Toolkit Werken aan toegankelijkheid

Praktische instrumenten voor gemeenten om te werken aan

een toegankelijke leefomgeving

AuteursNienke BlijhamJudith van Lier

RedactieMonique Vernoy

Colofon

© 2011 Vilans

Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie,

microfilm of op enige andere wijze zonder voorafgaande schriftelijke toestemming. Als kenniscentrum

langdurende zorg implementeert en verspreidt Vilans actief kennis en neemt daarom verzoeken om teksten over

te mogen nemen welwillend in overweging.

Deze publicatie werd mogelijk gemaakt door een financiële bijdrage van het ministerie van Volksgezondheid,

Welzijn en Sport.

Foto pagina 37: Fotografie Lena van der Wal, Groningen

Vilans

Postbus 8228, 3503 RE Utrecht

Telefoon: (030) 789 2525, e-mail: info@vilans.nl

Website: www.vilans.nl

Inhoudsopgave

Inleiding 4Voor wie? 4Waarom gebruiken? 4Waaruit bestaat de toolkit en hoe is deze te gebruiken? 4Opzet toolkit 5Meer informatie over toegankelijkheid of ondersteuning nodig? 6

Eenoverzichtvandetools 7Bewustwording 7Meten van de huidige situatie 8Verbeteren van toegankelijkheid 9

DetoolsErvaringsparcours 12Opzet startbijeenkomst toegankelijkheid bouw- of verbouwtraject 23Stappenplan toegankelijkheidsschouw 33Werken met persona’s 35Visuele prikkelmethode 41Geeltjesmethode 46Collage ideeën leefomgeving 49Plattegrond ideale leefomgeving 52Stappenplan en schema voor opstellen programma van eisen 55Toegankelijkheid per bouwfase 60

4

Inleiding

Deze toolkit bevat praktische instrumenten (tools) die u ondersteunen bij het werken aan toegankelijkheid. Het is een bundeling van instrumenten die Vilans de afgelopen jaren heeft ontwikkeld en ingezet om organisaties en bedrijven te stimuleren en te helpen bijdragen aan een toegankelijke samenleving.

De tools richten zich op verschillende aspecten die bij het werken aan toegankelijkheid een rol spelen: bewustwording, een visie vormen, de huidige situatie inventariseren, in kaart brengen van eisen en wensen en het beoordelen van plannen.

Voor wie?

De tools zijn voor leidinggevenden van gemeentelijke afdelingen Wmo, Ruimtelijke ordening en stedenbouw die betrokken zijn bij de bouw of verbouw van (openbare) gebouwen en de inrichting van de openbare ruimte.

Waarom gebruiken?

De toegankelijkheid van de gebouwde omgeving wordt belangrijker. Er is een groter wordende groep ouderen en mensen met beperkingen die zo lang mogelijk mee willen doen in de samenleving. Toegankelijkheid ktijgt steeds meer een belangrijke plaats in het bouwproces. Ook nieuwe ontwikkelingen in (Europese) wet- en regelgeving vragen nu inspanning om voorbereid te zijn op de toekomst.

Waaruit bestaat de toolkit en hoe is deze te gebruiken?

Met de tools in deze toolkit kunt u zelf aan de slag gaan met toegankelijkheid. Sommige tools zijn geschikt om wensen van ervaringsdeskundigen (afgevaardigden van een Wmo-raad bijvoorbeeld) in kaart te brengen. Andere tools helpen om bewustwording te realiseren, bijvoorbeeld het zelf ervaren van belemmeringen die de omgeving kan vormen als je een beperking hebt.

In dit document worden de tools op twee manieren beschreven. 1. Introductie van de tool. Op basis van deze beschrijving bepaalt u of de tool voor uw

gemeente nu of wellicht in de toekomst interessant is.2 Uitgebreide uitleg van de tool. Deze uitleg is aangevuld met werkmethoden en -bladen.

5

Opzet toolkit

Onderstaande tabel geeft een overzicht van de tools in deze toolkit. De tools zijn verdeeld in drie categorieën:• Bewustwording van toegankelijkheid• Meten van de huidige situatie• Verbeteren van toegankelijkheid

Tabel: Overzicht tools in deze toolkit

Tool Kortetoelichting Categorie Voorwie

Motivatiefilm toegankelijk-

heid

Geeft goed beeld van toegan-

kelijkheid en stimuleert tot

actie

Bewustwording

van toegankelijk-

heid

Ondernemers, gemeenten

Ervaringsparcours Ervaren hoe het aanvoelt

om een hulpmiddel zoals

een rollator of rolstoel te

gebruiken

Bewustwording

van toegankelijk-

heid

Wethouders, ambtenaren

Opzet startbijeenkomst

toegankelijkheid bij bouw- of

verbouwtraject

Gezamenlijk startpunt betreft

toegankelijkheid, definitie

en plan

Bewustwording

van toegankelijk-

heid

Projectleider bouw of

inrichting

Stappenplan toegankelijk-

heidsschouw

Organisatie van uitvoering

van een goede schouw van

een gebouw of de omgeving

Meten van de

huidige situatie

Projectleider bouw of

inrichting

Werken met persona’s Plannen maken en beoor-

delen, rekening houdend met

kwetsbare doelgroepen

Verbeteren van

toegankelijkheid

Projectleider bouw of

inrichting, architect

Visuele prikkelmethode In kaart brengen van de erva-

ringen en wensen van burgers

in hun leefomgeving

Verbeteren van

toegankelijkheid

Projectleider bouw of

inrichting

Geeltjesmethode Op eenvoudige manier

verschillende ideeën of waar-

nemingen inzichtelijk maken

Verbeteren van

toegankelijkheid

Projectleider bouw of

inrichting

Voorzitter van vergade-

ringen

Collage ideale leefomgeving De wensen en ideeën van

burgers van hun leefomgeving

inventariseren

Verbeteren van

toegankelijkheid

Projectleider bouw of

inrichting

Architect

Ontwerper

Plattegrond ideale leefom-

geving

De wensen en ideeën van

burgers van het beoogd

gebruik van hun leefomgeving

inventariseren

Verbeteren van

toegankelijkheid

Projectleider bouw of

inrichting

Architect

Ontwerper

Stappenplan en schema voor

opstellen programma van

eisen

Op overzichtelijke manier

de eisen voor een gebouw

opstellen

Verbeteren van

toegankelijkheid

Projectleider bouw of

inrichting

Toegankelijkheid per bouw-

fase

Aandacht voor toegankelijk-

heid op juiste momenten in

het bouwproces

Verbeteren van

toegankelijkheid

Projectleider bouw of

inrichting

Ambtenaar Wmo

6

Meer informatie over toegankelijkheid of ondersteuning nodig?

Deze toolkit bevat praktische instrumenten (tools) van Vilans. Heeft u behoefte aan informatie over wet- en regelgeving en beleid op toegankelijkheid? Wij verwijzen u naar andere producten en websites van onder andere Vilans.

Kijk bijvoorbeeld verder op/in:• www.AllesToegankelijk.nl• Handreiking ‘Werken aan Toegankelijkheid’ van Vilans (gratis te downloaden via www.

vilans.nl) • Publicaties met toegankelijkheidseisen (NEN Norm 1814, Handboek voor Toegankelijkheid,

ITS-normen)• Almanak ‘De wereld van toegankelijkheid’ van Vilans (te bestellen via www.vilans.nl)• www.vilans.nl, bij het onderwerp ‘toegankelijkheidsbeleid vormgeven’

Heeft u zelf niet de tijd of menskracht om de tools te gebruiken of wilt u daarbij advies of ondersteuning, dan kunnen deskundige medewerkers van Vilans u helpen. Neem hiervoor contact op via de website (www.vilans.nl), bij het onderwerp ‘toegankelijkheidsbeleid vormgeven’.

