 1745, 2251, 2290, 2290

i.-yhıñ 1272 i.-yźar 1724

ilahi Tanrısal, kutsal, ilahî. i. 2400

ilaq Ağlak, hep ağlayan. i. 1061

ilamhıra- Ağlamaklı olmak. i.-p 2097

ilaş- Ağlaşmak. i.-alar 128, 1912 i.-ıp torop qal- Ağlaşıp durmak. 430 i.-qandar 215

ilat- Ağlatmak. i.-a 421, 421 i.-ıp 2281

ilaw Ağlama işi. i.+ın 1060 i.+źan 1082

ilä- Yün eğirmek. i.-p 1481

iläw Bütün sakinler, tüm halk. i. 2068

ilfat Masalda geçen bir nehrin ismi. i. 600, 602, 608

ille Elli, kırk dokuzdan sonraki sayı. i. 449, 451, 452, 452

ilt- İletmek, ulaştırmak. i.-ä 1745 i.-ep 56, 1304, 1984 i.-ep bir- Ulaştırıvermek. 2374 i.-ep quy- Götürüp bırakmak. 362, 363

iman İman, inanç. i.+da 581

imän Meşe ağacı. i. 2002

imeş Rivayet. i. 1978

329

i. +mimeş Dedikodu. 865 imgän- Kırılmak, bükülmek.

i.-ep (yämşäyep+imgänep qal-) 910

in- Girmek, içeri girmek, dahil olmak. i. 73, 73 i.-ä 119, 334 i.-ä (kilep in-) 305 i.-ä (qaytıp in-) 122, 1275 i.-äsäk 996, 1399 i.-em 671, 1918 i.-ep 74, 68, 76, 672, 791, 982,

1631, 2165, 2466 i.-ep kit- İçeri girmek. 1596, 1599,

1635 i.-ergä 1598 i.-ergä (hıw in-) 29 i.-erźäy (yer tişegenä in-) 1540 i.-gän 149, 220, 250, 251, 624, 902,

907, 1614, 2213 i.-gän (kilep in-) 1231, 1604 i.-gän (xäl in-) 2099 i.-gändä (hıw in-) 29 i.-gändär 1608, 1615 i.-gäs 313 i.-hä 247, 250, 253, 335, 1515,

1524, 1640 inä Anne, çocuklu kadın.

i. 734, 745 i.+he 363 i.+he (ata inä) 362

inäl- Yalvarmak. i.-ä 551

inäle- Israr etmek, yalvarmak. i.-p 543, 1130

inäy Annecik, sevgili anne. i. 248, 1482, 1486, 1747

inde Şimdi, artık. i. 37, 51, 69, 406, 533, 534, 569,

572, 574, 596, 643, 666, 685, 718, 732, 747, 769, 842, 905, 940, 970, 1100, 1131, 1150, 1176, 1286, 1421, 1440, 1467, 1574, 1602, 1618, 1831, 1938, 1951, 1970, 2010, 2037, 2040, 2058, 2066, 2177, 2182, 2234, 2235, 2266, 2339, 2358, 2367, 2368, 2437, 2439

inder- Getirmek, bırakmak. i.-ä 298

i.-ep 318, 1522 i.-ep quy- İndirip koymak, bırakmak. 234 i.-ergä 9 i.-gän 175, 1130 i.-gändär 1955 i.-gäs 1138 i.-mägändär 1599 i.-mäy 1303 i.-mäyäsägen 2251 i.-mäyäsäktären 839

indert- Getirtmek. i.-ergä 233 i.-kän 234

ine İdi, katmerli geçmiş zaman yapar. i. 187, 592, 657, 1267

inew Girme işi, giriş. i.+źän 2029

iñ En, başına geldiği sıfatların en üstün derecede olduğunu gösterir. i. 84, 674, 674, 697, 702, 785, 841, 841, 974,

974, 974, 980, 996, 1007, 1266, 1345, 1420, 1420, 1882, 1890, 1915, 1953, 1954, 2123, 2215, 2280

iñbaş Omuz başı, yağrın(kürek kemiği). i.+ına 2258

iptäş Arkadaş, dost. i. 41, 1715, 1719, 1723, 1965 i.+täre 1717, 1837, 1862, 1877 i.+tären 1862 i.+tärenä 1837 i.+tärenän 2131

ir Erkek, er, yiğit, koca. i. 308, 583, 585, 586, 2419, 2421 i. +bul- Er, yiğit olmak. 1609 i.+e 2451 i.+en 1709 i.+enän 584, 586, 586 i.+gä 584

irändek Başkurdistanın kuzeydoğusundaki meşhur dağ. i. 1626 i.+teñ 1695

iräyeş- Sakinleşmek. i.-ep 1021

ire- Erimek. i.-p 708, 2188 i.-yem 10

irek Erk, özgürlük. i.+kä 2144

iren Dudak.

330

i.+dären yalap İştahla ağzını şapırdatmak. 2023

iren- Erinmek, üşenmek. i.-ä 744 i.-ep 737

ireşter- Tutuşturmak, birbirine düşürmek. i.-ep 1751

iret- Eritmek, sıvı hale getirmek. i.-ä 456

irkä Çok sevilen, el üstünde tutulan çocuk, nazlı, şımarık. i. 293

irkäbikä Kişi ismi. i. 292, 320 i.+he 294 i.+neñ 324

irkälä- Nazlamak, şımartmak. i.-mähen 1073

irkälän- Nazlanmak, şımarmak. i.-häñ 1267

irken Rahat, özgürce. i. +tın al- rahatlamak, rahat bir

nefes almak 1655 i.+dä 2065

irkenlä- Rahatlamak, özgürlüğe kavuşmak. i.-p+tın al- Özgürlüğüne kavuşmak.

1804 irkenlektä Özgürce.

i. 1969 irtä Gündüz, sabah.

i. 1925, 2012 i. +bul- Sabah olmak. 973 i.+ gehenä Sabahına, yarın. 149

irtägä Yarın. i. 677, 986, 2190

irtän Erte, yarın. i. 579, 960, 1192, 1314, 2057, 2121,

2461 i.+de 1871

irtänsäk Sabah. i. 158, 227, 235, 829, 1040, 1931,

2285 i. +tor- Sabah kalkmak. 169

irtük Erken, erkenden. i. 2057

isem İsim, ad. i. 519, 522

i. +bir- İsim vermek, ad vermek. 1825, 2335 i. +quş- İsim koymak, ad koymak. 39, 91, 600,

2420, 2448, 2460 i.+e 34, 35, 45, 1312, 1735, 1842, 1991, 2442 i.+em 662, 2445, 2446 i.+en 42, 2447 i.+enä 1838 i.+eñ 302, 2445

isemle İsimli, adlı, adı olan. i. 40, 58, 140, 261, 328, 328, 636, 929, 1479,

1569, 1570, 1658, 1713, 1727, 1909, 1959, 1962, 2129, 2193, 2243, 2245, 2276, 2334

ismaham İnşallah, bile, bari. i. 1180, 1197, 1216

iŝ Us, akıl, hafıza. i. +kit- Akıl almaz. 665, 946, 1368 i.+e 160 i.+e kit- Akıl erdirmek. 1155, 2001, 2213 i.-e kit- Bayılmak. 1526, 1930 i.+eġeź kit- Akıl almaz. 239 i.+en yuġalt- Bayılmak. 1402 i.+enä 517 i.+enä kil- Ayılmak. 444, 1404, 1895 i.+enä töşör- Aklına gelmek. 1116, 2135 i.+enän sıġara al- Aklından çıkaramamak. 1174 i.+kä 2229 i.+tären 1347 i.+tärenä töş- Aklına gelmek. 1022

iŝ- Esmek(yel için). i.-ähe 2063 i.-ep 2063 i.-kän 2351 i.-kän (yeldär iŝ-) 1186, 1208, 1384

iŝän Esen, sağ. i. 1284 i. +haw Sağ salim 1647 i.+beź 2025

iŝänläş- Selamlaşmak. i.-kän 248

iŝäñger- Sersemlemek. i.-äp 908

iŝheź Akılsız, aklı başında olmayan. i. 1891

iŝkärt- 1.Koklatmak. i.-ä 104 i.-ep sıq- 995 2.Seslenmek. i.-ä 886

iŝke Eski. i. 718

331

işäyt- Attırmak, çoğaltmak. i.-egeź 1768 i.-ermen 1761

işek Kapı, eşik. i. 55, 772, 918, 921, 1427, 2058,

2069, 2164 i.+en(işegen) 120 i.+kä 2220 i.+te 303, 304, 919, 1264, 1268

işet- İşitmek, duymak. i.-ep 633, 797, 1050, 1294, 1667 i.-ep qal- 1737, 2326 i.-ep tor- Duymak. 528 i.-er 920 i.-ew 2175 i.+älär 1919 i.-häm 671 i.-kän 142, 622, 670, 866 i.-käneñ 26, 1996 i.-käs 2285 i.-mägän 513, 1223, 1980, 2467 i.-mäy 1079 i.-tem 2016 i.-teñme 2402

işetel- İşitilmek, duyulmak. i.-ä 100, 557, 1900 i.-gän 100, 980, 1426, 1645, 2079,

2092 i-erlek it- Duyulmayacak gibi. 870 i.-mäy 657, 698

it Et, kasaplık hayvanlardan sağlanan kaslardan oluşmuş besin maddesi i. 1438, 1939, 1945, 1953, 1954,

1956, 2170 i.+e 1106, 1276, 1551, 1551 i.+en 2175 i.+te 353, 354, 2176

it- 1.Etmek, yapmak, meydana getirmek. i.-ep 26, 86, 126, 149, 163, 193,

196, 279, 509, 544, 564, 575, 615, 804, 870, 974, 989, 1204, 1219, 1246, 1255, 1396, 1417, 1451, 1475, 1556, 1628, 1690, 1694, 1746, 1747, 1762, 1770, 1774, 1826, 1877, 1925, 2061, 2233, 2277, 2308, 2311, 2314, 2337, 2373, 2463, 2465

i.-ä 184 i.-ermen 416, 424, 437, 442

i.-kän 271, 430, 657, 800, 1436, 1774, 2120, 2388, 2393

i.-kändär 141, 626 2.isim, sıfat ve zamirlerle birlikte

kullanıldığında birleşik fiil, deyim yapar ve birlikte kullanıldığı kelimelere başarma, oldurma, kılma, etme anlamı katar

i.- (ixtiram it-) 2402 i.- (räxim it-) 1222 i.-ä (dawam it-) 1777, 1784 i.-ä (häläk it- kür-) 570 i.-ä (haqaw it-) 398 i.-ä (höjüm it-) 1011 i.-ä (kön it-) 1664 i.-ä (qarar it-) 855 i.-ä (talap it-) 297 i.-ä (xeźmät it-) 530, 1529 i.-ä (yarźam it-) 1782 i.-älär (dawam it-) 718, 1732 i.-älär (ġümer it-) 1789 i.-älär (kön it-) 1022 i.-älär (xeźmät it-) 1787 i.-älär(tormoş it-) 196 i.-älär (yal it-) 709 i.-äm (büläk it-) 1980, 2217 i.-äm (yarźam it-) 2398 i.-äyek (yuq it-) 987 i.-egeź (awıź it-) 2084 i.-ep (äse it-) 1366 i.-ep (başı nıq it-) 1402 i.-ep (bäxetle it-) 1161 i.-ep (ber it-) 1100 i.-ep (dıñq it-) 1199 i.-ep (gölt it-) 958 i.-ep (ġümer it-) 137 i.-ep (höjüm it-) 1022 i.-ep (ıq mıq it-) 1821 i.-ep (kön it-) 1747 i.-ep (moñlo it-) 100 i.-ep (lırq lırq it-) 1195 i.-ep (qatı it-) 1934 i.-ep (qorban it-) 1905 i.-ep (qunaq it-) 318 i.-ep (qurqaq it-) 1009 i.-ep (täqdim it-) 1048 i.-ep (üs it-) 1514 i.-ep (yal it-) 750, 757 i.-ep (yalp it-) 958 i.-ep (yamanıraq it-) 2035 i.-ep (yälep it-) 607

332

i.-ep (yılp it-) 2165 i.-ep (źur it-) 1836 i.-ep kit- 750, 816 i.-ep quy- 528, 1485 i.-er (awıź it-) 979 i.-er (yarźam it-) 2100 i.-er (yuq it-) 966 i.-ergä (dawam it-) 2099 i.-ergä (yal it-) 1524, 2091 i.-ergä (yarźam it-) 322, 1871 i.-ergä (yuq it-) 991 i.-ermen (yarźam it-) 1938 i.-erźäy (xeźmät it-) 1754 i.-ewse (iġtibar it-) 2183 i.-ewse (yarźam it-) 2407 i.-kän (büläk it-) 1986 i.-kän (ġümer it-) 2334 i.-kän (mäjbür it-) 2133 i.-kän (qabul it-) 2344 i.-kän (qunaq it-) 907 i.-kän (röxsät it-) 1487 i.-kän (väġäźä it-) 1986 i.-kän (yarźam it-) 1966, 2318 i.-kändär (dawam it-) 1549 i.-kändär (ġümer it-) 1559, 1677 i.-kändär (kön it-) 1569 i.-kändär (talap it-) 865 i.-kändär (töyäk it-) 707 i.-mäy (iġtibar it-) 1746 i.-mäy (röxsät it-) 1513 i.-mäyźär (iġtibar it-) 1891 i.-se (yarźam it-) 2393 i.-te (dawam it-) 676 i.+te (üźeneken it-) 2190 i.-te (yarźam it-) 871 i.-tegeź (yaqşı it-) 859 i.-telär (dawam it-) 1689 3.eğitmek i.-ep 1204

itäk Etek, dağ eteği, yamaç. i.+endä(itägendä) 2333

itew Etme işi. i.+e 1696

itter- Etme işini yaptırmak. i.-ep (dawam itter-) 2401

izge İyi. i. 522, 1779, 2230

izgelek İyilik. i.+ende(izgelegende) 1783

izgelekheź Nankör, iyilik bilmez.

i. 1744 izgelekle Sempatik, şirin, sevimli, şefkatli.

i. 655, 963, 2113 i.+me 1395

iźän Yer, zemin, taban. i. 2329, 2329 i.+gä 1584

kabinet Resmi makam. k.+qa 1614

kakri Sihir için kullanılan uydurma söz. k. +(abri babri kakri şakri) 1636, 1644

kapitan Kaptan. k. 1773

karawat Kerevet, üzerine şilte serilerek yatmaya veya oturmaya yarayan, tahtadan seki, sedir, peyke. k. 121

käbän İn, tilkinin yuvası. k. 1187

käbeŝtä Lahana. k.+hen 1417

käkre Kıvrık. k. 830

käläş Gelin. k. 147, 214 k.+e 169, 195, 257 k.+en 195 k.+enä 1704, 1708

käläşlekkä Gelinlik, hanımlık. k. 101 k. hora- kız istemek 336

kämä Gemi, kayık. k.+gä 1205

käme- Azalmak. k.-gändän 1977 k.-y 1977

käñäş İstişare, danışma, meclis, toplantı. k. +bir- Tavsiyede bulunmak. 648, 1855 k. +hora- bul- Danışmak. 818 k.+en 651 k.+kä 585

käñäşläş- Danışmak. k.-ä tor- istişare etmek 1421 k.-älär 1074 k.-kändär 1416, 1869

käräk Gerek, lazım. k. 187, 523, 727, 820, 1222, 1578, 1853, 1979,

2438 k. +bul- Lazım olmak. 940, 1346, 2074 k. +yaraq hal- Eşya hazırlamak. 118

333

k.+en(kärägen) 1470 k.+eñde(kärägeñde) bir- Hakkını

vermek. 1196 käräk- Gerekmek, lazım olmak.

k. 1095, 1123, 1131, 2371 k.- (kitergä käräk-) 2435 k.-legen 1082 k.-mäy 1293

käräź Petek, bal peteği. k.+gä 2310 k.+źärgä 2308

kärtä Ev bark ikilemesindeki bark sözcüğü. k.+mde (öy kärt) 1769

kärzin Küfe. k. 1213, 1215 k.+de 1217 k.+deñ 1216

kärzinkä Sepet. k.+lär 41

käsep Hüner, beceri. k.+en(käseben) 1441

käştä Raf, sergen. k.+gä 190

käwźä Gövde, beden. k.+gä 769, 1412 k.+henä 1254 k.+läre 1024

käyef Keyif, zevk. k. +safa qor- Keyif çatmak. 1330 k.+eñde 649

käzä Keçi. k. 373, 392, 1311, 1543, 1545,

1548, 1551, 1557, 1558, 1563, 1564, 1566, 1712, 1773, 1922

k. +bul- 1535 k.+gä 1906 k.+lär 1906 k.+ne 2172, 2175, 2176

keläm Kilim, halı. k. 1692, 1700, 1700, 1706, 1706,

1707 k. +huq- Kilim, halı dokumak.

1704, 1705 k.+där 2214 k.+de 1707

kelät Kiler. k.+endä 2042 k.+tären 434

kem Kim, hangi kişi anlamında cümlede özne, yüklem, tümleç, nesne görevinde kullanılır. k. 35, 42, 47, 131, 131, 265, 276, 278, 448, 538,

539, 698, 815, 863, 869, 871, 873, 996, 996, 1002, 1002, 1003, 1003, 1040, 1345, 1415, 1420, 1724, 1724, 1854, 1895, 1979, 1997, 2040, 2076, 2217, 2217, 2238, 2238, 2395, 2398

k.+de 1079, 1419 k.+deñ 217, 1061 k.+der 507, 508, 932, 1364, 2162 k.+e 30 k.+ebeźźe 1757 k.+egeź 1829 k.+gä 1049, 1222

kenä Birlikte kullanıldığı kelimelerin anlamını güçlendirir. k. 215, 363, 427, 430, 433, 657, 744, 794, 853,

957, 1007, 1101, 1135, 1174, 1229, 1231, 1396, 1680, 1748, 1966, 2033, 2461

kenä Kin, garez intikam. k. +al- İntikam almak. 2377 k. +quy- Kinlenmek. 156

ker Kir, çamaşır. k.+yıw- Çamaşır yıkamak. 378

ker- Girmek, dahil olmak. k.-äyem 1172 k.-ep 1183 k.-ergä 2179 k.-gän 312

kereş- Girişmek, yapmaya başlamak. k.-ä 1111 k.-ep (beyergä kereş- kit-) 2462 k.-kän 1624 k.-te 1683

kerpek Kirpik. k.+en(kerpegen) 1987

kese Küçük, ufak. k. 252, 632

keŝä Kese, cep. k. 446 k.+he 449 k.+henä 445 k.+hendä 2134 k.+lärenä 451

keselekle Küçülme, çömelme. k.+it- Küçülmek, yere çömelmek. 149

keskäy Küçük, ufak, ufacık. k. 1676, 2118, 2179 k.+źärenä 1264

334

keskenä Küçücük, ufacık. k. 316, 636, 2349

keşe Kişi, insan, kimse, şahıs. k. 123, 159, 192, 200, 202, 202,

337, 520, 550, 583, 587, 592, 596, 600, 796, 1033, 1293, 1351, 1527, 1574, 1586, 1600, 1616, 1618, 1619, 1619, 1620, 1676, 1702, 1709, 1779, 1799, 1804, 1806, 1808, 1810, 1884, 2208, 2218, 2225, 2307, 2308, 2310, 2310, 2311, 2313, 2313, 2314, 2396, 2406

k.+gä 126, 205, 524, 583, 705, 1210, 1528, 1698, 1787, 1801, 1804, 2278

k.+lä 777 k.+lär 203, 204, 287, 330, 603,

1576, 1589, 1606, 1624, 1793, 1795, 1928, 2182, 2416, 2418, 2422

k.+läre 585 k.+lärgä 330, 360, 516, 531, 1043,

1058 k.+lärźe 607, 1691, 2132, 2144 k.+lärźeñ 502, 511, 523, 1668,

1843, 1925, 2181 k.+ne 518, 606, 2045, 2306, 2383 k.+neken 894 k.+neñ 895, 1594, 1810 k.+sä 1590

keşekäy İnsancık, insancağız. k. 1595

kewek Gibi, benzer biçimde. k. 121, 263, 331, 331, 543, 548,

888, 914, 922, 924, 1166, 1399, 1534, 1586, 1735, 1875, 1932, 1968, 1970, 2011, 2044, 2211, 2295, 2412

key- Giymek, giyinmek. k.-ä 1845, 1858, 2471 k.-äyem 1854 k.-ep 1536, 2249, 2262 k.-erheñ 1857 k.+erźärenä 611

keyäntälä- Su ağacını almak, su ağacını kuşanmak. k.-p 2339

keyäw Güvey, damat. k.+e 317

k.+gä 1667, 2281 k.+gä bir- Evlendirmek. 1666, 1725, 2278 k.+gä sıq- Görücüye çıkmak. 1699, 1701

keyek Yabani, evcil olmayan(hayvanlar için). k.+tär 1103

keyem Giyim, giysi. k. 1541 k.+där 304 k.+däre 611 k.+en 2248 k.+eñ 2369

keyen- Giyinmek. k.-gän 216 k.-gändä 2261

keyźer- Giydirmek. k.-ep 1075, 2006 k.-er 971 k.-źelär 978

ki Masaldaki tekerleme için kulanılmış anlamsız söz. k. +(iki ki miki ki) 1551, 1552

kikirikü Horoz ötüşü ü üürü üü, kukiruku. k. 2013, 2015

kikirikük Horoz ötüşü ü üürü üü, kukirukuk. k. 2032, 2035, 2037

kil- 1.Bir yere gitmek, varmak, gelmek. k. 1067, 1068, 1068, 2368 k.-ä 123, 547, 564, 746, 885, 980, 1111, 1135,

1209, 1380, 1648, 1649, 1667, 1955, 1967, 1976, 2000, 2162, 2170, 2282, 2445

k.-ä başla- Gelmeye başlamak. 506 k.-ä tor- Geledurmak. 1466, 1947 k.-ähe 229 k.-älär 1031, 1715 k.-äm 558, 2096 k.-äyem 1554 k.-dem 1094 k.-egeź 1465, 2032, 2035, 2426 k.-ep 81, 122, 161, 682, 699, 732, 859, 902,

918, 940, 1010, 1099, 1116, 1188, 1299, 1583, 1599, 1601, 1614, 1663, 1670, 1684, 1724, 1817, 1994, 1994, 2023, 2049, 2112, 2137, 2313, 2313, 2350, 2458

k.-ep in- Gelmek, içeri girmek. 305, 1231, 1604 k.-ep sıq- çıkagelmek 188, 190, 1523, 1653,

1662, 1701, 1799, 2022, 2048, 2195, 2211, 2362

k.-ep tor- Gelmek, geledurmak. 1579 k.-ep töş- Varmak, ulaşmak. 157, 716, 936,

1632, 1888

335

k.-ep tuqta- 232 k.-ep ultır- 24 k.-ep yet- Varmak, ulaşmak. 82,

129, 168, 182, 220, 230, 374, 771, 938, 997, 1107, 1114, 1128, 1294, 1462, 1462, 1467, 1472, 1718, 1728, 1759, 2065, 2092, 2111, 2121, 2142, 2199, 2300, 2318, 2349

k.-er 146, 1092, 1170 k.-eren 353 k.-ergä 2133 k.-ergä bul- 1146 k.-erheñ 1207 k.-erhegeź 229 k.-ermen 299, 563 k.-ewen 1867 k.-gän 163, 357, 585, 629, 691, 949,

1172, 1301, 1449, 1485, 1591, 1666, 1751, 1787, 1849, 1974, 2163

k.-gän (hıwġa kil-) 1192 k.-gändä 1684, 2172, 2176 k.-gändär 170, 1833 k.-gändär (qunaqqa kil-) 323 k.-gänen 105, 1447 k.-gäs 353 k.-hä 1208, 1702 k.-hälär 323 k.-hen 1416 k.-mägän 284 k.-mäne 2189 k.-mäy 996, 1555, 2436 k.-mäyensä 1170 2.Geriye dönmek. k.-ä (belergä kil-) 795 k.-ä (qaytıp kil-) 104 k.-erbeź (alıp kil-) 1945 k.-gändä (qaytıp kil-) 425, 434, 1933, 1940 3.Önceden başlayan bir işin devam

ettiğini gösterir. k.-ä (osqom kil-) 1072 k.-mäy (birgem kil-) 2369 4.Rast gelmek, karşılaşmak. k.-ep kit- Rastlamak. 1948 k.-ep sıq- Karşılaşmak. 78, 172,

272, 274, 279, 317, 352, 420, 444, 594, 667, 803, 1014, 1017, 1081, 1087, 1243, 1295, 1333, 1432

5.-p, -a/-ä zarf fiil eki almış fiillerle birlikte devamlılık bildiren yardımcı fiil.

k.-ä (horatıp kil-) 2281 k.-ä (ilaġıhı kil-) 1266 k.-ä (oloġaya kil-) 1431 k.-ä (tap kil-) 1842 k.-ä (tämläyhem kil-) 894 k.-ä (tura kil-) 1915, 1964 k.-ä (yabırılıp kil-) 621 k.-ä (yawsılar kil-) 1665 k.-ä (yırlaġım kil-) 1065 k.-ä (yügerep kil-) 1195, 1201 k.-äm (alıp kil-) 1951 k.-de (alıp kil-) 1207 k.-ep (alıp kil-) 894, 1837 k.-ep (aŝtı öŝkä kil-) 1011 k.-ep (telgä kil-) 1778, 1782 k.-ep (yügerep kil-) 304 k.-erbeź (alıp kil-) 1939 k.-ergä (alıp kil-) 1051 k.-gän (alıp kil-) 1458 k.-gän (boŝop kil-) 937 k.-gän (bulıp kil-) 2218 k.-gän (eźläp kil-) 255 k.-gän (osop kil-) 1572, 2102 k.-gän (qıwıp kil-) 1282 k.-gän (tapahı kil-) 843 k.-gän (yarźamġa kil-) 1673 k.-gänder (alıp kil-) 1453 k.-gänlegen (urlanıp kil-) 357 k.-hä 2071 6.İsimlerle birlikte yardımcı fiil olaak kullanılır. k.-ä (asıwı kil-) 1140 k.-ä (bälä kil-) 616 k.-ä (osqoları kil-) 1969 k.-ä (qırqırġa tura kil-) 1137 k.-ä (telgä kil-) 301 k.-ä (yoqoho kil-) 934 k.-ä (yoqom kil-) 2449 k.-älär 556 k.-ep (göj kil-) 2068 k.-ep (mıj kil-) 1158 k.-ep töş- 444 k.-gän 555, 2209 k.-gän(telgä kil-) 144 k.-gän (aldına kil-) 623 k.-gän (asıwı kil-) 701, 809, 2035, 2139, 2268 k.-gän (aŝtı öŝkä kil-) 1572 k.-gän (barlıqqa kil-) 76, 1970, 2359, 2429 k.-gän (bälä kil-) 2417

336

k.-gän (donyaġa kil-) 210, 612 k.-gän (fekergä kil-) 1168 k.-gän (huşına kil-) 2366 k.-gän (iŝenä kil-) 1404 k.-gän (qış kil-) 1560 k.-gän (qunqqa kil-) 1164 k.-gän (telgä kil-) 70, 213, 1118,

2425 k.-gän (uyġa kil-) 1912 k.-gändä (iŝenä kil-) 1895 k.-gänenä (telgä kil-) 1616 k.-gäs (asıwı kil-) 2268 k.-mägän (qulınan kil-) 2336 k.-mäy (ıñġayġa kil-) 1073

kiläsäk Gelecek, yaşanacak zaman, istikbal. k.+eñde(kiläsägeñde) 2401

kilen Gelin, yeni evlenmiş kadın. k.+där 2069

kileş Hal, durum, şekil. k. 354

kileş- Anlaşmak, barışmak. k.-ä 179, 1302 k.-ä tor- 712 k.-älär 185 k.-ergä 968 k.-kän 1533 k.-mägändär 965

kileşter- Barıştırmak. k.-ä al- Barışı sağlayabilmek. 1484

kilew Gelmek işi, geliş. k.+en 150, 302 k.+eñä 2436 k.+źären 1434

kilter- Getirmek. k.-ä 526, 1043 k.-älär 2058 k.-äm 1206 k.-ep 743, 824, 2311 k.-ep quy- 312 k.-ep ultırt- 199 k.-erbeź 171 k.-gän 1438, 2308, 2310 k.-gändär 1457 k.-mägändär 826, 2376

kimer- Kemirmek. k.-ä 488, 954, 1187 k.-ep 2201

kinän- Yetinmek, kanaat etmek. k.-ep 1788

kinät Ansızın, birden. k. 352, 427, 430

kinyä Evin en küçük çocuğu. k. 1106

kiñ Geniş, dar olmayan. k. 2307

kiñlek Ara, toplu olarak bulunan nesnelerin içi. k.+endä(kiñlegendä) 2409 k.+tä 1028

kiñlektä Serbestçe, özgürce. k. 1968

kip- Kurumak, ıslaklığı kalmamak. k.-ämen(kibämen) 2394 k.-ep(kibep) yata tor-Kuruyadurmak. 1025 k.-kän 441, 444, 446, 447 k.-mägän 441, 445

kipter- Kurutmak. k.-ep 562 k.-ergä 438 k.-gäs 563

kipterel- Kurutulmak. k.-gän 1874

kipterew Kurutma işi. k. 564

kir- Germek. k.-ep 2381

kire Geri, arkaya. k. 362, 524, 624, 671, 685, 689, 1113, 1304,

1308, 1449, 1745, 1902, 2029, 2176, 2347, 2372, 2437

k. +al- Geri almak. 1110 k.+hensä 1134, 2246 k.+nän 2374

kirehensä Aksine. k. 2263

kis Geç zaman, gece. k. 352, 794, 1450, 1917, 2250, 2323 k. +yet- Gece olmak. 191, 300 k.+kä 299 k.+ke 505

kis- Geçmek, aşmak. k.-kän 96

kisä Gece. k.+nän 1115

kiŝ- Kesmek, bir şeyi yarmak. k.-älär 346 k.-ep 130, 413, 414 k.-ep al- kesip almak 201, 202, 203, 204

kiŝät- Tembihlemek. k.-kän 915

337

kişer Havuç. k.+źärźe 1743

kit- 1.Bir yerden bir yere gitmek, hareket etmek, olduğu yerden ayrılmak. k. 1196 k.-ä 100, 129, 181, 316, 417, 428, 439, 1502, 1508, 1514, 1779, 1780 k.-ä al- Gidebilmek. 348 k.-ä al- Gidip almak. 1996 k.-älär 770 k.-äm 1493, 2466 k.-ep 1502, 2362 k.-ep bar- 369, 451, 689, 895, 1288,

1288, 1292, 1320, 1321, 1322, 1324, 1324, 1327, 1391, 1495, 1548, 1590, 2027, 2148, 2325

k.-er 618 k.-ergä 618, 745, 1588, 1677 k.-ergä käräk- Gitmesi gerekmek.

2435 k.-kän 96, 149, 159, 160, 210, 228,

280, 389, 412, 420, 443, 814, 1240, 1291, 1385, 1446, 1448, 1450, 1505, 1554, 1561, 1654, 1752, 1755, 1780, 1852, 1998, 2006, 2130, 2137, 2177, 2372

k.-kändä 2471 k.-kändär 29, 173, 707, 1349,

1718, 1757 k.-käs 1266 k.-kem 2436 k.-mäy 1780 k.-mägän 734 k.-te 577, 1789, 2378, 2440 k.-telär 739 k.-tem 576 k.-teñ 390 2.Olduğu yeri terk etmek. k.-ä (töşöp kit-) 277 k.-älär (donyaġa kit-) 286 k.-ep yuġal- Kaybolmak. 368, 387 k.-er 2050 k.-ergä 2284 k.-kän (alırġa kit-) 69 k.-kändär 86 k.-mägän 1533 3.-p zarf fiil almış fiillerle birlikte

kendinden önce gelen fiilin anlamını güçlendiren yardımcı fiil.

k.-ä 103 k.-ä (alıp kit-) 1269, 2467 k.-ä (aptırap kit-) 922 k.-ä (beyergä kereş- kit-) 2462 k.-ä (buşap kit-) 1378 k.-ä (ırġıp kit-) 181 k.-ä (itep kit-) 750 k.-ä (kilep kit-) 1948 k.-ä (osop kit-) 1647, 2468 k.-ä (qarap kit-) 1625 k.-ä (qasıp kit-) 1844 k.-ä (qaytıp kit-) 107, 136, 298, 300, 414, 421,

1741, 1940, 1947, 1952 k.-ä (qıźıq bul- kit-) 1331, 1369 k.-ä (sälämläp kit-) 1077 k.-ä (sıġıp kit-) 329, 332, 592, 1516, 1662,

1669, 1728, 1913, 2286, 2465 k.-ä (sıġıp kit- bar-) 112 k.-ä (torop kit-) 1499 k.-ä (uyanıp kit-) 1671 k.-ä (ülep kit-) 1911, 1961 k.-ä (ürmäläp kit-) 1139 k.-ä (üŝep kit-) 1665 k.-ä (ütep kit-) 435, 1746 k.-ä (yalqıp kit-) 1077 k.-ä (yäşäp kit-) 350 k.-ä sıġıp kit-) 333 k.-älär (alıp kit-) 1703, 1891 k.-älär (eyärtmäy kit-) 1832 k.-älär (ézzläp kit-) 1132 k.-älär (osop kit-) 748, 757, 1969 k.-älär (qaytıp kit-) 108, 194, 1729, 1746, 2289 k.-älär (ütep kit-) 433 k.-älär (yaşap kit-) 196 k.-äm (ézzläp kit-) 245 k.-äsäk (alıp kit-) 11 k.-egeź (alıp kit-) 1831 k.-ep (buylap kit- bar-) 803, 1288 k.-ep (osop kitep bar-) 80 k.-ep (ütep kit- bar-) 607 k.-ergä (alıp kit-) 297 k.-ergä (eźläp sıġıp kitergä bul-) 94 k.-ergä (qasıp kit-) 2283 k.-ew (alıp kit-) 1681 k.-ew (qasıp kit-) 1656 k.-hä (uyanıp kit-) 158 k.-kän 2077 k.-kän (aġıp kit-) 545 k.-kän (alıp kit-) 102, 353, 938, 1309, 1471,

2210

338

k.-kän (alıp kit- bul-) 2468 k.-kän (alıp qayt- kit-) 1565 k.-kän (aptırap kit-) 312, 1000 k.-kän (awırıp kit-) 1322, 1327 k.-kän (bulıp kit-) 271, 749 k.-kän (därtlänep kit-) 2092 k.-kän (eźläp kit-) 367, 371 k.-kän (gewläp kit-) 865 k.-kän (halıp kit-) 593 k.-kän (hıźılıp kit-) 2444 k.-kän (inep kit-) 1596, 1599 k.-kän (küñelheźlänep kit-) 644 k.-kän (osop kit-) 1403, 1835,

2440, 2460 k.-kän (qaldırıp kit-) 64, 1480 k.-kän (qasıp kit-) 1393, 2205 k.-kän (qaytıp kit-) 147, 155, 211,

223, 321, 1209, 1405, 1933, 2370, 2375, 2450

k.-kän (qıwanıp kit-) 1806 k.-kän (qıźıp kit-) 1607 k.-kän (säsräp kit-) 452 k.-kän (sıġıp kit-) 219, 356, 386,

631, 915, 917, 1107, 1258, 1586, 2071, 2325, 2362, 2443

k.-kän (tayıp kit-) 451 k.-kän (tertläp kit-) 1144 k.-kän (töş- kit-) 97 k.-kän (töşöp kit-) 83 k.-kän (uyanıp kit-) 829 k.-kän (ülep kit-) 292, 1659, 1887,

2456 k.-kän (ürsep kit-) 1903 k.-kän (ütep kit-) 2063 k.-kän (yanıp kit-) 2428 k.-kän (yäl bul- kit-) 1801 k.-kän (yulġa sıq- kit-) 246 k.-kän (qaytıp kit-) 1181 k.-kändä 102 k.-kändär (qaytıp kit-) 246 k.-kändär (alıp kit-) 983, 2112 k.-kändär (asıġıp kit-) 1582 k.-kändär (bäxäsläşep kit-) 781 k.-kändär (duŝlaşıp kit-) 1814 k.-kändär (eźläp kit-) 844 k.-kändär (qaytıp kit-) 258, 825,

2235 k.-kändär (sıġıp kit-) 1626 k.-kändär (taşlap kit-) 697 k.-kändär (tägäräp kit-) 361

k.-kändär (töşöp kit-) 84 k.-kändär (uñaltıp kit-) 79 k.-kändär (ürsep kit-) 1020, 1027 k.-kändär (yäşäp kit-) 164 k.-kändär (yoqlap kit-) 775 k.-känen (ayrılıp kit-) 2131 k.-känen (qasıp kit-) 2285 k.-känse (inep kit-) 1635 k.-käs (ütep kit-) 842, 1294 k.-käynelär (alıp kit-) 1376 k.-mägän (itep kit-) 816 k.-mägän (tapap kit-) 2075 k.-mähen 102 k.-mähen (alıp kit-) 2313 k.-mäkse(alıp kit-) 103 k.-mäyźär (sıġıp kit-) 1122 k.-te (alıp kit-) 1198 k.-te (aptırap kit-) 1015 k.-te (äylänep kit-) 1199 k.-te (eyärep kit-) 1214 k.-te (qaldırıp kit-) 71 k.-te (qaytıp kit-) 1206 k.-te (tertläp kit-) 1685 5.İsimlerle birlikte kullanılarak birleşik fiil yapan yardımcı fiil. k.-ä (hıwġa kit-) 540 k.-ä (üsegä kit-) 1744 k.-ep (huşı kit-) 2363 k.-ep (iŝe kit-) 1526, 2214 k.-kes (iŝ kit-) 665 k.-er (iŝeġeź kit-) 239 k.-kän (arı kit-) 2141 k.-kän (hıwġa kit-) 46 k.-kän (hunarġa kit-) 1775 k.-kän (huşı kit-) 1617 k.-kän (iŝe kit-) 1930 k.-kän (qunaqqa kit-) 1242 k.-kändär (aldan kit-) 231 k.-käs (äwen bäzarına kit-) 540 k.-kes (iŝ kit-) 946, 1368 k.-mägän (iŝe kit-) 2001 k.-mäy (iŝe kit-) 1155 k.-te (seremgä kit-) 560

kitap Kitap. k. 513

klas Sınıf, dershane. k.+qa 1598

klastaş Sınıf arkadaşı. k.+tarı 1599

komandir Komutan.