7

Een overzicht van de tools

Om u op weg te helpen volgen hier korte omschrijvingen van de tools. U kunt zo beslissen welke tools interessant zijn voor u, op dit moment of wellicht in de toekomst. De categorieën uit de inleiding ziet u terug:• Bewustwording van toegankelijkheid• Meten van de huidige situatie• Verbeteren van toegankelijkheid

De tools zijn los van elkaar te gebruiken en niet opvolgend. Bedenk waar u aan wilt werken en bepaal welke tools u daarbij kunnen helpen!

Bewustwording

De tools voor bewustwording zijn gericht op het onderschrijven van de noodzaak van werken aan toegankelijkheid. Wat is toegankelijkheid? Waar hebben we het dan over? Waar werken we naartoe en waarom? Allemaal onderdelen van een bewustwordingsproces.

MotivatiefilmtoegankelijkheidAllesToegankelijk heeft een filmpje ontwikkeld waarin de voorzitter Otwin van Dijk, wethouder gemeente Doetinchem, vertelt waarom 25 landelijke partijen samen de toegankelijkheid in Nederland willen verbeteren. Het filmpje is een pleidooi voor de winst (maatschappelijke voordelen en meer omzet) die je met eenvoudige maatregelen al kan bereiken.

Een toegankelijke samenleving is een verantwoordelijkheid van ons allemaal. In het filmpje ligt de focus op de ondernemers, maar ook op de kracht van goed burgerschap van gemeenten en burgerparticipatie (dienstverlenende sector) komt aan de orde. De meerwaarde en het commercieel belang van werken aan toegankelijkheid staat centraal.Doel is dat de kijker zich bewust is van het feit dat hij iets aan toegankelijkheid kan doen en liefst natuurlijk dat hij het ook gaat doen. Niet alleen om het gemakkelijker te maken voor ouderen en mensen met een beperking, maar ook omdat dit voordelen oplevert voor de ondernemingen en organisaties zelf. Dat kan vaak al met kleine en praktische oplossingen. Het filmpje toont veel verschillende voorbeelden van toegankelijkheid.

Het filmpje is in te zetten tijdens een bijeenkomst, bijvoorbeeld bij de start van een bouwtraject. Het geeft de kijker in enkele minuten een goed beeld van toegankelijkheid en stimuleert tot actie. Ook voor mensen met beperkingen is het filmpje te bekijken, want het voldoet aan de eisen van toegankelijkheid. Het filmpje is te zien op www.AllesToegankelijk.nl en youtube.

8

ErvaringsparcoursEen ervaringsparcours laat deelnemers ervaren hoe het aanvoelt om een hulpmiddel als een rollator of rolstoel te moeten gebruiken. Lopend achter een rollator of zittend in een rolstoel doorlopen zij een route met allerlei obstakels. Deze actieve methode versterkt het bewustzijn en begrip voor ouderen, chronisch zieken en mensen met een beperking. Deelnemers ervaren hoe de omgeving invloed heeft op de toegankelijkheid voor mensen die minder goed ter been zijn.

Het ervaringsparcours is te gebruiken door gemeenteambtenaren en raadsleden die betrokken zijn bij de inrichting van de openbare ruimte. U kunt het inzetten als middel om wethouders en ambtenaren bewust te maken van de wereld van mensen met een beperking. De uitvoering van een ervaringsparcours kan op allerlei manieren. Een voorbeeld hiervan vindt u in de bijlage.

Opzetstartbijeenkomsttoegankelijkheidbijbouw-ofverbouwtrajectWerken aan toegankelijkheid doet u bij de gemeente niet alleen. Het is juist een onderwerp om met meerdere mensen, disciplines en organisaties samen op te pakken. Hierbij is het belangrijk ervaringsdeskundigen, de burgers voor wie toegankelijkheid van extra groot belang is, in te schakelen.

Een bouw- of verbouwtraject begint dikwijls met een startbijeenkomst. Daar vindt een toelichting plaats op het traject en de activiteiten. Bij een dergelijk overleg is het van belang dat helder is wat onder toegankelijkheid wordt verstaan. De tool uit deze toolkit helpt bij het organiseren van een startbijeenkomst. Een handig hulpmiddel daarbij is de bijgevoegde presentatie met definities en voorbeelden van toegankelijkheid.

Meten van de huidige situatie

In deze toolkit is één tool opgenomen voor het in kaart brengen van toegankelijkheid. Door te meten kunnen verbeterpunten worden geformuleerd.

StappenplantoegankelijkheidsschouwEen toegankelijkheidsschouw van gebouwen en openbare ruimten brengt knelpunten in kaart op het gebied van toegankelijkheid. Dit kan op verschillende manieren: van heel uitgebreid met een complete checklijst inclusief maatgeving tot het in kaart brengen van de belangrijkste knelpunten met fotomateriaal. Met de tool ‘Stappenplan toegankelijkheidsschouw’ brengt u de belangrijkste knelpunten in kaart.Gemeenten die verantwoordelijk zijn voor openbare gebouwen en ruimten en die willen weten hoe toegankelijk de situatie is, doen er goed aan een schouw te laten uitvoeren. Ook bij nieuwbouw is een schouw zeer goed toepasbaar. Is het gebouw of de openbare ruimte zo toegankelijk als van tevoren bedacht? Om dit op een goede manier te organiseren heeft Vilans een stappenplan ontwikkeld. Het volgen van de stappen maakt het u gemakkelijk om een goede schouw uit te voeren.

9

Verbeteren van toegankelijkheid

De tools ter verbetering van toegankelijkheid zijn vooral gericht op het verzamelen van informatie over eisen en wensen voor goede toegankelijkheid. Dit kan gebruikt worden bij het maken van een Programma van Eisen (PvE), plannen en tekeningen. De tools helpen om op het juiste moment en een goede manier hier invulling aan te geven, waardoor de toegankelijkheid wordt geborgd.

Werkenmetpersona’sHet definiëren van persona’s is een effectieve methode om de verscheidenheid aan mensen, de gebruikers van een gebouw of ruimte meer tastbaar te maken. Een persona is een archetype van een gebruiker, ofwel een karakterisering van een bepaald type van gebruiker. Met persona’s voor ogen kunnen leidinggevenden, ontwerpers, maar ook de burgers die betrokken zijn bij een (ver)bouwtraject (Wmo-raad bijvoorbeeld) zich beter inleven in de verscheidenheid aan doelgroepen, hun verschillende beperkingen en wensen en behoeften. Persona’s komen van pas in het ontwerpproces, bij het beoordelen van de plannen en tekeningen op toegankelijkheid voor verschillende type gebruikers. Eventuele problemen komen daarmee tijdig aan de oppervlakte.In deze toolkit zijn vier algemene persona’s opgenomen. Een algemene persona beschrijft de persoon; leeftijd, achtergrond, leefsituatie, interesses en beperkingen. Deze zijn eenvoudig uit te breiden, zodat ze passen bij een specifieke situatie. Een voorbeeld hiervan is gegeven van bezoekers van een theater. De uitbreiding geeft informatie over hoe de persoon het gebouw (in het voorbeeld het theater) gebruikt.

VisueleprikkelmethodeDe Visuele prikkelmethode brengt de ervaringen en wensen van mensen in hun leefomgeving in kaart. Dit gebeurt door het maken van foto’s. Een opdracht ‘maak foto’s van plekken waar u zich veilig of onveilig voelt’ boort meer emotionele en intuïtieve dimensies aan dan alleen het voeren van een gesprek hierover. Door een gesprek te voeren over de gemaakte foto’s worden deze emotionele en intuïtieve dimensies duidelijk. U kunt als projectleider van een bouw/verbouwtraject van de leefomgeving deze tool gebruiken met burgers in de gemeente.

GeeltjesmethodeMet de geeltjesmethode maakt u op eenvoudige manier verschillende ideeën of waarnemingen inzichtelijk. Handig voor een projectleider die verantwoordelijk is voor het verwerken van klachten over toegankelijkheid. Of voor de voorzitter van bijeenkomsten waarbij toegankelijkheid van gebouwen of gebouwde omgeving aan de orde komt. Het kan gaan over de inventarisatie van knelpunten in een bepaalde tijd: bijvoorbeeld het aantal keren dat er een klacht binnenkomt over toegankelijkheid. Elke klacht komt op een memovelletje te staan. De methode volstaat ook om de ideeën van burgers te inventariseren voor een toegankelijker en prettiger ontwerp van een deel van de openbare ruimte. Het plakken van de geeltjes op een poster maakt het voor iedereen inzichtelijk.

CollageidealeleefomgevingHoe zien burgers hun ideale leefomgeving? Wat vinden zij belangrijk? Een groep burgers beeldt hun wensen en ideeën uit met collages van een verzameling plaatjes. Met hun uitleg erbij

10

krijgt u goed inzicht in wat mensen willen. Dit geeft u als projectleider, architect of ontwerper handvatten voor het ontwerp van gebouwen en de leefomgeving. De tool geeft uitleg over deze methode en de te volgen werkwijze om tot een goed resultaat te komen.

PlattegrondidealeleefomgevingEen methode om wensen en eisen aan gebouwen en de leefomgeving in kaart te brengen is burgers zelf een ideaal gebouw of ideale omgeving laten tekenen. Een schets van een plattegrond kan het ideale beoogde gebruik van de ruimte inzichtelijk maken. Met de uitleg die mensen erbij geven, ontstaat een goed inzicht in wat mensen willen. Dit geeft een projectleider handvatten voor het ontwerp van gebouwen en de leefomgeving. In de bijlage vindt u een uitleg van deze methode en de te volgen werkwijze.

StappenplanenschemavooropstellenprogrammavaneisenMet deze tool kunt u zelf een programma van eisen opstellen voor een toegankelijk gebouw (nieuwbouw en verbouw). Als vertegenwoordiger vanuit de gemeente doet u dit bij voorkeur samen met gebruikersgroepen en deskundigen op het terrein van toegankelijkheid. Een programma van eisen stelt u op aan het begin van een bouwtraject, met als uiteindelijk resultaat een toegankelijk gebouw voor iedereen: mensen met én zonder beperking!

ToegankelijkheidperbouwfaseDe tool ‘Toegankelijkheid per bouwfase’ geeft per bouwfase aandachtspunten voor toegankelijkheid en is een houvast tijdens het bouwproject. Wanneer moet u wat doen? Hoe ziet het proces van een bouwtraject er uit en op welke wijze past toegankelijkheid hierin? Ontwerpeisen staan er niet in.Deze tool is vooral bedoeld voor leidinggevende medewerkers van de afdeling Wmo en medewerkers van afdelingen Ruimtelijke Ordening en Stedenbouw, die betrokken zijn bij de bouw van (openbare) gebouwen en openbare ruimte. Hiermee kunt u het proces goed in de gaten houden en zorgen voor inzicht in het proces voor alle betrokkenen.

11

De Tools

12

Ervaringsparcours

Inleiding

Watishet?Een ervaringsparcours laat deelnemers ervaren hoe het aanvoelt om een hulpmiddel als een rollator of rolstoel te gebruiken. Ze leggen een route af waarbij ze allerlei obstakels tegenkomen. Op een actieve wijze versterkt het ervaringsparcours het bewustzijn en het begrip voor ouderen, chronisch zieken en mensen met een beperking.

Voorwie?Gemeenteambtenaren en wethouders die betrokken zijn bij de inrichting van de openbare ruimte. Bijvoorbeeld: Een ambtenaar belast met toegankelijkheid of van participatie van kwetsbare burgers kan het initiëren voor collega’s.

LocatieEen ervaringsparcours is op iedere locatie uit te voeren, mits er een (buiten)ruimte is, bijvoorbeeld een lange gang, centrale entree, aula, of buitenruimte waar een parcours uitgezet kan worden. Een locatie buiten heeft als nadeel dat het weergevoelig is.

DuurDe duur hangt af van het aantal deelnemers en de ruimte die beschikbaar is. Het afleggen van het parcours zal snel een minuut of drie per persoon duren. Reken voor teams van vier personen daarom op een kwartier.

Hoewerkthet?Het parcours bestaat uit twee delen: een deel dat de deelnemers lopen met een rollator en een deel waarin deelnemers zich voortbewegen door middel van een rolstoel. Met beide hulpmiddelen brengen zij attributen naar de overkant over. Ook het nemen van drempels (letterlijk en figuurlijk) vormt een onderdeel van het parcours. Het parcours wordt afgelegd in estafettevorm door verschillende teams die om de snelste tijd strijden. Het team dat de snelste tijd klokt, wint een prijs. Om extra spanning in te bouwen, kunnen twee teams tegelijkertijd strijden, naast elkaar.

Opzet parcours

Maak gebruik van een ruimte van ongeveer 20 meter lang. 10 Meter voor deel 1 (met de rolstoel) en 10 meter voor deel 2 (met de rollator). Breng verschillende hindernissen aan in het parcours, zoals een slalom en een drempel en maak het extra realistisch door een bal mee te moeten nemen op schoot of boeken in het mandje van de rollator.

13

Deel 1: Met de rolstoel. Plastic bal op schoot. Slalom door een pylonenrij. Markeer met dozen een vak waarbinnen deelnemers net met de rolstoel kunnen rijden.

Deel 2: Met de rollator. Boeken ophalen en in mandje van rollator leggen. Drempel nemen. Boeken weer wegleggen.

Het parcours wordt door teams van 4 personen afgelegd (achter elkaar als een estafette). Onderscheidt de teams door kleuren. Alle teamleden krijgen een stoffen lint in een kleur uitgereikt om de arm te strikken.

Hetparcours• De eerste teamdeelnemer neemt plaats in de rolstoel en ontvangt een plastic bal voor op

schoot.• Deelnemer gaat klaar staan aan de startlijn. • Op startsignaal hoepelt (zelf met de handen voortbewegen van de rolstoel) hij of zij naar de

pylonen, zigzagt er doorheen en parkeert de rolstoel aan het einde van de rit achteruit in, in de daarvoor bestemde vakken.

• Hierna pakt de deelnemer de gereedstaande rollator en loopt hiermee naar de eerste tafel om de stapelboeken op te halen.

• Hij of zij legt de boeken op de zitting van de rollator en vervolgt zijn weg over het parcours, waarbij de drempel genomen moet worden.

• Daarna levert de deelnemer de boeken af bij de tweede tafel en loopt door naar de finish, parkeert de rollator in het daarvoor bestemde vak en tikt de volgende teamgenoot af.