339

k. 44, 1311, 1544, 1922 korol’ Kral.

k. 1922 kostyum Kaftan.

k. 1530, 1532, 1533, 1534 k.+ın 1536, 1540 k.+ıñdı 1537

köl- Gülmek. k.-ä 604, 604, 825, 1076, 1076,

1101, 1363, 1363, 1629, 1718, 1718

k.-äler 809 k.-gän 992, 1454, 1630, 1631 k.-gän (hındarı qatıp köl-) 1602 k.-gändär 1348 k.-öp 150, 825, 1135, 2101 k.-öp (uynap köl-) 969 k.-öp tor- Gülüp durmak. 1028 k.-öp yebär- Gülüvermek. 884 k.-örźär 950

köläs Güleç, gülen. k. 2092

köldör- Güldürmek. k.-gänme 51 k.-örmön 51

kölkö Komik, gülünç. k. 799 k. +(uyın kölkö) 1127

kölömhörä- Gülümsemek. k.-gän 165

kölöş- Gülüşmek. k.-älär 717, 1589

kömöş Gümüş. k. 541, 602, 1029, 2215 k.+tän 98

kömöşbikä Gümüşhanım, kişi ismi. k. 543

kön Gün, gündüz, güneş. k. 114, 141, 141, 213, 279, 281,

283, 301, 301, 305, 420, 569, 570, 612, 690, 806, 856, 932, 972, 973, 1063, 1070, 1362, 1430, 1498, 1498, 1539, 1661, 1666, 1849, 1871, 1913, 1925, 1932, 1932, 1983, 2002, 2121, 2121, 2355, 2392, 2420

k. +(köndän kön) 1742, 2394 k. +bir- Yaşam, ömür vermek. 598 k. +bul- Gün imiş. 1147, 1914

k. +it- Yaşamak. 1022, 1569, 1664, 1747 k. +kür- Gün görmek, yaşamak. 615, 1128,

1236, 1957 k. +kürhät- Gün göstermek, yaşatmak. 1100 k. +tön Gece gündüz. 2463 k.+dä 956 k.+dän 359, 651, 677, 688, 1043, 1083, 1235,

1428, 1441, 1538, 1541, 1566, 1920, 1970, 2206, 2411

k.+dän kön Günden güne. 1742, 2394 k.+där 269, 282, 932, 1409, 1909, 2063 k.+däre 736, 971, 1961 k.+dären 2124 k.+därźä 1028 k.+därźän 1456, 1888, 2235 k.+därźän ber kön Günlerden bir gün. 2361 k.+därźe 679 k.+därźeñ 113, 1458 k.+dö 29, 60, 89, 142, 209, 215, 272, 296, 306,

314, 323, 356, 451, 615, 682, 692, 694, 715, 766, 901, 969, 1106, 1107, 1263, 1314, 1356, 1391, 1434, 1436, 1445, 1456, 1482, 1572, 1653, 1677, 1715, 1731, 1775, 1784, 1888, 1917, 1956, 1998, 2068, 2121, 2130, 2160, 2280, 2431

k.+dö (berźän ber kön) 35, 41, 46, 198, 412, 949, 1146, 1160, 1414, 1484, 1751, 2195, 2227, 2244

k.+dö (köndärźän ber kön) 2361 k.+gä 1164, 1891 k.+ö 352, 410, 665, 847, 1170, 1375, 1678,

1861, 1875, 1878, 1878, 2248, 2296 k.+ö tön Gece gündüz. 663, 1528, 1915, 2385 k.+ö tönö Gece gündüz. 2061 k.+ön 530, 582, 1435 k.+önä 626

könbaġış Ayçiçeği, günebakan, gündöndü. k. 443, 446, 447 k.+tı 445

köndöź Gündüz. k. 554, 2156

könhılıw Güngüzel, kişi ismi. k. 1711, 1713, 1716, 1719, 1721, 1722, 1723,

1726 k.+ġa 1715 k.+źı 1723, 1725, 1725, 1728, 1729, 1730

könküreş Yazgı, kader. k.+enä 546

könlä- Günlemek, gün geçirmek. k.-p 91

340

könläş- Kıskanmak. k.-ep 263, 2119, 2303 k.-kän 295, 319, 948, 1848, 2225,

2266 könläşew Kıskanma işi.

k. 2353 könlök Günlük, üzerinden gün geçmiş

ve geçecek olan. k. 250, 253

könsöl Kıskanç. k. 660, 2280 k. +bul- Kıskanç olmak. 1847

könyaq Güney. k.+qa 2150, 2152 k.+ta 2155

köräş Güreş. k.+ä 124 k.+kä 981, 982, 1669 k.+tä 1024

köräş- Güreşmek. k.-ergä 126 k.-tem 1407, 1410

köräşew Kapışma, güreşme işi. k. 968 k.+źe 528

körşäk Kap, çömlek. k.+kä 1561 k.+tän 1483

kös Güç, kuvvet. k. 275, 423, 423, 423, 423, 425,

425, 425, 573, 769, 1173, 2098, 2238, 2239

k. +hınaş- Güç denemesi yapmak, itişmek. 1654

k.+kä 1153, 1595 k.+kä tor- Zor beklemek, ayakta

zor durmak. 1404 k.+ö 104 k.+ön 124 k.+önä 1280 k.+tö 2238

kösäyt- Canlandırmak. k.-ep yebär- Canlandırıvermek.

1684 köshöźlän- Güçten düşmek, gücünü

kaybetmek. k.-ä 106

köskä Güçlükle, zar zor. k. 794, 1069, 1777

köslä- Zorlamak.

k.-p 330 köslö Güçlü.

k. 92, 448, 456, 460, 460, 464, 468, 472, 476, 480, 484, 488, 490, 492, 494, 496, 613, 617, 670, 999, 1013, 1233, 1682, 1972, 2386

k.+mö 454, 458, 462, 466, 470, 474, 478, 482, 486

k.+mön 495, 495 köslölök Güçlülük, güçlü olma.

k.+önä(köslölögönä) 134 köslöräk Daha güçlü.

k. 456, 472, 937 kösök Hayvan yavrusu, özellikle köpek yavrusu,

enik. k. 420 k.+ön(kösögön) 422 k.+tö 421, 422

köt- Beklemek. k. 563 k.-ä 508, 986, 1003, 1850, 1932 k.-ä (donya köt-) 1660 k.-ä (donya köt- başla-) 601 k.-ä (tormoş köt-) 314 k.-älär 695, 1585 k.-älär (donya köt-) 1557, 1770 k.-äler 1278 k.-kän 209, 953, 953, 961 k.-kändär (donya köt-) 1775, 1910 k.-mägän 882 k.-mägändä 272, 1022, 1363 k.-ögöź 860 k.-öp 743, 877, 1443, 1867 k.-öp (kötöp köt-) 113 k.-öp al- Bekleyebilmek. 2348 k.-öp köt- Dört gözle beklemek. 113 k.-öp qara- Ummak. 554 k.-öp tor- Bekleyedurmak. 213, 283, 353, 411,

1474 k.-öp ultır- Oturup beklemek. 231 k.-öp yat- Bekleyedurmak. 1434, 2277 k.-öp yörö- Korumak, gözetmek. 310 k.-öwe 1962 k.-tö 2067 k.-tölär 768, 768

kötmägändä Kazara, beklenmedik bir şekilde, ansızın. k. 1659, 1797, 1886

kötöw Sürü, büyükbaş hayvan sürüsü. k. 397, 397, 397, 403, 404, 405, 936, 1550 k.+e 1775

341

k.+źän 1776 kötöwse Çoban, sığır çobanı.

k. 371 k.+he 369, 373, 373, 388, 389, 392 k.+henä 373, 388, 393

köy Müzik, ezgi. k. 310 k.+ö 691

köy- Yanmak. k.-ä (yäne köy-) 1340 k.-gän (yäne köy-) 963 k.-gän (yäne köy-) 385

köyäntä Su ağacı, omuzluk, iki kovayı omuzda taşımak için kullanılan, uçlarında çengel olan, ağaçtan. yapılan araç k. 540, 2070, 2077 k.+hen 2258 k.+läre 1193

köyäntälä- Su ağacını alıp, su ağacını kuşanıp. k.-p 210

köyäntäle Su ağaçlı, su ağacı olan. k. 576, 578

köyö Keyif. k. 101, 651, 1139, 1891

köyźör- Yakmak, yandırmak. k.-gän 2123

köź Güz, sonbahar. k. 710, 745, 1860, 2121, 2266,

2272, 2451 k.+źän 1560, 2259, 2272

köźgö Ayna. k. 638, 1533

köźgöläy Ayna gibi, durgun, sakin(deniz, göl için kullanılır). k. 957, 1000

köźhılıw Güzgüzel, kişi ismi. k. 2430, 2431, 2431, 2433, 2435,

2435, 2439, 2440, 2441, 2445, 2448, 2451, 2452, 2454, 2459, 2462, 2463, 2463, 2465, 2466, 2467, 2468, 2470

k.+ġa 2450 k.+źı 2468

kräk Ördeklerin çıkardığı ses. k. 726, 726, 726, 726, 728, 728,

728, 728, 730, 730, 730, 730 kübäyt- Çoğaltmak, üretmek,

doğurmak.

k.-ermen 1763 kübäläk Kelebek.

k.+tär 2102, 2110, 2113 kübäy- Çoğalmak.

k.-ä 1456 küberäk Daha çok.

k. 1191, 1249, 1820 k.+en(küberägen) 270

kügärsen Güvercin. k. 1976, 2149, 2151, 2155 k.+de 2148 k.+deñ 2156

kügärt- Morartmak. k.-ep böt- Morartmak. 396

kügäwen Güvenek, bir tür uçucu böcek. k. 2041, 2048, 2051, 2052 k.+gä 2051

kügelyem Mavimsi. k. 505

kük Gök, gökyüzü. k. 1898, 1901 k. +kükrä- Gök gürlemek. 1148 k.+kä 2393 k.+tä 673, 1897, 2120, 2350, 2415 k.+täge 2425 k.+tän 1898

kükle Boz, gri renkli. k. (küźenä yäşelle kükle uttar küren-) 1009

kükrä- Kükremek. k.-gändä 1902 k.-gendä 606 k.-p 2357 k.-y 1898 k.-y (kük kükrä-) 1148

kükräk Göğüs, döş. k. 1410, 2381, 2387 k. +(kükräkkä kükräk) 1407 k.+enä(kükrägenä) 1837 k.+kä kükräk Göğüs göğse. 1407

kül Göl, toprakla çevrili derin ve geniş, tuzlu veya tuzsuz durgun su örtüsü. k. 714, 958, 961, 962, 1000, 1005, 1012, 1016,

1024 k.+dä 957 k.+däge 984 k.+därgä 1027 k.+därźä 1020 k.+därźe 706 k.+de 959 k.+deñ 972, 978, 1011, 1014

342

k.+ebeźźä 987 k.+gä 716, 750, 1021

külägä Gölge. k.+hen 1474 k.+lä 2298

küläwek Küçük göl, göl gibi birikinti, gölcük. k.+tär 603

küldäk Gömlek, ince üst giyimi. k. 1240, 1240, 1999, 2003, 2249,

2262 k.+tär 971, 1697 k.+te 2006

kümel- Gömülmek. k.-gän 2180

künäk Bakraç, kazan. k.+en(künägen) 2250, 2258

künder- İnandırmak, ikna etmek. k.-ä 1135 k.-gän 823

künek- Alışmak. k.-ä(künegä) 1256 k.-kän 801

küñel Gönül, sevgi, istek, düşünüş, anma, hatır gibi kalpte var sayılan duygu kaynağı. k.+dän 1873 k.+e 520, 2264, 2390, 2391 k.+em 542, 1760 k.+enän 2344 k.+eñ 2434 k.+eñ bul- İsteği yerine gelmek.

1716 k.+eñde töşör- İçi sıkılmak, keyfi

kaçmak. 649 küñelheź İsteksiz, keyifsiz.

k. 306, 308, 1866, 1965 k. +bul- Keyifsiz olmak, canı

sıkılmak. 1266 küñelheźeräk Daha fazla sevmeme,

hoşlanmama. k. +bul- Hoşlanmamak. 1162

küñelheźlän- Üzülmek, sıkılmak. k.-ä 301 k.-ep kit- Sıkılmak. 644

küñelle Gönüllü, istekli. k. 517, 522, 523, 654, 665, 709,

973, 1362, 1779, 2397, 2432 k. +bar- Güzel geçmek, iyi devam

etmek. 978

k. +bul- İstekli olmak, istemek. 1160, 2189 küp Çok, fazla, az olmayan.

k. 90, 93, 96, 96, 96, 122, 125, 192, 411, 532, 617, 654, 739, 1017, 1048, 1058, 1139, 1160, 1243, 1417, 1484, 1513, 1780, 1870, 1878, 1976, 1983, 2175, 2181, 2181, 2182, 2307, 2311, 2373, 2380, 2401

k.(kü+ü üp) 1762 k. +bul- Çok olmak, çoğalmak. 2042 k.+me 546, 881, 1073, 1307, 1417, 1728, 2157 k.+meġä 986 k.+meler 1549 k.+tän 1375, 1379, 2066, 2342 k.+teñ 1870

küper Köprü. k. 221, 225, 227

küperek Köpük. k. 83, 83, 84, 85

küplä- Toplamak. k.-p Topluca. 1458, 1975, 2417

küptän Bütün. k. 692

küptänge Eski. k. 1319

kür- 1.Görmek, bakmak. k.-ä 176, 335, 422, 434, 438, 528, 822, 1474,

1524, 1525, 2044, 2252 k.-ä(k kürä) al- Görebilmek. 1821 k.-ä al- Görebilmek. 242, 295, 964, 2226 k.-äheñme 597 k.-äyem 837 k.-ep 127, 275, 313, 317, 329, 392, 511, 625,

718, 1015, 1308, 1442, 1481, 1679, 1800, 1948, 2137, 2145, 2247

k.-ep qal- Bakıp kalmak, bakakalmak. 97, 119, 389, 911, 1393, 1629, 1793, 1820, 1822, 1869, 1968, 2111, 2252

k.-ep tor- Görmek. 854 k.-ep tot- Yakalamak. 1714 k.-ergä 1207, 2016, 2027, 2443 k.-ew 1656, 1800 k.-gän 312, 1291, 1365, 2093, 2295, 2429 k.-gän (töş kür-) 2458 k.-gän (töşöndä kür-) 335 k.-gändär 2423 k.-gändären 318, 1816 k.-gäne bul- 1411 k.-gänegeź 1830 k.-gänem 1375

343

k.-gäs 254, 640, 774, 1062, 1065, 1070, 1439, 1730, 1802, 2143, 2363, 2433

k.-gäs qal- Görüp kalmak. 174 k.-häñ 1701 k.-hen 127, 1114, 1201, 1209, 1671,

1801, 2000, 2327 k.-mägän 265, 513 k.-mägändä 1107 k.-mäkse 1010 k.-mäneñme(küy-mäneñme) 370,

375 k.-mäy 261, 1793, 1826, 2181 k.-mäyensä 1428 k.-źe 528, 2191 k.-źem 532 k.-źeñme 1518 2.Yaşamak, başından geçirmek. k.-ä (kön kür-) 1957 k.-älär (kön kür-) 1236 k.-ep 582 k.-gändär (kön kür-) 615 k.-hä (kön kür-) 1128 3.Farzetmek, saymak, kabul etmek. k.- (yebärä kür-) 1938 k.-hä 1061, 1541, 2045 k.-mä (itä kür-) 570

kürä Göre, bir şeye uygun olarak, bir şey uyarınca, gereğince. k. 628, 1843, 1962, 2152, 2255,

2301 kürälätä Görülüyor ki, görünen o ki.

k. 1460 küren- Görünmek.

k.-ä 334, 1403, 1722 k.-de (küźenä yäşelle kükle uttar küren-) 1010 k.-ep 1402 k.-gän 673, 2247, 2350 k.-mägän 1796, 2077 k.-mägäs 2039 k.-mähä 679 k.-mäŝ 1824 k.-mäŝkä 1174 k.-mäŝtäy 1351 k.-mäy 99, 1398, 2076

küreş- Tokalaşmak, selamlaşmak. k.-kän 668

kürew Görme işi. k. 866, 923, 1224, 1604, 1629

kürhät- Göstermek. k.-ä 335, 530 k.-ä (donya üźeneken kürhät-) 1914 k.-ep 279 k.-ergä 735, 1009 k.-ermen 1945 k.-hägeź 1704 k.-kän 371, 376, 388, 392, 1552, 1553 k.-kändär 373, 976, 977, 2145 k.-kändärźe 966 k.-mäy (kön kürhät-) 1100

kürşe Komşu. k. 272, 616, 1050, 2066, 2286 k.+he 947, 2160 k.+hen 2161 k.+lärenä 631 k.+lärenän 1457 k.+lärendä 1570 k.+lärendäge 116

kürşekäy Komşucuk, sevgili komşu. k. 950

küs- Göçmek, bir yerden bir yere taşınmak. k.-ähe 2063 k.-enewse 2096 k.-ep 2064 k.-ergä 2065 k.-kän 63

küsär Etraf, eksen. k.+endä 509

küsem bir taş cinsi k. 1695

küstänäs Hediye. k. 379 k.+tär 1436 k.+tären 1427, 1438 k.+tärźe 1422, 1439

kütär- Kaldırmak, yükseğe çıkarmak, kabarmak. k.-ä 133 k.-ä al- Kaldırabilmek. 132, 133 k.-ep 457, 552, 938, 1436, 2069, 2185, 2462,

2467 k.-ep qara- Kaldırıp bakmak. 133 k.-gän 585, 1954 k.-hä 1119 k.-mä (qul kütär-) 2400

kütärel- Yükselmek. k.-ä 639, 2254 k.-mäy 637

küź Göz, görme organı.

344

k. 284, 285, 513, 824, 1352, 1714, 1813, 1890, 1912, 2350

k. +(küź asıp küź yom-) 551 k. +asıp küź yom- Göz açıp

kapayıncaya kadar. 551 k. +hal- Bakmak, göz atmak. 1183,

2162 k. +yaź- Uzaklaşmak, gözden

kaybolmak. 593 k.+e 127, 388, 392, 1114, 1201,

1209, 1353, 1671, 1999, 2326 k.+e aqay- Gözü parlamak. 134 k.+e töş- Göz koymak. 1668 k.+en 1319, 1432, 2404, 2404, 2409 k.+enä 594, 1281, 1351, 1398 k.+enä yäşelle kükle uttar küren-

Gözünde şimşekler çakmak. 1009 k.+enän 1402 k.+eneñ 398 k.+źän 243 k.+źär 1812 k.+źäre 331, 955, 1006, 1819, 2427 k.+źäre qıź- Gözleri faltaşı gibi

açılmak. 1109 k.+źären 960, 999, 1442, 1641,

2122 k.+źärenä 323 k.+źärenän 2125 k.+źärźe 1802 k.+źeñ 2337 k.+źeñ yawın al- 1362, 1697, 1707

küźät- Gözetmek, beklemek. k.-ä 681, 1642, 2256 k.-ep 1866, 2299 k.-ep tor- Bekleyip durmak. 1680 k.-ep yat- Gözlemek, pusuya

yatmak. 1005 k.-ep yörö- Gözetiyor. 518 k.-kän 2299, 2387

küźbikä Gözhanım, kişi ismi. k. 1813, 1822, 1826 k.+neñ 1819

küźekäy Gözceğiz, kişi ismi. k. 1813, 1819, 1821, 1826

küźle Gözlü, gözü olan. k. 386, 2406

qabaq Kabak,kabakgillerden, sürüngen gövdeli, sarı çiçekli, birçok türü olan bir bitki. q.+qa 2138

q.+tıñ 2139 qabat Önce.

q. 746, 746, 1866 q.+qabat Pat pat sesi. 663, 663

qabatla- 1.Tekrarlamak. q.-ġan 360 q.-p 665 2.Dövünmek. q.-p quy- Dövünmüş. 2039

qabın- Yanmak, tutuşmak, alev almak. q.-maġan 2135

qabıq Kabuk. q.+ın(qabıġın) 954

qabırġa Kaburga. q.+hı 1200

qabıź- Ateşlemek, körüklemek. q.-ıp 2135

qabul Razı olma. q. +it- Kabul etmek. 1436, 2344

qaġıl- El sürmek, dokunmak. q.-manıq 1277

qaġıź Kağıt. q.+ġa 1836

qapqa Kapı. q. 232 q.+ġa 221 q.+hı 219 q.+sın 1474

qapqalı Kapılı, kapısı olan. q. 2210

qapqan Kapan, tuzak. q. +hal- Kapan kurmak. 1168 q.+ġa 1169

qapqara(qap qara) Kapakara, simsiyah. q. 1148

qapsıq Kapçık, küçük kap. q. 1546 q.+tarına 1549

qaptır- Tutturmak, kaptırmak. q. 568

qaq(qaqa qa qaq) Karga ötüşü. q. 1760

qaq- Kakmak, itmek, terslemek. q.-ıp(qaġıp) 162 q.-qan 2347

qaqqıla- Kakalamak. q.-ġan huqqıla- İteleyip kakalamak. 905

qal- 1.Kalmak, arkada kalmak, yetişememek, olduğu yerde durmak, gitmemek. q.-a 95, 1723

345

q.-ahı 204 q.-dı 1396, 2304 q.-dım 2378 q.-ġan 30, 47, 149, 206, 652, 898,

1895, 1905, 2156, 2249 q.-ġas 749, 896 q.-hın 2083 q.-ıp 959 q.-ır 926 q.-maġan 2418 q.-maġas 439 2.Bir yere yerleşmek, bir yerde

durmak. q.- 1511 q.-a 996, 1498 q.-dı 1217 q.-ıp 601 q.-ırġa 1664 3.Bir hale düçar olmak. q.-ha (tıw qal-) 1117 4.Bulunulan durumun değişmemesi,

öz halinde kalmak. q.-ġan 927, 1232, 1582 5.Yokluk bildiren –may/-mäy eki

almış bir fiille beraber kullanıldığında işin mutlaka yapılacağını gösterir.

q.-ġan (belmäy qal-) 1318 q.-ġan (hiźmäy qal-) 1366, 2131 q.-ġandar (hiźmäy qal-) 1718 6.-p zarf fiil eki almış fiillerle

birlikte kullanıldığında işin mutlaka yapılacağını gösterir.

q.-a (qarap qal-) 1590 q.-a (belep qal-) 176 q.-a (haqlap qala al-) 2231 q.-a (hiźep qal-) 307, 338 q.-a (işetep qal-) 1737 q.-a (kürep qal-) 119, 1393, 1897 q.-a (oźatıp qal-) 1522 q.-a (öźölöp qal-) 943 q.-a (qawşap qal-) 2051 q.-a (qıŝılıp qal-) 1283 q.-a (yatıp qal-) 1891, 2052 q.-a (yuġalıp qal-) 1336 q.-alar (kürep qal-) 1968 q.-ay (kürgäs qal-) 174 q.-dı (aptırap qal-) 2180 q.-dım(q qaldım) 1820, 1822 q.-dımı (kürep qal-) 911

q.-ġan (alıp qal-) 2311 q.-ġan (aptırap qal-) 774, 822, 1108, 1112 q.-ġan (asıp qal-) 207 q.-ġan (belep qal-) 1129 q.-ġan (bulıp qal-) 287, 831, 944, 2267 q.-ġan (işetep qal-) 2326 q.-ġan (kürep qal-) 97, 1629, 2252 q.-ġan (oqşap qal-) 1807 q.-ġan (özölöp qal-) 1194 q.-ġan (oźatıp qal-) 1597 q.-ġan (öźöp alıp qal-) 85 q.-ġan (qatıp qal-) 1245, 1889 q.-ġan (qawşap qal-) 867 q.-ġan (qıŝılıp qal-) 919 q.-ġan (torop qal-) 815, 1998, 2302, 2456 q.-ġan (töşöp qal-) 1183 q.-ġan (tuqta-qal-) 622 q.-ġan (tuqtap qal-) 1398, 1800 q.-ġan (yatıp qal-) 2322 q.-ġan (yämşäyep+imgänep qal-) 910 q.-ġan (yäşerenep qal-) 1019, 1020 q.-ġandar (bulıp qal-) 1841 q.-ġandar (qawşap qal-) 1819 q.-ġandar (aptırap qal-) 696 q.-ġandar (ilaşıp tor- qal-) 431 q.-ġandar (kürep qal-) 2111 q.-ġandar (qasıp qal-) 2075 q.-ġandar (qotqarıp qal-) 2327 q.-ġandar (tınıp qal-) 1609 q.-halar (belep qal-) 840 q.-halar (kürep qal-) 1793 q.-hın (xuşlaşıp qal-) 1415 q.-hın (yäbeşep qal-) 1839 q.-ıp (belep qal-) 1836, 1966 q.-ıp (kürep qal-) 389 q.-ıp (torop qal-) 274 q.-ırġa (bulıp qal-) 1839 q.-ırġa (haqlap qal-) 592 q.-ırġa (yöźöp qal-) 727 q.-maġan (aptırap qal-) 201 q.-maġan (aptırap+qal-) 1551 q.-may (aptırap qal-) 1343 q.-may (yuġalıp qal-) 278 q.-mayźar (duŝlaşıp qal-) 281 7.-rġa/-rgä eki almış fillerle birlikte

kullanıldığında fiilin anlamını mutlaklaştırır. q.-a (yoqlarġa qal-) 1663 8.Kendinden önce gelen isimlerin anlamını açık

hale getiren onun anlamına bağlı birleşik fiiller yapan yardımcı fiil.

346

q.-a (as qal-) 1785 q.-a (qurqıwġa qal-) 219 q.-a (xayran qal-) 134, 313, 2404 q.-dım (bire qal-) 1789 q.-ġan (eź qal-) 1057 q.-ġan (telheź qal-) 275 q.-ġas (donya üźenä qal-) 1660 q.-ıp (tañ qal-) 1987 q.-ıp (tın qal-) 1884 q.-ıp (xayran qal-) 1625 q.-maġan (vaqıtı qal-) 2062 q.-may (tınıs qal-) 1005 q.-a (uyġa qal-) 512

qala Şehir. q. 126

qalay Nasıl. q. 847

qaldır- Bırakmak, geride bırakmak, kaldırmak. q.-a 1512 q.-alar 1851 q.-am 2426 q.-ıp 321, 1852, 2289 q.-ıp kit- 63, 71, 1480 q.-ırlıq (xayran qaldır-) 1313

qalın Gür. q. 303, 654, 958, 1426

qalqan Kalkan, savaşta rakibin saldırılarından korunmak için kullanılan araç. q. 1632, 1642 q.+dı 1649

qaltıra- İrkilmek, korkuyla sıçramak. q.-p 766 q.-p (der qaltırap tor-) 967

qaltıran- Ürpermek. q.-a 2163 q.-ıp 1149

qaltıraw Korku. q.+ın 1152

qamasawla- Yük olmak, engellemek. q.-ġan 1254, 2269 q.-p tor- Engellemek. 518

qamaş- Kamaşmak. q.-ıp 1819

qamış Buğdaygillerden, sulak, nemli yerlerde yetişen, boğumlu, sert gövdesi olan bitkiler. q. 1019, 1021 q.+tar 714

q.+tarın 606 qamışlı Kamışı olan, kamışlı.

q. 706 qamsı Kamçı.

q.+ların 2070 qan Atardamar ve toplardamarların içinde dolaşarak

hücrelerde özümleme, yadımlama görevlerini sağlayan plazma ve yuvarlardan oluşmuş kırmızı renkli sıvı. q. 565, 567, 571, 890 q.+darı 2291 q.+dıñ 892 q.+ı 896 q.+ın 562, 792, 894, 895

qanat Kanat. q. 203, 2102 q. +yaha- kanat yapmak 1074 q.+ı 573 q.+ına 1025 q.+tarın 739, 1082 q.+tarında 1818 q.+tı 203

qañġıldaş- Kazların tıslaması. q.-alar 762

qap- Kapmak, kopartırcasına yakalamak. q.-a(qaba) 181 q.-ıp(qabıp) 177, 441, 445 q.-ıp(qabıp) yebär- Kopartıvermek. 2033 q.-tıñmı 1942

qapıl Birden, birdenbire. q. 1799, 1961, 2051, 2195

qapla- Kaplamak, etrafını çevirme, sarmak. q.-ġandar 355 q.-p 679, 1829 q.-p al- Kaplayıvermek. 2301 q.-r 2381 q.-y 460

qaplan- Kaplanmak. q.-alar 1029 q.-ġan 1642, 1865

qar Kar, havada hafif ve beyaz billurlar halinde donarak yağan su buharı. q. 525, 708, 1865, 2187, 2187 q.+źan 525, 1451 q.+źı 769, 770, 2183

qar Karga ötüşü. q. (qar r r) 1755 q.+qar 1830, 1830

qara Kara renk, siyah, mecazen kötü anlamında.

347

q. 119, 313, 374, 610, 654, 772, 799, 1105, 1143, 1238, 1245, 1398, 1414, 1660, 1693, 1828, 1831, 1832, 1838, 2008, 2031, 2055, 2193, 2405, 2406, 2444

q. +bul- Kara olmak, kararmak. 1834

q. +qayġı bat- Kara kara düşünmek. 155

q.+nı 1793 qara- Bakmak, gözetlemek, kontrol

ederek bakmak. q. 151, 683, 1067, 1118, 1317,

2174, 2186, 2397 q.-yźar 1079 q.- (horap qara-) 249 q.-ġan 69, 256, 457, 469, 642, 646,

648, 802, 1295, 1807, 2135, 2351 q.-ġan (aptırap qara-) 241 q.-ġanda 937, 2452 q.-ġandar 263 q.-ġas 1364 q.-ġıź 646, 1439, 1592, 2257 q.-ha 257, 571, 572, 594, 698, 1000,

1114, 1194, 1201, 1209, 1404, 1780, 1801, 2185

q.-ha (barıp qara-) 1564 q.-ha (sıġıp qara-) 1786 q.-haġıź 239 q.-halar 174, 227, 233, 415, 772,

1132, 1738, 1953 q.-ham 567, 567, 568 q.-maġas 2036 q.-maŝtan 1144 q.-may 1427, 2166 q.-nı 766, 2187 q.-nılar 768 q.-p 37, 461, 603, 653, 700, 883,

1500, 1505, 1590, 1808, 1811, 1917, 1926, 2074, 2214, 2233, 2393, 2409

q.-p (qırın qarap tor-) 810 q.-p al- Bakabilmek. 1804 q.-p kit- Bakıp kalmak. 1625 q.-p tor- Kolaçan etmek. 548, 638,

1292, 1299, 1472, 1553, 2033, 2047, 2062, 2258, 2378

q.-p ultır- Oturup beklemek. 191 q.-rġa 773, 918, 2046, 2183 q.-rġa (hınap qara- bul-) 124

q.-rġa (totop qara-) 507 q.-rġa bul- 861 q.-y 445, 572, 877, 918, 1300, 1656, 2404, 2467 q.-y (äylän qara-) 66 q.-y bar- Kontrol etmek. 2326 q.-y başla Bakmaya başlamak. 614 q.-y tor- Kolaçan etmek. 955 q.-yhıñmı 1317 q.-yım 498, 1384 q.-yźar 442, 733, 770 q.-yźar (kötöp qara-) 554 q.-yźar (kütär-ep qara-) 133

qaragüź Karakış. q. 2178, 2179, 2181, 2185, 2186, 2191 q.+gä 2189

qaraġas Güzün yaprak döken, köknara benzeyen iğne yapraklı değerli bir ağaç. q. 1149, 1151

qaraġay Köknar ağacı. q. 1740, 2298, 2299, 2300

qaraġoş Kara kartal, ağaç kartalı. q. 1971, 1972, 1977, 1981, 1985

qaralı Kara renkli. q. 1847

qaramalı Özel isim. q. 1758, 1760, 1764 q.(qar r ramalı) 1754 q. (qar ramalı) 1766

qaramaŝtan Gerçi, rağmen. q. 1395, 1975

qarañġı Karanlık, aydınlık olmayan. q. 794, 1720, 2004, 2134, 2409, 2416 q. +töş- Karanlık çökmek, gece olmak. 300

qarar Karar, hüküm. q. +it- Karar vermek. 855 q. +sıġar- Hüküm vermek. 587

qarawılla- Beklemek, gözetlemek, bekçilik etmek. q.-rġa 932

qaray Tarafına, -e doğru. q. 324

qarġa Karga. q. 44, 110, 854, 855, 868, 875, 886, 1544, 1751,

1835, 1839, 1922, 2296 q. (qar r qar r qar rġa) 1753 q.+ġa 854 q.+lar 1828, 1829, 1832, 1833, 1834, 1835,

1838, 1844 q.+larġa 1831 q.+larźı 1832, 1844 q.+larźıñ 1830, 1841

348

q.+nı 1837, 1837 q.+nıñ 1836

qarġar Karar, hüküm. q.+ġa bul- Karara varmak. 862

qarın Karın, vücudun göğüsle bel arsında kalan ön yüzü mide. q.+ı 1200

qarış Parmaklar birbirinden uzak duracak biçimde gergin duran elde, başparmak ve serçe parmakların uçları arasındaki açıklık. q. 101, 101

qarlan Kişi ismi. q. 1535, 1538, 1540 q.+ġa 1534

qarluġas Kırlangıç. q. 895, 1882, 1883, 1904, 1958,

1962, 1963, 1967, 1970, 1976, 2405

q.+qa 897, 1963, 1965 q.+tı 1891, 1893, 1900 q.+tıñ 890, 897

qarmaqla- Tutmak, yakalamak. q.-p 188

qarsıq Yaşlı kadın kocakarı. q.+qa 2138 q.+tarźı 432

qarşı Karşı, karşı taraf. q. 105, 126, 1002, 1669, 1978 q. +al- Karşılamak. 374, 1165 q. +tor- al- Karşı çıkabilmek. 616 q.+hına 803, 1194, 1201, 1209,

1817, 2000, 2022, 2195, 2362 q.+hında 922, 1369, 1671

qarşıla- Karşılamak, misafir karşılamak. q.-ġan 1437 q.-rġa 1562

qarşılıq Bir davranışın karşı tarafta uyandırdığı, gerektirdiği başka davranış, mukabele. q. 966

qart İhtiyar, yaşlı. q. 101, 104, 106, 151, 297, 300,

315, 321, 323, 409, 415, 415, 418, 418, 419, 422, 422, 430, 431, 432, 432, 435, 435, 441, 441, 1151, 1754, 1755, 1764, 1766, 1767, 1783, 1784, 2372

q.+qa 315, 1756, 1758

q.+tan 150, 296 q.+tı 316, 317 q.+tıñ 103, 104, 106, 1757

qartay- Yaşlanmak. q.-a 268 q.-ġan 613 q.-ġanlıġın 358

qartlıq Yaşlılık, ihtiyarlık. q.+tan 291

qas- Kaçmak, bir şeyden kurtulmak için uzaklaşmak. q. 346 q.-a 1280, 1655, 1800 q.-a (alıp qas-) 336 q.-alar 347 q.-an 1385 q.-ayıq 753 q.-ıp 83, 102, 332, 348, 794, 1242, 1464, 1525,

1595, 2196 q.-ıp böt- Kaçmak. 1556, 1955, 2011 q.-ıp kit- Kaçıp gitmek. 1393, 1656, 1844,

2205, 2283, 2285 q.-ıp qal- Saklanmak. 2075 q.-ıp qotol- Kaçıp kurtulmak. 2321 q.-ır bul- Kaçmak istemek. 1794 q.-ırġa 976 q.-mahın 954 q.-qan 951, 1245, 1290, 1290, 1853, 2207,

2321, 2329 q.-qan (sıġıp qas-) 1173, 1453, 2166, 2221 q.-qan (yoqoho qas-) 1001 q.-tı 986, 1396, 1396, 2188, 2221

qasan Ne zaman. q. 1434, 2399, 2437

qaş Gözlerin üzerinde kemerli birer çizgi oluşturan kısa kıllar. q.+ı 2444

qaşlı Kaşlı, kaşı olan. q. 313, 2405

qat Kat, üst üste olma durumu. q. 866, 866

qat- Katılma, katı bir halde kalma. q.-a (şaq qat-) 127 q.-ıp 1184 q.-ıp (hındarı qatıp köl-) 1602 q.-ıp qal- kalakalmak 1245, 1889

qatı Katı, sert. q. 1322, 1327, 1863, 1911, 2049, 2216 q. +it- Sertçe, sert olarak. 1934

qatın Kadın.