• De volgende teamgenoot loopt en hoepelt daarna hetzelfde traject heen en terug, tikt weer de volgende teamgenoot af en dit herhaalt zich totdat alle teamleden aan de beurt zijn geweest.

• De laatste deelnemer uit een team wordt geklokt zodra hij/zij over de eindstreep komt. • De gezamenlijke teamtijd telt. Winnaar is het team dat de snelste gezamenlijke teamtijd

neerzet.

ExTra:WErKbLaDMaTErIaLEnOVErzICHT

ErVarInGSParCOurS

Voor het ervaringsparcours zijn verschillende materialen nodig. Gebruik de materialenlijst om te weten of u alles heeft geregeld.

ExTra:WErKbLaDEnMETVErKEErSbOrDEnVOOrInHET

ParCOurS

Bij het opzetten van het parcours kunt u gebruikmaken van de verkeersborden uit deze toolkit. Print ze en hang ze op in het parcours! Een rolstoel achteruit in een lift

rijden is niet eenvoudig!

14

Spelregels

Opnieuwbeginnenals:• een deelnemer de route van het parcours fout aflegt; • als een deelnemer de bal of de telefoonboeken vergeet;• als de bal of boeken vallen.

Vijfstrafsecondenvoor:• botsen (tegen elkaar of tegen muren, tafels, plantenpotten of

andere objecten);• oneigenlijk gebruik van materialen;• niet correct inparkeren van rolstoel of rollator;• bij onsportief gedrag.

Uitvoer parcours

aftrapBegin het ervaringsparcours met een korte inleiding, zodat de deelnemers weten wat er gaat gebeuren en wat het doel ervan is. Zorg ook voor een duidelijke uitleg van de praktische zaken, zoals:• estafette; wie de snelste teamtijd klokt is de winnaar• teamsamenstelling• spelregelsHet is natuurlijk belangrijk dat iedereen weet wat de deelnemers moeten doen. Dit kan door middel van een uitleg. Een proefrondje om het te laten zien werkt ook erg goed.

ExTra:WErKbLaDInSTruCTIETEKSTErVarInGSParCOurS

Gebruik de instructietekst voor een duidelijke uitleg van het ervaringsparcours.

ExTra:WErKbLaDSPELrEGELSErVarInGSParCOurS

Hang dit vel met de spelregels op een goed zichtbare plek. Iedereen kan tijdens het ervaringsparcours de spelregels goed zien. Print het bijgevoegde vel met spelregels op A3 formaat.

DaadwerkelijkeuitvoeringervaringsparcoursDe deelnemers voeren het ervaringsparcours uit. Tijdens het parcours houdt u in de gaten of alles goed verloopt, legt u eventueel extra uit en klokt u de teamtijden.

ExTra:WErKbLaDfOrMuLIErTEaMTIjDEnErVarInGSParCOurS

Gebruik het invulformulier voor de teamtijden om tijdens het spel de teamtijden op te schrijven.

afrondingAls iedereen het ervaringsparcours heeft afgelegd, maakt u bekend welk team de snelste tijd heeft geklokt en dus de winnaar is.

Een rollator over een

drempel krijgen is niet

zo eenvoudig!

WERKblad

© 2011 Vilans

Materialenoverzicht ervaringsparcours

Parcourspapieren

❏ Instructietekst

❏ Formulier teamtijden

❏ Spelregels

Parcoursbegeleiding

❏ Megafoon

❏ 2 stopwatches

❏ Scheidsrechtersfluit (startsein)

❏ Gekleurde textielbanden als herkenning teams

❏ Stiften/pennen

❏ Scharen

❏ Prijzen (taart)

Parcoursmaterialen

❏ 2 rolstoelen (1 nodig voor het parcours, de ander als reserve, oefenrolstoel of bij simultane uitvoering van het parcours)

❏ 2 rollator (1 nodig voor het parcours, de ander als reserve, om te oefenen of bij simultane uitvoering van het parcours)

❏ Schilderstape (opstelplaatsen + parcourspijlen)

❏ Rood/wit afzetlint

❏ Kartonnen dozen als beschermingsmateriaal wanden etc.

❏ Ducktape (vastzetten kartonnen beschermingsmateriaal)

❏ Bolletje touw (reserve)

❏ Oranje pylonen

❏ Stenen drempels of stoeptegels

❏ (telefoon)boeken (rollatorlading)

❏ 2 plastic ballen (1 nodig voor het parcours, de ander als reserve)

❏ Aantal benodigde stoelen

❏ Aantal benodigde tafels

❏ EHBO-materialen

WERKblad

© 2011 Vilans

Verkeersbord ‘let op drempels’

LET OP: DREMPELS%

WERKblad

© 2011 Vilans

Verkeersbord ‘slalom’

%

WERKblad

© 2011 Vilans

Verkeersbord ‘parkeerplek’

P%

WERKblad

© 2011 Vilans

Instructietekst ervaringsparcours

InleidingWelkom bij het ervaringsparcours. Jullie zijn uitgenodigd deel te nemen aan deze activiteit. Jullie gaan ervaren hoe het is om hulpmiddelen te moeten gebruiken bij alledaagse handelingen. Je zit in een rolstoel en jezelf voortbewegen en een rollator gebruiken. Doel van deze activiteit is bewustwording creëren voor een grote groep burgers die in meer of mindere mate beperkingen hebben. En dat we meer rekening houden met deze burgers bij de inrichting van onze openbare ruimte, gebouwen, maar ook bij het aanbieden van diensten. Belangrijk om te vermelden is dat bij deze activiteit niet alle beperkingen aan de orde komen die mensen kunnen hebben.

Watgaanwedoen?We maken teams van 4 personen. Elk team zal in estafettevorm het parcours afleggen. Eerst nummer 1 van de groep, dan 2, 3 en 4. De tijd wordt gestart als deelnemer 1 start en stopgezet als nummer 4 over de finish komt. Het team dat het parcours als snelste aflegt heeft gewonnen.

Een deel van het parcours leggen jullie af met de rolstoel, het tweede deel van het parcours met de rollator. Er zijn een aantal hindernissen in het parcours; hindernissen uit het dagelijks leven. En als je op pad gaat heb je vaak een tas bij je, dit bootsen we na. Jullie nemen zittend in de rolstoel een bal mee en met de rollator neem je boeken mee. Als deze vallen begin je opnieuw.

Een uitgezet parcours Rolstoel parkeert achteruit

WERKblad

© 2011 Vilans

uitlegparcoursWe zullen nu demonstreren hoe het parcours wordt afgelegd.

Uitleg bij de demonstratie:• De eerste teamdeelnemer neemt plaats in de rolstoel en ontvangt een plastic bal voor op

schoot.• Deelnemer gaat klaar staan aan de startlijn. • Op startsignaal hoepelt (zelf met de handen voortbewegen van de rolstoel) hij of zij naar de

pylonen, zigzagt er doorheen en parkeert de rolstoel aan het einde van de rit achteruit in, in de daarvoor bestemde vakken.

• Hierna pakt de deelnemer de gereedstaande rollator en loopt hiermee naar de eerste tafel om de stapel (telefoon)boeken op te halen.

• Hij of zij legt de boeken op de zitting van de rollator en vervolgt zijn weg over het parcours, waarbij de drempel genomen moet worden.

• Daarna levert de deelnemer de boeken af bij de tweede tafel en loopt door naar de finish, parkeert de rollator in het daarvoor bestemde vak en tikt de volgende teamgenoot af.

• De volgende teamgenoot loopt en hoepelt daarna hetzelfde traject heen en terug, tikt weer de volgende teamgenoot af en dit herhaalt zich totdat alle teamleden aan de beurt zijn geweest.

• De laatste deelnemer uit een team wordt geklokt zodra hij/zij over de eindstreep komt. • De gezamenlijke teamtijd telt. Winnaar is het team dat de snelste gezamenlijke teamtijd

neerzet.

De spelregels hebben we op papier gezet, zodat jullie deze allemaal kunnen zien.

WE

RK

bla

d

© 2

011

Vila

ns

Spel

rege

ls e

rvar

ings

parc

ours

O

pnie

uw b

egin

nen

als:

• d

e ro

ute

van

het

par

cour

s fo

ut w

ord

t af

gel

egd

• d

e b

al o

f de

boe

ken

ver

get

en w

ord

en•

de

bal

of b

oeke

n v

alle

n

5 St

rafs

econ

den

voor

:•

bot

sen

(te

gen

elk

aar

of t

egen

mur

en, t

afel

s of

an

der

e ob

ject

en)

• o

nei

gen

lijk

geb

ruik

van

mat

eria

len

• n

iet

corr

ect

inp

arke

ren

van

rol

stoe

l of r

olla

tor

• o

nsp

orti

ef g

edra

g

WERKblad

© 2011 Vilans

Formulier teamtijden ervaringsparcours

Teamnummer Teamkleur Tijd

1 Rood Min. Sec.

2 Wit Min. Sec.

3 Bruin Min. Sec.

4 Roze Min. Sec.

5 Lichtblauw Min. Sec.

6 Donkerblauw Min. Sec.

7 Paars Min. Sec.

8 Zwart Min. Sec.

9 Groen Min. Sec.

10 Oranje Min. Sec.

23

Opzet startbijeenkomst toegankelijkheid bouw- of verbouwtraject

Inleiding

Watishet?Een startbijeenkomst toegankelijkheid is bedoeld om samen met collega’s, samenwerkingspartners en ervaringsdeskundigen een start te maken met het werken aan toegankelijkheid. Het is specifiek geschikt bij de start van een nieuw- of verbouwtraject. Wat zijn de doelen voor toegankelijkheid en aan welke eisen moet het gebouw of de gebouwde omgeving voldoen?

Voorwie?Deze tool is bedoeld voor de voorzitter van een startbijeenkomst. Vaak zal dit degene zijn die vanuit een gemeente leiding geeft aan een bouw- of verbouwproject.

Opzet bijeenkomst

De bijeenkomst heeft de volgende doelen:• kennis maken met elkaar;• alle belanghebbende partijen over toegankelijkheid informeren, bij elkaar brengen en een

stem geven;• gezamenlijk doel bepalen en stappen van het proces vastleggen (op welke momenten bij

elkaar komen en inbreng over toegankelijkheid).

GenodigdenHet is van belang om bij de start alle belanghebbende partijen uit te nodigen. Denk hierbij aan de architect, projectontwikkelaar, collega’s van de afdeling bouw, ruimtelijke ontwikkeling en Wmo en de uiteindelijke doelgroep (in de vorm van de wmo-raad). Vraag een expert op het gebied van toegankelijkheid.

VoorbeeldopzetbijeenkomstTotale tijdsduur: 105 minuten, 1 uur en 45 minuten.

10 minuten Welkom en voorstellen;20 minuten Inleiding opdrachtgever over bouwproject;20 minuten Inleiding over toegankelijkheid, wat is het?10 minuten Pauze;30 minuten Gezamenlijk doel bepalen en uitwisselen van de belangrijkste discussiepunten;15 minuten Afspraken maken.

24

Presentatie

Als inleiding op toegankelijkheid heeft Vilans een presentatie ontwikkeld die goed bruikbaar is voor een bijeenkomst over toegankelijkheid. Hierin staan definities en voorbeelden van goede en slechte toegankelijkheid.

ExTra:WErKbLaDPrESEnTaTIETOEGanKELIjKHEID

Deze kan gebruikt worden voor een inleiding op toegankelijkheid.

Aandachtspunten toegankelijke bijeenkomst

Aandacht voor toegankelijkheid bij bouwprojecten is belangrijk. Zorgen dat de bijeenkomsten waarbij toegankelijkheid van de bouw op de agenda staat ook toegankelijk zijn, is net zo belangrijk. De volgende aandachtspunten voor toegankelijk werken zijn in het bijzonder te gebruiken in de voorbereiding en uitvoering van bijeenkomsten en vergaderingen. Ook bij werkzaamheden die niet te maken hebben met een bouwtraject, is het handig om deze aandachtspunten bij de hand te hebben. Hang dit lijstje op een zichtbare plek, zodat u er altijd aan denkt.

Toegankelijk werken:

• Organiseerbijeenkomstenopeentoegankelijklocatie. Door vooraf contact op te nemen en te vragen naar de toegankelijkheid van de locatie en de

ruimte waarin de bijeenkomst plaatsvindt, voorkomt u problemen.

• Vraagdeelnemersindeuitnodigingnaarspecifiekewensen. Als u op de hoogte bent van specifieke wensen, kunt u daaraan ook tegemoet komen.

Een voorbeeld hiervan is het regelen van de aanwezigheid van een doventolk of het plaatsen van een rolstoeloprijplaat bij de ingang.

• zorgdatuitnodigingenofanderedocumententoegankelijkzijngeschreven. Lettertype en lettergrootte zijn hierbij van belang, maar ook het taalgebruik. Kijk voor tips

over toegankelijk communiceren op www.AllesToegankelijk.nl.

• Stuuruitnodigingenenanderedocumentenookpermailop. Mensen die slechtziend of blind zijn krijgen zo makkelijker toegang tot de informatie.

Zij kunnen met speciale leesapparatuur de gewenste vorm kiezen.

• Laatbijpresentatiesdeslideseenondersteuningzijnenniethetcentralepunt. Om toegankelijkheid duidelijk te maken zijn plaatjes en foto’s voor een grote groep mensen

erg verduidelijkend, maar zorg ervoor dat het verhaal van de foto goed mondeling wordt toegelicht zodat blinden en slechtzienden het ook begrijpen.

WERKblad

© 2011 Vilans

Presentatie toegankelijkheid

WERKblad

© 2011 Vilans

WERKblad

© 2011 Vilans

WERKblad

© 2011 Vilans

WERKblad

© 2011 Vilans

WERKblad

© 2011 Vilans

WERKblad

© 2011 Vilans

WERKblad

© 2011 Vilans

33

Stappenplan toegankelijkheidsschouw

Inleiding

Watishet?Een toegankelijkheidsschouw van gebouwen en openbare ruimten brengt knelpunten op het gebied van toegankelijkheid in kaart. Dit is toepasbaar bij bestaande- en nieuwbouw. Dit stappenplan helpt u een goede schouw te organiseren.

Voorwie?Dit stappenplan is te gebruiken voor gemeenteambtenaren die verantwoordelijk zijn voor openbare gebouwen en ruimten (projectleider bouw of inrichting). Hoewerkthet?Laat een schouw bij voorkeur uitvoeren door ervaringsdeskundigen uit verschillende doelgroepen (mensen met verschillende beperkingen) in samenwerking met deskundigen op het terrein van toegankelijkheid. Aan de hand van een vooraf opgestelde (check)lijst beoordelen zij de verschillende aspecten van toegankelijkheid. Hieruit volgt een verslag met aanbevelingen en oplossingsrichtingen voor het toegankelijker en gebruiksvriendelijker maken van het gebouw of de ruimte voor iedereen: mensen met én zonder beperking! Als u het stappenplan volgt, weet u zeker dat u niets vergeet om tot goede aanbevelingen en oplossingsrichtingen te komen.