349

q. 116, 120, 121, 202, 334, 583, 583, 585, 587, 588, 1193

q.+dan 334 q.+dıñ 2419, 2422 q.+ġa 202 q.+ı 198, 199, 200

qatlı Katı olan. q.+(ber qatlı) Saf, iyi kalpli. 672,

1205, 1852 qatnaş- İnsanların birbirine

kaynaşması. q.-qan 1848

qatnaşıwsı Katılımcı, katılan, iştirak eden. q.+lar 1851

qawġa Dert, sıkıntı. q.+hında 553

qawırıy Büyük tüy(kuşlardaki). q.+źarźan 1074

qawşa- Kımıldamak, hareket etmek. q.-ġan 882 q.-p 1819 q.-p qal- Kımıldamak 867, 2051

qaya Büyük ve sert taş kütlesi. q. 1639 q.+la 1055 q.+ları 2381

qayġı Kaygı, endişe, üzüntü. q. 260 q.+ġa (qara qayġıġa bat-) 155 q.+hın 521 q.+hınan 2123, 2290 q.+m 499

qayġıhıź Kaygısız, dertsiz tasasız. q. 1973

qayġır- Acıyla haykırmak, ağlamak, bağırmak. q.-a 297, 1515, 1621, 1961 q.-ahıñ 903 q.-alar 1724, 1912 q.-ġan 901, 901, 1166, 1659, 1855,

2244, 2418, 2452, 2457 q.-ġandar 1573 q.-ha 520 q.-ıp 2252 q.-ma 155, 309, 544, 2437

qayġırış- Bağrışmak, ağlaşmak. q.-ıp 747 q.-qan bul- qılan- Bağırıyormuş

gibi yapmak. 831

qayhı Hangi. q. 65, 66, 604, 605, 606, 679, 736, 1841 q.+hı 507, 507 q.+hına 699 q.+hınıñ 1756 q.+ları 1438, 1438

qayın Kayın ağacı. q. 1523, 2056, 2358 q.+dar 2340, 2351, 2352 q.+ġa 1899

qaymaq Kaymak, sütü yayvan kaplar içinde ve hafif ateşte tutarak elde edilen koyu, yağlı öz. q. 1438

qaymıqtır- İncitmek. q.-ġan 830

qayna- Kaynamak. q.-ġan 815 q.-y 1004

qaynaw Kaynama işi. q.+ın 1014

qaynı Kaynata. q. +qäykä kaynata kaynana 244

qayra- Bilemek, iki şeyi birbirine kuvvetlice sürtmek. q.-p 77

qayt- Dönmek, geri dönmek, geri gelmek. q. 1716 q.- (alıp qayt-) 315 q.-a 509, 1136, 1513 q.-a (alıp qayt-) 189, 614, 1497, 1527, 1784 q.-a (äylänep qayt-) 524 q.-alar (alıp qayt-) 423 q.-am 853 q.-ha 95, 1303 q.-hın 1277 q.-ıġıź (alıp qayt-) 1547 q.-ıp 103, 151, 230, 1515, 1578, 1700, 1702,

1854, 1913, 2470 q.-ıp (alıp qayt-) 447 q.-ıp (alıp qayt- kit-) 1565 q.-ıp bar- Geri dönmek. 379, 398, 1179 q.-ıp in- İçeri girmek. 122, 1275 q.-ıp kil- Geri gelmek. 104, 424, 434, 1933,

1940 q.-ıp kit- Geri gitmek. 86, 107, 108, 136, 147,

155, 194, 211, 223, 246, 258, 298, 300, 321, 414, 421, 825, 1181, 1206, 1209, 1405, 1729, 1741, 1746, 1933, 1940, 1947, 1952, 2235, 2289, 2370, 2374, 2450

350

q.-ıp yet- Yetişmek. 385, 407, 431, 709, 1183, 1284, 1386

q.-ıp yetä al- Yetişebilmek. 2322 q.-ır 298, 554, 671, 689, 2098 q.-ırbıź 761, 761 q.-ırġa 358, 624, 921, 1135, 1305,

1650, 1709 q.-ırġa (alıp qayt-) 1979 q.-ırġa sıq- Dönmek. 1999 q.-ırhıñ 1260, 2437 q.-maġandar 112 q.-may 554 q.-mayım 1745 q.-qan 256, 1058 q.-qan (alıp qayt-) 212, 446, 1108,

1240, 1532, 2029 q.-qanda 2470 q.-qas 107, 155, 223, 318, 414, 418,

426, 435, 439, 1136, 1500, 1979 q.-qas bul- Dönecek olmak. 211 q.-tım (alıp qayt-) 1270

qaytar- Geri vermek, iade etmek. q.-a 526 q.-ġan 379 q.-ġan (yawap qaytar-) 1155 q.-ıp 168 q.-ıp yebär- Geri yollamak. 318,

1207, 1279 q.-ırmın 377

qaytarttır- Döndürmek, getirttirmek. q.-a 195

qaytır Dönüş. q. 181, 1562, 2004, 2134, 2145

qaytışla- Geri dönmek. q.-y Dönerken. 2375

qaytıw Dönmek, geri gelmek işi. q. 2370 q.+ġa 716

qayya Nereye kelimesinin peltekçe söylenişi. q. 368

qayyarlan- Isınmak. q.-ıp 708

qayźa Nerde, nerede. q. 158, 176, 232, 387, 390, 541,

769, 1152, 1321, 1326, 1495, 1554, 1814, 1814, 1934, 1967, 2026, 2149, 2228, 2425

q.+lır 1320, 2391 qayźan Nerden, nereden.

q. 700, 1167, 1224, 1439, 1592, 1602, 1833, 2371

q.+dır 352, 1081, 2014, 2048 qayźarźa Nerlerde, nerelerde.

q. 579, 807 qaź Kaz, perde ayaklılardan, uzun, beyaz veya gri

boyunlu, suda ve karada yaşayan, uçan, yabani veya evcil kuş. q. 198, 1749, 1750, 1759 q.+źarı 758 q.+źı 199, 200, 200 q.+źıñ 201, 206

qaźa- Dikmek, çakmak, saplamak. q.-ġan 2354, 2356 q.-mayźar 418 q.-y 418, 2290 q.-yźar 416

qaźal- Batmak, saplanmak. q.-a 1781 q.-ġas 2165

qäbäxät Soysuz, ahlaksız. q. 1016

qäber Kabir, mezar, sin. q. 331 q.+endä 2357 q.+źären 2357

qähär Beddua. q. +huq- 1202

qänäfer Karanfil. q. 2275, 2291, 2292

qänäġät Selam. q. 858 q. +bul- Memnun olmak. 682, 977

qätmär Masalda geçen köpeğin adı(yedi uyurlar hikayesindeki köpeğin adı da kıtmir idi). q. 59, 82 q.+gä 81

qäykä Kaynana. q.+henä 244

qäźär Kadar. q. 2181

qäźerlä- Değer vermek. q.-p 1808, 1811

qäźerle Değerli. q. 1809

qewät Kuvvet, güç. q. +(alla qewät bir-) 432, 434, 436

qıbırlat- Kıpırdamak. q.-a al- Kıpırdayabilmek. 740

351

qıl Kıl, vücudunun belli yerlerinde çıkan, üst deri ürünü olan ipliksi uzantı. q.+dar 1792, 1796

qıl- 1.Yapmak, etmek, işlemek. q.-dıñ 574 q.-a tor- yapmak, yapadurmak 523 q.-ġan 524 q.-maġan 1047 q.-anġan (qayġırışqan bul- qılan-)

831 2. İsimlerle birlikte kullanıldığında

ismin anlamına bağlı olarak birleşik fiil yapan yardımcı fiil.

q.-an (haq qıl-) 570 q.-maġayı (xäl qıl-) 2048

qılıq Kılık, bir kimsenin giyinişi, dış görünüşü, giyim, üst baş, kıyafet, kisve. q.+tarı 1581

qılıs Kılıç, uzun ve ağır savaş aleti. q. 126, 1632 q.+ın 1642 q.+tı 1649

qılıy Şehla, şaşı. q. 386, 388, 392

qılıylan- Şaşılaşmak. q.-ġan 955

qılıylıq Şaşılık. q.+ına(qılıylıġına) 398

qımşan- Kıpırdamak. q.-may 921

qın Bıçak, kılıç vb. kesici araçların kabı. q. 486, 487 q.+ġa 484, 485

qına bkz. genä q. 11, 274, 281, 294, 294, 305, 313,

368, 372, 407, 423, 441, 518, 667, 681, 920, 937, 1025, 1064, 1067, 1240, 1268, 1383, 1487, 1570, 1683, 1689, 1721, 1743, 1803, 1823, 1886, 1947, 2033, 2071, 2075, 2169, 2358, 2406, 2418, 2444

qıpqıźıl Kıpkızıl. q. 2291

qır Kır, çayır. q. 708, 711, 745, 758 q.+źa 706

q.+źarźa (yalan qır) 2410 qır- Kırmak, bir bütünü parçalara ayırmak.

q.-ġandar 2231, 2231 q.-ıp 1464 q.-ırġa 1458, 2230

qıraw Kırağı. q. 2122

qırılış Savaşta öldürmek, yok olmasına neden olmak. q. 1012

qırın Yan kısık(göz için). q. 389 q. +qara- tor- Yan yan bakıp durmak. 810

qırırlıq Kırıcı, incitici. q. 649

qırmaŝqagöl bkz. qırmıŝqagöl q. 2112

qırmıŝqa Karınca. q. 2056 q.+lar 2056, 2057, 2060 q.+larźı 2067, 2075

qırmıŝqagöl Masaldaki kahramanlardan biri, karıncagül. q. 2070, 2075, 2092, 2094, 2097, 2099, 2100 q.+dö 2112 q.+döñ 2054, 2110 q.+gä 2064, 2077

qırmıŝqaġöl bkz. qırmıŝqagöl. q. 2060

qırq- Kırkmak, kırpmak. q.-a 339, 480, 2319 q.-am 299, 2320, 2324 q.-ıp 333, 1678, 1806 q.-ırġa tura kil- kırkacak hale gelmek 1136 q.-qanın 2046

qırqıq Kırpılmış, kesik. q. +bul- Kesilmiş. 348

qısqır- Kükremek, bağırmak. q.-a 143, 1291, 1294, 1686, 1798, 1798 q.-alar 1589, 1630 q.-ġan 394, 1606, 1645, 1645, 1720, 2038 q.-ha 2157 q.-ıp 435, 716, 1079, 1637, 1949, 2022, 2467 q.-ıp yebär- Haykırmak. 346, 1042, 1366, 1898,

2012 q.-ırġa 2011 q.-maġan 920 q.-mayźar 436

qıŝ- Kısmak. q.-ıp 815, 1364

352

q.-qan 2350 qıŝala Yengeç.

q. 994, 994 qıŝıl- Kısılmak, büzüşmek.

q.-ıp qal- Sıkışmak. 919, 1283 qıŝqa Kısa, uzun olmayan.

q. 944, 1226, 1251, 1255 q. +bul- Kısa olmak. 928 q. +tot- Kısa tutmak. 1374

qıŝqart- Kısaltmak. q.-ırġa 516

qıŝtır- Kıstırmak, sıkıştırmak. q.-a 421 q.-alar 419 q.-alarmı 422 q.-ġan 422 q.-ırmın 419

qış Kış, güzden sonraki mevsim. q. 678, 930, 1128, 1492, 1856,

1862, 1865, 1878, 2259, 2271, 2272, 2318

q. +kil- Kış mevsiminin gelmesi. 1560

q.+tı 1874 q.+tıñ 2273

qışqı Kışki, kışa ait, kışın olan. q. 1866, 1867 q.+ġa 1861, 1862

qışqılıq Kışlık, kış için hazırlanmış. q.+qa 1126, 1491, 2308

qıştırla- Hışırdamak, çıtırdamak. q.-ġan 1113

qıştırlaw Hışırdama, hışırtı, kuru yaprak gibi gevrek şeylerin üstüne basınca çıkan ses. q.+ınan 1144

qıtır Kıtır, gevrek bir şeye bastırınca çıkan ses. q. 1188, 1188

qıtır- Kıtırdamak. q.-mas 1188

qıw- Kovmak, ardından gitmek, takip etmek, kovalamak. q.-a 793, 2328 q.-a töş- Peşine düşmek. 74, 1331 q.-a töşör- Arkasından gitmek.

1709 q.-ıp 885, 1303, 1308, 1501, 1520,

1585, 1967, 2424 q.-ıp kil- Takip etmek. 1282

q.-ıp sıġar- Kovmak. 1140, 1483 q.-ıp yet- Yetişmek. 1306 q.-ırġa 587 q.-źım 2173, 2173

qıwan- Kıvanmak, sevinmek, kıvanç duymak. q.-a 195, 258, 258, 507, 596, 1181, 1181 q.-ġan 906, 1566 q.-ġandar 603 q.-ıp 886, 907, 1082, 1205, 1624, 1645, 1808,

2108, 2299, 2338 q.-ıp kit- Sevinmek. 1806 q.-ırhıñ 83

qıwandır- Sevindirmek. q.-ıp 607, 1989

qıwanıs Sevinç. q.+ına 596 q.+ınan 1873 q.+tan 1532 q.+tarınan 1730

qıwanış- Hep birlikte sevinmek, kutlamak. q.-alar 731

qıwanıw Sevinme işi. q.+ına 599

qıwaq Çalı, maki. q. 1113, 1680 q.+qa 1306 q.+tan 1305

qıwış Korkuluk. q. 1523 q.+qa 1524 q.+tı 1524

qıy- Kıymak, kesmek. q.-ġaq 759, 759

qıyar Hıyar, kabakgillerden, uzun, iri meyveli, sürüngen, bir yıllık otsu bir bitki. q. 449, 451 q.+ı 452

qıyın Kötü, zor. q. 1799 q. +bul- Zorlanmak. 2077

qıyınlaş- Zorlaşmak. q.-a 1962

qıyıq Dam, çatı. q. 159 q.+tıñ 162

qıyıw Yırtıcı. q. 92

qıyıwlıq Korkusuzluk, cesaret. q.+ı(qıyıwlıġı) 2343

qıymılda- Kımıldamak.

353

q.-y al- Kımıldayabilmek. 1098 qıyral- Kıvrılmak.

q.-dı 1010 qıź Kız, evlenmemiş kadın.

q. 35, 102, 103, 107, 168, 174, 180, 234, 238, 240, 244, 246, 247, 248, 250, 251, 252, 253, 262, 269, 278, 301, 302, 303, 303, 305, 305, 308, 311, 322, 331, 334, 335, 336, 346, 347, 351, 352, 356, 356, 359, 360, 364, 366, 367, 370, 371, 375, 377, 379, 388, 395, 398, 535, 536, 544, 545, 548, 553, 554, 557, 576, 578, 583, 587, 631, 632, 637, 1574, 1664, 1665, 1699, 1701, 1708, 1709, 1890, 1925, 1931, 1932, 1932, 2118, 2127, 2243, 2260, 2261, 2286, 2336, 2406, 2411, 2444, 2445, 2445, 2446, 2448, 2459, 2461, 2464

q.+ġa 203, 240, 240, 248, 264, 298, 321, 358, 373, 577, 1664, 1928, 1949, 1964, 2409

q.+ı 28, 34, 38, 38, 101, 128, 135, 163, 164, 166, 167, 198, 292, 317, 327, 386, 628, 670, 673, 676, 678, 914, 1568, 1882, 1924, 1961, 1962, 2122, 2245

q.+ı bul- Kızı olmak. 328 q.+ım 298, 301, 377, 1716 q.+ımdı 132, 154, 2399 q.+ın 93, 107, 148, 217, 218, 319,

320, 330, 703, 2247 q.+ına 676, 678 q.+ınan 325 q.+ınıñ 174, 180, 386 q.+ıña 1951 q.+ıñdıñ 315 q.+źan 235, 2429 q.+źar 643, 1193, 1718, 1887,

2070, 2425, 2427 q.+źarġa 629, 2421 q.+źarı 41, 45, 262, 291, 1239,

1239, 1659, 1694, 1713, 1715, 1724, 1882, 1909, 1960, 2129, 2130, 2146, 2243, 2277, 2279, 2419

q.+źarın 257, 1714, 1719 q.+źarına 630, 2335 q.+źarınıñ 1735, 2338

q.+źarźı 1903, 1905, 2422 q.+źı 93, 94, 95, 103, 106, 254, 255, 257, 296,

296, 313, 321, 329, 331, 334, 335, 336, 353, 362, 362, 555, 1667, 1697, 1727, 2281, 2282, 2450, 2461

q.+źıñ 94, 275, 337, 363, 363, 636 qıź- Kızmak, öfkelenmek.

q.-ġan (küźźäre qıź-) 1109 q.-ıp kit- Sinirlenmek. 1607

qıźġan- Endişelenmek. q.-ġandar 1868

qıźġılt Kırmızı, kızıl. q. 1155, 1847 q.+qa 1152

qıźıq İlginç, tuhaf. q. 1792 q. +bul- İlginç olmak. 842 q. +bul- kit- İlginçleşmek. 1331, 1369

qıźıq- Tamah etmek. q.-ıp(qıźıġıp) 325

qıźıqay Kızcağız, sevgili kız. q. 42, 354, 369, 390, 646, 1646, 2060 q.+ġa 2145 q.+ıma 1944 q.+ın 1065 q.+źı 552 q.+źıñ 2138

qıźıl Kızıl, kırmızı. q. 83, 84, 1530, 1532, 1533, 1537, 1540, 1541,

2275 q. +bul- Kırmızı olmak. 2292

qıźır- Gezmek, dolaşmak, dolanmak. q.-ġan 2391 q.-ıp 1626

qıźıw Güçlü. q. 130

qıźlı Kızlı, kızı olan. q. 2335

qibla Kıble, Kâbe’nin bulunduğu yön. q. 595

qiyäfät Kılık, kıyafet. q.+endä 1584

qobara Renk, bet, beniz. q.+hı os- Rengi, benzi atmak. 1394

qol Kul, köle. q. +bul- Kul köle olmak. 584

qola- Yıkılmak, yuvarlanmak. q.-y 2290

qolaq Kulak, işitme organı. q. 513, 1352

354

q.+ı(qolaġı) 1353 q.+ın(qolaġın) 85 q.+ına(qolaġına) 100, 686, 1091,

1563, 1637, 1644, 2078 q.+ına(qolaġına) hal- quy-

Duyurmak. 433 q.+tarı 955 q.+tarına 738 q.+tarında 2194

qolaqsın Hayvan derisinden yapılmış, sivri tepeli, kulakları, boynun altını ve omuzları kürek kemiklerine kadar örten baş giyimi, börk. q. 1181 q.+dı 1184, 1185

qolar- Düşüp bayılmak. q.-hıġıź 239

qolat- Yuvarlatmak, yuvarlamak. q.-ıp quy- Devirmek, yerle bir

etmek. 1139 qoltorat- Uzatmak.

q. 66 q.-ha 68

qom Kum. q.+darġa 1025

qomhoź Açgözlü, tamahkar. q. 2245, 2346

qomhoźlan- Aç gözlülük etmek. q.-ıp 325

qomhoźloq Aç gözlülük, tamahkarlık. q.+on(qomhoźloġon) 964

qomloq Kumluk, sahil. q.+toñ 998

qor Yaban tavuğu. q. 1784

qor- Bir şeyin oluşmasını sağlamak, yardım etmek, oluşturmak. q.-a (xäylä qor-) 338, 1341, 1379 q.-ġandar (yıyılış qor-) 1459 q.-op (käyef safa qor-) 1330 q.-op (tormoş qor-) 349 q.-op (tormoş qorop yebär-) 1702 q.-op (xäylä qor-) 2304 q.-op yat- 2465 q.-or (oya qor- bul-) 1350 q.-orġa 823, 1111, 1179

qoralay Karaca. q. 1119, 1120

qorban Kurban, bir ülkü uğruna feda edilen veya kendini feda eden kimse. q. 1889 q. +it- kurban etmek 1905 q.+darźı 1892

qorhaq Kursak, kuşların yemek borusu üzerinde bulunan, yiyeceklerin toplandığı torba biçiminde şişkin organ. q.+ına(qorhaġına) 996

qoro Kuru, kurumuş. q. 439, 2140

qoro- Kurumak. q.-ġan 1063 q.-p 2073

qoroġan Kurumuş, katılaşmış, katı. q. 1404

qoroġor Korkunç. q. 510

qoroq Başıboş hayvanları yakalamak için ucuna kement bağlanmış uzun ağaç. q.+on(qoroġon) 68 q.+oñdo(qoroġoñdo) 66

qorot- Kurutmak işi. q.-orġa 2230 q.-qan 1668

qorsañġı Cılız, uyuzca(hayvan için). q. 68

qort Kurt, bazı böcek larvalarına verilen ad, arı anlamında da kullanılır. q. 656 q.+o (bal qorto) 2306, 2307, 2308, 2310, 2311,

2312, 2313 q.+tar (qoş qort) 1158 q.+tarı 1392 q.+tarı (bal qort) 2384

qosaq Kucak. q.+ına(qosaġına) 2353

qosaqla- Kucaklamak. q.-p 686

qosaqlaş- Kucaklaşmak. q.-ıp tor- Kucaklaşmak. 407

qoş Yumurtlayan omurgalılardan, akciğerli, sıcakkanlı, vücudu tüylerle örtülü, gagalı, iki ayaklı, iki kanatlı uçucu hayvanların ortak adı. q. 526, 571, 656, 1106, 1683, 1820, 1986, 2042 q. +qort Kurt kuş. 1158 q.+hoñ 1987 q.+o (tawis qoşo) 1817 q.+qa 1046, 1892, 1893, 1899, 1903, 1904,

1979

355

q.+tan 72, 74 q.+tar 154, 161, 262, 267, 526, 659,

750, 772, 1074, 1108, 1968, 1970, 1973, 1976, 1981, 2297, 2304

q.+tarġa 2397 q.+tarźan 2045 q.+tarźı 144, 773, 1110, 1111, 1975 q.+tarźıñ 1968, 1972, 1985, 2298 q.+to 558, 1048, 1053, 2395

qot Kut, baht, can, talih, uğur. q.+o os- Korkmak, ödü kopmak.

941 q.+on al- Korkutmak. 502, 1397

qotla- Kutlamak. q.-ġan 973 q.-p 971

qotol- Kurtulmak, kaçmak, rahata ermek. q.-a 1525, 1710 q.-a al- Kaçabilmek. 1464, 1942 q.-alar 349 q.-am 1016 q.-do 1219 q.-ġan 794, 1449, 1595 q.-ġan (qasıp qotol-) 2321 q.-orġa 359

qotoq Kuyu. q. 76 q.+qa 83, 84

qotqar- Kurtarmak. q. 2197 q.-a 1709, 1729 q.-ġan 143, 1691, 1786 q.-ġanı 1528 q.-hındar 81 q.-ıġıź 1706 q.-ıp qal- Kurtarmak. 2327 q.-ırġa 1896 q.-ırġa bul- Kurtaracak olmak.

1802 q.-źıñ 145

qotqarıw Kurtuluş. q. 1869

qotqarıwsı Kurtarıcı. q. 1798

qoy- Koymak, bırakmak, dökmek. q.-op 1446, 2300 q.-op bar- 1182 q.-ġan 2310

qoyaş Güneş, bu gök cisminin yaydığı ışık ve ısı. q. 429, 456, 458, 459, 672, 708, 958, 959, 972,

974, 1014, 1017, 1028, 1267, 2062, 2062, 2068, 2119, 2124, 2403, 2425

q.+qa 457, 1028 q.+ta 1025 q.+tan 554, 2238 q.+tı 2381 q.+tıñ 1026, 1027

qoyaşlı Güneşli, sıcak, açık, aydınlık. q. 665, 956, 1362

qoyol- Koyulmak, bırakılmak. q.-a 2184, 2449 q.-ġan 2291, 2301 q.-may 2185 q.-op 711

qoyon- Dönmek, dönenmek. q.-op 1029

qoyroq Kuyruk, hayvanların çoğunda, gövdenin art yanında bulunan, omurganın uzantısı olan uzun ve esnek organ. q. 953, 966, 1221, 1222, 1224, 1225, 1225,

1254, 1285, 1291, 1296, 1307, 1596 q.+o(qoyroġo) 25, 576, 890, 897, 909, 928, 943,

943, 946, 948, 965, 1172, 1192, 1194, 1226, 1250, 1256, 1258, 1295, 1994, 1995, 2193

q.+om(qoyroġom) 686, 688 q.+on(qoyroġon) 25, 180, 662, 686, 897, 951,

1114, 1191, 1289, 1290, 1299, 1299, 1303, 1306, 1307, 1308, 1308, 1995

q.+ona(qoyroġona) 947, 1251, 1412 q.+onan(qoyroġonan) 941 q.+oñ(qoyroġoñ) 1296 q.+oñdo(qoyroġoñdo) 950, 1190 q.+tarźı 1253 q.+to 951, 1224, 1291, 1304

qoyroqhoź Kuyruksuz, kuyruğu olmayan. q. 1221, 1286, 1290 q.+mo 1394

qoyroqlo Kuyruklu, kuyruğu olan. q. 945, 1220, 1255, 1255, 1287, 1288, 1412 q.+mo 1394

qoźġon Kuzgun. q. 1897, 1902 q.+dar 1903 q.+ġa 1897

qoźoq Kuyu. q.+qa 2250 q.+ta 2251 q.+tan 2466

356

qul El, kol, insan vücudunda omuz başından parmak uçlarına kadar uzanan bölüm. q. 1352 q. +bolġa- El sallamak. 1077 q. +heltä- El atmak, el koymak.

2235 q. +kütär- El kaldırmak, dövmek.

2400 q. +sap- Alkışlamak. 658 q.+da 1375 q.+darı 1353, 1969 q.+darım 549, 1768 q.+darın 550 q.+ġa al- Ele geçirmek. 275 q.+ġa töşör- Eline düşürmek. 177 q.+ı 1377, 1934, 1943, 2267 q.+ıġıźźı 2085 q.+ın 668, 1609 q.+ına 585, 2470 q.+ınan 1381 q.+ınan kil- Elinden gelmek,

becermek 2336 q.+ında 536, 803, 1632, 2198 q.+ıñdı 549

qun- Konmak, konaklamak, yerleşmek, konuşlanmak, ikamet etmek q.-a 2049 q.-am 1753 q.-ġan 1994, 2458 q.-ġanda 1416 q.-ıp 792 q.-ırġa tuqta- Misafir olmak. 2209 q.-ıw 1994

qunaq Konuk, misafir. q. 279, 1956 q. +bul- Konuk olmak. 340 q. +it- Konuk etmek, ağırlamak.

318, 907 q.+qa 577, 915, 950, 1163, 1170,

1537, 1748, 2161, 2161 q.+qa kil- Misafirliğe gelmek. 323,

1164 q.+qa kit- Gezmeye, misafirliğe

gitmek. 1242 q.+ta 2028 q.+tar 231, 339, 340

qunaqla- Konaklamak. q.-ġan 2000, 2002

qup- Kopmak, ikiye ayrılmak.

q.-a(quba) 525 qupşı Güzel, süslü.

q. 1132, 1562 qupşılan- Bezenmek, süslenmek.

q.-ġan 2064 qurañ Yer yurt.

q.+dı (yort qurañ) 1765 quray Kuray veya içi boş başka bitkilerden yapılan

dilsiz kavala benzer üflemeli bir çalgı, Başkurt halkının milli çalgısı. q. 619, 621, 622 q.+źa 310 q.+źı 620

qurq- Korkmak. q.-a 301, 507, 696, 1353, 1721, 1721, 2045,

2049, 2315, 2331 q.-a (quqa qurq-) 220 q.-a qurq- Korka korka. 220 q.-ha 2283 q.-ıp 426, 920, 1396, 1396, 1688, 2143 q.-ıp tor- Korkup durmak. 119 q.-ma 1766 q.-maġandar 1867 q.-mayım 1358, 1410, 2020 q.-qan 211, 1149, 1428 q.-qandar 1553, 1794

qurqaq Korkak. q. 1352 q. +bul- Korkak olmak. 1144, 1223 q. +it- Korkak etmek. 1009

qurqaqlıq Korkaklık. q.+ın(qurqaqlıġın) 1286

qurqınıs Korkunç, korkutucu. q. 308, 1117, 1426, 2416 q. +bul- Korkunç olmak. 1791 q. +hal- Korku salmak. 503 q.+mı 1394

qurqış Korku. q.+ınan 277, 1152, 1245, 1950, 2329, 2363

qurqıt- Korkutmak. q. 514 q.-ıp 733, 1680 q.-ırġa 2163 q.-maqsı bul- Korkutacak olmak, korkutmak

istemek. 1400 qurqıw Korkma işi.

q.+ġa qal- Korku içinde olmak. 219 q.+ınan 2051

qurqqan Korkmuş olan, korkan. q. 1305

357

q.+ġa 1403 qusqar Salyangoz.

q. 994, 994 qustı Dost, arkadaş, yoldaş.

q. 2065 q.+hı 553, 557 q.+m 557

quş Çift, iki tane. q. 1403

quş- I.Katmak, ilave etmek, eklemek, koşmak. q. 534 q.-a 1192, 1890 q.-a (isem quş-) 601 q.-ırhıñ (isem quş-) 2460 q.-qan 201, 233, 377 q.-qandar 114 q.-qandar (isem quş-) 39, 91, 2420,

2448 q.-qandı 569 q.-qanın 378 q.-qansa 428

quş- II.Emir vermek, buyurmak, işe koşmak. q.-a (eş quş-) 302 q.-a (eştär quş-) 305 q.-ha 2010 q.-ha (hüź quş-) 699 q.-qan 10, 157, 320, 362, 2227 q.-qan (eş quş-) 395 q.-qan (eştär quş-) 321 q.-qandar 240 q.-may (uynarġa quş-) 1964 q.-tı 1755 q.alar 1664

quşamat Lakap. q.+ı 884

quşıl- Katılmak, ilave olmak. q.-ıp 284, 748, 2358

quştan Birinin emrinde olanlar. q.+darı 2230, 2234

quy- 1.Bir şeyi yere bırakmak, koymak. q. 1938 q.-a 131, 1573 q.-ġan 1126, 1837, 2140 q.-ġandar 1824 q.-ġaynım 368, 372 q.-ġanın 176 q.-ıp 299, 630, 686, 1300, 1806,

2078

q.-ırġa 877 q.-ırġa bul- koyacak olmak 2233 q.-ıwınan 1807 q.-źı (böttö quy-) 682 2.İsimlerden sonra kullanıldığında ismin anlamı doğrultusunda deyim yapar. q.-ġan (don’ya quy-) 2244 q.-ġan (kenä quy-) 156 q.-ġan (şart quy-) 1575 q.-ıp (säy quy-) 1956 3.-p, -a/-ä zarf fiil eki almış fiillerle birlikte kullanılan yardımcı fiil. q.-a (äylänä quy-) 1340 q.-a (halıp quy-) 413 q.-a (qolatıp quy-) 1139 q.-a (tormay quy-) 1317 q.-a (tuktay bir-quy-) 605 q.-a (ükerep quy-) 1005 q.-a (yaba quy-) 1475 q.-a (yabıp quy-) 1894 q.-a (yäbeşä quy-) 1935, 1943, 1949 q.-alar (bırawlap quy-) 1097 q.-ġan (yılmayıp quy-) 1805 q.-ġan (aźaşqan quy-) 2076 q.-ġan (bäyläp quy-) 2199 q.-ġan (bikläp quy-) 776 q.-ġan (eläkkän quy-) 1173 q.-ġan (eşläp quy-) 2337 q.-ġan (helketep quy-) 790 q.-ġan (huştan yäz- quy-) 1587 q.-ġan (iltep quy-) 363 q.-ġan (kilterep quy-) 312 q.-ġan (qabatlap quy-) 2039 q.-ġan (qolaġına hal- quy-) 433 q.-ġan (riza bul- quy-) 1699 q.-ġan (sıyıldap quy-) 1611 q.-ġan (sıġarıp quy-) 1382 q.-ġan (tip quy-) 1613 q.-ġan (töşkän quy-) 644 q.-ġan (yabıp quy-) 919 q.-ġan (yäbeşkän quy-) 884 q.-ġan (yäyep quy-) 438 q.-ġandar (inderep quy-) 234 q.-ġandar (itep quy-) 1485 q.-ġanhıñ (aşap quy-) 1212 q.-ġanmın (onotqan quy-) 12 q.-ırġa (ilt-ep quy-) 362 q.-źı (birep+quy-) 2413 q.-źı (haplap quy-) 1216 q.-źı (ışandı quy-) 672

358

q.-źı (itep quy-) 529 q.-źı (şıġırźatıp quy-) 990 q.-źı (ultırtıp quy-) 1205 q.-źım (onottom +quy-) 35

quyan Tavşan. q. 899, 902, 905, 940, 941, 945,

946, 951, 953, 954, 1064, 1220, 1223, 1225, 1237, 1245, 1247, 1248, 1249, 1252, 1255, 1257, 1260, 1262, 1263, 1268, 1270, 1271, 1273, 1276, 1280, 1281, 1284, 1288, 1290, 1299, 1303, 1304, 1306, 1310, 1312, 1314, 1337, 1354, 1355, 1363, 1364, 1366, 1369, 1369, 1377, 1380, 1383, 1384, 1385, 1385, 1387, 1388, 1391, 1393, 1398, 1399, 1404, 1406, 1409, 1417, 1424, 1738, 1739, 1740, 1741, 1741, 1744, 1745, 1784, 1845, 1846, 1848, 1849, 1850, 1852, 1853, 1855, 1856, 1947, 1950, 1955, 2159, 2160, 2160, 2161, 2163

q.+dan 1261 q.+dar 1416, 1858 q.+darġa 1412 q.+darźı 1371 q.+darźıñ 928, 943 q.+dı 910, 1279, 1282, 1289, 1336,

1765, 1951, 2164 q.+dıñ 908, 941, 943, 946, 947,

1250, 1286, 1290, 1426, 1847, 1847, 1853, 1947

q.+dıqın 1298, 1309 q.+ġa 906, 909, 949, 953, 1266,

1277, 1380, 1403 quyanbay Tavşan bey, masalda geçen

kahramanın adı. q. 1239

quyanbikä Tavşan hanım, masalda geçen kahramanın ismi. q. 1229, 1233, 1235, 1235, 1238,

1240 q.+gä 1230

quyanqay Tavşancağız, tavşancık. q. 1241, 1241, 1246, 1314, 1318,

1320, 1323, 1331, 1333, 1343, 1348

q.+źı 1352 quyġıla- Kıskanmak, imrenmek.

q.-ġan 2119 quyı Sık, gür.

q. 311, 1143, 1526, 1802, 2380 quyın Koyun, kucak.

q.+ında 963 quyış- Koymak işini birlikte yapmak, bırakışmak.

q.-ıp (hüź quyış-) 825 q.-qan (hüź quyış-) 1163, 2345

quźġal- Kımıldamak, hareket etmek. q.-ġan 1004

quźġat- Kımıldatmak, hareket ettirmek. q.-kas 148

la bkz. da l. 62, 80, 89, 135, 137, 147, 180, 181, 191, 205,

219, 230, 230, 253, 269, 302, 308, 315, 371, 372, 413, 417, 421, 423, 427, 428, 436, 506, 512, 528, 573, 592, 599, 604, 622, 623, 638, 651, 670, 671, 672, 675, 676, 688, 690, 691, 691, 699, 738, 749, 774, 791, 794, 804, 826, 862, 864, 877, 882, 884, 930, 990, 1014, 1052, 1110, 1127, 1169, 1183, 1214, 1241, 1242, 1268, 1277, 1329, 1358, 1361, 1388, 1431, 1466, 1474, 1479, 1515, 1522, 1534, 1535, 1574, 1584, 1647, 1697, 1720, 1720, 1720, 1739, 1777, 1782, 1806, 1828, 1828, 1842, 1844, 1851, 1878, 1893, 1917, 1924, 1925, 1925, 1952, 1962, 1965, 2010, 2014, 2035, 2044, 2048, 2057, 2061, 2062, 2076, 2076, 2151, 2155, 2157, 2165, 2170, 2188, 2189, 2213, 2213, 2228, 2246, 2251, 2255, 2263, 2267, 2270, 2270, 2273, 2283, 2335, 2370, 2372, 2390, 2397, 2400, 2406, 2418, 2425, 2452

lapılda- Paytak paytak gitmek. l.-p 770

lä bkz. da l. 10, 59, 62, 98, 117, 189, 189, 199, 265, 298,

332, 356, 360, 360, 373, 373, 422, 434, 444, 526, 528, 544, 589, 618, 628, 639, 643, 658, 659, 669, 682, 691, 744, 746, 750, 795, 855, 865, 876, 885, 947, 986, 988, 1008, 1049, 1079, 1111, 1161, 1170, 1174, 1182, 1189, 1189, 1197, 1213, 1218, 1240, 1250, 1256, 1282, 1308, 1312, 1339, 1339, 1340, 1411, 1464, 1474, 1489, 1502, 1512, 1522, 1524, 1551, 1551, 1555, 1556, 1569, 1593, 1612, 1621, 1698, 1744, 1748, 1767, 1770, 1774, 1788, 1796, 1815, 1831, 1831, 1844, 1850, 1889, 1899, 1901, 1901, 1927, 1935, 1940, 1943, 1947, 1949, 1964, 1987, 2065, 2072,

359

2077, 2142, 2144, 2152, 2154, 2155, 2157, 2170, 2183, 2191, 2202, 2219, 2224, 2228, 2232, 2250, 2252, 2257, 2261, 2264, 2286, 2309, 2355, 2369, 2370, 2383, 2390, 2401, 2418, 2422, 2425, 2436, 2445, 2463

läkin Fakat, ama, lakin. l. 103, 112, 219, 268, 297, 306, 307,

320, 322, 354, 358, 628, 817, 917, 918, 919, 947, 1049, 1106, 1110, 1112, 1145, 1241, 1329, 1361, 1372, 1572, 1720, 1745, 1751, 1785, 1815, 1823, 1902, 1914, 1963, 1973, 1978, 2001, 2176, 2183, 2245, 2255, 2269, 2281, 2342, 2347, 2352, 2390, 2467

läysän Nisan, kişi ismi. l. 1907, 1909, 1910, 1911, 1914,

1915, 1917, 1919, 1920 l.+de 1919 l.+deñ 1918 l.+gä 1914, 1915

lırq Yürürken çıkan ayak sesi. l. +(lırq lırq it-) 1195 l. +lırq it- Tıpış tıpış gelmek. 1195

mah m. 423, 423, 425, 425

mahay- Övünmek, böbürlenmek. m.-ma 649

majara Macera. m.+hı 1387 m.+ları 1477

mal Bir kimsenin mülkiyeti altında bulunan büyükbaş hayvanların bütünü. m.+darı 311, 1925 m.+darın 310, 1668 m.+ın 1761

malay Oğul, oğlan. m. 208, 226, 850, 939, 1314, 1626,

1631, 1639, 1648, 2118, 2121, 2423

m.+ġa 91, 204, 1637, 1644 m.+ı 91, 913, 917, 922, 1060, 1061,

1070, 1073, 1076, 1080, 1082, 1355, 1363, 1364, 1366, 1370, 1386, 1531, 1632, 2123

m.+ın 1081, 1377, 1380 m.+ına 1075, 1384, 1697

m.+ınıñ 919, 1369 m.+źar 1573, 1584, 1585, 1586, 1592, 1600,

1622, 1634, 1637, 1644 m.+źarġa 1578 m.+źarı 111, 111, 113, 612, 930 m.+źarźıñ 1645 m.+źı 941, 1681, 1585 m.+źıñ 1624

mamıq Pamuk. m. 1536

mañlay Alın, yüzün, kaşlarla saçlar arasındaki bölümü. m.+ına 792, 2049 m.+ınan 2047

maqta- Övmek. m.-ġan 2001 m.-ġas 1069 m.-halar 649 m.-p 636, 639, 743 m,-p (maqtap bötörä almay-) Öve öve

bitirememek. 658 m.-y 659 m.-yım 344, 345 m.-yźır 342, 343

maqtan- Övünmek. m.-ġan 893, 905 m.-ıp 1397 m.-ıp yörö- Övünüyor. 901

maqtanış- Karşılıklı övünmek. m.-ıp 1817

maqtanıw Övünme işi. m. 1409 m.+ın 1428

maqtansıq Kibirli, kendini beğenmiş. m. 1387, 1388, 1815, 2030, 2031, 2036, 2074 m.+tı 1421, 2040

maqtaw Övme işi. m. 698

mart Mart ayı. m.+tıñ 2273

matur Güzel. m. 39, 115, 153, 160, 161, 164, 235, 239, 304,

304, 311, 317, 333, 536, 544, 544, 606, 626, 636, 637, 651, 655, 669, 674, 706, 721, 722, 900, 922, 974, 1067, 1223, 1224, 1240, 1292, 1296, 1437, 1437, 1568, 1694, 1700, 1701, 1705, 1713, 1735, 1781, 1817, 1818, 1883, 1890, 1905, 1931, 1980, 1988, 2055, 2060, 2116, 2129, 2146, 2172, 2211, 2223, 2242, 2248, 2340, 2365, 2412, 2444, 2463, 2465

360

m. +bul- Güzel olmak. 924, 946, 1930, 2421

maturıraq Daha güzel. m. 2101, 2246, 2384, 2452

maturlıq Güzellik. m.+ı(maturlıġı) 623 m.+ın(maturlıġın) 511 m.+ına(maturlıġına) 1848, 2225 m.+qa 2385 m.+tan 2266

maturqay Güzelcik, güzelceğiz. m. 2193, 2194, 2203 m.+ġa 2202 m.+źar 1326 m.+źı 2197, 2199 m.+źıñ 2197

may Yağ, tereyağı veya hayvan yağı. m. 1992

mayla- Yağlamak. m.-ġan 24

maymıl Maymun. m. 1791, 1801, 1801, 1803, 1805,

1809 m.+dan 1794 m.+dı 1800, 1802 m.+dın 1795, 1803 m.+dıñ 1800 m.+ıbıź 1797

maźahıźla- Huzursuz, rahatsız olmak. m.-p 192

mä İşte, al. m. 1184

mägär Meğer. m. 662

mäġrür Gururlu, yüksek, başı dik. m. 2381

mäjbür Mecbur, zorunda. m. +bul- Mecbur olmak. 297, 624 m. +it- Mecbur etmek. 2133

mäke Buzun üzerine su almak, balık tutmak gibi amaçlarla açılan delik. m.+gä 60, 1189, 1191

mäker Sinsi, içten pazarlıklı. m. 663 m.+en 338

mäkerle Riyakâr. m. 337, 982, 1688

mäktäp Mektep, okul. m.+kä 1579, 1588, 1596, 1598 m.+tän 1606

mäl Zaman, an. m. 1138, 2366 m.+dän 1903, 1906 m.+de 1737, 2076 m.+de (berźän ber mäl) 584 m.+emde 1465 m.+endä 2353

mälikä Melike, kişi ismi. m. 327, 328, 338, 348 m.+ne 335

mämeryä Mağara, büyük in. m. 1627, 1647, 1900 m.+gä 1635, 1640 m.+lä 1892 m.+nän 1647

mäñge Bengi, sonsuz, ölümsüz, baki. m. 1783, 2253 m.+gä 1839, 2302

mäñgelek Sonsuz, ilelebet. m.+kä 1176

märäkäläş- Şakalaşmak. m.-ep 2376

märxämät Merhamet, acıma. m. 530

märtäbä Kez, defa. m. 543

mäskäy Cadı, kötülük yapıp başkalarına zarar veren masal kahramanları. m. 84, 85, 86, 501, 502, 509, 510, 511, 512, 518,

520, 526, 527, 530, 533, 533, 1045, 1048, 1049, 1051, 1052, 1055, 2132, 2135, 2142

m.+gä 522 mäskäy äbey Cadı kadın, cadı nine.

m. 60, 73, 73, 74, 77, 80, 82, 2138, 2142, 2144 m.+gä 71 m.+źe 78

mäslixät Maslahat, ibret. m. 2257

mäźäk Aptal. m. 2182

men- Binmek, bir şeyin üstüne çıkmak, oturmak. m.ä 1899 m.-delär 1215 m.-ep 69, 159, 1062, 1508, 1803, 2164, 2387 m.-ew 1896 m.-gän 578, 1639 m.-gänme 834

menän İle, birlikte. m. 16, 24, 29, 38, 40, 41, 45, 58, 63, 65, 78, 81,

82, 88, 107, 111, 127, 128, 136, 136, 140, 150,

361

162, 163, 170, 174, 180, 191, 197, 205, 209, 215, 230, 237, 246, 253, 261, 268, 286, 290, 291, 311, 323, 337, 347, 348, 392, 396, 402, 405, 407, 410, 439, 442, 511, 515, 519, 540, 561, 587, 588, 610, 655, 704, 745, 779, 814, 831, 866, 873, 887, 892, 900, 913, 923, 929, 951, 965, 965, 966, 968, 971, 972, 973, 999, 1029, 1082, 1095, 1097, 1105, 1106, 1114, 1125, 1127, 1151, 1157, 1161, 1162, 1165, 1168, 1173, 1175, 1179, 1183, 1193, 1201, 1209, 1224, 1233, 1239, 1247, 1248, 1256, 1258, 1267, 1269, 1307, 1323, 1328, 1331, 1333, 1346, 1348, 1349, 1350, 1389, 1407, 1410, 1415, 1433, 1445, 1445, 1478, 1489, 1543, 1545, 1545, 1546, 1548, 1557, 1559, 1571, 1571, 1573, 1580, 1580, 1581, 1581, 1582, 1584, 1588, 1588, 1590, 1593, 1596, 1596, 1598, 1598, 1601, 1602, 1604, 1604, 1607, 1608, 1610, 1613, 1614, 1621, 1629, 1630, 1630, 1634, 1642, 1645, 1648, 1651, 1656, 1658, 1662, 1663, 1664, 1666, 1671, 1672, 1693, 1705, 1713, 1714, 1716, 1717, 1723, 1730, 1734, 1736, 1736, 1737, 1741, 1744, 1772, 1774, 1787, 1787, 1788, 1788, 1798, 1800, 1813, 1818, 1819, 1826, 1846, 1865, 1871, 1874, 1875, 1876, 1881, 1886, 1893, 1896, 1896, 1897, 1899, 1899, 1901, 1908, 1910, 1911, 1912, 1913, 1923, 1925, 1948, 1953, 1957, 1958, 1959, 1961, 1963, 1964, 1969, 1988, 1994, 2000, 2008, 2012, 2037, 2051, 2061, 2067, 2068, 2071, 2094, 2113, 2118, 2124, 2129, 2130, 2133, 2145, 2159, 2175, 2185, 2186, 2187, 2189, 2190, 2210, 2238, 2242, 2260, 2274, 2276, 2278, 2279, 2283, 2285, 2286, 2304, 2305, 2305, 2307, 2309, 2314, 2316, 2316, 2317, 2318, 2322, 2323,

2325, 2326, 2328, 2334, 2337, 2344, 2348, 2348, 2357, 2360, 2370, 2376, 2395, 2411, 2414, 2419, 2420, 2421, 2423, 2430, 2431, 2442, 2448, 2455

mender- Bindirmek, binme işini yaptırmak. m.-ep 1075

meñ Bin sayısı, dokuz yüz doksan dokuzdan sonraki sayı, bin kişilik askeri birlik, tabur, alay. m. 101, 866, 972, 1649, 1923

meyes Kuzine, hem ısıtmaya hem de üzerinde veya içinde yemek pişirmeye yarayan büyük mutfak sobası. m. 497, 793, 1514 m.+kä 1185

mıġırźan- Mırıldanmak. m.-a 883

mıj Geçimsizlik. m. +kil- Geçinememek. 1158

mıjġı- Mızırdanmak. m.-p tor- Mızırdanıp durmak. 1001

mıjı- Kızmak. m.-p +ti- Kızarak söylemek. 764

mıq Hık mık ikilemesindeki anlamsız tekrar sözcüğü. m. +(ıq mıq it-) 1821

mıñġırla- Homurdanmak. m.-p 765

mırawla- Miyavlamak. m.-y 1452

mırılda- Mırıldamak. m.-ġan 1468

mırla- Mışıl mışıl uyumak. m.-y 500, 500

mıŝqılla- Dalga geçmek, kandırmak, şaka yapmak. m.-yźar 643

mıyawbikä Kedihanım, kişi ismi. m. 1228, 1232, 1235 m.+gä 1230

mıyawla- Miyavlamak. m.-p 1462 m.-y 191

mıyıq Bıyık. m.+ın(mıyıġın) 790

mikän Mı iken. m. 441, 441, 444, 445

miki İki sözcüğünün eklemeli tekrarı. m. +(iki ki miki ki) 1551

mimeş Dedikodu keimesinin ikinci sözcükten oluşan kısmına karşılık gelir. m.+tärźe (imeş mimeş) 865

362

min Ben, tekil birinci kişi zamiri. m. 10, 10, 10, 51, 52, 53, 72, 145,

179, 184, 187, 242, 245, 249, 298, 344, 345, 384, 406, 456, 460, 464, 464, 468, 472, 476, 480, 484, 488, 492, 515, 532, 661, 669, 782, 1034, 1035, 1036, 1038, 1039, 1042, 1062, 1066, 1091, 1092, 1115, 1117, 1166, 1184, 1196, 1196, 1197, 1202, 1202, 1203, 1203, 1205, 1213, 1213, 1323, 1358, 1368, 1371, 1376, 1379, 1401, 1407, 1410, 1434, 1464, 1492, 1497, 1511, 1520, 1520, 1567, 1576, 1635, 1703, 1706, 1748, 1750, 1760, 1762, 1765, 1766, 1770, 1779, 1951, 1979, 1981, 2016, 2020, 2100, 2172, 2174, 2198, 2203, 2252, 2378, 2378, 2398, 2406, 2408, 2426, 2446, 2447, 2447

m.(m min) 1820, 1820, 1822, 1945 m.(mi in) 1938

minän Benden, ben zamirinin ayrılma eki almış hali. m. 456, 460, 472, 1116, 1396, 1396

mindä Bende, ben zamirinin bulunma eki almış hali. m. 1520, 2028

mindek Banyoda kullanılan, bir ağacın yapraklı dallarından oluşan bir banyo gereci. m. 378, 395

mine Beni, ben zamirinin belirtme eki almış hali. m. 11, 51, 187, 242, 456, 460, 468,

472, 484, 488, 492, 550, 550, 563, 570, 643, 1091, 1195, 1202, 1273, 1337, 1337, 1452, 1469, 1470, 1482, 1486, 1760, 1917, 2354, 2436

mineñ Benim, ben zamirinin ilgi hali. m. 145, 153, 221, 225, 370, 377,

476, 480, 515, 548, 549, 549, 549, 557, 647, 676, 1002, 1072, 1211, 1338, 1360, 1371, 1374, 1375, 1382, 1439, 1949, 2032, 2035, 2037, 2094, 2098, 2152, 2355, 2393, 2395, 2426, 2436, 2445, 2446, 2449

m.(mi mineñ) 2096 minut An, dakika.

m.+ta 243 miñä Bana, ben zamirinin yönelme eki almış hali.

m. 148, 182, 187, 214, 245, 308, 558, 568, 671, 688, 881, 893, 950, 1189, 1293, 1501, 1754, 1927, 2217, 2355, 2368, 2369, 2435, 2438

miskä Fıçı. m. 2368

miźgel Menzil iki konak arasındaki uzaklık. m.+däre 2265

moñ Ahenk, melodi, müzik. m. 609, 623, 695 m.+o 691 m.+onda 622

moñay- Dertlenmek, üzülmek. m.-ıp tor- 576

moñhow Dertli, sıkıntılı. m. 673, 675, 959, 2431, 2433

moñhowlan- Dertlenmek. m.-a 270

moñhoź Gamsız. m. 1753

moñlo 1.Dertli. m. 310, 670, 674, 1980 2.Ahenkli. m. 657 m. +it- Ahenkli etmek. 100

moron Burun başın ön kısmındaki soluk almaya yarayan organ. m. 715 m.+darı 927 m.+o 912, 919, 920, 922 m.+omdo 924 m.+on 920, 1325 m.+oñ 925

mosafir Misafir. m. 2209, 2212

mö(mö ö ö) İneklerin çıkardığı ses. m. 1763

mögäräp Baz, yiyeceklerin tazeliğini koruyan yer. m.+te 1482

mögöźbay Boynuzbey, kişi ismi. m. 1531, 1533, 1538, 1539 m.+źan 1537 m.+źıñ 1535, 1536

möġjizä Mucize, olağanüstü. m.+lärźe 512 m.+ne 2391 m.+neñ 2410

363

möhäbät Sevimli. m. 309

möxäbbät Muhabbet, aşk. m. 2379 m.+en 2342

möxäbbätheź Aşksız, aşk olmadan. m. 2396

möläyem Mülayim. m. 962

möldörät- Minnettar olmak. m.-ep 1804

mölkät Mal, varlık. m.+emde 1768

mömkin Mümkün, olası. m. 574, 1110, 1425, 1425 m. +bul- Mümkün olmak. 1006 m.+me 1424, 1509

möñrä- Böğürmek, sığırlaın çıkardığı ses. m.-y 1786

möräjäġät Başvurma, başvuru. m.+it- Başvurmak. 2393

möryä Baca. m. 331

möşköl Zor, kötü durum, müşkül. m. 1415, 1415

möyöş Kenar, arka yer. m.+kä 796

mul Bol, çok. m. 974, 974

mulla Molla, din büyüğü, büyük kadı. m. 363, 1890, 1906

munsa Hamam, banyo. m. 256 m.+ġa 255, 255 m.+la 396 m.+nan 258

muyıl Karayemiş, taflan. m. 2405

muyın Boyun, başı gövdeye bağlayan bölüm. m. 203 m.+dı 202 m.+ımdı 480 m.+ına 939 m.+ındı 346

muynaq Masaldaki köpeğin ismi. m. 1570, 1570, 1580, 1581, 1584,

1588, 1590, 1593, 1596, 1598, 1601, 1604, 1607, 1608, 1610,

1613, 1623, 1630, 1645, 1676, 1687 m.+tan 1688 m.+tı 1624 m.+tıñ 1686

mük Saz, bataklık yerlerde yetişen ince kamış, hasır otu, kiliz, kofa. m. 1999 m.+tän 2003, 2005

nasar Berbat. n. 1854

naźla- Nazlamak. n.-p 2224

naźlı Nazlı, naz yapan. n. 2226, 2231 n. +bul- Nazlı olmak. 2223

näfis Nefis, güzel. n. 2122

näfrät Nefret, kin. n.+täre 1022

nämä Nesne, şey. n. 98, 121, 332, 356, 1368, 1512, 1681, 1686,

2401 n.+gä 963 n.+he 1293, 1546, 1774 n.+lär 245 n.+lärźe 1418 n.+ne 2268, 2270 n.+neñ 1572

nämäheź Hiçbir şeysiz, çıplak. n. 588

neskä İnce, zarif, narin. n. 313, 2057, 2060

neskäräk Daha ince. n. 2061

nıġıraq Sıkıca, sımsıkı. n. 1739, 2057

nıq Çok, fazla. n. 120, 292, 294, 295, 297, 305, 320, 537, 801,

840, 915, 1479, 1481, 1515, 1724, 1814, 1919, 1961, 1982, 2015, 2137, 2138, 2151, 2168, 2418

n. +(başı nıq it-) 1402 nıqış- Yerleşmek, birlikte oturmak.

n.-a tor- Sakinleşmek. 1739 nıqlabıraq Daha da fazla.

n. 1162 ni Ne, soru edatı.

n. 105, 127, 137, 150, 170, 186, 219, 276, 295, 422, 432, 520, 522, 538, 583, 632, 633, 633, 653, 660, 679, 695, 705, 737, 745, 747, 778,

364

822, 890, 909, 956, 1090, 1114, 1201, 1209, 1407, 1468, 1569, 1574, 1646, 1671, 1739, 1754, 1801, 1812, 1828, 1832, 1889, 1999, 2037, 2115, 2126, 2151, 2181, 2182, 2183, 2207, 2222, 2259, 2275, 2285, 2294, 2306, 2315, 2326, 2328, 2330, 2375, 2390, 2404, 2418, 2422, 2425, 2434, 2446

n. +bul- Ne olmak. 811, 832, 1296 n.+de 1557

nimä bkz. ni n. 146, 224, 685, 785 1033, 1061,

1188, 1795, 1804, 1815, 2395 n. +bul- Ne olmak. 1154 n.+gä 2390 n.+ler 270 n.+nän 12

nindäy Ne gibi, nasıl, ne kadar. n. 260, 637, 641, 659, 991, 1046,

1222, 1287, 1377, 1615, 1622, 1670, 1942, 1944, 2116, 2396, 2468

n.+(n nindäy) 1820 n.+źer 772, 1792, 1974

niñä Neye, ne soru edatının yönelme eki almış hali. n. 307, 798, 813, 912, 928, 945,

1060, 1066, 1112, 1124, 1272, 1335, 1406, 1434, 1610, 1612, 1615, 1616, 1790, 1794, 1845, 1862, 2192, 2221, 2448

n.+ler 2262 nisä Nice, ne kadar, ne soru edatının

eşitlik eki almış hal. n. 253, 279, 281, 542, 803, 1070,

1076, 1433, 1785 nisek Nice, nasıl, ne soru edatının

eşitlik eki almış hali. n. 165, 177, 237, 278, 302, 357,

358, 393, 591, 661, 666, 685, 835, 976, 1078, 1081, 1109, 1315, 1537, 1567, 1595, 1618, 1628, 1799, 1848, 1859, 1925, 2170, 2203, 2221, 2397, 2445, 2446

nişlä- Ne yapmak, nasıl yapmak. n.-hen 1421 n.-p 903, 1196, 1202, 1203, 1210,

1213, 1401, 1555

n.-rgä 1461 niźä Niye, ne soru edatının yönelme eki almış hali.

n. 2220 niźän Neden, nasıl, ne soru edatının ayrılma eki

almış hali. n. 490, 494

niźär Neler, ne soru edatının çoğul eki almış hali. n. 1046, 2045

niźer Neler, ne soru edatının çoğul eki almış hali. n. 2390

nu Hu, hey, çağırma ve seslenme bildiren ünlem. n. 1260

nur Nur, ışık. n. 2238, 2254 n.+ı 1714 n.+ın 2253 n.+źar 972 n.+źarı 708, 972, 974 n.+źarına 1018, 1267, 2124 n.+źarınan 1819 n.+źarında 1029

nurhıź Karanlık, sevimsiz. n. +bul- Sevimsiz olmak. 332

o Beğenme bildiren ünlem. o. +(o o) 2180

ojmax Uçmak, cennet. o. 2381

oktyabr Ekim ayı. o.+źeñ 2273

oqşa- Benzemek, beğenmek. o.-ġan 127, 1534, 1763, 1792 o.-ġandar 175 o.-maġan 661 o.-manı 677 o.-may 2152 o.-nı 2369 o.-nımı 2413 o.-p qal- Yakışmak. 1807 o.-ş 1058

oqşat- Benzetmek, beğenmek. o.-ıp 330, 1725 o.-ıp yet- Beğenmek. 2263 o.-may 331, 1300 o.-qan 1727

olġaş- Ulaşmak, varmak. o.-ıp tor- Uzamak. 77

olo Ulu, büyük. o. 124, 553, 2007 o.+ho 841 o.+lar 857, 1529

365

olo- Ulumak, köpek ve kurtların çıkardığı ses. o.-no 1013 o.-p 1721 o.-y 653, 1690, 1690

oloġay- Kocamak. o.-a kil- Yaşlanmak. 1431

olow Uluma. o. 696 o.+ınan 684

on Öğütülerek toz durumuna getirilmiş tahıl ve başka besin maddeleri. o. 1197, 1198

onot- Unutmak. o.-maġan 1878 o.-mam 1783 o.-mayźar 1028 o.-op 1120, 1583 o.-qan 1428, 1442 o.-qan bul- Unutmuş olmak. 2451 o.-qan quy- Unutmak. 12 o.-qandar 2424 o.-tolar 2436 o.-tom 42 o.-tom quy- Unutup gitmek. 35

onotol- Unutulmak. o.-hon 2086

oran Uran, parola, toplanma duyurusu, ilan. o. 1666

orsoq İğ, pamuk, yün vb.nden iplik eğirmekte kullanılan, ortası şişkin, iki ucu sivri ve çengelli olan, ağaçtan yapılmış araç, eğirmen, kirmen. o. 1534

os Uç, en uzak nokta, bir şeyin bitimi. o.+ona 1099 o.+onan 1805 o.+onda 506

os- Uçmak, havaya yükselmek. o.-a 796, 1270, 1897, 2185 o.-a (qobarahı os-) 1394 o.-a tor- uçup durmak 571 o.-ahı 203 o.-ayıq 752, 752 o.-ġoź 2103 o.-op 506, 709, 895, 1070, 1077,

1079, 1684, 1751, 1755, 1829,

1830, 1899, 1968, 2004, 2051, 2110, 2148 o.-op bar- Uçup varmak. 1233 o.-op kil- Uçup gelmek. 1572, 2102 o.-op kit- Uçup gitmek. 748, 757, 1403, 1647,

1835, 1969, 2440, 2460, 2468 o.-op kitep bar- Hemen varmak, uçarak gitmek.

80 o.-op yörö- Uçar olmak. 1076 o.-orġa 710, 738, 746, 768, 1683 o.-orġa bul- Uçacak olmak. 2153 o.-qan 72, 74, 792, 792, 1152, 2385 o.-qan (qoto os-) 941 o.-qanda 567 o.-qom kil- Uçası gelmek. 1072 o.-toq 569

osor- Uçurmak. o.-op 11, 1269, 1309, 2467 o.-op yebär- Uçuruvermek. 1075, 1231

osoş Uçuş, uçma işi. o.+on 2405

osow Uçma işi. o.+ın 2387

osowsı Uçucu, uçan. o. 750

osqo Uçma, uçuş. o.+ları kil- Uçacağı gelmek. 1969 o.m kil- Uçacağı gelmek. 1072

osra- Rast gelmek, karşılaşmak(bir durum veya kişiye). o.-ġan 369, 373, 1153, 1289, 1320, 1550, 1703,

1775 o.-p 895 o.-y 425, 429, 1086, 1280, 1494, 1517

osraş- Rastlaşmak, buluşmak. o.-ıp 827 o.-ırġa 282, 825, 2345 o.-qan 1161, 2431 o.-tı 561

osraşır Randevu, buluşma. o. 2348, 2349

osrat- Tesadüf etmek. o.-a 1502, 1522, 1781, 2148 o.-a al- Rastlayabilmek. 2176 o.-ha 503 o.-qan 247, 2341 o.-qandar 1325 o.-qas 2343 o.-tım 2173

osratıw Rastlama, bulma işi. o. 559

366

oŝta Usta, mahir, zanaatkar, demirci. o. 2243 o. +it- Ustalıkla. 1204

oŝtalıq Ustalık. o.+ın(oŝtalıġın) 976

oşo İşte şu, şuradaki. o. 77, 264, 267, 306, 335, 359, 563,

591, 601, 620, 670, 688, 967, 984, 1050, 1135, 1161, 1174, 1393, 1441, 1473, 1755, 1807, 1810, 1826, 2027, 2055, 2060, 2076, 2230, 2235, 2238, 2346, 2378, 2386, 2391, 2403, 2410

o.+larźa 526 o.+nan 1027, 1121, 2358 o.+nda 1723 o.lor 69

oşolay Öyle. o. 1747, 1886

otqororaq Uyanık, daha gözü açık. o. 1997

ow Ayının ağlama sesi. o.+(o w w) 1066, 1066, 1072

oya Yuva. o. 775, 1451 o. +qoror bul- Yuva kuracak

olmak. 1350 o.+hına 1269, 1446, 1450 o.+hınan 1453 o.+hında 1874 o.+la 739 o.+ları 1868 o.+nan 737

oyalsan Mahcup. o. 2350

oyalt- Utandırmak. o.-qandar 1838

oyat Ayıp, utanç verici. o. +bul- Ayıp olmak. 879 o.+ınan 1540

oyo- Uyuklamak. o.-p 999

oyoq Çorap, patik. o. +beyäläy Patik eldiven. 1488

oyoş- Uyuşmak, anlaşmak. o.-op 581

oźaq 1.Uzak, arasında çok mesafe olan. o. 118, 756, 1003, 1200, 1347,

1350, 1808, 1823, 2418 o.+qa 1961

o.+qa bar- Uzağa gitmek, uzaklaşmak. 749 2.Uzun, uzun süre. o. 105

oźaqla- Uzaklaşmak, geçmek. o.-may 282, 2291

oźat- Uğurlamak, geçirmek, selametlemek. o.-a bar- Yolculamak, uğurlamak. 280 o.-alar 118 o.-ıp 907 o.-ıp qal- Uğurlamak. 1522, 1596

oźon Uzun, kısa olmayan. o. 310, 602, 602, 604, 709, 710, 912, 925, 1132,

1254, 1255, 1412, 1798, 2002, 2194, 2405 o. +bul- Uzun olmak. 927, 1250

oźonay- Uzamak. o.-ġan 955 o.-ıp 1793

ögötlä- Öğütlemek, tembihlemek, ısrar etmek. ö.-gändär 746 ö.-mähen 1073 ö.-p 320, 320, 1069 ö.-y 1715

ökö Eğitilip avcılıkta kullanılan büyük bir baykuş türü. ö. 1508, 1509, 1509, 1510, 1512, 1512, 1513,

1514, 1514, 1515, 1515, 1516, 1517, 1518, 1522, 1523, 1524, 1525, 1525, 2147, 2148, 2152, 2156

ö.+gä 1647 ö.+nö 1522 ö.+nöñ 2151

öläsäy Büyükanne, nine. ö.+em 2413

öläş- Üleşmek, paylaşmak. ö.-ep bir- Paylaşıvermek. 354

ölgör- Vurulmak(aşık olmak), fark etmek. ö.-ä 336 ö.-mägän 1395

ölgört- yetiştirmek ö.-mägän 2311

ölkän Büyük, iri. ö. 10, 631 ö.+där 977, 1123

ölkäneräk Daha büyük, yetişkin. ö.+täre 2066

ölöş Ülüş, pay. ö. 189 ö.+ö 526, 527 ö.+ön 206

ömöt Ümit.

367

ö.+tär 2348 ömötländer- Ümitlendirmek.

ö.-gän 2391 ön Ön, karşı.

ö.+öndä 1411 öndäwse Öncü.

ö. 2408 öndäş- Seslenmek.

ö. 558 ö.-ä 597, 1383 ö.-kän 1318, 1424 ö.-mägän 165, 1421 ö.-mägändär 1603 ö.-mäy 660, 699, 796, 1250, 1599 ö.-mäy tor- sesetmemek 274 ö.-mäyheñ 878

öndäşerlek Konuşmak için, konuşacak kadar. ö. 275

öndä- Önermek. ö.y 2283

ör- Üflemek, üfürmek. ö.-ä 521

ör- Havlamak. ö.-ä , 1448, 1448, 1594, 1601, 1607,

1630 ö.-älär 1587, 1646 ö.-öp 1687

örmä- Kıyamamak. ö.-gän 2247

ös Üç, ikiden sonraki sayı. ö. 8, 213, 250, 253, 565, 628, 1063,

1063, 1206, 1227, 1228, 1229, 1231, 1231, 1263, 1358, 1358, 1882, 1913

ösär Üçer. ö. 1871

ösäw Üçü, üç tane. ö. 1755 ö.+źe 1767

ösäwlä- Üçü birlikte, üçü birden. ö.-p 1664

ösön İçin, sebeple. ö. 102, 105, 128, 141, 145, 264,

520, 522, 523, 524, 528, 559, 582, 586, 653, 692, 700, 705, 778, 890, 897, 934, 956, 1092, 1156, 1250, 1447, 1453, 1526, 1528, 1565, 1569, 1812, 1824, 1828, 1832, 1965, 1999, 2066, 2115, 2126,

2151, 2207, 2222, 2259, 2275, 2294, 2306, 2315, 2330, 2375, 2400

ösönsö Üçüncü. ö. 12, 1278 ö.+hö 9 ö.+höndä 566

öŝ Üst baş, gövde. ö.+kä 1139 ö.+kä (aŝtı öŝkä kil-) 1011, 1572

öŝt Üst, üst baş, bir şeyin üzeri. ö.+än 2184 ö.+ären 1829 ö.+ö 978 ö.+önä 592, 660, 1017, 1232, 1291, 1448, 1594,

1655, 2290, 2301, 2356, 2417 ö.+önä (yer öŝt) 1920 ö.+önän 1266 ö.+öndä 92 ö.+äp Üstüne üstlük, üstüne daha. 95, 398, 774

öŝtäl Masa, yemek masası. ö. 1583

öŝtönlök Üstünlük, avantaj. ö. 583

öŝtönöräk Daha üstün, değerli. ö. 2423

öşkörttör- Dua okutmak. ö.-gäs 363

öşö- Üşümek, soğuktan büzülmek. ö.-gän 1128, 1481

öşöt- Üşütmek. ö.-kös 703 ö.-kös (yän öşöt-) 696

öy Ev, barınak. ö. 119, 247, 247, 250, 316, 1437, 2317, 2317 ö. +hal- Ev yapmak. 2111 ö. +kärt Ev bark. 1768 ö.+gä 173, 175, 234, 250, 253, 253, 298, 318,

385, 1136, 1138, 1183, 1260, 1303, 1305, 1500, 1522, 1649, 1663, 1670, 2213, 2251, 2321

ö.+gö 313 ö.+ö 4, 174, 823, 827, 1423, 1660, 2056 ö.+ömä 225 ö.+ömdä 62 ö.+ön 1125 ö.+önä 189, 227, 407, 421, 1121, 1130, 1153,

1172, 1231, 1277, 1279, 1284, 1333, 1386, 1404, 1427, 1449, 1565, 2029, 2133, 2142, 2190, 2370, 2450

ö.+önän 225, 227, 1140, 1147

368

ö.+öndä 779, 1128, 1128, 1456 ö.+önöñ 1992 ö.+źä 47, 120, 553, 1235, 1238,

1498, 1515, 1998, 2056 ö.+źäge 1229 ö.+źän 221, 915, 916, 1268, 1967,

2166, 2328 ö.+źäre 16 ö.+źären 1668, 1956, 2058 ö.+źärenä 1703, 1952 ö.+źärenän 2424 ö.+źärendä 169 ö.+źeñ 120 ö.+źö 303, 312

öy- Yığmak. ö.-gä 1913 ö.-öp 1824

öylän- Evlenmek. ö.-gän 2244, 2450

öyrän- Öğrenmek. ö.-hälär 738

öyör Sürü, büyükbaş hayvan sürüsü. ö.+ö 1781

öyörmä Hortum. ö. +yel Hortum rüzgarı. 1309

öyöröl- dönmek, etrafında dönmek ö.-öp 1534, 1830, 1830 ö.-örgä 506

öyräk Ördek. ö. 745, 745, 749, 1311, 2128 ö.+tär 705, 706, 715, 725, 733, 765,

768, 769, 773, 774, 777 ö.+täre 708, 711, 745 ö.+tärźe 732 ö.+teñ 734

öyrän- Öğrenmek, eğitim almak. ö.-ä 734 ö.-ä al- Öğrenebilmek. 739 ö.-delär 736 ö.-ep 666 ö.-ep ultır- Oturup öğrenmek. 1216 ö.-gän 1257, 2011 ö.-gändären 976

öyrät- Öğretmek, eğitmek. ö. 686 ö.-älär 710 ö.-em 1214 ö.-ep 880, 1079 ö.-kän 252, 359, 1082, 1877 ö.-käyne 1117

ö.-te 869 öźźör- Salınmak, nazlanmak.

ö.-ä 1695 öź- Üzmek, koparmak, çözmek.

ö.-ä al- Koparabilmek. 2232 ö.-gändär 2202 ö.-mähägeź 2201 ö.-öp 106, 897 ö.-öp al- Çekip almak. 1289 ö.-öp alıp qal- Çekip alıvermek. 85 ö.-örgä 2138

öźäñge Üzengi. ö.+läre 348 ö.+lären 339

öźgölän- Safdışı edilmek. ö.-ep 981

öźöl- Çözülmek. ö.-ä yäz- Kopayazmak. 2071 ö.-dö 576 ö.-gän 1141 ö.-öp 2282 ö.-öp qal- Çözülüp kalmak. 943, 1194

pak Temiz. p. 1760

parlı Çift, eş. p. 2397

parta Sınıftaki sıra. p.+ġa 1600

pärey Peri. p. 329 p.+enän 335 p.+źär 125, 128, 129 p.+źärźeñ 121, 130, 132, 133 p.+źeñ 122

pırılda- Pırıldamak, pır etmek. p.-p 1684

r Alfabedeki r harfi. r. 627, 628

Rabb Tanrı. r.+ım 597

räxät Rahat. r. 196, 962, 987, 1052, 1957 r. +bul- Rahat olmak. 749

räxätlän- Rahatlamak. r.-ep 824, 1076, 1128, 1129, 1446, 1557, 2065

räxätlek Rahatlık. r.+tä 322

räxim Koruma, merhamet, acıma. r. +it- Acımak. 1222

räxmät Teşekkür, merhamet.

369

r. 533, 1440, 1779, 1783, 1873 r. +äyt- Teşekkür etmek. 906, 1528,

1673, 2112 r. +uqı- Şükretmek, dua etmek.

1649 r.+tär äyt- Teşekür etmek. 359 r.+tär uqı- Dualar okumak. 305,

1386 räşit Reşit, kişi ismi.

r. 1571, 1580, 1582, 1588, 1596, 1598, 1614, 1621, 1630, 1648

r.+kä 1581, 1602 riza Rıza, razılık.

r. 547, 1579 r. +bul- Kabul etmek, razı olmak.

102, 163, 322, 336, 561, 693, 1205, 1482, 1664, 1699, 1982, 2284

r.+hıñmı 1577 rizalaş- Karşılıklı kabul etmek.

r.-a 135 r.-qan 443, 1421, 1538

rizalat- Kabul ettirmek. r.-alar 2281

rizalıq Kabul, onay. r. +belder- Onaylamak. 1503

rizıq Rızık, yiyecek içecek, azık. r. 589 r.+ı(rizıġı) 1503

romaşka Papatya, masal kahramanının adı. r. 2118, 2122, 2122

röxsät Lütuf, ihsan. r. +it- Lütfetmek. 1487, 1513

röstäm Rüstem, kişi ismi r. 1571, 1580, 1581, 1582, 1589,

1596, 1602, 1614, 1616, 1621, 1630, 1647

r.+de 1598 sabaq Çapak, sazan, aynalı sazan.

s.+tar 956, 967, 969, 973, 981, 984, 1027

s.+tarġa 991 s.+tarźık 989 s.+tıñ 980

sabaqsıq Çapakçık, sazancağız. s.+tar 975 s.+tarźı 970, 982

sabır Sabır, sabırlı. s. 967

sabıy Sabi, küçük çocuk. s. 599 s.+źarına 1270

saf Arı, temiz art niyetsiz. s. 602, 2119, 2382

safa Sefa, rahatlık. s. +(käyef safa qor-) 1330

saflan- Temizlenmek, arınmak. s.-a 526

saġ- Dalamak, sokmak. s.-a 2306

saġa Bala kelimesiyle yapılan ve çoluk çocuk anlamına gelen ilaveli tekrar grubundaki anlamsız söz. s. +(bala saġa) 512 s.+nı (bala saġa) 503

saġıw Parlak. s. 2261, 2261, 2263, 2265, 2270 s.+ına 2314

saq Zaman, çağ, vakit, ancak. s. 144, 527, 629, 644, 819, 870, 921, 942, 1092,

1260, 1363, 1398, 1449, 1471, 1525, 1525, 1683, 1743, 1805, 1817, 1898, 2014, 2022, 2022, 2046, 2048, 2075, 2209, 2210, 2311, 2321, 2321, 2327, 2402, 2417

s.+ı(saġı) 1746 s.+ında(saġında) 44, 357, 909, 1287 s.+ta 89, 280, 581, 1233, 1314, 1462, 1712, 1773, 1922, 2296 s.+tarı 2273 s.+tarźa 2407

saqır Kuytu. s.+źı (soqor saqır) 1351

saqır- Çağırmak, gelmesini istemek. s.-a 1112, 1112, 1504, 1585, 1900 s.-a başla- Sseslenmek. 425 s.-am 2100 s.-ġan 915, 1499, 2032, 2161, 2201, 2391 s.-ġandar 1956 s.-ıp 195, 200, 423, 703, 1435 s.-ıp al- Çağırıvermek. 389, 618 s.-ırġa 1163

saqırıw Çağırma, çağrı. s.+źı 1435

saqırt- Çağırtmak. s.-ıp al- Çağırtıvermek. 990

saqlı Kadar. s. 626

saqrım İmkansız. s.+darın 607

370

salbar Şalvar. s. 451 s.+ınıñ 449

salın- Çalınmak, görmüş, duymuş gibi olmak. s.-a 1281 s.-ġan 1563

salt Sade, arı. s. 665

sana Kızak. s. 1561 s.+ġa 1181 s.+hına 1183, 1562 s.+la 1186 s.+laġı 1182

sap- 1.Hızla koşmak, atla hızlı bir şekilde gitmek, bir şeyin üstüne gitmek, sekmek. s.-a(saba) 942 s.-a(saba) (buylap sap-) 680 s.-alar(sabalar) 426 s.-qan 1120 s.-qan (sıġıp sap-) 1194 s.-ha 1399 s.-ıp(sabıp) bar- 1398 s.-tı 1361 2.Bir şeye vurmak, hızla vurmak. s.-ıp(sabıp) 396 s.-ıp(sabıp) (qul sap-) 658 3.Kesmek, doğramak. s.-ırġa(sabırġa) 2227

sapsaq Kap, içi gaz, sıvı veya katı herhangi bir maddeyi alabilen oyuk nesne. s. 1472 s.+ta 1473, 1473 s.+tıñ 1474

sarsa- Susuzluk çekmek, susuzluktan ölmek. s.-ġanda 2388 s.-y 589

satalı Çatallı. s. 890, 898, 1281

sawźagär Tüccar. s.+źär 1048

säbälän- Devrilmek. s.-ä 1393, 1393

säbäp Sebep. s.+le İçin, ötürü. 1781

säfär Sefer, kişi ismi.

s. 1727 säġät Saat.

s. 114, 2349, 2463 s.+en 2352 s.+tär 1532 s.+tären 2348

säläm Selam. s. +bir- Selam vermek. 150, 810, 1029

sälämät Sağlık, selamet. s. 647

sälämätlek Sağlık, selamet. s. +bir- Sağlık, selamet vermek. 2217

sälämlä- Selamlamak. s.-p kit-Selamlamak, selam vermek. 1077

sälämläw Selam, selamlama. s.+en 960

sälder- aşırmak, yürütmek s.-ergä 1537

sämlän- Vicdanını dinlemek. s.-ep 2139

sämreġoş Simurg, anka. s. 143, 144, 535, 561, 564, 567, 569, 572, 574 s.+qa 558, 569 s.+toñ 573

sämreq Simurg s. 558, 560

sänsä Serçe, küçük(parmak için). s. 1636, 1643

sänse- Vurmak, sokmak. s.-p 257, 1018, 2288, 2314 s.-p al- 2237

sänsel- Birisi, bir şey tarafından vurulmak. s.-gäs 2205

sänskäk Diken. s.+tär 2232, 2233

sänske Diken. s.+lär 2238

sänskele Dikenli. s. 2222 s. +bul- Dikenli olmak. 2236

säreldä- Mızırdamak, mızmızlanmak. s.-gän 1469

säreldäk Mızmız, ağlak. s. 1460, 1466

säs Saç, insan başını kaplayan tüyler. s. 1790, 1795, 1799 s.+en 1805 s.+kä 1792 s.+tär 1807, 1808, 1810 s.+täre 1798, 1802

371

s.+tären 604, 1803 s.+tärźe 1806, 1807 s.+teñ 1795

säs- Saçmak, serpmek, yayarak dağıtmak. s.-äp 1475 s.-ep tor- Serpedurmak. 1687 s.-kändär 931 s.-mäy (tükmäy säs-) 251, 318, 431, 439, 854

säskä Çiçek. s. 2064, 2223, 2291, 2292 s.(säs s kä) 786 s.(säs s skä) 786 s.+gä 2110, 2384 s.+lär 1987, 2332, 2340, 2357,

2358, 2444, 2447, 2449 s.+läre 2275, 2291, 2292 s.+lärgä 2267 s.+lärźe 2447, 2449 s.+le 2307 s.+nän 2110, 2384 s.+neñ 2232, 2447

säskälän- Çiçeklenmek, çiçek açmak. s.-ep 2064

säskäle Çiçekli, çiçeği olan. s. 2102

säsle Saçlı saçı olan. s. 2405

säsrä- Sıçramak. s.-p kit- 452

sätläwek Kozalak. s. 1062, 1063, 1064, 1740

säy Çay. s. 1510, 1522, 1748 s. +quy- Çay doldurmak. 1956 s.+e 786 s.+e(s säye) 786

säyfelmölök Kişi ismi. s. 328, 331, 336, 341, 346, 348, 349

säynä- Çiğnemek. s.-p 1007

seben Karasinek. s. 778, 779, 780, 783, 785, 787, 789,

791, 793, 794, 796 s.+därźe 735

sebeş Civciv. s. 2009 s.+en 1835, 1843 s.+tär 1761

s.+täre 1998, 2008 sellä Yılın en sıcak kırk günü.

s.+lä (yäyge sellä) 587 semet- Çimdirmek.

s.-ep 2314 sentyabr Eylül ayı.

s. 1829 sepräk Çaput, kaba kumaş.

s.+tän 565 ser Sır, gizem.

s. 1376, 1377, 2394 seräkäy Sivrisinek.

s. 778, 779, 780, 782, 784, 786, 792, 794, 797, 849, 891, 892, 892, 894

s.+gä 893 s.+źe 793 s.+źeñ 896

serem Şekerleme. s.+gä kit- Uykuya dalmak, şekerleme yapmak.

560 serkeldä- Zırıldamak(sivrisineğin için).

s.-p 792 s.-p yörö- 780 s.-y 784

serle Sırlı, büyülü, gizemli. s. 1692, 1706

sew- Kesmek, susmak. s. 1686

sey Çiğ, pişmemiş. s. 54, 354, 354

sı Sıra sayı sıfatı yapan –ıncı eki. s. 562, 570, 572

sıbar Korkak. s. 772

sıbarqay Masalda geçen tavuğun ismi. s. 1998, 2000, 2002, 2004, 2005 s.+źın 2001

sıbıġınday Söğüt ağacı gibi. s. 2405

sıbıq Çubuk, dal. s.+qa 2140

sıġar- Çıkarmak, açığa çıkarmak, ortaya çıkarmak. s.-a 190, 193, 1777, 1967 s.-a (iŝenän sıġar- al-) 1174 s.-a (qıwıp sıġar-) 1140 s.-a al- 817 s.-abıź 991 s.-alar 513 s.-am (uqıtıp sıġar-) 1204 s.-ġan 941, 1552, 1553, 2144, 2424

372

s.-ġan (qarar sıġar) 587 s.-ġan (qıwıp sıġar-) 1483 s.-ġan (yuqqa sıġar-) 2271 s.-ġandar 124, 1303 s.-ġandar (bala sıġar-) 707 s.-ıp 258, 1501, 1623 s.-ıp quy- 1382 s.-ıp yebär- 151, 1547 s.-ırġa 1628 s.-ırmın 1761 s.-źım 1521

sıġarıw Çıkarmak işi. s.+źı 865

sıġır Çıkış, çıkma yeri. s.+ġa 280 s.+ınan 815

sıġırźa-Çıkmak. s.-y bul- Çıkacak gibi olmak. 2349

sıġıw Çıkma işi. s.+ġa 958 s.+ına 680 s.+sınıñ 516

sıq- 1.Çıkmak, meydana gelmek, ortaya çıkmak. s.-a(sıġa) 181, 472, 696, 734, 1535,

1743 s.-a(sıġa) (baŝtırırġa sıq-) 348 s.-a(sıġa) (bulıp sıq-) 128, 380 s.-a(sıġa) (kilep sıq-) 420, 1701 s.-a(sıġa) (şıtıp sıq-) 2291 s.-a(sıġa) al- 767, 939 s.-ayıq(sıġayıq) 1345 s.-ha 83, 83, 829 s.-ıp(sıġıp) 102, 167, 192, 634, 656,

674, 695, 2062 s.-ıp(sıġıp) kit- Çıkıp gitmek. 631,

2465 s.-ırġa(sıġırġa) 1509 s.-qan 156, 159, 815 s.-qandar 171 s.-mahın 630 s.-manı 1690 s.-maŝ 737 s.-maŝ (eş sıq-) 1634 s.-may 2330 s.-qan 85, 273, 287, 600, 773, 791,

1319, 1563, 2069, 2101, 2358 s.-qan (bulıp sıq-) 938 s.-qan (torop sıq-) 1201 s.-qan (törtöp sıq-) 715

s.-qanda 712, 2068 s.-qanın 1667 2.Gitmek, ayrılmak. s.- (yözöp sıq-) 185 s.-a(sıġa) 1268, 1647 s.-a(sıġa) (bulıp sıq-) 1722 s.-a(sıġa) (kilep sıq-) 190, 272, 594, 1087,

1334, 1523, 1662, 2048 s.-a(sıġa) (yuqqa sıq-) 1901 s.-a(sıġa) (yügerep sıq-) 339 s.-ahı(sıġahı) bul- Çıkmak istemek. 916 s.-alar(sıġalar) 186, 769, 1650 s.-alar(sıġalar) (kilep sıq-) 188 s.-am(sıġam) 1359, 1359 s.-ayımmı(sıġayımmı) 1355 s.-ha 1931 s.-ha (qaytırġa sıq-) 1999 s.-ıp(sıġıp) 592, 1513, 2257, 2287 s.-ıp(sıġıp) (eźläp sıġıp kitergä bul-) 94 s.-ıp(sıġıp) (keyäwgä sıq-) 1701 s.-ıp(sıġıp) (kilep sıq-) 1081, 1799 s.-ıp(sıġıp) al- Çıkabilmek. 1186 s.-ıp(sıġıp) kit- Çıkıp gitmek. 219, 329, 332,

333, 356, 386, 915, 917, 1107, 1122, 1258, 1516, 1586, 1626, 1661, 1669, 1728, 1913, 2071, 2286, 2325, 2362, 2443

s.-ıp(sıġıp) kitä bar- 112 s.-ıp(sıġıp) qara- Çıkıp bakmak, kontrol etmek.