Stappenplan

1. SamenstellingwerkgroepStel een werkgroep samen met een vertegenwoordiger van de gemeente en ervaringsdeskundigen uit verschillende doelgroepen. Nodig bij voorkeur ook een deskundige uit op het terrein van toegankelijkheid.

2. Soortgebouwenen/ofopenbareruimteBeschrijf zo exact mogelijk welke gebouwen en/of openbare ruimten, inclusief hun functie, u gaat schouwen en stel dat in de werkgroep vast.

3. DoelgroepenBepaal met de werkgroep de doelgroepen die gebruik maken van de bij punt 2 beschreven gebouwen en/of openbare ruimten. Ga bij voorkeur uit van het principe ‘toegankelijkheid voor iedereen’, maar stel zonodig prioriteiten.

34

4. routeLeg vooraf zoveel mogelijk de routes vast in de gebouwen en/of openbare ruimten die worden geschouwd. Dat maakt het in de uitvoering makkelijker. Gebruik daarbij een tekening van het gebouw en/of een kaart van de openbare ruimte.

5. (Check)lijstBespreek in de werkgroep welke onderdelen of inrichtingselementen van de gebouwen en/of openbare ruimte de groep gaat schouwen en bepaal op welk detailniveau. Er zijn diverse checklijsten via internet beschikbaar. Bij een globale schouw maakt u alleen foto’s van de belangrijkste knelpunten en maakt u daarbij een korte beschrijving.

6. SchouwenDe werkgroep gaat daadwerkelijk schouwen aan de hand van de route en de checklijst. Zorg dat u een fotocamera bij u heeft om foto’s te maken van de knelpunten. Een foto zegt soms meer dan een uitleg.

7. besprekingknelpuntenenprioriteitenstellenBespreek de gevonden knelpunten met de werkgroep. Bepaal welke knelpunten de meeste prioriteit moeten krijgen en waar de gemeente uitvoering aan moet geven.

8. VerslagleggingDe werkgroep maakt een verslag met aanbevelingen en oplossingsrichtingen en legt dit voor aan de gemeente.

35

Werken met persona’s

Inleiding

Watishet?Het definiëren van persona’s is een effectieve methode om doelgroepen meer tastbaar te maken. Een persona is een archetype van een gebruiker, ofwel een karakterisering van een bepaald type van gebruiker. Op deze manier is het inleven in de doelgroep, hun wensen en behoeften makkelijker. Het in kaart brengen van persona’s helpt om verder te kijken dan de eigen wensen en behoeften. U kunt de persona’s goed gebruiken bij de beoordeling van een voorlopig ontwerp.

Voorwie?Projectleider bouw of inrichting, ontwerpers en gebruikers die betrokken zijn bij de toegankelijkheid van gebouwen en openbare ruimte in de gemeente.

Hoewerkthet?Persona’s zijn in te zetten in het ontwerpproces, bij het beoordelen van de plannen. Bijvoorbeeld bij het checken van de tekeningen op toegankelijkheid voor verschillende typen gebruikers. Eventuele problemen komen daarmee tijdig aan de oppervlakte en worden zo voorkomen. De ontwerper van het plan kan ze zelf gebruiken om de plannen direct aan te toetsen. U kunt persona’s ook gebruiken tijdens bijeenkomsten met collega’s of met een klankbordgroep met ervaringsdeskundigen.

Stappenplan

Hieronder volgt een korte uitleg over hoe u de persona’s inzet tijdens een bijeenkomst met een klankbordgroep van bijvoorbeeld burgers of specifiek ervaringsdeskundigen.

Voorbereiding:

1. Ontwikkelenpersona’sZorg voor passende persona’s die de verscheidenheid in toekomstige gebruikers weergeven. Ken de persona’s beperkingen toe die van invloed zijn op de toegankelijkheid.

ExTra:WErKbLaDVIEraLGEMEnEPErSOna’S

Vilans heeft vier persona’s ontwikkeld. Een algemene persona beschrijft de persoon; leeftijd, achtergrond, leefsituatie, interesses en beperkingen.

36

ExTra:WErKbLaDVOOrbEELDVanuITbrEIDInGEnVanDEaLGEMEnEPErSOna’S

De algemene persona’s zijn eenvoudig uit te breiden, zodat ze passen bij een specifieke situatie. Een voorbeeld hiervan is gegeven van bezoekers van een theater. De uitbreiding geeft informatie over hoe de persoon het gebouw (in het voorbeeld het theater) gebruikt.

2. VoorlopigontwerpalsbasisPrint de tekeningen van het voorlopig ontwerp op groot vel. Zorg voor voldoende exemplaren.

Tijdens bijeenkomst:

3. Maakgroepjesvanongeveerdrieàvierpersonen

4. InstructiedeelnemersGeef uitleg aan de deelnemers: a. Lezen van de persona.b. Beoordelen van de tekening op basis van de persona. Welke mogelijke knelpunten komen

ze tegen? Hoe kan het wellicht beter?c. Kort opschrijven van de knelpunten en mogelijke oplossingen.

5. Deeldepersona’sentekeningenuitaandegroepjes

6. aandeslagDe deelnemers gaan aan de slag en krijgen ongeveer dertig minuten de tijd voor het beoordelen van de tekeningen.

7. PlenaireterugkoppelingElke groep vertelt kort wat ze is tegengekomen; in welk opzicht heeft het voorstel verbetering nodig?

8. DiscussieDiscussieer met de hele groep. Wat zijn de belangrijkste knelpunten van het voorstel? Maak een lijstje van prioriteiten. De geeltjesmethode (ook in deze toolkit omschreven) kan hierbij helpen. Het prioriteren kan ook in een volgende bijeenkomst plaatsvinden.

9. Verzameldeopmerkingenvandegroepen

Pers

oon

1: M

evro

uw J

anse

n, 7

8 ja

ar

Mev

rouw

Jan

sen

is 7

8. Z

ij is

w

eduw

e. H

aar

zus

en d

ocht

er

won

en in

dez

elfd

e pl

aats

als

m

evro

uw J

anse

n. Z

e w

oont

ze

lfst

andi

g in

een

won

ing

waa

r ze

al 4

0 ja

ar w

oont

. Mev

rouw

Ja

nsen

gaa

t ni

et v

eel a

lleen

op

pad.

Ze

is n

amel

ijk b

lind.

Als

ze

op

pad

gaat

nee

mt

ze h

aar

zus

of d

ocht

er m

ee a

ls g

ids.

Ze

heef

t ge

en h

ulph

ond

of s

tok

als

hulp

mid

del.

Als

mev

rouw

Jan

sen

met

haa

r zu

s op

pad

gaa

t, n

emen

ze

het

ope

nbaa

r ve

rvoe

r. D

e zu

s va

n m

evro

uw J

anse

n he

eft

nam

elijk

gee

n ri

jbew

ijs.

Foto

: Fot

ogra

fie

Lena

van

der

W

al, G

roni

ngen

%

Pers

oon

2: C

iano

, 5 ja

ar

Cia

no is

een

jong

en v

an 5

met

ee

n er

nsti

ge li

cham

elijk

e be

perk

ing.