1786 s.-ıp(sıġıp) qas- Kaçmak. 1173, 1453, 2166,

2221 s.-ıp(sıġıp) sap- Çıkıp hızla gitmek. 1194 s.-ıp(sıġıp) yet- Ulaşmak. 185 s.-ıp(sıġıp) (yulġa sıq- kit-) 246 s.-ıp(sıġıp) yörö- Çıkıyor. 1264 s.-ırġa(sıġırġa) 1356, 2281 s.-ırġa(sıġırġa) (aşa sıq-) 332 s.-ırġa(sıġırġa) (keyäwgä sıq-) 1699 s.-ırġa(sıġırġa) bul- Çıkacak olmak. 2190 s.-ıwı(sıġıwı) bul- 1709 s.-maġan 2029 s.-maŝmı (kilep sıq-) 1432 s.-mayhıñ 1356 s.-mayım 10, 11 s.-qan 352, 2146, 2212 s.-qan (aġıp sıq-) 595 s.-qan (aşap sıq-) 1875 s.-qan (äylänep sıq-) 1115 s.-qan (barıp sıq-) 2443 s.-qan (baŝtıra sıq-) 909

373

s.-qan (bulıp sıq-) 1120, 1600 s.-qan (kilep sıq-) 78, 274, 352,

444, 667, 803, 1018, 1244, 1295, 1653, 2022, 2196, 2363

s.-qan (yäne sıq-) 1218 s.-qan (yulġa sıq-) 1422, 1562,

1983 s.-qan (yuqqa sıq-) 1901 s.-qandar (kilep sıq-) 172, 2211 s.-qandar (yözöp sıq-) 172 s.-qandar (yulġa sıq-) 602, 1436 s.-qanın 1496 s.-qanın (kilep sıq-) 279 s.-qas (yuqqa sıq-) 1902 s.-qaynı 2179 s.-tı 1361, 2188 s.-tı (kilep sıq-) 1014 s.-tılar (kilep sıq-) 317 3.Başlamak. s.-a(sıġa) (baźlap sıq-) 506 s.-a(sıġa) (hataşıp sıq-) 1175 s.-ıp(sıġıp) (yel sıq-) 1233 s.-qandar (iŝkärtep sıq-) 995

sıqqıhıź Sonsuz. s. 2213

sılbır Sıra. s.+ġa 2059

sıltır Şıkır, suyun çıkardığı ses. s. 2080, 2080, 2082, 2082, 2088,

2088, 2088, 2088, 2351, 2351 sıltıra- Şıkırdamak, şıkır şıkır etmek.

s.-ġan 2095 s.-p 260, 263, 543, 595

sıltırat- Şıkırdatmak. s. 66 s.-ıp 68, 2101

sırmal- Dolanmak, yakalanmak. s.-a yäz- Dolanayazmak. 1641

sırqılda- Ötmek. s.-p 884

sısqan Sıçan, fare. s. 178, 179, 488, 490, 491, 1125,

1126, 1128, 1129, 1134, 1138, 1168, 1430, 1442, 1455, 1460, 1469, 1471, 1472, 1473, 1474, 1500, 1505, 1513, 1528, 2315, 2318, 2320, 2321, 2322, 2324, 2329, 2330

s.+dan 2324, 2330

s.+dar 1168, 1169, 1171, 1432, 1435, 1437, 1456, 1458, 1466, 2202

s.+darġa 1463 s.+darźı 1433, 1458, 1479, 2201 s.+darźıñ 1434, 1441 s.+dı 1124, 1140, 2328 s.+ġa 178, 489, 1466, 2319, 2321 s.+ı 2316

sıyılda- İnlemek. s.-p quy- İnlemek. 1611

sıyırsıq Sığırcık kuşu. s. 1880, 1883, 1883, 1891, 1895, 1897, 1899,

1904 s.+tıñ 1900

sıźa- Dayanmak, tahammül etmek. s.-may 2321 s.-y al- Dayanabilmek. 542, 596

sibär Sevimli, cici. s. 313, 1694, 1699, 1726, 1818, 2386 s. +(sibärźän. sibär) 291 s. +(sibärźärźän sibär) 134 s.+źän. sibär Sevimli l mi sevimli. 291 s.+źärźän sibär Sevimliler sevimlisi. 134

sibärlek Sevecenlik, sevimlilik. s.+enä(sibärlegenä) 2338

sibek Çelimsiz. s. 1982

sifat Nitelik, kalite. s.+ı 2310

sigen- Çekilmek. s.-ä 1007 s.-de 1688 s.-gän 2220

sigew Nakış. s.+en 2337 s.+gä 2243

sigewle İşlemeli, süslü, nakışlı. s. 2248

sixır Sihir, büyü. s.ı 2133

sixırsı Büyücü. s. 1231, 1572, 1573, 1575, 1580, 1627, 1629,

1630, 1634, 1635, 1640, 1646 s.+ġa 1579 s.+nı 1623, 1629 s.+nıñ 1643

sixri Sihirli, büyülü. s. 609, 623, 2352

sik Sınır, uç, kenar. s.+enä(sigenä) 2354

374

s.+kä 591, 1385, 2383 sik- Dokumak, işlemek.

s.ep(sigep) 1705 s.-kän 1707

sikheź Sınırsız, sonsuz. s. 1985

siläk Kova, bakraç. s.+tären 2070, 2078, 2113

sirat Sıra, belirli bir düzene ve niteliğe göre dizilme durumu. s. 1466 s.+ı. yet- Sırası gelmek. 1166

sis- Çözmek, açmak. s.-ä 2471 s.-ep 235, 1083, 1538, 1777, 1851,

1852 s.-ep al- Çözebilmek. 167

sisen- Elbiseyi çıkarmak, soyunmak. s.-mäy 1533

sister- Çözdürmek. s.-ep 1540

sit Uzak, kenar, öte. s.+enä 1111 s.+endäge 126 s.+tän 518, 1472

sitläş- Uzaklaşmak. s.-kän 2034

sitlek Hücre, kafes. s.+kä 1894 s.+tä 101 s.+tär 1900, 1901

sittäräk Daha uzak, en uzak. s. 1119

soq- Girmek, sokmak. s.-op 1628

soqor Çukur, oyuk. s. 1344, 1346 s. +saqır Çukur kuytu. 1350 s.+źa 1350

soloq Oğul, kovan. s. 2373 s.+tan 2373

soltan Sultan, kişi ismi. s. 1050

sontor Kısa. s. 945, 953, 1220, 1225

sorġa- Hoplamak, zıplamak(sevinirken). s.-p 599, 599

sotnik Hakim.

s. 110, 1712 söm Önüne geldiği sıfatın manasını pekiştirir.

s. 2444 sönki Çünkü.

s. 11, 143, 266, 271, 331, 348, 520, 840, 926, 948, 1032, 1046, 1223, 1253, 1313, 1571, 1605, 1707, 1726, 1795, 1809, 1867, 1965, 1981, 2135, 2195, 2400, 2449

söskör- Öksürmek. s.-öp yebär- Öksürüvermek. 180

sösö Acı, ekşi. s. 285

söyöl- Sıvazlanmak, meyillenmek. s.-gän 641

söyön Basamak. s. 162

stena Duvar. s.+ġa 1199

suq Püskül. s.+tar 2194

suq- Deşmek, bir yere bir şeyi sokmak. s.-ıp 733, 770

suqış Gaga. s.+ı 25, 25, 1995 s.+ın 25, 1995

sum- Suya dalmak, çömmek. s.-a 1474 s.-ġan 959, 2353 s.-ġandar 976 s.-ıp 709

sumka Çanta, okul çantası. s.+nı 1588

surtan Surtan, yassı başlı, yırtıcı nehir balığı. s. 987, 990, 992, 993, 999, 1001, 1004, 1006,

1008 s.+dan 1020 s.+dar 965, 968, 970, 980, 981, 982, 986, 989,

998, 1002, 1007, 1010, 1016, 1018, 1020, 1026

s.+darźan 976 s.+darźı 1013, 1018 s.+darźıñ 963, 1008 s.+dıñ 996

sut Çift, çifter. s. 161, 161

sutıldaş- Şakımak. s.-a 659

suyın Çelik, güçlü, çelik gibi. s. 1632, 1642

süllek Çöl olan yer, çöllük.

375

s. 592 s.+kä 588

süp Çöp, çerçöp. s. 352, 1781

süplä- Birer birer almak, çöplenmek. s.-y 772

süpläwse Çöplenen, toplayan. s. 773

süplek Çöplük. s.+kä 363

şakri Sihir yapmak için söylenen uydurma söz. ş. +(abri babri kakri şakri) 1636,

1644 şaltır- Çıtırdamak, tıkırdamak.

ş. +şoltor çatır çutur 1010 şambı Sırtı kara balık.

ş. 989 şaq Katı bir şeye kuvvetlice

vurulduğunda çıkan ses, şak. ş. +kat- Kaskatı kesilmek. 127 ş. +şoq Şak şuk, patır kütür. 2162

şaqı- Şaklatmak, vurmak, çalmak. ş.-y 120

şañdaw Yankı. ş. 2017

şañq- Yuvarlanmak. ş.-ıp yat- Yuvarlanıp gitmek. 1347

şap Şap, yemek yerken ağızdan çıkan ses. ş.+şon 1583

şapır- Köpürmek, sinirlenmek. ş.-ına 1411

şar Küre, yuvarlak. ş.+ında(yer şarı) 1791

şarlawıq Şelale, çağlayan. ş. 1627, 1628, 1631, 1632, 1648,

1648 ş.+ına(şarlawıġına) 1627

şarqılda- Kikirdemek. ş.-p 1363, 1629

şarşaw Örtü, perde. ş. 633

şart Şart, koşul. ş. +quy- Şart koymak. 1575 ş.+ıbıź 1344 ş.+ım 567 ş.+ımdı 2399

şartla- Çatlamak, ikiye ayrılmak.

ş.-r(şartlar sikkä yet-) Sinirinden çatlayacak hale gelmek. 1385

şaşın- Şaşırmak. ş.-ıp 599

şat Mutlu, kıvançlı, sevinçli. ş. 716, 988, 2298, 2436

şatır Çatır, patır sesi. ş.+döbör Paldır küldür. 122

şatlan- Sevinmek, kıvanmak, mutlu olmak. ş.-a 189, 305, 1348, 1708, 1708, 1914 ş.-alar 131 ş.-ġan 1241, 2114, 2419, 2427 ş.-ġandar 2145 ş.-ıp 135, 693, 1164, 1172, 1435, 1440, 1673

şatlıq Mutluluk, kıvançlılık. ş. 2044, 2119 ş.+ı(şatlıġı) 1985, 2054 ş.+ın(şatlıġın) 599 ş.+ınan(şatlıġınan) 2461 ş.+tarınan 137

şaw Patırtı, gürültü, kargaşa. ş. +şıw Patırtı kütürtü. 829, 1684

şawla- Patırtı çıkarmak. ş.-nı 1013 ş.-p 666

şayan Şımarık. ş. 2009, 2093

şayanlıq Şımarıklık. ş.+ı(şayanlıġı) 1127

şayar- Şakalaşmak. ş.-a 1718, 1718 ş.-alar 1589, 1602 ş.-ıp 1742, 2124 ş.-ırbıź 2094 ş.-ırġa 2186

şayarġı Eğlence, oyun. ş.+hı 1948

şayarıw Eğlenme işi, eğlence. ş.+źan 1138 ş.+źarın 2299

şäkär Şeker. ş. 2181, 2182 ş.+gä 2180

şäkärheź Şekersiz. ş. (şäkärheź ź ź) 787, 787

şämdäl Şamdan. ş.+där 2214

şäp İyi, güzel. ş. 74, 702, 907, 2173

şäwlä Şule, ışık, ışıltı.

376

ş.+hen 2252 şäylä- Dikkat etmek, temkinli olmak.

ş. 819 ş.-rgä 1395

şeşä Şişe. ş.+gä 1446

şıbırla- Fısıldamak. ş.-p 1383

şıġırlat- Birbirine sürtmek, gıcırdatmak. ş.-ıp 1364

şıġırźat- Birbirine sürtmek, gıcırdatmak. ş.-ıp quy- 990

şıqırıq Kuşların şakıma sesi. ş. 846, 846, 886, 886

şıl- Kaymak. ş.-alar 634

şılış- Kaymak işini birlikte yapmak. ş.-ıp 997 ş.-qanı 997

şılt Çıt sesi. ş. 657

şım Usul usul, sessizce. ş. +ġına Sezdirmeden. 99, 697, 843,

1590, 2021 ş.+a 989

şımtay- Sinmek, sessizleşmek. ş.-ıp 1609

şıpırt Gizli, saklı. ş.+qına Çaktırmadan. 681

şırpı Kibrit. ş.+hı 2134

şırşı Çam ağacı. ş. 1131, 1131, 1132, 1136, 1138,

1235, 1563 ş.+lar 1423 ş.+nı 1135, 1136

şıt- Filizlenmek, baş göstermek. ş.-ıp sıq- Filizlenip çıkmak. 2291

şıw Patırtı, gürültü. ş.+ġa (şaw şıw) 829, 1684

şıw- Akmak. ş.-ıp 1649

şıwış- Sıvışmak, kaçmak. ş.-a 1008

şifa Şifa, onma. ş.+hı 2383

şifalı Şifalı, sağlığa yararlı olan. ş. 378, 395, 1918, 1920, 2113

şiqırla- Şakımak.

ş.-p 1070 şişmä Pınar, bulak, çeşme.

ş. 264, 270, 272, 283, 284, 285, 285, 286, 287, 595, 2339, 2340, 2341, 2343, 2345, 2351

ş.+gä 280, 2339 ş.+he 153, 154 ş.+läre 161, 2382 ş.+lärźän 2388 ş.+neke 263

şişmäkäy Çeşmecik, pınarcık. ş. 2095, 2098, 2101 ş.+gä 2112 ş.+źe 2093

şişmäle Çeşmeli, pınarlı. ş. 260

şoq Şak şuk ikilemesindeki şuk sesi. ş. +(şaq şoq) 2162

şoltor Çatır çutur ikilemesindeki çutur sesi. ş. +(şaltır şoltor) 1010

şombay Kişi ismi. ş. 1991

şon Ağız şapırtısı. ş.+şap şap şup 1583

şöġöllän- Uğraşmak, ilgilenmek. ş.-ep 1788

şuġa Şul işaret zamirinin yönelme eki almış hali. ş. 132, 252, 528, 628, 794, 822, 910, 910, 1327,

1394, 1395, 1413, 1520, 1725, 1805, 1843, 1962, 2152, 2217, 2255, 2398

şul Şu, işaret zamiri. ş. 33, 99, 100, 104, 119, 129, 131, 138, 142,

144, 190, 232, 243, 396, 536, 550, 560, 562, 567, 596, 621, 644, 651, 667, 677, 712, 721, 722, 729, 906, 918, 921, 940, 942, 943, 978, 979, 986, 996, 1002, 1020, 1043, 1052, 1083, 1092, 1113, 1116, 1120, 1123, 1151, 1179, 1187, 1217, 1235, 1260, 1281, 1282, 1295, 1345, 1352, 1363, 1428, 1436, 1457, 1462, 1469, 1470, 1476, 1518, 1527, 1538, 1541, 1566, 1578, 1613, 1629, 1631, 1639, 1648, 1655, 1672, 1683, 1703, 1730, 1786, 1796, 1805, 1815, 1839, 1839, 1852, 1878, 1898, 1903, 1906, 1920, 1930, 1955, 1968, 1969, 1979, 1988, 1994, 1995, 2014, 2029, 2048, 2078, 2175, 2205, 2208, 2219, 2251, 2254, 2257, 2266, 2266, 2303, 2311, 2320, 2411, 2429

şular Şul işaret zamirinin çoğulu. ş. 1834

şulay Şöyle, şöylece, şu şekilde.

377

ş. 26, 43, 86, 112, 114, 142, 149, 163, 183, 185, 188, 193, 196, 240, 272, 275, 325, 352, 357, 393, 416, 422, 424, 432, 437, 442, 447, 509, 530, 564, 575, 582, 612, 615, 616, 629, 647, 663, 672, 675, 681, 925, 961, 964, 987, 1008, 1056, 1065, 1141, 1150, 1162, 1167, 1219, 1230, 1246, 1249, 1254, 1284, 1286, 1321, 1475, 1503, 1556, 1595, 1639, 1661, 1664, 1666, 1690, 1708, 1714, 1721, 1746, 1770, 1774, 1817, 1826, 1877, 1909, 1911, 1928, 1982, 1984, 2037, 2039, 2063, 2215, 2233, 2271, 2277, 2292, 2298, 2314, 2369, 2372, 2416, 2418, 2440, 2456, 2463, 2468

ş. (ş şulay) 1820 şunan Şununla, şunun ile, şul zamirinin

vasıta eki almış hali. ş. 158, 166, 181, 249, 516, 689, 702,

707, 717, 769, 774, 777, 830, 885, 908, 909, 918, 927, 952, 1115, 1122, 1129, 1163, 1175, 1194, 1199, 1226, 1261, 1350, 1368, 1380, 1380, 1546, 1621, 1660, 1701, 1755, 1787, 1841, 1858, 1943, 1956, 1996, 2036, 2058, 2156, 2309, 2312

şunda Şurada, şuraya, şul zamirinin bulunma eki almış hali. ş. 63, 106, 122, 123, 146, 156, 167,

173, 311, 312, 444, 734, 764, 906, 1062, 1086, 1091, 1102, 1540, 1595, 1628, 1727, 1738, 1744, 2188, 2216, 2219, 2328, 2329, 2422, 2425, 2466

şunday Şunun gibi, şöylece. ş. 262, 309, 310, 313, 522, 670, 670,

701, 736, 900, 900, 973, 1146, 1292, 1362, 1370, 1426, 1523, 1569, 1575, 1693, 1694, 1700, 1705, 2113, 2223, 2225, 2226, 2340, 2382

şunı Şul işaret zamirinin yükleme eki almış hali. ş. 62, 66, 146, 662, 1002, 1062,

1344, 1474, 1704, 1979, 2027, 2312

şunıhı Şu. ş. 1234, 1792

şunıñ Şul zamirinin belirtme durumu. ş. 145, 523, 897, 1155, 1156, 1322, 1965

şunlıqtan Bu yüzden, bundan ötürü. ş. 2011, 2271

ta bkz. da t. 90, 99, 181, 283, 286, 300, 657, 695, 709, 733,

746, 775, 971, 979, 983, 1068, 1097, 1119, 1128, 1144, 1200, 1302, 1312, 1347, 1388, 1473, 1583, 1695, 1841, 1883, 1883, 1883, 1967, 1969, 2119, 2162, 2304

taban 1. –e doğru, tarafına. t. 142, 299, 550, 1121, 1722 2. Taban, ayağın altı. t. +(tayış taban) 2369, 2376 t.+darı 1396 t.+ın 934 t.+ın yaltırat- Tabanları yağlamak, kaçmak.

1556 tabanlı Tabanlı, tabanı olan.

t. 831 tabıl- Bulunmak, bulma işine konu olmak.

t.-dı 1030 t.-ġan 664, 1978

tabın Sofra, sofradaki yiyecek. t. +äźerlä- Sofra hazırlamak. 975 t.+ġa 199, 199

tabış Varlık, kazanç, ganimet. Rızık. t. 1180 t. +eźlä- 1431

tabıw Bulmak işi. t.+ına 2114

tabib Tabip, hekim, doktor. t. 648 t.+qa(tabipqa) 647 t.+tıñ(tabiptıñ) 651

taġı Dahi, daha. t. 7, 80, 113, 151, 166, 166, 227, 250, 253, 269,

371, 412, 417, 420, 427, 428, 440, 644, 677, 690, 691, 749, 774, 852, 882, 1214, 1270, 1294, 1300, 1341, 1343, 1392, 1417, 1485, 1502, 1514, 1541, 1569, 1739, 2014, 2035, 2057, 2060, 2099, 2246, 2267, 2270, 2270

taġın Yine, tekrar. t. 442, 714

taj Taç, taç yaprak. t.+darın 2122

taq- Takmak, iliştirmek. t. 1302

378

t.-hañ 1296 t.-ıp(taġıp) 176, 2470 t.-ıp(taġıp) al- çekip almak 1298, 1303 t.-qan 1224, 1309 t.-tı 1299

taqmaqla- Vaklamak (kurbağa sesi). t.-y 724

tal Söğüt ağacı. t. 2404 t.+dı 333

tal- Dalmak, uykuya dalmak. t.-amın 2450 t.-ġan 2451 t.-ġandar 1679 t.-ıw (yoqoġa tal-) 1267

tala- Talan etmek. t.-maġayı 2048 t.-p 1703

talap Talep, istek. t. +it- 296, 865

talaş Dalaş, kavga. t.+tı (huġış talaş) 528

talaş- Dalaşmak, didişmek, döğüşmek. t.-qandar 1823

talay Birçok, bir sürü. t. 849

talıw Dalma işi. t. (arıw talıw)2086 t.+źı (arıw talıw) 1915

talpın- Çırpınmak, didinmek. t.-ıp 768, 1683, 1683, 1969

talsıq- Yorulmak. t.-ıp(talsıġıp) 2109

tamam Tamamlanmış, bitmiş. t. 138, 1621

tamaq Boğaz, gırtlak, ağız. t. 428, 757, 1679 t. +aŝra- Karın doyurmak. 2334 t.+ı(tamaġı) 1879 t.+ında(tamaġında) 601 t.+ıña(tamaġıña) tor- Midesine

oturmak 1338 t.+ıñdı(tamaġıñdı) tuyźır-Karın

doyurmak. 1197 t.+tarı 770

tamır Kök. t. 2234 t.+ı (töbö tamırı) 1151

tamsı Damla, yudum.

t. 562, 565, 567, 1358, 2047, 2047 t.+ları 2124 t.+ların 1920

tanaw Burun, burun deliği. t. 635, 1825 t.+ı 636, 639, 644, 646, 651 t.+ım 643, 647 t.+ın 646, 648 t.+ına 180, 638, 641 t.+ıñ 637, 641 t.+źıñ 1826

tanı- Tanımak, bilmek, aşina olmak. t.-mayźar 747 t.-p 1113

tanış Tanıdık. t.+tarın 718

tanış- Tanışmak. t.-alar 314

tañ 1.Tan, şafak. t. +at- Tan atmak, şafak sökmesi. 509, 553, 675,

1689 t.+ġa 1192, 1192 2. Şaşkınlık, hayret. t. +qal- Şaşırıp kalmak. 1987

tap I.Karşılaşma, rastlaşma. t. +bul- Rastlaşmak. 50, 173, 330, 700, 1933,

1940, 1947, 2170 tap II.Taban, dip.

t. 557, 1838 tap III.Tam, zaman ve yer için anlamı kesinleştirir.

t. 1462 tap- I.Bulmak, elde etmek, karşılaşmak.

t. 595 t.-a(taba) 178, 275, 1725 t.-a(taba) al- Bulabilmek. 553, 593, 680, 1127,

1305, 1499, 1720, 2395 t.-ahı(tabahı) kil- bulası gelmek 843 t.-ayım(tabayım) 2203 t.-ha 2032 t.-ham 419 t.-hındar 2089 t.-ıp(tabıp) 95, 136, 171, 1498, 1526 t.-ıp(tabıp) (dawalar tap-) 1416 t.-ıp(tabıp) al- 90, 413, 417, 1548, 2375 t.-ıp(tabıp) bir- Buluvermek. 2106 t.-ırġa(tabırġa) 1623 t.-ırmın(tabırmın) 1167 t.-ıwın(tabıwın) 414 t.-maġan 2410 t.-maġas 1162

379

t.-maq 2371 t.-qan 948, 1539, 2033, 2373 t.-qan (barıp tap-) 393 t.-qandarın 1248 t.-qanday bul- bulmak 545

tap- II.Doğurmak, çocuk doğurmak. t.- kil- Ortaya çıkmak. 1842

tapa- Çiğnemek, ayaklar altına almak. t.-p kit- Ezmek. 2075 t.-y 932

tapqır Kez, defa. t. 152, 166, 434, 547, 670, 1433,

1552 t.+ına 938

tapşır- Emretmek, buyurmak. t.-ġan 1837, 1984 t.-ġandar 1438

tar Dar, geniş olmayan. t. 449

tarafınan Tarafından, herhangi birinden. t. 981

taral- Dağılmak, bölünmek. t.-a 1667, 2234 t.-ġan 93, 908, 1389 t.-ġandar 1027

taralış- Dağılışmak. t.-ıp 1719

tarat- Dağıtmak. t.-a 1221 t.-ırġa 521 t.-qan 1414, 2218

tarı Darı, bu bitkinin buğday yerine besin olarak kullanılan tohumu. t. 299

tarı- Sıkılmak, sıkıntı görmek. t.-ġanda 1779

tarıq- Bir işe karışmak. t.-qan 1307

tart- Çekmek, bir şeyi kendine doğru yaklaştırmak. t.-a 920 t.-ıp 124, 646, 920, 2248, 2356 t.-ıp yebär- Çekivermek. 621 t.-qan 1593

tartıl- Çekilmek, birinin ya da bir şeyin birisi ya da bir şey tarafından kendine yaklaştırılması. t.-ġan 1193 t.-ha 1799

tartqılaş- Kızmak, tartışmak. t.-mahın 738 t.-qan 320

taŝma Tepe, üst. t.+hı 1649 t.+hına 1631

taş Kimyasal veya fiziksel durumu değişiklikler gösteren, rengini içindeki maden, tuz ve oksitlerden alan sert ve katı madde. t. 1199, 1338, 1539 t.+ı 331 t.+ın 1199 t.+ına 1198 t.+ında 1695 t.+larġa 169 t.+tan 5, 9, 13 t.+tar 280 t.+tarġa 1026

taşbaqa Kaplumbağa. t.+ġa 1009 t.+lar 1007

taşı- Taşımak. t.-p böt- Taşıyıp bitirmek. 443 t.-yım 1034

taşıw Taşıma işi. t.+źarı 1696

taşla- Atmak, fırlatmak. t.-ahıñ 1211 t.-ġan (botarlap taşla-) 408 t.-ġan 1060 t.-ġandar 588 t.-hın 1638 t.-ma 533, 2354 t.-p 1083, 1296, 2175, 2283 t.-p kit- Terk etmek. 697 t.-rġa 320 t.-y al- Bırakmak. 1409

taşlan- Atılmak, kendini atmak. t.-a 1525, 1777, 2321 t.-ġan 1009, 1017, 1401, 1448, 2205 t.-ġandar 982, 1339 t.-ılar 1682 t.-ıp 981

taşlaw Atma işi. t.+ı bul- Atacak olmak. 1185

tatıw Hoş, tatlı, dostane. t. 137, 266, 291, 1239, 1489, 1559, 1677, 1731,

1788, 1924, 1960, 1973, 2056, 2297, 2411 t. +bul- Mutlu olmak. 914, 1751

tatıwlaş- Dostlaşmak.

380

t.-ırġa 1446 tatıwlıq Mutluluk, geçinme, dostluk.

t.+ına(tatıwlıġına) 2119 tatlı Tatlı, tadı iyi olan.

t. 1679 t. +tellän- Güzel sözler söylemek.

1111 taw Dağ, yer kabuğunun çıkıntılı,

yüksek, eğimli yamaçlarıyla çevresine hâkim ve oldukça geniş bir alana yayılan bölümleri. t. 260, 263, 277, 279, 287, 673, 959,

1014, 1075, 1081, 1215, 1217, 1538, 1824, 1892, 2386

t.+ġa 834, 1896 t.+ı 259 t.+źan 1218 t.+źar 96, 273, 958 t.+źarı 2333 t.+źı 287

tawıq Tavuk. t. 1037, 1998, 2002, 2006, 2008,

2021 t.-tarın 773

tawış Herhangi bir şeyin ya da canlının çıkardığı ses. t. 100, 100, 142, 303, 557, 630, 657,

659, 704, 999, 1347, 1563, 1737, 1980, 2326, 2326

t.+ı 263, 681, 690, 980, 1426, 1563, 1635, 1645, 1900, 2101

t. tınsıq- Ses soluk çıkmak. 1347 t.+ım 2152 t.+ımdı 685 t.+ın 264, 622, 797, 2016 t.+ına 1073, 1079, 1448 t.+ınan 1428 t.+ındı 683 t.+ıñ 669, 683, 689, 1067 t.+ıñdı 2154 t.+qa 1452, 1671 t.+tan 993 t.+tarına 1884 t.+tı 1986

tawışhıź Sessiz. t. 828

tawışlı Sesli, sesi olan. t. 1686

tawis Tavus. t. +qoşo Tavuskuşu. 1817

tay- 1.Kaymak, ayağı kaymak. t.-ıp kit- Kayıp düşmek. 451 2.Kaybolmak. t.-a başla-(xäldän tay-) 573 t.-ġas (xäldän tay-) 2392 t.-ıp(xäldän tay-) 2388

tayaq Değnek, baston, dayak. t.+ın(tayaġın) 1580, 1638, 1646

tayan- Dayanmak, yaslanmak, güvenmek. t.-ġan (dürt ayaġınan dürt yaqqa tayan-) 76

tayış Ayak. t. 830 t. +taban 2369, 2376

taźa Saf, temiz. t. 602, 2382

taźala- Temizlemek. t.-y 189

taźart- Temizlemek, temizletmek. t.-ıp 2058, 2140

tä bkz.da t. 90, 93, 97, 122, 184, 254, 274, 431, 503, 552,

553, 563, 591, 607, 642, 661, 661, 689, 712, 894, 937, 968, 1078, 1091, 1109, 1149, 1160, 1161, 1162, 1199, 1199, 1243, 1315, 1409, 1413, 1433, 1484, 1571, 1639, 1639, 1684, 1727, 1736, 1780, 1820, 1821, 1848, 1853, 2009, 2009, 2036, 2037, 2182, 2205, 2234, 2349, 2363, 2413, 2444

täbiġät Tabiat, doğa, manzara. t. 1988, 2340 t.+te 1866 t.+teñ 2352

tägär- Yuvarlanmak, tekerlenmek. t.-äp 1454 t.-äp kit- Yuvarlanıp gitmek. 361

tägärä- Düşmek, bayılmak. t.-gän 2363

tägärän- Yuvarlanmak. t.-e 371

täġäm Yemek, yiyecek. t. 589

täkäbber Kibirli. t. 2009

täki Elbette. t. 2373

tälmäryen Kurbağa. t. 732, 735, 766, 993, 994 t.+där 715, 717, 719 t.+de 733, 743 t.+deñ 736

381

täm Tat, dem. t. +tom Yiyecek. 1166 t.+e 2383

tämlä- Tatmak, tadına bakmak. t.-yhem kil- Tadası gelmek. 894

tämlät- Tattırmak. t. 894

tämle Tatlı, lezzetli. t. 285, 735, 735, 741, 742, 974,

1417, 1418, 2183 t. +bul- 1276 t.+he(täm m m m lehe) 785

tämlelek Tatlılık, lezzet. t.+e(tämlelege) 892

tän Ten, insan vücudunun dış yüzü. t.+däre 766 täñkä Pul, balıkların, sürüngenlerin ve bazı kuşlarla memelilerin vücudunu kaplayan boynuzsu, sert levhacık. t.+lär 1029

täñkäle Pullu, pulu olan. t. 977

täpäy Pati, kedi, köpek vb. hayvanların ön ayağı. t.+en 1110 t.+endä 2188 t.+źäre 1948, 2187

täqdim Bir şeyi karşılıksız olarak birine verme, sunma. t. +it- Takdim etmek. 1048 t. +yaha- Tanıtmak. 1253

tärbiyälä- Tedavi etmek. t.-p 1527

tärilkä Tabak. t.+nän 1583

tärtip Düzen. t.+kä 2058

täwge İlk, önce, evvel. t. 1898, 2218

täwźä Başta, ilk evvel. t. 94, 256, 975, 1256

täźrä Pencere. t.+gä 2162 t.+hen 256 t.+henän 917 t.+lärenän 1953 t.+nän 498, 1925

tege Öbür, diğer.

t. 35, 114, 174, 185, 190, 286, 392, 431, 507, 733, 750, 1055, 1121, 1209, 1466, 1473, 1594, 1648, 1728, 1745, 1748, 1850, 1853, 1984, 2374, 2421

t.+he 1447, 1467 t.+lär 748, 853, 1327, 1336, 1600 t.+läre 1112 t.+lärġä 1601 t.+lärźän 1347 t.+lärźe 1599 t.+ne 1210

tegel- Dikilmek, dikiş yapılmış. t.-gän 565

tegeläy Öteye. t. 2076 t. +bılay Öteye beriye. 1193

tegeley Öteye. t. 792

tegew Dikiş. t.+en 2337

tekter- Diktirmek. t.-äm 1184 t.-ep 1532 t.-ergä 1240 t.-ermen 1181

tel Dil, lisan, söz. t.+en 398 t.+gä kil- Konuşabilmek. 70, 144, 213, 301,

1118, 1616, 1778, 1782, 2425 t.e asıl- Dili açılmak. 363 t. heź qal- Konuşamamak. 275

telä- Dilemek, istemek. t.-gän 322, 1848, 2228, 2237 t.-gänsä 988 t.-gen 2209 t.-häñ 146, 1197, 1213 t.-mägän 1053 t.-mägändär 968, 984 t.-mäy 1009, 1499 t.-mäysä 1504 t.-p 118, 516, 790, 1420, 1446, 2161, 2234 t.-y 991, 1110, 1379 t.-ybeź 1871 t.-yheñme 1204 t.-yźärme 2186

teläk Dilek, istek. t.+tär 1437

tellän- Dillenmek, konuşmak. t.-ep (tatlı tellän-) Güzel konuşmak, güzel

sözler söylemek. 1111

382

tep-tewäl Tastamam. t. 569

terä- Diremek, direnmek, karşı koymak. t.-p 1407, 1410

tere Diri, yaşayan. t. 1277, 1884

tereklek Canlı, yaşayan. t. 655, 1001, 1004 t.+tär 998 t.+te 984

terpe Kirpi. t. 1292, 1319, 1320, 1333, 1340,

1348, 1503, 1504, 1504, 1505, 1506, 1651, 1653, 1654, 1855, 2159, 2160, 2161, 2162, 2164, 2294, 2295, 2298, 2305

t.+gä 1339, 1502 t.+nän 1655, 2303 t.+ne 1336, 1502, 1522, 1656 t.+neñ 1331, 2165, 2300

terpekäy Kirpicik. t. 1244 t.+gä 1242

tertlä- Titremek. t.-p 1000 t.-p kit- Korkudan titremek. 1144,

1685 teş Çene kemiklerinin üstüne dizili, ısırıp koparmaya ve çiğnemeye yarayan sert, beyaz organlardan her biri. t. 965 t.+e 1008 t.+e üt- Dişi geçmek. 965 t.+en 815, 896 t.+eñde 1338 t.+täre 1006, 1010 t.+tären 990, 992, 1244, 1364

teşheź Dişsiz, dişi olmayan. t. 891, 896

teşlä- Dişlemek, ısırmak. t.-p böt- Yemek. 1609

tewäl Olmuş, tamam. t. +(tep tewäl) 569

tewällä- Tamamlanmak, geçmek. t.-p 1912

tey- 1.Değmek, dokunmak. t.-ä 1974 t.-ä (yänenä tey-) 1074

t.-er 515, 1756 t.-ew 1898 t.-gäne 1372 t.-hä 2267 t.-mägän 2364 t.-mäy 2297 t.-mäybeź 1274 2.Pay, ülüş, hak etmek. t.-eş 1516, 2066

teyä- Yüklemek, yük asmak. t.-gän 1954 t.-gäs 1562 t.-ġäs 414 t.-p 424, 983, 1422, 1697 t.-p böt- 417, 421

teyen Sincap. t. 826, 866, 947, 949, 951, 954, 1322, 1327,

1736, 1737, 1741, 1744, 1859, 1860, 1861, 1863, 1865, 1873, 1874, 1877, 2193, 2297

t.+dän 1064 t.+där 952, 1860, 1867, 1868, 1875, 2192, 2206 t.+de 953, 954, 1062 t.+deñ 948, 1333, 1865, 1878 t.+e 1748 t.+gä 1869

teyenbikä Sincap hanım, masalda geçen kahramanın ismi. t. 1229, 1233, 1234, 1236 t.+gä 1230

teyeş Kesin, zorunda. t. 2397

teyźer- Değdirmek, dokundurmak. t.-gän 2320

teź- Dizmek, dizi haline getirmek. t.-ep 131

teźel- Dizilmek. t.-ep 2059

teźeleş- Dizilişmek, sıraya geçmek. t.-ep 769, 775, 975

tıq- Tıkmak, tıkıştırmak, koymak. t.-a(tıġa) 180, 1110 t.-alar(tıġalar) 484 t.-ıp(tıġıp) 1191 t.-ıp(tıġıp) 1190

tılsım Tılsım, doğaüstü işler yapabileceğine inanılan güç. t. 1638, 1646

tılsımlı Tılsımlı, sihirli. t. 307, 513, 688, 1045, 1046, 1048, 1050, 1053

tın Nefes, soluk, sakin, sessiz.

383

t. 961 t. +(irken tın al-) 1655 t. +al- Nefes almak, rahatlamak.

1804 t. +qal- Sessiz durmak. 1884 t.+ıġıź 630

tın- Sakinleşmek, dinmek, rahatlamak. t.-ıp 959, 1695 t.-ıp qal- Susup kalmak. 1609

tınġıhıź Rahatsız, huzursuz. t. bul- çalışkan, dur durak bilmeden

çalışmak. 711 tınıs Sessiz, sakin, huzurlu.

t. 539, 962, 1673, 1886, 2298 t. +bul- Sakin olmak. 544 t. +qal- Sessiz kalmak. 1005

tınıslan- Sakinleşmek. t.-ġan 1069 t.-ıp 1024, 1067

tınıslandır- Sakinleştirmek. t.-ıp 2021 t.-źı 677

tınıslıq Sakinlik, sessizlik. t. 519, 527, 528, 545, 1078 t.+tarı 749 t.+tı 534

tınsıq- Nefes alamamak. t.-maġas(tawış-tınsıq-) 1347

tıñla- Dinlemek. t. 2399 t.-ġan 657, 961, 1884, 1987, 2344 t.-ġas 1764, 1767 t.-ġıź 1834 t.-hın 2040 t.-maġan 40, 917, 1242, 1246,

1862, 1863 t.-maġanhıñ 926 t.-mahañ 2007 t.-p 42, 270, 686, 732, 989, 1487,

2156 t.-p tor- Dinleyip durmak. 826,

1361 t.-rġa 1123, 1374 t.-sı 2393 t.-wsan 1122 t.-y 1001, 1279, 1377 t.-y başla- Dinlemeye başlamak. 99 t.-y tor- Durup dinlemek. 955

tıñlaġansı Dinleyen, dinleyici. t. 866

tıñlawhıź Söz dinlemez, yaramaz. t. 1106, 1237, 1354, 2029

tıñlawsı Dinleyici. t. 26

tıpırla- Tıpırdamak, ayaklarını yavaşça yere vurmak. t.-p 1367

tırış Çalışkan. t. 2412

tırış- Uğraşmak, çaba sarfetmek. t.-a 517, 521, 1249, 2171 t.-ahıġıź 1610 t.-ıp 429, 508, 885, 1174 t.-qan 735, 1145, 1458 t.-qandar 583

tırışıbıraq Daha çok çabalayarak. t. 690

tırna- Zorlamak. t.-p 1319

tırpay- Savrulmak. t.-ıp tor- Savrulup durmak. 2194

tış Dış, dışarısı. t.+qa 156, 158, 1931, 2179 t.+ta 1645, 1786 t.+taġı 1230

tıw- 1.Dünyaya gelmek, doğmak. t.-ġan 91, 111, 113, 210, 622, 716, 1729, 2156,

2392, 2400, 2419, 2422 t.+ ġan kön Doğumgünü. 971, 1435 t.+ ġan yaq Memleket. 708, 721, 722, 760, 2.Güneş, Ay ve yıldızlar içi görünmek, ortaya

çıkmak. t.-ġan 2255 3.Meydana gelmek, ortaya çıkmak. t.+a qal- Karşı karşıya kalmak. 1117

tıwıw Doğma işi, doğuş. t.+źı 2423

tıy- Yasaklamak, men etmek. t.-ġan 2229

tıynaq Mütevazı, alçak gönüllü. t. 2406

ti- 1.Demek, söylemek. t. 123, 183, 185, 214, 299, 302, 303, 308, 309,

310, 315, 419, 423, 424, 427, 484, 515, 516, 527, 558, 568, 570, 575, 577, 599, 603, 632, 665, 676, 676, 924, 1034, 1035, 1036, 1039, 1052, 1094, 1095, 1097, 1134, 1213, 1280, 1292, 1342, 1473, 1497, 1507, 1509, 1518, 1705, 1779, 2445, 2446

t.-gän 10, 62, 67, 72, 73, 81, 93, 149, 152, 154, 202, 203, 204, 205, 221, 222, 226, 229, 235,

384

239, 241, 244, 249, 255, 264, 454, 460, 464, 466, 469, 472, 474, 476, 480, 488, 490, 492, 508, 522, 542, 558, 587, 620, 630, 672, 688, 689, 786, 787, 804, 821, 838, 870, 875, 889, 916, 950, 980, 1050, 1096, 1168, 1204, 1211, 1265, 1289, 1293, 1323, 1338, 1356, 1389, 1401, 1403, 1440, 1460, 1470, 1551, 1553, 1555, 1616, 1633, 1666, 1686, 1755, 1761, 1763, 1783, 1821, 1825, 1836, 1851, 1912, 1918, 1980, 1981, 1987, 1998, 2019, 2025, 2060, 2097, 2098, 2100, 2152, 2155, 2197, 2198, 2201, 2203, 2212, 2223, 2325, 2355, 2356, 2369, 2426, 2446, 2450, 2458, 2460

t.-gändä 185, 1087, 1172, 1333, 1337, 1339, 2376, 2466

t.-gändär 84, 637, 641, 646, 1327, 1580, 1840, 1872

t.-gändäre 1150, 2396 t.-gäne 1120, 1404 t.-gänse 1289, 1346 t.-gänse (hä ti-) 312 t.-gäs 43, 1203, 1716 t.-hä 26, 1078, 1186, 1210, 1384,

1508, 1513, 1641, 1854, 1943, 2336

t.-hälär 52 t.-häñ 558, 909, 1569, 2422 t.-mäy 678, 678 t.-ne 225, 688, 1190, 1196, 1197,

1214 t.-p 11, 37, 39, 43, 61, 69, 132, 156,

165, 171, 175, 185, 187, 192, 205, 219, 224, 232, 252, 276, 288, 308, 346, 360, 361, 369, 370, 375, 394, 416, 423, 425, 428, 429, 432, 434, 436, 437, 438, 441, 442, 445, 456, 458, 462, 468, 478, 482, 494, 494, 545, 548, 550, 551, 554, 592, 598, 600, 632, 633, 643, 647, 659, 662, 671, 677, 693, 702, 712, 724, 731, 743, 743, 744, 757, 762, 782, 784, 785, 790, 796, 809, 814, 852, 853, 855, 869, 883, 886, 896, 903, 905, 907, 920, 921, 954, 954, 970, 988, 993, 1016, 1033, 1040, 1042,

1055, 1063, 1065, 1069, 1091, 1101, 1112, 1118, 1133, 1150, 1154, 1155, 1167, 1175, 1181, 1184, 1188, 1188, 1189, 1192, 1203, 1204, 1206, 1207, 1212, 1212, 1216, 1224, 1253, 1260, 1267, 1272, 1274, 1276, 1302, 1321, 1326, 1355, 1367, 1383, 1397, 1406, 1407, 1410, 1413, 1416, 1424, 1432, 1434, 1440, 1453, 1468, 1469, 1482, 1486, 1501, 1516, 1537, 1538, 1541, 1547, 1552, 1587, 1587, 1592, 1593, 1603, 1606, 1610, 1612, 1615, 1622, 1623, 1628, 1637, 1639, 1644, 1645, 1661, 1667, 1687, 1690, 1706, 1715, 1717, 1739, 1745, 1756, 1757, 1762, 1822, 1830, 1831, 1851, 1863, 1890, 1904, 1934, 1945, 1949, 1951, 2006, 2036, 2037, 2039, 2045, 2095, 2139, 2143, 2148, 2149, 2163, 2181, 2182, 2199, 2203, 2204, 2205, 2217, 2313, 2320, 2324, 2330, 2335, 2367, 2420, 2434, 2440, 2448, 2448, 2448, 2460, 2462, 2467

t.-p (mıjıp ti-) 765 t.-p quy- 1613 t.-p yöröt- 1229 t.-yep 248, 371, 372 t.-źär 52, 1032, 1725 2.İsim vermek, karşılığı olmak, anlamına

gelmek. t.-gän 59 t.-p 91, 114 t.-p yöröt- 1352 3.Bütün zaman eki almış fiillerden sonra gelerek

önüne geldiği zamanın rivayet çekimini yapar, metinde en çok da karşımıza çıkan yapı masal anlatımı sebebiyle yapı –ġan/ –gän belirsiz geçmiş zaman ekinden sonra gelen yapıdır.

t. 3, 4, 8, 8, 9, 11, 16, 16, 28, 33, 33, 34, 35, 38, 38, 39, 40, 45, 45, 46, 73, 80, 85, 86, 88, 89, 90, 90, 91, 96, 96, 96, 97, 98, 99, 111, 137, 140, 143, 154, 158, 169, 198, 198, 199, 200, 200, 209, 209, 216, 234, 246, 247, 247, 247, 247, 250, 252, 257, 258, 261, 261, 262, 263, 264, 265, 267, 269, 269, 282, 283, 284, 285, 288, 290, 293, 311, 316, 317, 318, 319, 323, 325, 364, 366, 380, 408, 410, 416, 419, 433, 436, 447, 449, 450, 451, 452, 502, 503, 508, 508, 509, 510, 517, 518, 521, 528, 529, 530, 538, 542, 559, 560, 561, 561, 566, 569, 576, 589, 598, 600, 610, 612, 613, 614, 616, 617, 617, 618, 620, 621, 622, 624, 626, 640, 644, 647, 648, 648, 651, 652, 654, 657, 660, 660,

385

668, 671, 672, 675, 677, 681, 682, 682, 687, 689, 690, 691, 695, 695, 700, 701, 704, 706, 709, 717, 724, 732, 734, 737, 739, 740, 750, 757, 762, 765, 766, 768, 768, 771, 777, 779, 782, 799, 801, 830, 831, 886, 896, 900, 901, 901, 913, 916, 920, 921, 922, 929, 944, 946, 948, 951, 952, 953, 954, 955, 957, 968, 977, 978, 979, 981, 985, 990, 992, 993, 997, 998, 999, 1005, 1006, 1009, 1010, 1010, 1011, 1011, 1012, 1012, 1013, 1014, 1015, 1017, 1018, 1019, 1021, 1025, 1025, 1026, 1029, 1043, 1045, 1045, 1046, 1054, 1056, 1057, 1059, 1061, 1079, 1088, 1090, 1093, 1103, 1105, 1112, 1115, 1122, 1125, 1129, 1141, 1143, 1144, 1147, 1148, 1149, 1152, 1152, 1159, 1160, 1164, 1167, 1171, 1173, 1175, 1178, 1178, 1180, 1181, 1183, 1185, 1186, 1187, 1189, 1190, 1191, 1192, 1192, 1194, 1194, 1195, 1196, 1196, 1198, 1199, 1199, 1200, 1200, 1201, 1202, 1205, 1206, 1207, 1207, 1208, 1209, 1211, 1212, 1214, 1214, 1215, 1215, 1216, 1217, 1217, 1217, 1218, 1219, 1221, 1228, 1232, 1236, 1238, 1248, 1249, 1250, 1255, 1256, 1259, 1261, 1263, 1270, 1273, 1278, 1288, 1294, 1298, 1299, 1303, 1307, 1312, 1312, 1324, 1330, 1331, 1335, 1361, 1388, 1409, 1411, 1430, 1433, 1440, 1442, 1443, 1445, 1454, 1467, 1472, 1478, 1478, 1479, 1480, 1484, 1485, 1489, 1491, 1505, 1508, 1528, 1529, 1531, 1531, 1533, 1534, 1535, 1538, 1539, 1539, 1542, 1545, 1545, 1548, 1551, 1557, 1559, 1564, 1568, 1569, 1570, 1582, 1587, 1591, 1615, 1640, 1646, 1652, 1656, 1656, 1658, 1668, 1670, 1671, 1672, 1672, 1674, 1676, 1677, 1678, 1680, 1681, 1691, 1693, 1694, 1695, 1696, 1698, 1700,

1702, 1703, 1706, 1707, 1707, 1708, 1712, 1720, 1721, 1723, 1732, 1734, 1735, 1736, 1738, 1740, 1743, 1744, 1745, 1746, 1747, 1750, 1751, 1752, 1757, 1759, 1759, 1762, 1763, 1764, 1767, 1770, 1773, 1775, 1780, 1780, 1782, 1783, 1785, 1787, 1789, 1791, 1792, 1792, 1793, 1794, 1796, 1798, 1800, 1800, 1802, 1803, 1804, 1805, 1808, 1809, 1810, 1813, 1814, 1814, 1816, 1818, 1819, 1821, 1824, 1824, 1827, 1836, 1837, 1837, 1841, 1847, 1849, 1853, 1855, 1858, 1860, 1861, 1864, 1865, 1869, 1873, 1875, 1878, 1879, 1881, 1882, 1885, 1887, 1889, 1892, 1895, 1903, 1905, 1906, 1906, 1908, 1909, 1923, 1924, 1924, 1931, 1932, 1946, 1949, 1951, 1955, 1956, 1959, 1972, 1975, 1982, 1986, 1989, 1991, 1991, 1992, 1992, 1992, 1994, 1995, 1995, 1996, 1998, 2000, 2006, 2009, 2010, 2025, 2031, 2039, 2042, 2043, 2060, 2062, 2062, 2067, 2069, 2074, 2095, 2111, 2116, 2128, 2132, 2160, 2161, 2163, 2164, 2166, 2168, 2193, 2194, 2200, 2206, 2208, 2210, 2210, 2215, 2218, 2220, 2221, 2223, 2231, 2242, 2253, 2256, 2260, 2262, 2264, 2266, 2268, 2269, 2271, 2272, 2276, 2277, 2292, 2293, 2295, 2296, 2305, 2316, 2318, 2320, 2321, 2323, 2323, 2326, 2327, 2329, 2330, 2361, 2363, 2372, 2375, 2375, 2380, 2408, 2409, 2415, 2416, 2417, 2425, 2428, 2428, 2429, 2431, 2431, 2432, 2440, 2440, 2442, 2442, 2443, 2444, 2444, 2452, 2453, 2455, 2456, 2471

t.-gän 218, 556 tiben- Tepinmek.

t.-ep tula- Döne döne. 594 tigeź Eşit.

t. 1249 tik Tek, yalnız, sadece.

t. 99, 176, 221, 348, 379, 516, 537, 555, 633, 646, 657, 695, 702, 733, 743, 749, 766, 849, 860, 886, 922, 932, 937, 982, 1019, 1021, 1032, 1166, 1172, 1234, 1344, 1413, 1484, 1500, 1505, 1527, 1576, 1581, 1681, 1698, 1702, 1742, 1851, 2010, 2135, 2173, 2216, 2220, 2225, 2231, 2262, 2292, 2308, 2310, 2323, 2391, 2399

t. +tor- Kimsesiz, yalnız olmak. 2390 tiklem Kadar.

386

t. 221, 280, 536, 596, 737, 815, 939, 972, 978, 987, 1192, 1192, 1406, 1627, 1731, 1796, 2181, 2208, 2219, 2274, 2292, 2403, 2404

t.+ge 1152 tile Deli, aklını yitirmiş, çılgın.

t. 1211 tiler- Delirmek.

t.-źeñme 1211 timer Demir.

t.+źän 1992 tiñheź Adaletsiz.

t. 982, 1011, 1024 tip- Tepmek, atmak.

t.-kän 2349 tir Ter, insan ve hayvanların

vücudundan çıkan salgı. t.+e 2047

tirä Etraf, yan, yöre. t. +yaq Etraf, sağ sol. 698 t. +yün Çevre, etraf. 502 t.+läge 2011

tirälä- Çevrelemek. t.-y 2340

tiräläk Etraftaki. t.e +(ara tiräläge) Getir götür. 2317

tire Diri, canlı veya deri. t. 54 t.+he 1901, 1902 t.+hen 355, 614 t.+henä hıya al- İçi içine

sığmamak.1395 tirmän Değirmen.

t. 437, 1198, 1199 t.+dä 1202 t.+gä 1198

tirmänse Değirmenci. t. 1197, 1203

tiŝkäre Tam aksi, zıt, yanlış. t. 392

tiŝtälä- Yaklaşık olarak, neredeyse. t.-gän 1923

tiş- Deşmek, çıkmak. t.-ep 472

tişek Deşik, delik, çukur, oyuk. t. 1204 t.+enä(tişegenä) (yer tişegenä in-)

Yerin dibine girmek. 1540 tiyerlek Gözde, en değerli olan.

t. 2224

tiź Tez, çabuk. t. 115, 158, 181, 634, 757, 894, 1179, 1244,

1640, 1776, 1963, 2000, 2112, 2140, 2164, 2220, 2220, 2310

t.+źän Çabuk, hemen. 302, 1170, 1862 tiźeräk Çabucak.

t. 1681 toġro Vefakar.

t. 1676, 1787 toq Çuval, torba.

t. 315, 565 t.+qa 324, 1480, 1852 t.+ta 1552 t.+tarġa 982

toqom Tohum, nesil, kan. t.+darı 1059

toqsay Çanta. t.+ġa 1418

tolpar Tulpar, çok iyi, hızlı at, argımak, efsanevi kanatlı at. t. 232, 1053 t.+ġa 1053

tom İkilemedeki anlamsız tekrar sözü. t.+darźı (täm tom) Yiyecek. 1167

tomboyoq Nilüfer çiçeği. t.+tar 606

tor- 1.Ayağa kalkmak, ayakta durmak. t.-a 1369, 1671 t.-a al- Ayakta durabilmek. 1413 t.-a (yoqonan tor- al-) 1315 t.-a bar- gide gide 2335, 2428 t.-ahıñ 1401 t.-asaq 2402 t.-ġan 338, 453, 557, 577, 625, 919, 1399, 1695,

2012, 2137 t.-ġanda 159 t.-ġas 1555 t.-ha 557, 2461 t.-may quy- Kalkmak. 1317 t.-op 1318, 1504, 2021 t.-op qal- Kalmak. 273, 815, 2302, 2456 t.-op sıq- Ayağa kalkmak. 1201 2.Durmak, duraklamak. t. 2100 t.-a bar- Gide dura, gide gide. 700, 1256 t.-ayıq 755, 755 t.-ġan (eläkkän tor-) 1798 t.-ġan (totqonda tor-) 2144 t.-mayıq 756 t.-op 99, 158, 1689, 2100

387

3.Hazırlanmak, karar vermek. t.-a 1925 t.-ġan (yıġılırġa tor-) 1940 4.Yaşamak, bir yerde yaşıyor

olmak. t.-alar 1827 t.-ġan (boloqhop tor-) 2390 t.-ġan bul- Durmak. 615 t.-ġandar 998 t.-may 1812 t.-op qal- durmak, kalmak 1998 5.-a /-ä, -p zarf fiil ve –may/-mäy

eklerini almış fiillerle birlikte süreklilik bildiren yardımcı fiil.

t.- (beşerä tor-) 299 t.- (birep tor-) 950, 1538 t.- (haw bul tor-) 2439 t.-a (ala almay tor-) 2409 t.-a (alıp tor-) 1707 t.-a (baŝıp tor-) 922, 1119, 2406 t.-a (elenep tor-) 1801 t.-a (halıp tor-) 592 t.-a (hınap tor-) 2047 t.-a (ışanmay tor-) 594 t.-a (işetep tor-) 528 t.-a (qamasawlap tor-) 518 t.-a (kötöp tor-) 283 t.-a (mıjġıp tor-) 1001 t.-a (moñayıp tor-) 576 t.-a (qarap tor-) 638, 1472, 2047,

2258 t.-a (qırın qarap tor-) 810 t.-ahıñ (eşläp tor-) 1090, 2094 t.-alar (öndäşmäy tor-) 274 t.-am (yabıp tor-) 1635 t.-ġan (ala tor- bul-) 2314 t.-ġan (alıp tor- bul) 2466 t.-ġan (añlap tor-) 876 t.-ġan (äźerläy tor- bul-) 411 t.-ġan (bara tor-) 2325 t.-ġan (bula tor-) 527 t.-ġan (bulıp tor-) 583 t.-ġan (der qaltırap tor-) 967 t.-ġan (hikerep tor-) 793 t.-ġan (höyläşä tor-) 1592 t.-ġan (kileşä tor-) 712 t.-ġan (kötöp tor-) 213, 411, 1474 t.-ġan (kürep tor-) 854 t.-ġan (küźätep tor-) 1680 t.-ġan (olġaşıp tor-) 77

t.-ġan (qarap tor-) 548, 1292, 1299, 1553, 2033 t.-ġan (qıla tor-) 523 t.-ġan (säsep tor-) 1687 t.-ġan (tırpayıp tor-) 2194 t.-ġan (töşä tor-) 97 t.-ġan (ultıra tor-) 270 t.-ġan (ütä tor-) 268, 269 t.-ġan (yenlänä tor- bul-) 2247 t.-ġanda (kilep tor-) 1579 t.-ġanda (kölöp tor-) 1028 t.-ġanda (qosaqlaşıp tor-) 407 t.-ġandar (barıp tor-) 1824 t.-ġandar (haqlap tor-) 2341 t.-ġandar (kilä tor-) 1466 t.-ġandar (kötöp tor-) 353 t.-ġanġa (yöröy tor-) 559 t.-ġanın (tıñlap tor-) 826 t.-ġas ( (kibep yata tor-) 1025 t.-ġas (atlay tor-) 1721 t.-ġas (bara tor-) 75, 96, 172, 173, 247, 1502,

1523, 2022 t.-ġas (eźläy tor-) 1539, 2110 t.-ġas (käñäşläşä tor-) 1421 t.-ġas (kilä tor-) 1947 t.-ġas (nıqışa tor-) 1739 t.-ġas (osa tor-) 571 t.-ġas (qaray tor-) 955 t.-ġas (tıñlay tor-) 955 t.-ġas (uylay tor-) 663, 1167 t.-ġas (ülterä tor-) 1056 t.-ġas (yata tor-) 2299 t.-ġas (yäşäy tor-) 2456 t.-ġas (yırlay tor-) 681 t.-ġas (yöröy tor-) 188, 546, 560, 593, 1077,

1147, 1481, 1662, 2134, 2215 t.-ġaynıġıź (bula tor-) 164 t.-manı (tıñlap tor-) 1361 t.-may 93 t.-may (qurqıp tor-) 119 t.-may (uylap tor-) 1017 t.-mayınsa (uylap tor-) 1282 t.-op (ilaşıp tor- qal-) 430 t.-op kit- Gidedurmak. 1499 t.-orġa (qarap tor-) 2062 t.-orġa (tüźep tor-) 984 t.-źom (qarap tor-) 2378 6.İsimlerle birlikte deyim yapan yardımcı fiil. t.-a (qarşı tor- al-) 616 t.-ġan (ayaź tor-) 972 t.-ha (irtänsäk tor-) 169

388

t.-op (köskä tor-) 1404 t.-ormon (tamaġıña tor-) 1338 7.Doğru yönelmek. t.-op 426 8.Oluşmak, meydana gelmek. t.-a 509 t.-ġanı 875

torġoź- Yerinden kaldırmak. t.-op 2219

tormoş Hayat, yaşam, ömür. t. 196, 582, 2066, 2465 t. +köt- Yaşamak. 314 t. +qor- Hayat kurmak, aile kurmak.

349 t. +qorop yebär- Hayat

kuruvermek. 1701 t.+qa 1688 t.+toñ 511

torna Turna. t. 937 t.+lar 754, 936

torow Durma işi. t. 523 t.+ın 676 t.+sı 979, 1365 t.+sılar 2371

toŝqa- Savurmak, saldırmak. t.-ġan 1056

tot- 1.Tutmak, eline almak, yakalamak. t.-a 1500, 1505, 1528, 1723 t.-a al- Tutabilmek. 809, 2173 t.-a yaź- Tutayazmak. 1469 t.-am 1289 t.-ayım 1289 t.-hon 1636 t.-qan 565, 651, 852, 1377, 1654 t.-qandar (kürep tot-) 1714 t.-maġan 1479 t.-may 1442 t.-op 123, 492, 735, 1086, 1092,

1168, 1340, 1430, 1513, 1514, 1643, 2174, 2187, 2387

t.-op al- Tutup almak. 60, 178, 1051, 1210, 1269, 1364, 1573, 2287

t.-op qara- Alıp bakmak. 507 t.-op ultır- 845 t.-or 2019 t.-orġa 1109, 2175 t.-ormon(totor r rmon) 1765

t.-tom 1339 2.İsimlerle birlikte deyim yapan yardımcı fiil. t.- (qıŝqa tot-) 1374 t.-alar (yul tot-) 2059 t.-qan (yul tot-) 2092 t.-qandar (yul tot-) 42, 827, 1324 t.-toġoź (yul tot-) 1326 t.-toñ (yul tot-) 2026

toton- Tutunmak, dayanmak, güvenmek. t.-a 1078 t.-alar 2057 t.-alar (yörörgä toton-) 186 t.-ġandar 823, 1756, 2230 t.-ha 2390 t.-mahınmı 507

totqola- Muayene etmek. t.-p 648

totqon Tutuklu, mahpus. t.+da tor- Hapsolmak. 2144

tottor- Tutturmak, eline aldırmak. t.-a 572 t.-ġan 201, 202, 204 t.-ġandarı 2188 t.-ġas 1064 t.-manı 2188 t.-op 1588, 1649

toy- Duymak, hissetmek. t.-ġan 1109, 1161 t.-op 2049

toyaq Toynak, at, sığır gibi hayvanların iri, sert tırnakları. t.+ına(toyaġına) 1781

toź Tuz, kokusuz, suda eriyen, yiyecekleri korumada ve tatlandırmada kullanılan billursu madde. t. 935 t.+ġa 614 t.+źan 8

toźaq Tuzak, kuş veya yaban hayvanlarını yakalamaya yarayan araç veya düzen. t.+ına(toźaġına) 1258

töbäl- Bir yere bir şeye doğru yönelmek. t.-ep 674

tölkö Tilki. t. 50, 78, 78, 397, 405, 687, 691, 798, 799, 799,

801, 803, 804, 810, 816, 817, 822, 829, 831, 839, 853, 867, 870, 877, 878, 882, 899, 900, 906, 908, 910, 913, 915, 919, 1085, 1087, 1089, 1092, 1094, 1097, 1098, 1104, 1105, 1107, 1109, 1114, 1115, 1116, 1118, 1122,

389

1142, 1156, 1177, 1178, 1179, 1182, 1186, 1188, 1188, 1188, 1195, 1195, 1196, 1201, 1202, 1203, 1207, 1209, 1210, 1212, 1215, 1216, 1217, 1219, 1280, 1282, 1294, 1298, 1299, 1303, 1308, 1325, 1329, 1330, 1336, 1339, 1341, 1346, 1350, 1494, 1497, 1497, 1498, 1499, 1500, 1516, 1519, 1522, 1846, 1847, 1849, 2000, 2000, 2002, 2004, 2019, 2022, 2022, 2025, 2029, 2075, 2163, 2164, 2167, 2168, 2170, 2176, 2296, 2303

t.+gä 810, 842, 884, 1852 t.+lär 407, 1375, 1379, 1382 t.+lärźeñ 917 t.+nän 1186, 1208 t.+ne 1185 t.+nö 861, 865, 876, 885, 1088,

1113, 1120, 1181, 1306, 1324 t.+nöñ 809, 814, 905, 913, 1191,

1340, 1846, 1854, 2304 tölköbay Tilkibey, masalda geçen

kahramanın ismi. t. 1143, 1146, 1147, 1149, 1151,

1154, 1155, 2281, 2285, 2287 tölköbikä Tilkihanım, masalda geçen

kahramanın ismi. t. 660, 662, 667, 671, 680, 682, 689,

697 tölkönököläy Tilkininki gibi.

t. 2194 tön Gece.

t. 152, 547, 557, 559, 703, 827, 936, 961, 1063, 1508, 1983, 2255

t. +(kön tön) 2463 t. +töşkän Gece olmuş. 596 t. +yet- Gece olmak. 934 t.+dä 156, 167, 176, 192, 559, 560,

825, 1307, 2021, 2122, 2157, 2281

t.+där 1175, 2415 t.+därźä 2409 t.+dö 539 t.+gä 615 t.+gö 2426 t.+ö 1012, 2248 t.+ö (könö tön) 663, 1528, 1915,

2385

t.+ö (könö tönö) 2061 t.+ön 530, 554, 2157

töp Dip, kök, asıl. t. +başına ultırt- Kandırmak. 2169 t.+ö(töbö) tamır Kökleriyle beraber. 1151 t.+önä(töbönä) 182, 211, 285, 413, 415, 415,

972, 1149, 1235, 1346, 1647 t.+önän(töbönän) 767, 1136 t.+öndä(töböndä) 1391, 1564, 1738, 1740,

2002, 2005 t.+täge 2215 t.+tän 600

töphä Ağaç kökü, kütük. t.+he 1120

töpkö Dip, iç. t.+ lönä 1690

töpköl Uçurum t.+öndä 1423

tör- Dürmek, dolamak. t.-öp al-(biläwgä tör-) Kundaklamak. 2070

törköm Sürü, sıra. t. 711, 711, 2058, 2058 t.+gä 747 t.+ö 716

törlö Türlü, çeşitli. t. 304, 321, 1027, 1166, 1696, 1699, 1818, 1848,

1858, 1928, 2075, 2239, 2261, 2261, 2304, 2309

t.+hö 2075 törlösä Türlüce, türlü türlü.

t. 1079 törön- Dolanmak, saılmak.

t.-öp 2124 tört- Dürtmek.

t.-hä 361 t.-öp 1091, 1094 t.-öp hal- Çakmak, kibrit çakmak. 2140 t.-öp sıq- Ortaya çıkmak, delmek. 715

töŝ I.Renk, tür. t.+kä 1881, 2265, 2268, 2270 t.+ö 1155 t.+öndäge 2405 t.+tä 1847 t.+täge 1536 t.+tär 1818 t.+tärźe 2261, 2262 t.+tö 2263, 2263, 2263

töŝ II.Yüz, surat. t.+kä 2242, 2386

töŝlö Renkli.

390

t. 972, 1705 töŝlöbikä Masalda geçen kahramanın

adı. t. 2260, 2260, 2269 t.+neñ 2265, 2270

töş Düş, rüya. t. +kür- Düş görmek. 2458 t.+öndä 329, 560, 1411, 2191, 2458 t.+öndä kür- Düşünde görmek. 335 t.+tär 1679

töş- 1.İnmek, olduğu yerden aşağı bir yere gelmek. t.-ä 1720, 2004 t.-ä al- İnebilmek. 1078 t.-ä tor- İinedurmak. 97 t.-äyem 1077 t.-kän 646, 908, 974, 1232, 1234,

1392, 2134 t.-kän quy- İnekoymak. 644 t.-käs 794 t.-mäy 637, 678, 678 t.-öp 673, 750, 954, 1026, 2122,

2204 t.-öp kit- Düşmek. 83, 277, 84 t.-öp qal- Düşüp kalmak. 1182 t.-öp yet- İnmek. 97, 1218 t.-örgä 1081 t.-tö 1740 2.İsim ve –p zarf fiil eki almış

fiillerle birlikte deyim yapan yardımcı fiil.

t.-ä (eyärep töş-) 278 t.-ä (kilep töş-) 444, 1888 t.-ä (qarañġı töş-) 300 t.-älär (qıwa töş-) 1332 t.-kän (arta töş-) 269 t.-kän (kilep töş-) 157, 716, 936,

1632 t.-kän (küźe töş-) 1668 t.-kän (qıwa töş-) 75 t.-kändär (barıp töş-) 1347 t.-käs (üŝä töş-) büyümek 1239 t.-öp (aŝqa töş- kit-) 97 t.-öp (iŝtärenä töş-) 1022 3.Görevi olmak, düşmek. t.-kän 1230

tön töşkän Batı, güneşin battığı taraf. t. 596

töşön- Düşünmek. t.-ä 1744

töşör- İndirmek. t.-ä 2219, 2253 t.-ä (iŝenä töşör-) 1117 t.-ä (qıwa töşör-) 1709 t.-äm 954 t.-gä 676 t.-gändär 1485 t.-mä (küñeleñde töşör-) 650 t.-öp 2303 t.-öp (iŝenä töşör-) 2135 t.-öp yebär 183 t.-öp yebär- İnivermek. 186, 573, 2250 t.-örgä (qulġa töşör-) 177 t.-źöñ 1838

töşört- İndirtmek. t.-örgä 517

töşöw İnme işi. t. 1082

töyäk Yurt, vatan, mesken. t. +it- Yurt edinmek. 707 t.+endä(töyägendä) 2156 t.+teñ 623

töyönsök Bohça t.+tären 2069

töźän- Düzünmek, birbirini tamamlayacak biçimde bir araya getirmek. t.-ep 1164

töźät- Yapmak, düzeltmek. t. 924 t.-ep bul- 925

tubırsıq Fıstık çamının kozalak biçimindeki meyvesinden çıkarılan sert kabuklu, yağlı ve nişastalı tohum. t. 1874 t.+ı(tubırsıġı) 1417

tuġan Kardeş. t.+dar 1977 t.+darım 2097 t.+darın 2111 t.+darına 2064

tuġanqay Sevgili kardeş. t.+ım 692

tuġar- Çözmek, azat etmek. t.-źı 2378

tuġarźıq t. 56

tuġıź Dokuz, sekizden sonra gelen sayı. t. 1200 t. +(utıź tuġıź) otuz dokuz 569

tuk- Vurmak.

391

t.-may 1193 tuq Tık sesi.

t. 52, 300, 300, 1879 tuq- Dövmek.

t.-map 1965 tuqılda- Tıkırdamak, dövülmek.

t.-p yörö- 159 t.-y 300, 300

tuqma- Dövmek, vurmak. t.-ġan 366 t.-rġa 1448 t.-p 396

tuqmaq Tokmak. t. 289, 299, 300, 301, 302, 305, 307,

308, 310, 321 t.+qa 307

tuqmatır- Dövdürmek. t. 1453

tuqta- Durmak, duraklamak. t. 1368, 1686 t.-ġan 1064, 1082, 1640 t.-ġan (kilep tuqta-) 232 t.-ġan (qunırġa tuqta-) 2209 t.-p 541, 684, 717 t.-p qal- Durmak. 622, 1398, 1800 t.-y al- Durabilmek. 992, 1070 t.-y bir- quy- Duruvermek. 605

tuqtal- Durmak, gitmemek. t.-ġandar 173 t.-hındar 2091

tuqtawhıź Durmaksızın. t. 675

tul- Dolmak. t.-a 704 t.-ġan 402, 2185 t.-ġanda 2421 t.-mahın 887

tula- Dolamak, dönmek. t.-p (tibenep tula-) 594

tulġan Dolmuş, dolu. t. ay Dolunay. 551

tulı Dolu, dolmuş. t. 772

tulqın Dalga. t. 1017, 1025 t.+darın 1013, 1016 t.+darına 1013

tulqınlan- Dalgalanmak. t.-ıp 1005 t.-ıp al- 979

tultır- Doldurmak. t.-a 445 t.-ġan 2308 t.-ġandar 1418 t.-ıp 324, 451, 2113, 2387

tumarźıq t. 55

tumır- Kemirmek, kertmek. t.-a 77, 80 t.-ġan 78 t.-ıp bötöp bar- 82

tun Giysi, giyecek, don. t. 1536, 1845, 1858, 1944 t. +bul- Giysisi olmak. 1936 t.+darın 1851 t.+dı 2304 t.+ı 1846, 1854 t.+ın 235, 240, 1852, 1853, 1854, 2303 t.+ına 1853 t.+ınıñ 1847 t.+ıñdı 1856

tuñ- Donmak, katılaşmak. t.-ġan 1192 t.-ıp 322

tup 1.Top. t. 1068, 1735 2.İkilemedeki anlamsız tekrar sözcüğü. t. +tura Dosdoğru. 1399

tura 1.Doğru, tarafa. t.+la 148, 306, 1696 t.-a (tup tura) 1399 2.Gerek olmak, yapmaya mecbur olmak. t. +(qırqırġa tura kil-) 1136 t.-a kil- 1915, 1964

tura- Doğramak. t.-p 353

turahında Konusunda, hakkında, bir konu üzerine. t. 338, 440, 537, 829, 893, 1002, 1050, 1389,

1510, 1834, 1869 turala Konuda, hakta,bir konu üstünde.

t. 863, 1126, 2322 turġay Toygar, tarla kuşu.

t. 44, 562, 854, 866, 883, 1311, 1544, 1675 t.+źar 2120 t.+źarźıñ 562 t.+źıñ 563

tuy Toy, şölen, ziyafet, düğün, eğlenece. t. 1731 t. +ütkär Düğün yapmak. 107 t. +yaha- Düğün yapmak. 337

392

t.+źa 339 tuy- Doymak.

t.-a al- Doyabilmek. 1705 t.-ġansı 709, 1243 t.-ġas 825 t.-ıp 1392 t.-may 770, 1138 t.-źım 1606

tuyźır- Doyurmak, yedirip içirmek. t.-ıp 757 t.-ırhıñ (tamaġıñdı tuyźır-) 1197

tübä Tepe, üst. t.+gä 1994 t.+hen 2139 t.+n (yöź tübä) 2301 t.n 700 t.+nenä 1217 t.+n bul- Bozulmak. 2310 2.Çatı, dam. t.+he 1992

tügel Değil. t. 92, 456, 460, 464, 468, 472, 476,

480, 484, 488, 492, 512, 547, 574, 589, 647, 712, 921, 922, 1211, 1312, 1344, 1371, 1411, 1413, 1528, 1606, 1619, 1776, 1986, 2017, 2018, 2018, 2044, 2044, 2052, 2146, 2183, 2184, 2295, 2394

t.+heñ 1501 t.+me 1686, 2186

tügel- Dökülmek. t.-gän 896

tügellek Değillik, olmamak. t.+en(tügellegen) 1111

tük- Dökmek. t.-ä(tügä) 1743 t.-ergä(tügergä) 352 t.-mäy säs- Döke saça, yemeden

içmeden. 251, 318, 431, 439, 854 tümär Ağaç kökü, kütük.

t.+e 1404 tüñäräk Yusyuvarlak.

t. 957 tüñgäk Tümsek.

t.+kä 942, 942 t.+tän 942

tüp Dip. t.+ängä(tübängä) 1000

tür Baş köşe.

t.+źän 1425 türä Kadı.

t. 44, 1544 tüş Döş, göğüs, bağır.

t.+enä 418 t.+eñdäge 1839 t.+kä 416, 418

tüşäk Döşek, yatak. t. 212 t.+tä 294

tüşäl- Kaplanmak, döşenmek. t.-gän 1025

tuź- Eskimek, yıpranmak. t.-a başla- Eskimeye başlamak. 1540 t.-ıp 1796 t.-ıp böt- 2249

tuź Toz. t.+an +tuźźır- Tozu dumana katmak. 104

tuźın- Fırlatmak, atmak. t.-ıp 1291

tuźźır- Tozatmak, toz kaldırmak. t.-ıp (tuźan tuźźır-) 104

tüź- Dayanmak, tahammül etmek. t.-ä al- Dayanabilmek. 638, 1655, 1669 t.-äheñ 666 t.-ep tor- Dayanmak. 984 t.-gän 964, 1984, 2072 t.-mägän 2392 t.-mäy 632 t.-mäyem(tüź ź źmäyem) 787, 787 t.-mäyensä 2325

tüźemheźlän- Sabırsızlanmak. t.-ep 694, 960, 1380

tüźemheźlek Sabırsızlık. t. 2067, 2348

tüźemle Sabırlı. t. 967, 2238

tüźerlek Dinlenme yeri. t. 848

u Kurtun ulurken çıkardığı ses. u. +(u u u u) 1690

ubıy(ubır) Obur kelimesinin peltekçe söylenişi. u. 400, 401

ubırlı qarsıq Cadı, cadı kadın. u. 2138

uf Of, ünlem. u. 123, 907

uġa Ul zamirinin yönelme hali. u. 39, 81, 95, 104, 152, 262, 330, 369, 375, 378,

392, 395, 397, 429, 455, 459, 463, 467, 471,

393

475, 479, 520, 538, 616, 661, 734, 802, 804, 818, 832, 876, 877, 883, 937, 1079, 1207, 1252, 1280, 1319, 1330, 1371, 1392, 1401, 1487, 1488, 1494, 1506, 1509, 1513, 1516, 1517, 1519, 1520, 1533, 1564, 1649, 1665, 1746, 1778, 1806, 1807, 1825, 1855, 1862, 1897, 1933, 1940, 1947, 1982, 2014, 2099, 2157, 2233, 2292, 2399, 2445, 2459

uġın Birden. u. 1056

uq 1.Kuvvetlendirme edatı. u. 7, 106, 123, 146, 157, 167, 243,

311, 732, 1092, 1282, 1286, 1523, 1540, 1727, 1730, 1897, 1955, 2037, 2039, 2188, 2219, 2328, 2424

2.Ok, yayla atılan savaş gereci. u. +habaq Ok sadak. 2387 u.+tarın 1896, 2403

uqı- 1.Okumak, kitap okumak. u.-rġa 1206 u.-y 1606, 1708 u.-y (uqıy uqıy) 1386 u.-yźar 513 2.Söylemek, ezbere okumak. u.-p (räxmät uqı-) 1649 u.-y (räxmättär uqı-) 305, 1386

uqıt- Okutmak. u.-am 1212 u.-ıp sıġar- 1204

uqıtıwsı Öğretmen. u. 1203, 1604, 1605, 1607 u.+lar 1615 u.+nıñ 1609

ul O, üçüncü tekil kişi zamiri. u. 33, 96, 118, 119, 121, 189, 210,

221, 226, 237, 239, 252, 272, 278, 297, 306, 329, 337, 367, 374, 383, 413, 414, 426, 427, 434, 437, 443, 445, 456, 460, 472, 502, 509, 517, 536, 539, 558, 569, 585, 613, 624, 643, 654, 668, 674, 698, 767, 769, 794, 835, 876, 882, 900, 917, 919, 923, 931, 934, 941, 948, 963, 1000, 1003, 1046, 1046, 1050, 1053, 1053, 1069, 1083, 1097, 1105, 1107, 1111, 1111, 1119,

1129, 1135, 1140, 1141, 1144, 1145, 1149, 1150, 1156, 1159, 1162, 1169, 1173, 1178, 1189, 1201, 1206, 1223, 1225, 1242, 1260, 1261, 1263, 1277, 1284, 1287, 1292, 1294, 1307, 1312, 1313, 1314, 1314, 1329, 1335, 1340, 1377, 1388, 1389, 1404, 1406, 1427, 1428, 1430, 1434, 1448, 1458, 1467, 1473, 1479, 1482, 1520, 1520, 1524, 1528, 1534, 1535, 1536, 1549, 1569, 1606, 1634, 1637, 1640, 1653, 1653, 1661, 1667, 1669, 1670, 1682, 1694, 1696, 1705, 1727, 1735, 1754, 1757, 1781, 1784, 1791, 1799, 1805, 1807, 1818, 1837, 1847, 1853, 1860, 1866, 1878, 1892, 1895, 1899, 1902, 1913, 1934, 1948, 1966, 1967, 1972, 1983, 1987, 1999, 2005, 2009, 2012, 2017, 2028, 2032, 2062, 2072, 2101, 2114, 2125, 2130, 2132, 2139, 2156, 2163, 2165, 2168, 2170, 2172, 2175, 2176, 2183, 2184, 2197, 2216, 2221, 2223, 2224, 2225, 2231, 2237, 2243, 2245, 2250, 2255, 2257, 2261, 2268, 2269, 2273, 2282, 2286, 2295, 2296, 2296, 2324, 2326, 2329, 2361, 2363, 2367, 2370, 2371, 2372, 2376, 2391, 2395, 2400, 2401, 2408, 2423, 2426, 2443

2.Oğul, erkek çocuk. u.+darı 58, 112, 140, 2422 u.+darına 9, 113 u.+ı 8, 8, 10, 12, 198, 122, 155, 162, 223, 273,

561, 1106, 1361, 1568, 1676, 1699, 1702, 1703, 1706, 2280, 2346, 2442

u.+ıġıź 232 u.+ım 62, 73, 217, 597, 925, 1356, 1360, 1371,

1375, 2398 u.+ın 1678 u.+ına 151, 155, 230, 915, 1532 u.+ınıñ 2442

ular Ul zamirinin çokluk şekli, onlar. u. 78, 124, 125, 128, 137, 146, 265, 274, 279,

281, 282, 287, 313, 317, 349, 353, 429, 515, 555, 575, 585, 615, 626, 693, 716, 736, 779, 914, 931, 936, 966, 967, 991, 1021, 1057, 1131, 1140, 1161, 1163, 1239, 1242, 1248, 1324, 1346, 1350, 1379, 1442, 1445, 1456, 1462, 1471, 1545, 1548, 1559, 1587, 1589, 1602, 1609, 1664, 1673, 1677, 1677, 1719, 1729, 1730, 1731, 1737, 1750, 1751, 1770, 1793, 1794, 1823, 1841, 1843, 1886, 1954, 1956, 1960, 1968, 1969, 2100, 2111, 2144, 2162, 2185, 2185, 2190, 2267, 2271, 2277, 2312, 2317, 2334, 2335, 2420, 2447

394

u.+ġa 157, 168, 238, 603, 775, 1008, 1160, 1244, 1593, 1673, 1786, 2120, 2350, 2419

u.+zıñ 261 u.+źan 332 u.+źı 347, 514, 765, 1032, 1109,

1229, 1435, 1437, 1596, 1607, 1622, 1751, 1764, 1844, 1974, 2045, 2187, 2287, 2347

u.+źın 1774 u.+źıñ 38, 45, 58, 74, 88, 115, 125,

130, 140, 290, 338, 353, 506, 565, 612, 628, 929, 930, 1333, 1478, 1503, 1568, 1569, 1592, 1616, 1658, 1693, 1713, 1734, 1785, 1795, 1817, 1867, 1874, 1881, 1883, 1904, 1908, 1924, 1959, 1985, 2118, 2129, 2146, 2242, 2276, 2290, 2316, 2442, 2455

ulay Öyle, öylece. u. 32, 49, 165, 186, 419, 441, 815,

1066, 1335, 1342, 1619 u. +bul- Öyle olmak. 1618

ulayha Öyleyse. u. 1205

ulıqay Oğulcuk, sevgili oğul. u.+ım 597, 598, 1067

ultır- 1.Oturmak, vücudun belden yukarısı dik olarak, ağırlığı kaba etlere vermek suratiyle yerleşmek. u. 1190 u.-a 26, 73, 101, 160, 254, 257,

660, 853, 1500, 1505, 1508, 1740, 1738, 1748, 1917 2028, 2444

u.-alar 162, 2292 u.-a+(esep ultır-) 1483 u.-a (kötöp ultır-) 231 u.-a (qarap ultır-) 191 u.-a (totop ultır-) 845 u.-ahıñ 276 u.-alar 1550 u.-ġan 188, 634, 666, 687, 940,

1055, 2002, 2005, 2056, 2165, 2170, 2364

u.-ġan (kilep ultır-) 24 u.-ġan (xäl yıyıp ultır-) 1392 u.-ġanda 37, 170, 1817, 2162 u.-ġandar 1583, 1584, 1600 u.-ġanın 1318, 1481 u.-ġasıñ 37

u.-ha 76, 907 u.-halar 505 u.-ıġıź (bikläp ultır-) 1264 u.-ıp 347, 1631 u.-ıwın 2252 u.-źı 1191, 1192 u.-źıġıź 237 2.yaşamak, ömür sürmek u.-a 247, 251 u.-a tor- yaşamak 270 u.-ġan 1670 u.-ġan (üŝep ultır-) 473 3.yerleşmek, birikmek u.-a 1132 u.-a (öyränep ultır-) 1216 u.-ġan 1867 u.-ġan (aqılġa ultır-) 1859

ultırġıs Oturak, sandalye. u.+ı 900, 901, 907 u.+ım 904 u.+ın 905 u.+ına 907 u.+ka 2165 u.+qa 906, 2164

ultırış Kaba et, kıç. u.+ına 2165

ultırış- Hep beraber oturmak, oturuşmak. u.-qandar 200

ultırıwsı Oturan, seyirci. u.+lar 42

ultırt- Oturtmak. u.-ayım 661 u.-ıp 1064, 1198, 1215, 2219 u.-ıp (töp başına ultırt-) 2169 u.-ıp quy- 1205 u.-maġan 2248 u.-qan 906 u.-qan (kilterep ultırt-) 199

un On, dokuzdan sonraki sayı. u. 122, 129 u. +hıġılıp bişkä bögöl- On eğilip beş

bükülmek, ağzından girip burnundan çıkmak. 668

un ber On bir, ondan sonraki sayı. u. 109

un berense On birinci. u. 135

un higeź On sekiz, en yediden sonraki sayı. u. 2338

un ike On iki, on birden sonraki sayı.