Hij

maa

kt d

aaro

m

gebr

uik

van

een

rols

toel

. Zijn

ou

ders

Mar

ieke

en

Min

ggus

zijn

he

el b

elan

grijk

in h

et le

ven

van

Cia

no, n

et a

ls z

ijn z

us M

alei

ka

van

7. C

iano

gaa

t na

ar e

en

spec

iale

sch

ool i

n de

sta

d 25

ki

lom

eter

van

hui

s va

ndaa

n. H

ij ga

at h

ier

met

spe

ciaa

l ver

voer

na

ar to

e. V

rien

den

heef

t hi

j in

de

stra

at e

n op

sch

ool.

Spo

rten

doe

t hi

j nog

nie

t. C

iano

wil

graa

g op

ho

ckey

.

Cia

no v

indt

het

last

ig o

m in

dr

ukke

ruim

ten

te z

ijn. H

et

maa

kt h

em o

nrus

tig

en d

it u

it

zich

in g

edra

gspr

oble

men

. M

arie

ke e

n M

ingg

us p

robe

ren

daar

door

dru

ktes

te v

erm

ijden

, m

aar

prob

eren

toch

ook

zo

veel

m

ogel

ijk ‘n

orm

aal’

te le

ven.

Dat

is

bela

ngri

jk v

oor

Cia

no e

n vo

or h

un

doch

ter

Mal

eika

.

WE

RK

bla

d

© 2

011

Vila

ns

WE

RK

bla

d

© 2

011

Vila

ns

Pers

oon

3: M

enee

r de

Gro

ot, 7

1 ja

ar

Men

eer

de G

root

is e

en m

an o

p le

efti

jd d

ie z

ijn le

ven

niet

ach

ter

de g

eran

ium

s w

il sl

ijten

, maa

r er

op u

it w

il. H

ij ga

at e

r da

arom

vaa

k op

uit

. Men

eer

de G

root

he

eft

inm

idde

ls w

el w

at p

robl

emen

met

zijn

gez

ondh

eid.

Hij

hoor

t ni

et m

eer

zo h

eel e

rg g

oed

en g

ebru

ikt

daar

om g

ehoo

rapp

arat

en. O

ok z

iet

hij w

at m

inde

r en

loop

t hi

j nie

t zo

gem

akke

lijk

mee

r. Vo

or la

nger

e af

stan

den

gebr

uikt

men

eer

de G

root

een

sco

otm

obie

l, vo

or k

lein

ere

afst

ande

n ge

brui

kt h

ij ee

n st

ok.

Pers

oon

4: B

ea, 4

7 ja

ar

Bea

is e

en a

mbi

tieu

ze v

rouw

die

ee

n m

ooie

car

rièr

e in

de

cult

urel

e se

ctor

hee

ft. Z

e is

get

rouw

d en

ge

niet

van

het

leve

n. Z

e ga

at

veel

op

reis

, bez

oekt

mus

ea, fi

lm

en t

heat

er m

aand

elijk

s. D

it is

no

gal e

ens

een

uitd

agin

g om

dat

Bea

een

spi

erzi

ekte

hee

ft e

n in

mid

dels

per

man

ent

gebr

uik

maa

kt v

an e

en h

andb

ewog

en

rols

toel

. Ze

legt

zic

h ni

et z

omaa

r ne

er b

ij ha

ar z

iekt

e, m

aar

wil

zo

lang

mog

elijk

zel

fsta

ndig

zijn

. H

et g

evoe

l van

ona

fhan

kelij

khei

d is

voo

r B

ea e

rg b

elan

grijk

.

%

WE

RK

bla

d

© 2

011

Vila

ns

WE

RK

bla

d

© 2

011

Vila

ns

Mev

rouw

Jan

sen,

bez

oek

aan

thea

ter

Mev

rouw

Jan

sen

gaat

een

avo

ndje

naa

r he

t th

eate

r; e

en o

pera

. Ze

maa

kt e

r ee

n ec

ht a

vond

je u

it v

an. Z

o va

ak g

aat

ze n

iet

naar

de

oper

a! Z

e he

eft

haar

zu

s m

eege

vraa

gd, o

mda

t da

t ge

zelli

g is

, maa

r oo

k al

s gi

ds. M

evro

uw J

anse

n is

na

mel

ijk b

lind

en is

nog

nie

t ee

rder

in h

et n

ieuw

e th

eate

r ge

wee

st.

De

voor

stel

ling

begi

nt o

m h

alf 9

, dus

mev

rouw

Jan

sen

en h

aar

zus

will

en o

m

kwar

t vo

or 8

aan

kom

en o

m ru

stig

de

tijd

te h

ebbe

n om

een

kop

je k

offi

e te

dr

inke

n en

te to

ilett

eren

. Daa

rna

zulle

n ze

naa

r de

zaa

l gaa

n w

aar

ze k

aart

jes

voor

het

bal

kon

hebb

en.

Na

de v

oors

telli

ng w

illen

mev

rouw

Jan

sen

en h

aar

zus

nog

napr

aten

, eve

n na

geni

eten

. En

dan

daar

na w

eer,

met

waa

rsch

ijnlij

k de

laat

ste

bus,

naa

r hu

is.

i H

oe b

eweg

en m

evro

uw J

anse

n en

haa

r zu

s zi

ch d

oor

de ru

imte

en

erva

ren

zij z

ich

de ru

imte

? W

elke

mog

elijk

e ob

stak

els

kom

en z

e te

gen

en h

oe

kunn

en d

ie m

ogel

ijk w

egge

nom

en w

orde

n?

i E

n al

s m

evro

uw J

anse

n de

vol

gend

e ke

er a

lleen

kom

t; h

oe m

oet

dat

dan?

%

Cia

no, n

aar

mid

dagv

oors

telli

ng in

th

eate

r

Mar

ieke

en

Min

ggus

gaa

n m

et h

un z

oon

Cia

no n

aar

een

kind

ervo

orst

ellin

g in

he

t th

eate

r in

Sne

ek. C

iano

zit

in e

en e

lekt

risc

he ro

lsto

el e

n vi

nd h

et la

stig

om

in

dru

kke

ruim

ten

te z

ijn, d

us d

it is

bes

t sp

anne

nd a

llem

aal.

Ze g

aan

expr

es

vroe

g na

ar h

et t

heat

er to

e om

in a

lle ru

st d

e ja

s op

te b

erge

n en

naa

r he

t to

ilet

te g

aan

en d

aarn

a ee

n ru

stig

ple

kje

op te

zoe

ken

om te

wac

hten

totd

at z

e na

ar

binn

en k

unne

n.

Tijd

ens

de p

auze

ste

ken

Min

ggus

en

Mar

ieke

een

sig

aret

je o

p. N

a de

vo

orst

ellin

g w

acht

en z

e m

et d

e ja

s op

hale

n om

uit

de

druk

te te

blij

ven.

Dan

ha

alt

Min

ggus

de

auto

op

om v

oor

de d

eur

Cia

no in

te k

unne

n la

ten

stap

pen.

i H

oe b

ewee

gt h

et g

ezin

doo

r de

ruim

te e

n er

vare

n ze

de

ruim

te?

Wel

ke

mog

elijk

e ob

stak

els

kom

en z

e te

gen

en h

oe k

unne

n di

e m

ogel

ijk

weg

geno

men

wor

den?

Ext

ra v

rage

n:

i W

aar

zoud

en d

e pl

ekke

n vo

or ro

lsto

eler

s he

t be

ste

kunn

en z

ijn?

i W

aar

is p

lek

voor

de

rook

pauz

e?