395

u. 1552, 1552 unan Ul zamirinin vasıta hali, onunla.

u. 868, 1010, 1068, 1384, 1442, 1713, 2020, 2188, 2271

unda Ul zamirinin yönelme hali, ona. u. 1469, 1508, 1522, 1662, 1850,

1976, 2067, 2117 unhıź Onsuz, o olmadan.

u. 2282 unı Ul zamirinin belirtme eki almış hali,

onu. u. 101, 106, 245, 280, 283, 328,

329, 366, 374, 384, 389, 414, 415, 419, 422, 427, 433, 441, 442, 507, 537, 587, 618, 636, 640, 668, 679, 681, 768, 823, 839, 852, 906, 932, 939, 942, 962, 1049, 1051, 1069, 1092, 1114, 1117, 1130, 1138, 1164, 1245, 1269, 1277, 1289, 1315, 1337, 1339, 1364, 1393, 1413, 1431, 1452, 1471, 1480, 1483, 1485, 1498, 1501, 1520, 1532, 1539, 1565, 1604, 1666, 1725, 1741, 1744, 1793, 1800, 1808, 1810, 1820, 1822, 1869, 1877, 1896, 1947, 1992, 2016, 2021, 2044, 2135, 2138, 2140, 2142, 2161, 2170, 2174, 2182, 2224, 2225, 2229, 2303, 2327, 2340, 2363, 2374, 2390, 2466

u.+hı 1600 u.hın 774 u.+qınan 1067

unıñ Ul zamirinin ilgi hali, onun. u. 4, 8, 28, 34, 60, 99, 153, 198,

257, 263, 269, 284, 292, 377, 379, 380, 388, 449, 527, 621, 625, 642, 644, 657, 791, 800, 863, 896, 897, 900, 900, 909, 922, 940, 947, 963, 1045, 1109, 1187, 1214, 1253, 1257, 1263, 1295, 1353, 1367, 1389, 1399, 1415, 1447, 1531, 1563, 1607, 1632, 1636, 1641, 1659, 1676, 1681, 1688, 1695, 1703, 1775, 1792, 1796, 1804, 1809, 1875, 1962, 1967, 1991, 1992, 1994, 1995, 2001, 2022, 2023, 2042, 2047, 2064, 2078, 2140, 2160, 2173, 2193, 2195, 2195, 2208, 2225, 2246, 2248,

2264, 2267, 2269, 2300, 2301, 2302, 2314, 2336, 2451, 2461

uñ Sağ, sağ taraf. u. 1768 u.+da 1720 u.-dı huldı sağı solu 2046 u.+ġa 567, 571

uñ- Onmak, sağ olmak, iyileşmek, iyi olmak. u.-ġan 39, 295, 931 u.-ġan (eşkä uñ-) 1881

uñalt- Döndürmek, çevirmek. u.-ıp kit- Eski haline getirmek. 79

uñarsı Geçimsiz. u. +bul- Geçimsiz olmak. 1001

uñġan Hamarat, usta, becerikli. u. 711, 2238, 2260, 2273, 2386, 2412

uñġanlıq Hamaratlık. u.+ına(uñġanlıġına) 2338

uñış Hasat. u. 931

uñlı Sağlı, sağ taraflı. u. +hullı Sağlı sollu. 1642

ur Hücum, saldırı için kullanılan ünlem. u. +ra 1645

ur- Vurmak. u.-alar 429

ura- 1.Dolamak, sıkı sıkı sarmak. u.-p 1170 u.-rġa 2074 2.Dolanarak döne döne gitmek. u.-p üt- 700 u.-y 1077

ural Avrupa ve Asya’yı birbirinden ayıran dağ dizisi. u. 2333 u.+ın 2255 u.+ına 349

ural- Sarılmak, dolanmak. u.-ġan 233, 1803 u.-ıp 1254

uram Sokak, meydan. u. 1594 u.+da 1319 u.+daġı 1624 u.+ġa 1319

uraq Orak. u. 429

urat- Sarmak, kuşatmak, çevrelemek. u.-ıp 1096, 1096, 1097, 1115, 1452, 2357

urın Orun, yer, mevki, makam.

396

u. 360, 680, 2066 u.+da 138, 778, 2031, 2378 u.+dan 2288 u.+dı 1351 u.+ġa 362, 563, 1225, 1234, 1824,

2248, 2291 u.+ı 1600 u.+ıma 2426 u.+ına 316, 395, 395, 571, 695,

1103 u.+ınan 2219

urındıq Sedir. u.+qa 212

urınlaş- Yerleşmek. u.-ıp 349 u.-qan 1661

urıŝsa Rusça. u. 1841

urla- Çalmak, sahibinin haberi olmadan almak. u.-ġan 329, 853 u.-ġandar 93 u.-p 102, 1375, 1835, 1843 u.-rġa bul- Çalacak olmak. 1536

urlan- Çalınmak, sahibinin haberi olmadan alınmak. u.-ġan 351 u.-ıp kil- Çalmak. 357

urlaş- Çalmak. u.-ıp 1843 u.-ırġa 1307 u.-qandır 1541

urman Orman. u. 119, 610, 672, 680, 692, 703,

801, 803, 829, 1132, 1143, 1146, 1158, 1228, 1238, 1288, 1348, 1391, 1423, 1548, 1660, 1662, 1690, 1693, 2008, 2010, 2014, 2055, 2059, 2362, 2381, 2388

u.+da 298, 412, 654, 799, 840, 892, 1061, 1078, 1105, 1160, 1161, 1229, 1248, 1362, 1480, 1679, 1735, 1846, 1860, 1999, 2016, 2019, 2027, 2031, 2132, 2132, 2134, 2193

u.+daġı 655, 656, 800, 1255, 1868 u.+dan 2375 u.+dar 958, 1669 u.+dı 1076, 1100, 1260 u.+dıñ 1414

u.+ġa 89, 296, 316, 319, 374, 417, 420, 426, 428, 1086, 1233, 1245, 1264, 1356, 1480, 1484, 1561, 1661, 1666, 1677, 1678, 1745, 1853, 1998, 2021, 2046, 2130, 2318, 2318, 2325, 2361, 2372

urta Orta, meydan ara. u.+ġa 695, 982, 1215 u.+hı 205, 547, 703 u.+hına 674, 1282, 1824 u.+hınan 1281, 2273 u.+hında 205, 557, 2056, 2444 u.+larında 936

urtansı Ortanca. u.+hı 1882

urtaqlaş- Ortaklaşmak. u.-a 599

urtla- Avurtlarına doldurmak. u.-ġan 896 u.-ġanday 964

uryadnik Yüzbaşı. u. 1712, 1773

urźa Urda. u. 304

us Avuç, avuç içi. u. 299

usaq Ocak. u. 1679, 2400

uŝal Sert, katı karakterli. u. 33, 116, 702, 962, 999, 1972, 2280 u. +bul- 1605

uŝallan- Sertleşmek, katı yürekli olmak, sinirlenmek. u.-ġan 1541

ut Od, ateş. u. 435, 506, 1722, 1722, 2135, 2140 u.+qa 1184, 1722 u.+tan 1687 u.+tar 1402 u.+tar (küźenä yäşelle kükle uttar küren-)

Gözünde şimşekler çakmak, başın, gözünde yıldızlar uçuşmak. 1010

u.+tı 1684 ut- Doğramak.

u.-ap 1743 utın Odun.

u. 9, 298, 411, 412, 413, 424, 1091, 1094, 1678, 2046

u. +bul- 1101 u.+dan 434 u.+darı 1560

397

u.+dı 421, 1095, 1097 u.+ġa 10, 89, 412, 424, 437, 2318 u.+ın 413, 417, 443

utınsı Oduncu. u. 409

utır- Durmak, oturmak. u.-haġıź(utıyhaġıź) 633

utıź tuġıź Otuz dokuz. u. 569

utraw Ada. u. 2116 u.+ın 2382 u.+źa 1978

uy Oy, fikir düşünce. u. 1686 u.+ġa 556 u.+ġa kil- düşünmek 1912 u.+ġa qal- düşünmek 512 u.+ı 1688 u.+ın 517 u.+ında 1681

uy- Oymak, deşmek. u.-ıp al- Deşebilmek. 2139

uyan- Uyanmak, uykudan kalkmak. u.-ġan 1452, 1988, 2068, 2452 u.-ıp 1448, 2157 u.-ıp kit- Uyanmak. 158, 829, 1671 u.-maġan 790 u.-may 600 u.-mayasaq 1636

uyat- Uyandırmak, uyarmak. u.-a al- Uyandırabilmek. 1315 u.-ıp 1317 u.-ır 1040 u.-ırġa 789 u.-ırmın 1042

uyın Oyun, eğlence. u. +kölkö Eğlence. 1127 u.+dan 505 u.+ġa 2296

uyınsıq Oyuncak. u.+tar 1139

uyla- Düşünmk, fikir yürütmek. u.-ġan 69, 643, 817, 817, 906, 918,

1003, 1055, 1150, 1163, 1167, 1167, 1179, 1435, 1448, 1453, 2006, 2099, 2205, 2268, 2347

u.-ġandar 931, 931, 1049, 1112, 1603

u.-ġansa 1360

u.-maġan 1126 u.-manı 676 u.-may 1329 u.-nı 2179, 2181, 2182, 2183 u.-p 93, 178, 513, 663, 702, 810, 817, 948,

1593, 2143 u.-p bir- Düşünüvermek. 746 u.-p tor- Düşünüp durmak. 1017, 1282 u.-rġa 1756 u.-rźar 1302 u.-y 515, 515, 537, 548, 592, 733, 1267, 1337,

1524, 1896, 2045 u.-y tor- Düşünedurmak. 663, 1167 u.-yhıġıź 2221 u.-yhıġıźmı 1612 u.-yźar 330

uylan- Kendi kendine düşünmek. u.-a 297, 1492

uylaw Fikir, düşünce. u.+ı bul- Fikri olmak. 1150

uylı Düşünceli, düşüncesi olan. u. 523 u.+larźıñ 517

uyna- Oynamak, oyun oynamak, hareket etmek. u.-ġan 973, 1243, 1818, 1861, 1864, 1864 u.-ġanda 1241 u.-ġandar 914 u.-p 1135, 1267, 1433, 1737, 2065 u.-p köl- eğlenmek 969 u.-rbıź 2095 u.-rġa 1355, 1736, 1878, 1965, 2190 u.-rġa quşmay oynamayı yasaklamak 1964 u.-rhıñ 620 u.-y 310, 1107, 1107, 1363, 1963, 2300 u.-yıq 988

uynat- Oynatmak, hareket ettirmek. u.-a 2364 u.-ıp 999

uynaw Oynama işi. u. 2189

ügäy Üvey, öz olmayan. ü. 366, 385, 536, 540, 553, 1964, 1966, 2245,

2247, 2251 ügeź Öküz.

ü. 110, 476, 478, 479, 1531, 1532, 1541 ü.+gä 477

ük Kuvvetlendirme edatı. ü. 563, 750, 1125, 1139, 1382, 1436, 2013,

2015, 2032, 2309 ü. (ü ük) 2035

398

üken- Pişman olmak, hayıflanmak. ü.-gändär 1622 ü.-mägändär 266 ü.-mäŝheñ 1760

ükenesle Ne yazık ki. ü. 1234

üker- Ulumak. ü.-ä 1071 ü.-ep 1012, 1014, 1078 ü.-ep quy- Ulumak. 1005 ü.-ep yebär- Ulumak. 1260

ükhe- Hıçkırmak, hıçkırarak ağlamak. ü.-p 550, 550, 1271 ü.-y 1739

üksä Ökçe. ü.+henän 595

ül- Ölmek. ü.-ä 1475, 2417 ü.-ä bar- Öleyazmak. 1975 ü.-äm 1486 ü.-äsäkhegeź 1383 ü.-ep kit- Ölüp gitmek. 292, 1659,

1887, 1911, 1961, 2456 ü.-er 591, 2383 ü.-erheñ 1338 ü.-gän 323, 1092, 1102, 2052, 2143,

2288 ü.+ gängä halış- Ölmüş gibi

yapmak. 1180 ü.-gänsä 196 ü.-gäs 2355 ü.-mäy 1902 ü.-mäybeź 598

ülän Bitki, ot, yeşillik. ü. 395, 472, 474, 474, 475, 589,

1021, 1266, 1526, 2064 ü.+dä 1243 ü.+där 378, 1362 ü.+därgä 473, 2267 ü.+därźän 974

ülänle Bitkili, bitkisi olan. ü. 311

ülem Ölüm. ü. 993, 993, 993, 1003, 1051, 1710,

2053 ü.+dän 1449, 1528, 2327

üls- Ölçmek. ü.-äp 1295 ü.-äp bel- Ölçebilmek. 607

ülter- Öldürmek.

ü.-ä tor- Öldürmek. 1056 ü.-älär 2288 ü.-ep 86, 1729 ü.-ergä 1379 ü.-gän 257, 1056 ü.-gändär 1673 ü.-mä 51, 550 ü.-mäkse bul- Ölecek olmak. 2287 ü.-mäŝkä 591

ülterew Öldürme işi. ü. 338

ülterewse Katil, öldüren. ü. 2052

üpkälä- Öfkelenmek. ü. 37 ü.-y 166

ür Üst, yukarı. ü.+gä 568, 572

ür- Örmek. ü.-ä 1215

ürätnik Yüzbaşı. ü. 110, 1311, 2128

ürewse Örücü, ören. ü. 1213

ürmäkse Örümcek. ü. 1641, 1641, 1643

ürmälä- Dönerek esmek. ü.-p kit- Esip götürmek. 1139 ü.-y 143

ürse- Üremek. ü.-p kit- Üremek. 1020, 1027, 1903

üs Öç, intikam. ü. +al- Öç almak. 1261, 1526, 1667 ü. +al- bul- Öç alacak olmak. 817 ü. +it- Kinlenmek. 1514 ü.+emde al- Öcünü almak. 2330

üsek Nispet, kıskançlık. ü.+egä(ü.+egä) kit- Üzülmek. 1743

üseklä- Nispet yapmak. ü.-p 796

üsle Kinli. ü. 909

üŝ- Büyümek, yetişmek. ü.-ä 161, 1790, 1808, 1810, 2236, 2463, 2463 ü.-ä bar- Büyümek. 111 ü.-ä töş- 1239 ü.-ähen 114, 114, 115, 612, 613, 2420, 2421 ü.-ep 92, 612, 613, 2011, 2278, 2358, 2420,

2421 ü.-ep kit- Büyümek. 1665

399

ü.-ep ultır- Yetişmek. 473 ü.-ep yet- Yetişkin olmak. 537, 613,

2336, 2464 ü.-hen 2065 ü.-kän 114, 115, 322, 536, 537,

953, 1792, 2223, 2224, 2384 ü.-kändär 2340 ü.-mägän 1795, 2116 ü.-mäwen 2228 ü.-tem 2447 ü.-teme 850

üŝemlek Bitki. ü.+tär 2116 ü.+teñ 2228

üŝter- Yetiştirmek. ü.-ä 1811 ü.-ep 606 ü.-gän 1808, 2224 ü.-gändär 2412

üt- Geçmek, bir yerden bir yere ulaşmak. ü.-ä 282, 282, 301, 2175 ü.-ä tor- Geçedurmak. 268, 269 ü.-älär 700, 1170 ü.-älär (urap üt-) 701 ü.-är 2438 ü.-äyem 1641 ü.-ep 250, 624, 770, 972, 982, 1669 ü.-ep kit- Geçip gitmek. 433, 435,

842, 1294, 1746, 2063 ü.-ep kit- bar- Geçmek. 607 ü.-ergä 2073 ü.-kän 112, 253, 286, 962, 962,

1409, 1643, 1909, 1909, 1983, 2121, 2124

ü.-kän (teşe üt-) 965 ü.-kändärźe 248, 251 ü.-käs 256, 1549, 1785, 1913, 2451,

2452, 2463 ü.-mägän 1243 ü.-mäy 90, 122, 1484 ü.-mäyäsäk 1008 ü.-te 1686

ütä Öte ileri. ü. 146, 156

ütä- Kabul etmek. ü.-y 551, 569

ütär- Kabul etmek, gerçekleştirmek. ü.-źär 146

üten- Dilemek.

ü.-ä 195, 541 ü.-gän 1574

ütenes Dilek. ü.+en 220, 551

ütenew Dileme, isteme işi. ü.+e 1832

ütew Geçme işi. ü.+e 2181

ütkär- Geçirmek, atlatmak, yaşamak. ü.-ä (tuy ütkär) 107 ü.-älär 1731 ü.-ep al- 692 ü.-ergä 855 ü.-mäkse bul- 1435

ütker Keskin, dayanıklı. ü. 92, 1632, 1682

uź- Uzamak, uzaklaşmak, ilerlemek. u.-ġan 925 u.-ġan (yıl artınan yıl uź-) 1159

uźı- Geçmek, uzamak. u.-ġıź 1425 u.-p 584

üź Öz, kendi, dönüşlülük zamiri. ü. 323, 439, 518, 527, 537, 594, 625, 626, 638,

689, 814, 963, 1079, 1248, 1269, 1308, 1328, 1348, 1441, 2039, 2066, 2247

ü.+e 39, 39, 76, 101, 102, 117, 156, 157, 275, 307, 310, 554, 582, 592, 594, 601, 613, 630, 639, 643, 665, 687, 789, 883, 980, 1135, 1136, 1165, 1182, 1174, 1270, 1284, 1296, 1297, 1300, 1302, 1302, 1312, 1411, 1420, 1472, 1535, 1726, 1726, 1757, 1767, 1861, 2033, 2164, 2183, 2209, 2250, 2263, 2314, 2386, 2456

ü.+egeź 1465 ü.+egeźgä 1917 ü.+em 532, 563, 576, 1760, 1789, 2324 ü.+emä 1180, 1184, 1189, 1763 ü.+emdä 2253 ü.+emdeñ 2398, 2426, 2438 ü.+en 677, 1008, 1400, 1428, 1528, 1943, 2288 ü.+enä 98, 123, 168, 206, 275, 528, 638, 639,

680, 702, 876, 1198, 1225, 1249, 1294, 1300, 1340, 1497, 1653, 1743, 1754, 1757, 1848, 1888, 1892, 2003, 2237, 2237, 2239, 2290, 2311, 2356

ü.+enä (donya üźenä qal-) 1660 ü.+endä 1512, 1723 ü.+ende 1202 ü.+eneken 1298, 1298, 1305, 2190

400

ü.+eneken (donya üźeneken kürhät-) 1914 ü.+eneñ 264, 320, 357, 358, 385,

414, 624, 674, 1051, 1166, 1284, 1409, 1435, 1447, 1473, 1502, 1517, 1663, 1699, 1806, 1853, 1874, 1920, 1930, 1948, 2008, 2133, 2282, 2342, 2440

ü.+eñ 134, 184, 875, 1115, 1942, 2398

ü.+eñä 37, 1302, 1482, 1872 ü.+eñdeke 2446 ü.+źäre 199, 265, 324, 713, 749,

1076, 1190, 1417, 1432, 1589, 1924, 1955, 2411

ü.+źärekä 707 ü.+źären 1106, 1161, 2058 ü.+źärenä 524, 725, 1049, 1585,

1741, 1919 ü.+źärendä 1664 ü.+źäreneñ 330, 975, 1703 ü.+źärensä 1582 ü.+beźźeñ 148 ü.+geźźeñ 221 ü.+n 625 ü.+nä 101, 127, 333, 607 ü.+neken 184, 271 ü.+nekenän 160 ü.+neñ 150, 158, 220, 225, 278,

294, 319, 337, 582, 651, 735, 842 ü.+nsä 698 ü.+ñä 187

üźgär- Değişmek. ü.-źe 813

üźgäreş Değişim, değişiklik. ü. 647

üźgärew Değişme işi. ü.+en 642

üźgärt- Değiştirmek. ü.-ä al- Değiştirebilmek. 2154

üźläşter- Özleştirmek. ü.-gän 1700

uźźır- Geçirmek, ilerletmek. u.-ıp 717

vaġıraq Ufacık. v. 1652

vaq Ufak. v. 1025, 1562

vaqıt Vakit, zaman.

v. 9, 99, 104, 147, 164, 178, 190, 232, 256, 303, 416, 424, 428, 442, 618, 621, 667, 780, 803, 914, 915, 918, 971, 978, 978, 979, 979, 1113, 1116, 1129, 1148, 1178, 1179, 1187, 1214, 1217, 1242, 1251, 1252, 1258, 1295, 1393, 1532, 1588, 1604, 1614, 1629, 1631, 1639, 1648, 1672, 1702, 1703, 1786, 1797, 1813, 1815, 1834, 1928, 1953, 2065, 2078, 2148, 2170, 2250, 2251, 2298, 2299, 2309, 2449, 2458, 2463, 2465

v. +yet- Vakti gelmek. 412 v.+ı qal- Vakti kalmak. 2062 v.+ım 1374 v.+ın 2296 v.+ında 2410 v.+qa 997, 1731 v.+ta 78, 110, 115, 129, 437, 915, 1052, 1159,

1186, 1695, 1747, 1781, 2002, 2198, 2320, 2371

v.+tan 1352, 1810, 1878, 2303, 2404, 2419 v.+tarźa 2400

vaqiġa Vaka, olay, hadise. v.+larźı 517 v.+nan 943 v.+nı 1174

vat- Kırmak, patlatmak. v.-a (baş vat-) 1628, 2370 v.-qan (baş vat-) 663, 1537

vatıl- Kırılmak, bozulmak. v.-a 1139 v.-dı 904 v.-ġan 901

väġäźä Vaat, söz. v. +bir- Söz vermek. 95, 1274 v. +it- Söz etmek. 1986 v. + bireş- Sözleşmek, karşılıklı söz vermek.

282 vät İşte.

v. 207, 910 väzir Vezir.

v.+źäre 337 vor Hırsız.

v. 1842 vorona Karga.

v. 1842 waw Köpek havlaması, hav.

w. 1613, 1613, 1687, 1687 w.+waw 1586, 1587

yabay Yabani. y. 1056, 1986

401

yabıq Zarif, narin. y. 552 y.+mın 1118

yabıq- Sararıp solmak. y.-qan 284

yabırıl- Saklanmak, gizlenmek için örtünmek, gömülmek. y.-ġan 773, 1393 y.-ġandar 1601 y.-ıp 773 y.-ıp kil- Bölük bölük gelmek. 621

yaġalıq Yakalık. y. 1949

yaġımlı Hoş, kibar. y. 655, 667, 802, 804, 1437

yaġımlıraq Daha hoş, daha duygulu. y. 2101

yaġın Yer. y. 1656

yaha- 1.Yapmak, oldurmak. y.-ġan 775, 1929 y.-ġandar 355 y.-p 2003 y.-y 603 y.-yım 1576, 1576 2.İsimlerden sonra deyim yapan yardımcı fiil. y.-ġan (täqdim yaha-) 1253 y.-p (qanat yaha-) 1075 y.-yźar (tuy yaha-) 337

yahal- Yapılmak, imal edilmek. y.-ġan 98

yaq Yan, taraf. y. 721, 722, 760 y.+ına(yaġına) 595, 2326 y.+ına(yaġına) (tirä yaq) 698 y.+ınan(yaġınan) 153, 153, 160,

161 y.+ında 80 y.+ında(yaġında) 998, 998, 1826 y.+qa 100, 142, 371, 389, 452, 577,

596, 1120, 1231, 1564, 1844, 2004, 2075, 2092

y.+qa (dürt ayaġınan dürt yaqqa tayan-) 76 y.+ta 719 y.+tarġa 707, 745, 2437, 2440 y.+tarın 708 y.+tı 392

yaq- Bulaştırmak, yakmak.

y. 1184 y.-ıp(yaġıp) 1679 y.-ırġa(yaġırġa) 240

yaqın Yakın, uzak değil. y. 732, 1169, 2123 y.+da 1113, 2137 y.+daġı 1899 y.+darı 2068

yaqınay- Yakınlaşmak. y.-a başla- Yaklaşmaya başlamak. 620

yaqınıraq Daha yakın. y. 1380

yaqınlaş- Yakınlaşmak. y.-a 1131 y.-ıp 668, 1683 y.-qan 932, 1244, 1860

yaqla- Beğenmek, hoşalanmak. y.-ha 876

yaqşı Yakşı, güzel, hoş, iyi. y. 125, 516, 569, 654, 1180, 1180, 1497, 1503,

1511, 1911, 2407, 2416 y. +it- Güzel etmek. 859

yaqşılabıraq Güzelleşerek, gaha güzel. y. 173

yaqtı Güzel, hoş. y. 265 y.+hında 547

yaqtılıq Güzellik, hoşluk. y.+qa 2403

yaqtırt- Beğendirtmek. y.-ıp 2141

yal İstirahat, tatil. y. +it- Dinlenmek, tatil yapmak. 709, 750, 757,

1524, 2091 yala- Yalamak.

y.-p 1325, 2023, 2183 y.-rġa 1624

yalaġaylan- Yaltaklanmak, dalkavukluk etmek. y.-ıp 2001, 2005 y.-ırga 1117

yalan Boş, geniş, ıssız düzlük, bozkır. y. 1829 y. +qır Bozkır. 2410 y.+da 1850 y.+dan 2105 y.+darźa 2383 y.+darźı 2388 y.+dı 770 y.+ġa 1523, 1854, 2105, 2287

yalaş- Birbirini yalamak.

402

y.-ıwına 1625 yalbar- Yalvarmak.

y.-ıp 543, 877, 1831, 1831, 1918 yalbarıwlı Yalvaran, yalvarışlı.

y. 1802 yalbır Uçuşan, salkım saçak, gür.

y. 1570, 2056 y.+ım 686

yalġa- y.-p+(tamaq yalġa-) karın

doyurmak 1679 y.-p al-( tamaq yalġa-) 428

yalhıź Durmadan, aralıksız. y. (alhıź yalhıź) Dur durak

bilmeden. 530 yalın- İmdat etmek, yalvarmak, yardım

istemek. y.-a 923, 1937 y.-ġan 1486 y.-ıp 1509

yalp Pırıl,parlak. y. +it- Işıldamak, pırıldamak. 958

yalpaq Geniş, yayvan. y. 1352

yalpılda- Yamulmak. y.-p 1295

yalpıldaq Yapılı, gür. y. 662

yalq- Sıkılmak, bıkmak. y.-qan 2309

yalqaw Tembel, miskin. y. 292, 1429, 1441, 1466, 1478, 1490,

1491, 1491, 1520, 1528, 1859, 1873, 2009, 2246 y. +bul- Tembel olmak. 40, 1860 y.+źarı 1579 y.+źı 1868

yalqawıraq Daha tembel. y. 2264

yalqawlan- Tembellik etmek, tembelleşmek. y.-ıp yat- Tembel tembel yatmak.

2269 yalqawlıq Tembellik, miskinlik.

y. 712 y.+ı(yalqawlıġı) 1476, 2269

yalqı- y.-p kit- 1077

yalqın Alev, kıvılcım. y. 1687

yalqıt- Sıkmak, bezdirmek. y.-qan 1032

yalsı İşçi. y. 2046, 2051, 2052 y.+hınıñ 2046

yalt Pat sesi. y. +yolt Pat küt. 1396

yaltırat- Parlatmak. y.-ıp 1641 y.-qan (tabanın yaltırat-) 1556

yaman Yaman, kötü, iyi olmayan. y. 517, 523, 860, 1002

yamanıraq Daha yaman, daha kötü. y. +it- Daha kötü etmek. 2035

yamanlıq Kötülük. y.+tarġa 518

yamaq Çirkin. y. 39

yamġır Yağmur. y. 464, 466, 466, 467, 525, 1918, 2124 y.+ġa 465 y.+ı 1907 y.+źan 525, 2073 y.+źar 2063, 2119

yamġırlı Yağmurlu. y. 1560

yan Yan, taraf, kat, huzur. y.+ġa 558, 2032, 2035 y.+ıma 1092, 1434, 2426 y.+ına 136, 143, 170, 181, 188, 220, 356, 374,

420, 506, 551, 625, 638, 771, 827, 895, 1083, 1114, 1187, 1243, 1462, 1466, 1467, 1470, 1472, 1583, 1632, 1641, 1648, 1649, 1653, 1751, 1849, 1967, 2170, 2211, 2299, 2445

y.+ında 283, 437, 1527, 1895, 2246, 2288 y.+ıña 146 y.+ıñda 2398

yan- Yanmak, alev almak. y.-ġan 434 y.-ġas 435 y.-ıp kit- Yanmak. 2427 y.-ıp yat- Yanmak. 1185

yana- Bir şeyi yapmaya yaklaşmak. y.-ġan 1052

yandır- Yakmak, tutuşturmak. y.-ġan 1668

yañġırat- Çınlatmak, yankılatmak. y.-ıp 1260, 1348, 1594, 2010

yañġıź Yalnız, tek başına. y. 306, 325, 503, 673, 1149, 1670, 1964, 2132

403

y.+ı 266 y.+ıma 308

yañġıźlıq Yalnızlık. y.+tı 267

yañı Yeni. y. 666, 953, 971, 973, 1131, 1562,

2096, 2111, 2189, 2191 y.+ları 714 y.+nan 26, 424, 1648, 2233, 2244 y.+nı 1184

yañılış Yanlış. y. 571

yap- Kapamak, örtmek. y.-a(yaba) quy- Kapatmak. 1474 y.-ıp(yabıp) quy- Kapatıp koymak.

919, 1894 y.-ıp(yabıp) tor- Kapatmak. 1635

yaphar- Atmak, yüklemek. y.-ırġa 876

yapraq Yaprak. y. 1144, 1302 y.+tan 9 y.+tarġa 2267 y.+tarı 710

yar Uçurum, akarsu yatağı. y. 540, 560, 769, 1024, 1111 y.+ġa 186, 1013, 1014, 1016, 1113 y.+ına 185, 1107 y.+źarına 1015 y.+źarında 161

yar- Yarmak, ikiye bölmek, kesmek. y.-am 1063 y.-ġan 934 y.-ıp 770

yara Yara, yarık. y.+hına 935

yara- Yaramak, faydalı olmak. y.-rġa 885 y.-y 205 y.-y al- Yarayabilmek. 886

yaraq Silah, bıçak, kılıç gibi kesici ve yarıcı savaş aleti. y.+tarın (käräk yaraq hal-) 118

yarat- Hoşlanmak, beğenmek. y.-a 1356 y.-alar 1529 y.-am 669 y.-ha 2263 y.-ıp 336, 1431 y.-ır 2400

y.-ırġa 1877 y.-ıwın 2282 y.-maġan 964, 2225, 2263 y.-maha 1535 y.-may 911, 1124, 1844, 2422 y.-mayasaq 2155 y.-mayźar 1371 y.-qan 665, 1106, 1439, 1532, 1736, 2195,

2224, 2261, 2281, 2413 y.-qandar 267, 712, 1816, 1960, 2420 y.-tı 732

yaratış- Aşık olmak, birbirini sevmek. y.-ıp yörö- bul- 2279

yaray Tamam, peki. y. 221, 416, 424, 428, 437, 442, 1039, 1205,

1274, 1344, 2438, 2439 yarhıw Heyecanlanma, heyecan.

y.+ın 542 yarıl- Yarılmak, ikiye bölünmek.

y.-a yaz- yarılayazmak 1426 y.-ıp 2143

yarıq Aralık, açıklık. y.+ına(yarıġına) 918

yarış Yarış. y.+ı 1850 y.+ın 715 y.+ta 1851 y.+tar 975 y.+tarźa 1848

yarışıwsı Yarışmacı. y. 717

yarıwsı Kırıcı, kıran kişi ya da şey. y. 1062

yarlı Fakir, yoksul. y. 164, 1923, 2207, 2213, 2218, 2220, 2279,

2341 y.+nıñ 2209

yartı Yarı, yarım, yarısı. y. 95, 107

yarźam Yardım. y. 877, 1696 y.(yar yar yarźam) 1945 y. +hora- Yardım istemek. 143 y. +it- Yardım etmek. 321, 871, 1782, 1870,

1938, 1966, 2100, 2317, 2393, 2398, 2407 y.+ġa 1017, 1777, 1779 y.+ġa kil- Yardıma gelmek. 1673 y.+ın 1027

yarźamsı Yardımcı, yardım eden. y. 1754

404

y.+ları 2219 y.+ların 2286

yat Yabancı. y. 773

yat- 1.Yatmak, uzanmak, uyumak. y.-a 1315, 1330, 1413, 1447, 1451,

1564, 1855, 2327, 2461 y.-a (yoqlap yat-) 169 y.-a bir- Yatıvermek. 2010 y.-a tor- Uyumak. 2299 y.-alar 137, 743, 1443 y.-ha 142 y.-ıp 775, 1534, 2298, 2388 y.-ıp qal- 2052, 2322 y.-ırmın 1092 y.-qan 213, 294, 908, 1526, 1514,

2073, 2164 y.-qan (yıġılıp yat-) 1180 y.-qan (yoqlarġa yat-) 157, 1433,

1670 y.-qandar 1350 y.-qanġa 2301 y.-qanın 158 y.-tı 1200 y.-tıñmı 1100 2.-p zarf fiil eki almış fiillerle

birlikte kullanıldığında süreklilik bildiren yardımcı fiil.

y.-a (aġıp yat-) 161 y.-qan (awnap yat-) 1063 y.-alar (boŝop yat-) 717 y.-a (kibep yata tor-) 1025 y.-a (yoqlap yat-) 594, 789, 1640 y.-a (yoqlarġa yat-) 191, 1169 y.-am (kötöp yat-) 1434 y.-ıp (yäşerenep yat- bul-) 970 y.-qan 1244 y.-qan (küźätep yat-) 1005 y.-qan (yanıp yat-) 1185 y.-qan (yäşenep yat-) 1223 y.-qan (yoqlap yat-) 1504, 1525 y.-qan (yoqlarġa yat-) 1631 y.-qanda (qorop yat-) 2465 y.-qanda (yäşäp yat- bul-) 1158 y.-qanda (yoqlap yat-) 1670 y.-qandar 1347 y.-qandar (kötöp yat-) 2277 y.-qansı (yalqawlanıp yat-) 2269 y.-qanda (yäşäp yat-) 1714 3. Bir yerde durmak, yaşamak.

y.-a 1208, 1747 y.-ıp qal- 1891 y.-qanda (yäşäp yat-) 612, 616, 1131, 1231,

1503, 1666, 1911, 1974 y.-qandarında (yäşäp yat-) 1886

yatıw Yatma işi. y.+źan 739

yaw Ordu, asker. y.+ġa 618

yaw- Yağmak. y.-a 1898 y.-ahı 2063 y.-am 464 y.-ġan 2063 y.-ġas 1902 y.-ıp 2119 y.-ır 525, 1918

yawap Cevap, yanıt. y. +bir- Cevap vermek. 11, 302, 456, 468, 555,

1189, 1637, 2014, 2448 y. +qaytar- Cevap çevirmek. 1155 y.+ına(yawabına) 2151

yawapla- Cevaplamak. y.-ġan 494, 1408, 1822

yawın ışık, şimşek. y. 2337 y. +(küźzeñ yawın al-) 1707 y. +(küźźeñ yawın al-) 1362, 1697

yawız Yavuz, kötü, acımasız. y. 325, 1473, 1516, 1572, 2346 y.+darźıñ 524

yawızlıq Kötülük, acımasızlık. y. 2237

yawlıq Baş örtüsü. y. 2262

yawrın Omuzların arka kısmı, kürek kemiğinin üzeri. y.+ına 540, 2140

yawsı Görücü, dünür. y. 629, 629, 1698, 2347 y.+lar 634 y.+lar kil- Görücü gelmek. 1665

yawźır- Yağdırmak. y.-ġan 814

yayla- Oynatmak. y.-p 920

yaza Ceza. y. 1840 y. +bir- Ceza vermek. 840 y.+hı 1003

405

y.+hın al- Cezasını almak, cezalanmak. 1516

yazala- Cezalandırmak. y.-p 2287

yazalan- Cezalanmak, ceza almak. y.-a 1996

yaź Bahar, ilkbahar. y. 714, 1375, 1792, 1866, 1871,

1875, 1920, 2265, 2271 y.+ġı 708 y.+źan 2271 y.+źıñ 665

yaź- 1.Yazmak, yazı ile anlatmak, yazıya dökmek. y.-ıp 1836 y.-źı 559 2. –a/-ä eki almış fiillere gelerek yaklaşma bildiren birleşik fiiller oluşturur. y.-ıp (öźölä yaź-) 2071 y.-ġan (sırmala yaź-) 1641 y.-ġan (yarıla yaź-) 1426 y.-źı (tota yaź-) 1469 3.Kaybetmek, kaybolmak. y.-a (küź yaź-) 593 y.-ġan 326, 1889 y.-ġan (huştan yaź- quy-) 1587

yaźıw Yazı, hat. y. 1836 y.+ıñ 1839

yä Ya, ey, hey anlamında birine seslenirken kullanılan ünlem. y. 520, 525, 533, 544, 686, 686,

782, 1338, 1419, 1430, 1430, 1742, 1743, 2438

yäberhen- Sinirlenmek. y.-gän 816

yäberlämä İyice. y. 2402

yäbeş- Yapışmak. y.-ä quy- Yapışmak. 1934, 1943,

1949 y.-ep qal- Yapışıp kalmak. 1839 y.-er 1190 y.-kän 25, 25, 25, 1995, 1995 y.-kän quy- Yapışıp kalmak. 884

yäbeşter- Yapıştırmak. y.-gän 2232

yägeź Ey siz. y. 991

yäġni Yani. y. 1754

yähät Aniden, birden. y. 1231, 2033

yäl Vah vah, yazık. y. 2370 y. +bul- kit- Vah vah etmek, üzülmek. 1801

yälep Hayran. y. +it- Hayran etmek. 607

yällä- Acımak. y.-gän 432, 1130 y.-yem 1379

yälpäşter- Fırlatıp yapıştırmak. y.-ä 1200

yälpäy- Yalpalamak. y.-ep 907

yäm Soy. y. +bir- Soy vermek, soyunu devam ettirmek.

2401 yämäġät Cemaat, topluluk.

y. 856 yämheź Çelimsiz.

y. 331, 696, 703, 926, 1296, 1686 yämheźeräk Daha çirkin, daha çelimsiz.

y. 2246 yämheźlän- Çirkinleşmek.

y.-gän 641 yämle Bereketli.

y. 714, 1146 yämşäy- Yamulmak.

y.-ep+imgänep qal- Yamulup kırılmak, eğilip bükülmek. 910

yän Can. y. 141, 1884 y. +bel- Kendinde olmak. 1640 y. +bir- Can vermek. 2355 y. +eyä Yaşayan. 995, 1024 y. +eyähe Can sahibi, canlı. 973, 2237, 2396 y. +farman Can havli. 908, 1173, 1194, 2221 y. +öşöt- Kan donduracak. 696 y.+de 2353 y.+e 606, 963, 1340, 2044 y.+e köy- 385 y.+e sıq- Canı çıkmak. 1218 y.+em 542, 2172, 2354 y.+emde 62 y.+enä. tey- Canına yetmek. 1074 y.+ende 61

yänä Yine, yeniden. y. 163, 1498

406

yänlek Canlı, canı olan. y. 800, 1277 y.+tän 1410 y.+tär 262, 267, 656, 694, 696,

1031, 1040, 1043, 1153, 1159, 1221, 1255, 1652, 1655, 1735, 2011

y.+täre 1158 y.+tärenä 1414 y.+tärgä 885 y.+tärźe 699, 1224 y.+tärźeñ 614, 893 y.+te 1680, 2169

yäräbä Kura, iki veya daha çok aday arasında bir sıralama. y. +halış- Kura çekişmek. 1345

yäş Yaş; genç. y. 357, 585, 2069, 2345, 2421 y. +yelkensäk Çoluk çocuk. 503,

505 y.+e 1912 y.+em 532 y.+kä 2339 y.+tär 512, 2125 y.+täre 284 y.+tärenä 1890 y.+tärenän 285

yäşä- Yaşamak, ömür sürmek. y.-gän 8, 16, 28, 38, 45, 58, 88, 111,

140, 198, 209, 261, 264, 290, 311, 334, 366, 410, 449, 503, 510, 582, 584, 610, 654, 655, 706, 779, 799, 900, 913, 929, 946, 962, 967, 1020, 1045, 1050, 1061, 1076, 1105, 1125, 1143, 1159, 1178, 1221, 1228, 1238, 1239, 1248, 1263, 1312, 1388, 1430, 1445, 1478, 1491, 1531, 1545, 1559, 1568, 1570, 1571, 1658, 1663, 1676, 1693, 1712, 1734, 1750, 1773, 1791, 1846, 1860, 1881, 1908, 1923, 1959, 1960, 1973, 1991, 2009, 2031, 2042, 2118, 2128, 2132, 2132, 2160, 2168, 2193, 2195, 2208, 2242, 2260, 2276, 2295, 2316, 2361, 2386, 2416, 2442, 2455

y.-gändär 291, 1249, 1652, 1815, 1924, 2271, 2297

y.-gändärenä 266

y.-gänen 265 y.-gänse 1492 y.-hendär 138 y.-mäy 778, 2396 y.-p kit- Yaşayıp gitmek. 164, 196, 349 y.-p yat- Yaşamak. 612, 616, 1131, 1158, 1230,

1503, 1666, 1714, 1886, 1911, 1973 y.-rbeź 2253 y.-rgä 544, 544 y.-rheñ 1052, 1871 y.-w 581 y.-wen 1129 y.-y 777, 1527, 1539, 1628, 1655, 1673, 1843,

1892, 1989, 2019, 2027, 2056, 2157, 2192, 2206, 2329, 2411

y.-y al- Yaşayabilmek. 987, 2282 y.-y bir- Yaşayıvermek. 1914 y.-y tor- Yaşayadurmak. 2456 y.-yek 988 y.-yźär 952, 1489

yäşät- Yaşatmak. y. 1486

yäşäw Yaşam, yaşama işi. y. 582 y.+e 1160 y.+źären 1731 y.+źärenä 2299

yäşäwse Yaşayan, sakin. y. 995, 2067

yäşel Yeşil, yeşil renk. y. 604, 1266, 1932, 2262, 2266, 2267 y.+(yäm yäşel) Yemyeşil. 1362 y.+dän 1993

yäşelle Yeşil renkli, yeşilli. y. (küźenä yäşelle kükle uttar küren-) 1009

yäşelsä Sebze, yeşillik. y. 1743

yäşen Şimşek, yıldırım. y. +at- Yıldırım düşmek. 1151 y. +bul- Şimşek çakmak. 1155 y.+dän 1149

yäşen- Saklanmak. y.-ep 1680, 1966 y.-ep yat- Gizlenmek. 1223

yäşer- Korumak, gözetmek, yanına almak. y.-äm 2253 y.-gän 2164

yäşeräk Daha genç. y. 250

yäşeren- Gizlenmek, saklanmak.

407

y.-ep 1021, 1299, 1539 y.-ep qal- Gizlenmek. 1019, 1020 y.-ep yat- bul- Gizlenip beklemek.

970 yäşlek Gençlik.

y. 271 yäy Yaz, yaz ayı.

y. 410, 678, 709, 1512, 1857, 1870, 1878, 2265, 2272, 2452

y.+ge 2119 y.+ge sellä Yazın en sıcak günü.

587 y.+źän 1125, 2272

yäy- Yaymak, yaygın hale getirmek. y.-ep 2234 y.-ep quy- Sermek, yaymak. 438 y.-gändä 360

yäyä Yay, ok atma aracı. y. 1895

yäyäw Yaya, yürüyerek. y. 1627

yäyel- Yayılmak, serilmek. y.-ep 1584 y.-gän 2214

yäyġor Gökkuşağı. y. 1819

yäyhılıw Yazgüzeli, masaldaki kahramanın ismi. y. 2430, 2431, 2431, 2434, 2437,

2437, 2440 y.+źıñ 2433

yäyläw Yayla. y.+gä 63

yäyrät- Yaymak, dağıtmak, savurmak. y.-ep 604

yebäk İpek. y. 2061, 2102

yebär- Bırakmak, salmak, koyuvermek, göndermek. y. 43, 1199, 1945, 1951 y.-ä 1501, 1940, 1947 y.-ä(yebä ärä) kür- 1938 y.-äbeź 1419 y.-älär 126, 280, 1308 y.-äm 179, 1576 y.-ep 994, 2217 y.-ergä 1890, 1905 y.-ergä bul- Gönderecek olmak.

1421 y.-gän 90, 156, 1698, 2101, 2347

y.-gändär 885, 933, 1574, 1623, 1717 y.-gänder 1055 y.-hä 1483 y.-mägän 629, 2022 y.-mäy 1573, 1723 y.-źe 1949 2.-p eki alan fiillerden sonra tezlik anlamı verir. y.- (birep yebär-) 394 y.-ä (qaytarıp yebär-) 1279 y.-ä (qısqırıp yebär-) 347, 1042, 1898 y.-ä (sösköröp yebär-) 180 y.-ä (töşöröp yebär-) 573, 186 y.-ä (yırlap yebär-) 341, 639 y.-ä (yottorop yebär-) 571 y.-älär (äytep yebär-) 43 y.-älär (ilap yebär-) 1730 y.-älär (osorop yebär-) 1075 y.-erheñ (töşöröp yebär-) 183 y.-gän (bezeldäp yebär-) 782 y.-gän (birep yebär-) 951 y.-gän(hıźġırıp yebär-) 167 y.-gän (huźıp yebär-) 675 y.-gän (ısqındırıp yebär-) 939 y.-gän (ilap yebär-) 1873 y.-gän (kölöp yebär-) 884 y.-gän (qaytarıp yebär-) 1207 y.-gän (osorop yebär-) 1232 y.-gän (qabıp yebär-) 2033 y.-gän (qısqırıp yebär-) 2012 y.-gän (sıġarıp yebär-) 151, 1547 y.-gän (tartıp yebär) 621 y.-gän (töşöröp yebär-) 2250 y.-gän (ükerep yebär-) 1261 y.-gän (yılmayıp yebär-) 959 y.-gändär (tormoş qorop yebär-) 1702 y.-gänen (qısqırıp yebär-) 1366 y.-źe (äyländerep yebär-) 1199 y.-źe (etep yebär-) 1217 y.-źe (kösäytep yebär-) 1684 y.-źe (yırlap yebär-) 695 y.-źelär (qaytarıp yebär-) 318

yebärel- Gönderilmek. y.-gän 1892

yebärt- Yollatmak, bıraktırmak. y.-kän 321

yefet Eş, hanım. y.+eñ 2407

yegärle Maharetli. y. 295, 2243

yeget Yiğit, kahraman, bahadır.

408

y. 92, 94, 97, 99, 100, 103, 104, 105, 106, 108, 143, 145, 157, 240, 252, 256, 257, 272, 280, 312, 328, 329, 332, 347, 352, 362, 564, 568, 570, 571, 572, 621, 1085, 1086, 1094, 1096, 1098, 1671, 1697, 1698, 1698, 1727, 2279, 2341, 2386, 2392, 2403, 2406, 2409, 2411

y.+e 310, 1669, 2281 y.+en 255 y.+kä 107, 115, 235, 239, 618,

1089, 1094, 1672, 1701 y.+tär 1725, 2070 y.+täre 617 y.+tärgä 1724 y.+tärźe 127 y.+te 311, 330, 336, 337, 1086,

1087, 2286 y.+teñ 134, 240, 314, 340, 346, 362,

625, 1091, 2356 yel Yel, rüzgar.

y. 11, 519, 525, 525, 526, 2465, 2466, 2468

y. +(öyörmä yel) 1309 y. +sıq- yel çıkmak 1233 y.+där 962, 2063 y.+där iŝ- Yel esmek. 1186, 1208,

1384 y.+därźän 2382 y.+gä 2351

yel- Hızla gitmek, yel gibi gitmek. y.-ä 1282 y.-ep 1058 y.-gän 74

yeläk Çilek, yemiş. y. 41, 1715, 1716, 1719, 2130, 2130 y. +bäşmäk Çilek yemiş. 1661 y.+kä 1717, 1718 y. +(yemeş yeläk) 1230

yelän İnce, hafif giysi. y.+där 978

yelder- Yel gibi gitmek. y.-ġändär 325

yelkensäk Delikanlı. y. +(yäş yelkensäk) 505 y.+te (yäş yelkensäk) 503

yelyetmäŝ Masaldaki köpeğin adı. y. 59, 80, 82 y.+teñ 85

yem Yem, hayvan yiyeceği. y. 772, 773, 774, 896, 896, 2031 y. +(yem yem) 2350 y. +yem pır pır 2350 y.+en 2033 y.+gä 773

yemel- Yıldızların parıldaması, kımıldamak. y.-dämägän 2415

yemer- Kemirmek. y.-ep 2049

yemeş Yemiş. y. +yeläk 1230 y.+e 1875 y.+täreneñ 2239 y.+tärźe 2239

yenlän- Hasetlenmek. y.-ä tor- bul- Hasetlenip durmak. 2247

yeñ Giysi kolu. y.+därenän 1592

yeñ- Yenmek, üstün gelmek. y.+ä 125 y.-ä al- Yenebilmek. 788, 1672, 1823 y.-ep 1153

yeñä Yine. y. 184

yeñel Kolay. y. 2044, 2186 y.+dän 2073

yeñel- Yenilmek. y.-gän 1019 y.-gände 1345

yeñelsä Hafifçe. y. 560

yeñeş- Yenişmek. y.-mäy 1083

yeñew Yenme işi. y.+e 1413 y.+se +bul- Yenecek olmak. 1345

yeñgä Yenge, amcanın veya dayının eşi. y.+läre 235, 240

yeñmeş İnatçı. y. 1061

yep İp. y.+tär 1705 y.+te 2201, 2202

yer Yer, yeryüzü, toprak, belli bir bölge y. 97, 353, 468, 470, 471, 1780, 1791, 1865,

1983, 2049, 2380 y. +tişege Yerin dibi. 1540 y. +aŝtı Yer altı. 358

409

y. +äsä Toprak ana. 2393 y. +öŝt Yeryüzü. 1920 y.+şarı Yer küre. 1791 y. +yöźö Yeryüzü. 2358, 2417 y.+enä 305 y.+enän 273, 939, 1504, 2392 y.+endä 604, 605, 606, 2265 y.+gä 106, 311, 444, 464, 469, 594,

663, 671, 676, 835, 974, 994, 994, 994, 1082, 1151, 1793, 1918, 2073, 2078, 2216, 2216, 2253, 2403

y.+źä 473, 557, 589, 965, 966, 989, 1236, 1776, 2052, 2194, 2195, 2214, 2386

y.+źän 772 y.+źär 96 y.+źäre 930 y.+źärenä 931 y.+źärźän 2436 y.+źe 79, 1919, 2255, 2391

yeŝ Koku. y.-e 123

yeŝle Kokusu olan, kokulu. y. 2384, 2384

yet- Yetişmek, ermek, yetmek, gelmek. y.-ä 591, 1170, 1508, 1512, 1862 y.-ä (barıp yet-) 332 y.-ä (kilep yet-) 129, 1128, 1728 y.-ä (kis yet-) 191, 300 y.-ä (qaytıp yet-) 1284 y.-ä (qaytıp yetä al-) 2322 y.-ä (tön yet-) 934 y.-ä (üŝep yet-) 2464 y.-ä al- yetişebilmek 532, 575 y.-älär (başına yet-) 1023 y.-älär (kilep yet-) 182, 771 y.-älär (qaytıp yet-) 709 y.-är 2383 y.- äsägen 103 y.-ep 710, 2354 y.-ep (barıp yet-) 1984 y.-ep (kilep yet-) 2111 y.-ep (qaytıp yet-) 407 y.-ew 769, 1871, 1875 y.-ewe (qaytıp yet-) 1183 y.-hä 1792, 1920 y.-hä (barıp yet-) 73, 316, 1120 y.-hä (kilep yet-) 2092 y.-hä (töşöp yet-) 98

y.-kän 92, 147, 618, 714, 745, 827, 994, 994, 994, 1385, 1450, 1492, 1588, 1865, 2216, 2216, 2339

y.-kän (barıp yet-) 253, 388, 393, 1697, 2215 y.-kän (buyġa yet-) 2278 y.-kän (kilep yet-) 82, 168, 220, 230, 374, 1108,

1114, 1294, 1462, 1462, 1467, 2065, 2121, 2142, 2349

y.-kän (qaytıp yet-) 385, 1386 y.-kän (qıwıp yet-) 1306 y.-kän (üsep yet-) 613, 2336 y.-kän (vaqıt yet-) 412 y.-kän bul- 971 y.-kändä (kilep yet-) 2199 y.-kändär 2381, 2421 y.-kändär (barıp yet-) 1595, 1627 y.-kändär (kilep yet-) 1472, 1759, 2300 y.-kändären (kilep yet-) 1718 y.-känse (töşöp yet-) 1218 y.-käs 547, 703, 1113, 2221, 2318 y.-käs (barıp yet-) 1678 y.-käs (kilep yet-) 938, 2319 y.-käs (qaytıp yet-) 431 y.-käs (siratı yet-) 1166 y.-käs (üŝep yet-) 537 y.-mägän 918, 930, 2390 y.-mägän (oqşatıp yet-) 2263 y.-mäy 2343 y.-te 393, 532, 979, 1016, 1595 y.-tek (sıġıp yet-) 185 y.-telär (kilep yet-) 997 y.-tem 1333

yete Yedi, sekizden sonra gelen sayı. y. 363, 508, 509, 1978, 1983, 1983, 2421

yetem Yetim, babası, koruyucusu olmayan. y. 366

yetew Yetme işi. y. +(barıp yet-) 574

yeteź Atik, hızlı. y. 2173, 2187

yeteźlek Atiklik, çabukluk. y.+e(yeteźleg)e 1127

yetkän Yetişkin, genç. y. 269

yetker- Yetiştirmek, ulaştırmak. y.-ep 306 y.-er 558 y.-ergä 1755 y.-gän 220, 990 y.-gändär (xäbär yetker-) 988

410

y.-źem 1359 yetmähä Üstelik.

y. 1109, 2264 yetmeş Yetmiş, altmış dokuzdan sonra

gelen sayı. y. 1698, 2239

yıban- Zorlanmak. y.-a 1431

yıġıl- Yıkılmak, devrilmek, düşmek. y.-ġan 19, 19, 20, 20, 22, 22, 23, 23,

830, 909, 1130, 2143 y.-ıp yat- Düşmek. 1180 y.-ırġa tor- Devrilmek. 1940

yıġılıw Yıkılma işi. y.+ın 824

yıq- Yıkmak, yere düşürmek. y. 1091 y.+a(yıġa) 1094 y.-alar(yıġalar) (huġıp yıq-) 427 y.-alarmı(yıġalarmı) (huġıp yıq-)

432 y.-ıp(yıġıp) 954 y.-qan (huġıp yıq-) 430

yıl Yıl, sene. y. 114, 410, 612, 1131, 1562, 1700,

1785, 2265, 2417, 2420, 2470 y. +(yıl artınan yıl uź-) 1159 y. +artınan yıl uź- Yıllar yılları

kovalamış. 1159 y.+daġısa 975 y.+dar 112, 268, 286, 654, 962,

1923, 2380 y.+dı 931 y.+ġa 1027, 2452

yılan Yılan. y. 143, 208, 210, 213, 218, 226,

233, 235, 237, 352, 360, 362, 362, 890, 892, 893, 895, 897, 1651, 1653, 1655, 1656

y.+dan 216 y.+dar 359 y.+dı 212, 234 y.+dıñ 1654, 1654

yılġa Irmak, nehir. y. 601, 604, 845, 848, 1107, 1652 y.+ġa 541, 600 y.+la 1108 y.+lar 602, 603 y.+ları 602 y.+larźıñ 595

y.+m 541 y.+nan 539

yılġır Atik, çevik. y. +bul- Atik olmak. 72

yılı Ilık, sıcak. y. 707, 745, 974, 1130, 1362, 1844, 1868, 1874,

1918, 1920, 1936, 1944 y.+hın 2401 y.+la 1129, 1443

yılılıq Sıcaklık, huzur. y. 519, 520, 521

yılla- Yıllar geçmek, yaşına gelmek. y.-p 92

yılmay- Gülümsemek, ağzını yıldırmak. y.-a 1373, 2406 y.-ıp 667, 675, 960, 1014, 1212, 1325, 2351 y.-ıp quy- Gülümsemek. 1805 y.-ıp yebär- Gülüvermek. 959

yılp Hop, ses yansıması. y. +it- Hop etmek, hoplamak. 2165

yılqı At, at sürüsü. y. 1780

yımılda- Pırıldamak, parlamak. y.-p 1721

yır Yır, şarkı, türkü, ezgi. y. 657, 666, 715, 2078, 2092, 2120 y.+ı 1988 y.+ım 677, 2083 y.+ın 270, 346, 674, 703, 2001, 2351 y.+źar 678 y.+źarın 657, 732 y.+źarźı 665

yıraq Uzak. y. 712, 1344 y.+qa 2468

yırla- Yırlamak, yır söylemek. y. 689 y.-ġan 100, 656, 690, 690, 1694, 2352, 2387 y.-ġanda 1987 y.-ġanın 671, 694, 1884 y.-ġanıñ 693 y.-ġım kil- Yır söyleyeceği gelmek. 1065 y.-ha 675 y.-may 666 y.-p 340, 1064, 1067 y.-p bar- Yırlamak. 379, 398 y.-p böt- Yırlayıp bitirmek. 698 y.-p yebär- Yırlayıvermek. 341, 639, 695 y.-rbıź 2095 y.-rmın 677

411

y.-wı 1905 y.-y 656, 678, 1883, 1999, 1999 y.-y al- Yırlayabilmek. 1066 y.-y tor- Yırlayadurmak. 681 y.-yım 1066

yırlaw Yırlama işi. y.+ı bul- Yırlayacak olmak. 639 y.+ın 340 y.+ıñdı 669

yırsı Yırcı. y. 702

yırt- Yırtmak. y.-a 417, 417

yırtıl- Yırtılmak. y.-ġan 1643

yırtqıs Yırtıcı, vahşi. y. 1100 y.+qa 702

yıw- Yıkamak, yuvmak, temizlemek. y.-ġan 378, 1487 y.-ıġıź 2085

yıwan Geniş, kalın, şişman. y. 2245

yıwat- Teselli etmek. y.-a 437 y.-alar 1741

yıy- Yığmak, toplamak, biriktirmek. y.-a 1719, 1975, 2130, 2130, 2238,

2239 y.-ġan 378, 395, 2394 y.-ġandar 1417, 2308 y.-ıp 315, 355, 2025, 2078, 2384 y.-ıp (xäl yıyıp ultır-) 1392 y.-ıp al- Yığabilmek. 1187 y.-ır 932 y.-ırġa 1661, 2130 y.-ırhıñ 1872 y.-ırġa bar- bul- Toplayacak

olmak. 41 y.-ırmın 1939, 1945

yıyıl- Yığılmak, toplanılmak. y.-a 855 y.-ġan 2074 y.-ġandar 974 y.-ġas 2032 y.-ıp 656, 694, 711, 969, 1416

yıyılış Toplantı, topluluk. y. 854, 865 y. +qor- Toplanmak, toplantı

yapmak. 1458

y.+ta 586 yıyılış- Toplaşmak.

y.-ıp 1074, 1869, 1869 yıyın- Yığılmak, toplanmak.

y.-ġandar 1677 y.-ġan (barırġa yıyın-) 1264

yıyırsıq Kıvrım, dalga. y.+tar 1000

yıyış- Toplanmak, yığılmak. y.-ġan 745

yıyıştır- Toplamak, düzenlemek. y.-a 303 y.-ıp 2058

yıyıw Toplama işi. y. 1230

yoq Yok, olmayan, var karşıtı. y.+qan 285

yoqla- Uyumak. y.-ġan 1534 y.-ġanda 177, 1241 y.-maŝ 934 y.-p 1447, 1451, 1509, 1835, 2156 y.-p al- Uyumak. 2198 y.-p böt- 1928 y.-p kit- Uyumak. 775 y.-p yat- Yatıp uyumak. 169, 594, 789, 1504,

1524, 1640, 1670 y.-rġa 2251 y.-rġa hal- Uykuya dalmak. 2021 y.-rġa qal- Uyuya kalmak. 1663 y.-rġa yat- Yatıp uyumak. 157, 191, 1169,

1432, 1631, 1670 y.-y 177, 2199 y.-y al- Uyuyabilmek. 1074 y.-yım 500, 1508

yoqlat- Uyutmak. y.-ıp 1844 y.-ırġa 122 y.-qandar 78

yoqlaw Uyuma işi. y.+ın 600

yoqo Uyku. y. +aralaş Uyku arası. 765 y.+ġa 1679, 2450, 2451 y.+ġa tal- Uykuya dalmak. 1267 y.+ho 1319 y.+ho kil- Uykusu gelmek. 934 y.+ho qas- Uykusu kaçmak. 1001 y.+honan 159 y.+larınan 559

412

y.+m kil- Uyuyacağı gelmek. 2449 y.+nan 1689, 1988 y.+nan tora al- Uykusundan ayakta

duramamak. 1315 y.+so 293

yolq- Yolmak, toplamak. y.-qan 1999

yolt Küt. y. +(yalt yolt) 1396

yom- Yummak, yumulu hale getirmek. y.-ġan 960, 2404 y.-ġansı (küź asıp küź yom-) 551 y.-op 1432, 1443

yoma Cuma, hafta. y.+ġa 229 y.+hı 230

yomar- Yumurmak, yuvarlamak. y.-ap(yomayap) 368, 372

yomarlan- Yuvarlanmak. y.-ıp 2204 y.-ıp yat- Yuvarlayıp koymak. 1244

yomart Cömert. y. +bul- Cömert olmak. 963

yomġaq Yumak. y. 365, 382, 399 y.+ım(yomġaġım) 368, 372, 375,

381, 387 y.+ımdı(yomġaġımdı) 370, 391 y.+ın(yomġaġın) 366, 367, 379,

386, 397, 2394 y.+ıñdı(yomġaġıñdı) 377 y.+qa 1340 y.+tı 376, 394

yomoro Yumru, yuvarlanmış. y. 365, 380, 381, 381, 382, 387,

387, 391, 391, 394, 394 y.(yomoyo) 368, 368, 370, 372,

372, 375, 375, 380, 399, 399 yomortqa Yumurta.

y. 1038, 1761 y.+ların 1843

yomoş Amaç. y. 150

yomşaq Yumuşak, masaldaki köpeğin adı. y. 294, 1292, 1297, 1302, 1569,

1570, 1571, 1581, 1584, 1590, 1593, 1596, 1598, 1601, 1604, 1607, 1608, 1610, 1613, 1623, 1630, 1646, 2184, 2186, 2214

y. +(yop yomşaq) 2184 y. +baŝ- yavaşça basmak 667 y.+qa 1581, 1588 y.+ta 1443 y.+tı 1623

yondoź Yıldız. y. 505 y.+źan 508 y.+źar 2350, 2409, 2415, 2429 y.+źarġa 2428 y.+źoñ 508

yondoźźay Yıldız gibi. y. 2427

yonso- Üzülmek, dertlenmek. y.-ġan 715 y.-ġandar 2090 y.-may 1407 y.-noñ 1406 y.-y 589, 591

yop İkilemedeki anlamsız yapı. y. +yomşaq Yupyumuşak. 2183

yort Yurt, ülke, vatan, saray. y. 24, 153, 157, 160, 195, 205, 771, 1031, 1232,

1566, 2211, 2212 y.+besäye Ev kedisi. y. +qurañ 1765 y.+o 1722 y.+omdan 153 y.+ona 149, 1728 y.+qa 2065, 2096 y.+ta 204 y.+tarına 277

yot- Yutmak. y.-op 90 y.-or 1007 y.-tom 1339

yottor- Yutturmak. y. 567 y.-a al- Yutabilmek. 573 y.-op yebär- Yutuvermek. 571

yök Yük, taşınacak mal. y. 1034 y.+öñ(yögöñ) 808, 812

yökmä- Taşımak. y.-gän 1953 y.-mäyem 184 y.-rgä 187

yön Yün, yapağı, kuşların tüyü. y. 1481 y. +bir- Yün vermek. 1036

413

y.+ö 1152 yöräk Yürek, kalp.

y. 566, 568 y.+e(yöräge) 1426, 2143, 2349 y.+em(yörägem) 1338 y.+emde(yörägemde) 541 y.+en(yörägen) 562, 563 y.+enä(yörägenä) 545, 624 y.+te 572, 703

yörö- 1.Yürümek, gitmek, devam etmek, sürmek. y.-gän 205, 989, 1397, 1433, 1487,

1536, 1680, 1725, 1796, 1830, 1910, 2169, 2249, 2262, 2265, 2339, 2343

y.-gän (hunarġa yörö-) 614 y.-gändä 413, 1737, 1797 y.-gändär 1814 y.-gänse 1511 y.-gäs 1808 y.-mähen 2109 y.-mäy 851 y.-p 142, 1454, 2179 y.-r 141, 1793 y.-rgä 2194 y.-rgä toton- 186 y.-wen 1926 y.-y 772, 910, 1100, 1302, 1174,

1498, 1721, 1742, 1829, 1931, 2203, 2214, 2330, 2470

y.-y al- 1785, 2216 y.-y bel- 2074 y.-y bir- 1079 y.-y tor- Yürüyedurmak. 188, 546,

559, 560, 593, 1077, 1147, 1481, 1662, 2134, 2215

y.-yźär 764, 2111 2.-p zarf fiil eki almış fiillerle

birlikte süreklilik bildiren yardımcı fiil.

y.-gän (beşerep yörö- bul-) 120 y.-gän (bezeldäp yörö-) 780 y.-gän (buylap yörö-) 790 y.-gän (hoqlanıp yörö-) 1251 y.-gän (serkeldäp yörö-) 780 y.-gän (tuqıldap yörö-) 159 y.-gän (yaratışıp yörö- bul-) 2279 y.-mägeź (sıġıp yörö-) 1264 y.-mäy 1021 y.-mäyem (eźläp yörö-) 1465

y.-y (eźärlekläp yörö-) 1261 y.-y (kötöp yörö-) 310 y.-y (küźätep yörö-) 518 y.-y (maqtanıp yörö-) 901 y.-y (osop yörö-) 1076 y.-y (yöźöp yörö-) 1108 y.-yhöñ (huñlap yörö-) 1468

yörögän Yürüyüş. y.+e 799

yöröt- Yürütmek. y.-ä 1904, 2313 y.-ä başla- 288 y.-äyem 1068 y.-kändär (tip yöröt-) 1229, 1353

yöröw Yürüme işi. y. 1032 y.+en 176, 1070

yöröwse Yürüyücü, yürüyen, giden. y. 1064

yöź Yüz, sima, çehre, satıh. y. +tübä 2301 y.+ö 1796 y.+önä (hawa yöźö) 76 y.+önän (donya yöźö) 2228 y.+öndä (yer yöźö) 2358, 2417 y.+öñ 813 y.+źän 1954 y.+źäre 2427

yöź- Yüzmek, suda yüzmek. y.- äyek 988 y.-gän 961 y.-gändär 1113 y.-gäne 997 y.-mägän 2415 y.-öp 709, 997 y.-öp qal- 727 y.-öp sıq- 172, 184 y.-öp yörö- 1108 y.-örgä 710, 737, 738

yöźgöslö Yüzgeçli. y. 977

yöźlägän Yaklaşık yüz tane, yüz kadar. y. 1953, 1955

yöźlö Yüzlü, yüzü olan. y. 313, 2092, 2261

yöźöw Yüzme işi. y. 976

yuġal- Yok olmak, kaybolmak. y.-a 2052 y.-dıñ (kitep yuġal-) 387

414

y.-ġan 672, 673 y.-ġan (kitep yuġal-) 368 y.-ġan (küźźän yuġal-) 243 y.-ıp qal- Kaybolup kalmak. 277,

1336 yuġalt- Kaybetmek, çoğaltmak.

y.-ıp 1347, 2322 y.-qan (iŝen yuġalt-) 1402 y.-qas 2123

yuġaltıw Yok etme, kaybetme işi. y. 553

yuġarı Yukarı, yukarıya. y. 639, 641

yuġihä Yoksa. y. 916

yuq Yok, var karşıtı; hayır, olmaz. y. 26, 52, 169, 179, 183, 200, 283,

283, 300, 300, 308, 333, 415, 456, 460, 464, 468, 472, 476, 488, 492, 499, 553, 589, 691, 691, 693, 698, 925, 1134, 1138, 1186, 1213, 1356, 1372, 1374, 1375, 1515, 1551, 1587, 1587, 1619, 1799, 1839, 1854, 1870, 1965, 2017, 2043, 2096, 2122, 2154, 2183, 2323, 2355, 2372, 2398, 2434

y. (yu u q) 1682 y. (yu yuq) 1822 y. +(yuqmı yuq) 51 y. +bul- Yok olmak. 302, 309, 1901 y. +it- Yok etmek. 966, 987, 991 y.+mı 26, 1996 y.+mı yuq Yok mu yok. 51 y.+qa 52, 1122, 2188, 2212 y.+qa sıġar- Yok etmek. 2270 y.+qa sıq- Yol olmak. 1901, 1901,

1902 yuqhın- Yoksun olmak, yokluğunu

hissetmek. y.-a 270 y.-ġan 537 y.-maġandar 266

yul Yol, gidilen yer. y. 97, 118, 253, 608, 1135, 1549,

2073, 2089, 2106, 2325 y. +al- Yol almak. 596 y. +buyı Yol boyu. 89 y. +tot- Yol tutmak, yola düşmek.

42, 827, 1324, 1326, 2026, 2059, 2092

y.+da 70, 210, 1153, 1280, 1401, 1494, 1548, 1563, 1702, 2172, 2322

y.+dar 2175, 2304 y.+darı 1328, 1348 y.+darın 968, 1549 y.+darınıñ 607 y.+dı 250, 252, 279, 373, 388, 2134, 2140, 2145 y.+ġa 117, 117, 118, 171, 181, 516, 710, 712,

1180, 1182, 1382 y.+ġa sıġıp kit- Yola gitmek. 246 y.+ġa sıq- Yola çıkmak. 602, 1422, 1436, 1562,

1983 y.+ı 152, 163, 193, 417, 420, 423, 427, 436, 439,

547, 814, 842, 1329, 1593 y.+ın 430, 516, 686, 1777, 1784, 2099 y.+ına 689 y.+ınan 1449 y.+ında 700, 1775

yulıq- Rastlamak, karşılaşmak. y.-qan 1234 y.-tıñ 1116

yulsı Yolcu. y. 2209 y.+ġa 2107 y.+larġa 516

yurġala- Yuvarlanmak. y.-ġanı 997 y.-p 997

yurıy Şaka. y. 643

yuxala- Pohpohlamak. y.-ġan 693

yuxalaw Pohpohlama işi. y.+ına 1441

yügän Dizgin. y. 348 y.+dären 339 y.+en 68 y.+enä 233 y.+eñde 66

yüger- Koşmak, hızla koşmak. y.-ä 1206, 1412, 2175, 2187 y.-äbeź 2094 y.-äheñ 2174 y.-älär 1738 y.-ep 277, 317, 451, 699, 829, 1209, 1281, 1320,

1499, 1499, 1643, 1719, 1719, 1786, 1926, 1931

y.-ep bar- Yetişmek. 180 y.-ep kil- Koşup gelmek. 304, 1195, 1201

415

y.-ep sıq- Koşarak çıkmak. 339 y.-ergä 1257 y.-gän 648, 843, 1083, 2076, 2077 y.-gändä 1254 y.-gändär 1579 y.-häñ 1267 y.-źe 1330 y.-źem 532, 1358

yügereş- Koşuşmak. y.-ep 2111

yügerew Koşma işi. y. 1850

yülär Budala. y. 1196

yün Yön. y. +bir- Yön vermek, yol

göstermek. 598 y.+däge (tirä yün) 502

yünäl- Yönelmek. y.-ä 2327 y.-de 1690, 2190 y.-gän 1564

yünält- Yöneltmek. y.-kän 2403

yünät- Düzeltmek, doğrultmak, tamir etmek. y.-äm 905 y.-ep 1956

yünlä- Bir işi doğru, düzgün yapmak. y.-p 739

zaman Zaman, vakit. z. 92, 147, 328, 505, 1221, 1330,

1536, 2012, 2142, 2230 z.+da 1, 2, 8, 16, 18, 21, 28, 33, 38,

44, 58, 88, 110, 140, 209, 260, 290, 366, 410, 449, 502, 536, 581, 610, 706, 779, 799, 913, 929, 946, 957, 1031, 1045, 1086, 1105, 1125, 1143, 1158, 1178, 1221, 1228, 1238, 1263, 1311, 1388, 1430, 1478, 1491, 1531, 1544, 1559, 1568, 1652, 1658, 1676, 1693, 1712, 1734, 1750, 1773, 1791, 1794, 1813, 1846, 1881, 1908, 1922, 1959, 1972, 1991, 2008, 2031, 2055, 2116, 2128, 2160, 2168, 2193, 2208, 2223, 2242, 2260, 2276, 2295, 2307, 2316, 2333, 2361, 2380, 2415, 2423, 2442, 2455

z.+dan 1527, 1988 zar Zar, ağlama, inleme.

z.+ı (ah zar) 622 z.+ın 561

zat Zat, kişi. z. 2400 z.+ı 308, 586 z. (äźämi zat) 99

zäġif Sakat. z. 2346

zähär Zehir, zehirli. z. 1652

zäñgär Mavi. z. 1028, 2120, 2262, 2265, 2266

zıġı İkileme sözcüğü. z. +(ıġı zıġı) 1012

zıpzıyan Çok zararlı, zapzararlı. z. (sz zıp szzıyan) 784 z. (szzıp szzıyan) 784

zıyan Ziyan, zarar. z. 1457, 2376 z. (z zıyan) 796 z. (zı yan) 796 z.+ıbıź 1372

zıyanlıraq Daha kötü, daha zararlı. z.+mı 782, 782

zıyarat Ziyaret, türbe. z.+tan 505

zifa Zarif, narin. z. 606, 2405 z. bul- Zarif olmak. 536

zilä Kişi ismi. z. 636, 638, 639, 641, 651 z.+neñ 646, 648

ziräk Kurnaz, uyanık. z. 1262, 2372

ziräklek Kurnazlık,uynıklık. z.+enä(ziräklegenä) 1284

źa bkz. da z. 78, 149, 173, 173, 184, 186, 262, 266, 275,

300, 336, 439, 445, 515, 582, 647, 659, 747, 802, 827, 914, 921, 931, 964, 1007, 1008, 1010, 1098, 1162, 1186, 1190, 1241, 1249, 1317, 1372, 1529, 1529, 1583, 1585, 1603, 1619, 1659, 1705, 1708, 1746, 1814, 1814, 1834, 1870, 1891, 1982, 1984, 2019, 2060, 2146, 2233, 2252, 2290, 2372, 2404, 2415, 2415, 2416

źä bkz. da

416

z. 84, 129, 189, 190, 266, 299, 309, 509, 538, 616, 629, 637, 637, 649, 660, 662, 678, 694, 738, 775, 814, 843, 932, 962, 1022, 1031, 1074, 1074, 1108, 1159, 1211, 1270, 1286, 1318, 1348, 1366, 1371, 1420, 1442, 1442, 1515, 1534, 1573, 1699, 1718, 1799, 1900, 1904, 1955, 1977, 2037, 2121, 2131, 2157, 2181, 2201, 2292, 2323, 2422, 2455

źur Büyük, güçlü, güzel.

z. 153, 160, 316, 512, 616, 854, 900, 942, 981, 992, 996, 1006, 1016, 1133, 1440, 1451, 1641, 1665, 1691, 1791, 1954, 2031, 2348, 2362

z. +bul- Büyümek. 2443 z. +it- Büyük olarak. 1836 z.+mı 1394

źuray- Büyümek, yetişmek. z.-a 1742

źurıraq Daha büyük, büyükçe. z. 977

źurla- Zorlamak, zor kullanmak. z.-p 668

turuz.com · ÖZET Başkurt Masalları ve Başkurt Türkçesindeki Sözcük Grupları adlı bu...

Documents

Transcript of turuz.com · ÖZET Başkurt Masalları ve Başkurt Türkçesindeki Sözcük Grupları adlı bu...