WE

RK

bla

d

© 2

011

Vila

ns

WE

RK

bla

d

© 2

011

Vila

ns

Men

eer

de G

root

, vas

te b

ezoe

ker

thea

ter

Men

eer

de G

root

gaa

t ge

rege

ld n

aar

thea

ter.

Hij

gaat

gra

ag n

aar

tone

elvo

orst

ellin

gen

en n

aar

oper

a’s

of k

lass

ieke

muz

iek

toe.

Gel

uid

is e

en

bela

ngri

jk e

lem

ent

in d

eze

voor

stel

linge

n en

voo

r m

enee

r de

Gro

ot ie

ts w

aar

hij e

xtra

op

moe

t le

tten

om

dat

hij n

iet

mee

r zo

goe

d ho

ort.

O

ok z

iet

hij w

at m

inde

r en

loop

t hi

j nie

t zo

gem

akke

lijk

mee

r. Vo

or la

nger

e af

stan

den

gebr

uikt

Men

eer d

e G

root

een

sco

otm

obie

l, vo

or k

lein

ere

afst

ande

n ge

brui

kt h

ij ee

n st

ok.

i H

oe b

ewee

gt m

enee

r de

Gro

ot z

ich

door

de

ruim

te e

n er

vaar

t hi

j de

ruim

te?

Wel

ke m

ogel

ijke

obst

akel

s ko

mt

hij t

egen

en

hoe

kunn

en d

ie m

ogel

ijk

weg

geno

men

wor

den?

%

Bea

, dir

ectr

ice

van

thea

ter

Bea

is d

e ni

euw

e di

rect

rice

van

het

the

ater

. Dit

was

een

gro

te d

room

van

ha

ar. Z

ij zi

t pe

rman

ent

in e

en h

andb

ewog

en ro

lsto

el. N

u er

een

nie

uw t

heat

er

wor

dt g

ebou

wd

is e

r de

mog

elijk

heid

om

goe

d op

te le

tten

dat

zij

zelf

op

alle

no

dige

ple

kken

kan

kom

en e

n op

een

pre

ttig

e m

anie

r ha

ar w

erk

kan

doen

. Zij

bew

eegt

zic

h vo

oral

vee

l tus

sen

het

kant

oor

van

de c

onci

ërge

, de

foye

r vo

or

arti

este

n, d

e gr

ote

foye

r en

de

klee

dkam

ers

van

de a

rtie

sten

.

i H

oe b

ewee

gt z

ij zi

ch d

oor

de ru

imte

? W

elke

mog

elijk

e ob

stak

els

kom

t ze

te

gen

en h

oe k

unne

n di

e m

ogel

ijk w

egge

nom

en w

orde

n?

i E

n w

at k

omen

art

iest

en m

et b

eper

king

en te

gen?

WE

RK

bla

d

© 2

011

Vila

ns

WE

RK

bla

d

© 2

011

Vila

ns

41

Visuele prikkelmethode

Inleiding

Watishet?De Visuele prikkelmethode is een methode voor het in kaart brengen van de ervaringen en wensen van doelgroepen voor hun leefomgeving. Dit gebeurt door het maken van foto’s. Hiermee brengen zij zowel belevingsaspecten in kaart, als ook ergonomische punten en praktische knelpunten. Bijvoorbeeld de obstakels die de doelgroepen tegenkomen in hun leefomgeving.

Voorwie?De methode is bedoeld voor projectleiders Wonen of Leefbaarheid of voor andere professionals bij gemeenten die verantwoordelijk zijn voor de inrichting van gebouwen en buitenruimten.

Wanneergebruiken?De methode brengt informatie in kaart over behoeften, gevoelens, verwachtingen, wensen en welbevinden van burgers.

Hoewerkthet?Een aantal burgers (denk aan bewoners uit een bepaalde wijk of leden van de Wmo-raad) krijgt een camera om een aantal foto’s te maken. De deelnemers kunnen ook, in plaats van foto’s maken of aanvullend op de foto’s, bestaande foto’s of plaatjes uitzoeken. Geef vooraf duidelijk uitleg over het onderwerp van de foto’s. Bekijk de foto’s gezamenlijk. Daarbij geeft de fotograaf uitleg bij de door hem of haar gemaakte foto’s. Waarom is deze plek of deze situatie gefotografeerd? Zo ontstaat een beeld van de ervaringen en wensen van burgers.

Stappenplan

De methode bestaat uit zes stappen.

1. OpdrachtbepalenBepaal wat de foto’s en plaatjes inzichtelijk moeten maken. Met welk doel worden de foto’s gemaakt? Het is belangrijk om deelnemers met een duidelijke opdracht op pad te sturen. Bijvoorbeeld: ‘voorbeelden van niet toegankelijke gebouwen’.

2. Organisatievoorafa. Selecteer deelnemers: hoeveel mensen doen er mee en wie? Het kan een groep mensen

zijn die als klankbordgroep fungeert voor de gemeente, een groep burgers uit een bepaalde wijk of de Wmo-raad.

42

b. Regel fotocamera’s: voor het maken van foto’s zijn camera’s nodig. Het is belangrijk dat de camera’s goed en gemakkelijk te gebruiken zijn. Deelnemers kunnen hun eigen camera’s gebruiken of er worden camera’s uitgeleend.

c. Verzamel tijdschriften als u gebruik wilt maken van bestaande plaatjes of verzamel adressen van sites waarop deelnemers relevante plaatjes kunnen vinden.

3. uitlegaandedeelnemersa. Opdracht op papier: Voor de deelnemers is het prettig om de opdracht op papier te

ontvangen en te kunnen lezen. Stel ook een deadline, zodat duidelijk is wanneer de foto’s gemaakt moeten zijn.

b. Schriftje of opschrijfformulier voor uitleg bij de foto’s/plaatjes: Onderdeel van de methode is dat de deelnemers uitleggen wat ze gefotografeerd hebben. Voor een uitleg op papier is een opschrijfschriftje waar foto’s ingeplakt kunnen worden met ruimte voor opmerkingen een optie.

ExTra:WErKbLaDOPSCHrIjffOrMuLIErVISuELEPrIKKELMETHODE

Gebruik het opschrijfformulier voor het verzamelen van de foto’s en plaatjes. Elke deelnemer vult het in.

4. Verzameldefoto’seninterviewdedeelnemersAls de foto’s allemaal gemaakt zijn, kunt u ze bekijken en toelichting vragen aan de deelnemers over de gemaakte foto’s. De vragen zorgen voor extra toelichting. Voorbeeldvraag: ‘Waarom heeft u dit gefotografeerd?’, ‘Wat vind u hier ontoegankelijk aan?’, ‘Hoe zou u dit graag anders zien?’.

ExTra:WErKbLaDInTErVIEWVraGEnVISuELEPrIKKELMETHODE

Deze vragenlijst dient ter ondersteuning van de interviews met de deelnemers.

5. abstraherenvanwensenUit de foto’s en motivatie erbij formuleert u wensen of juist kenmerken van hoe het niet moet. Bijvoorbeeld: kenmerken van onveilige ruimtes of ontoegankelijke gebouwen.

6. ToetseventueeldeuitsprakenineenpanelsessieDe uitspraken en de kenmerken die uit de foto’s naar voren komen, toetst u aan de ideen van andere burgers. Zijn alle belangrijke onderdelen genoemd? Of zijn er nog aanvullingen?

Meer informatie over de achtergrond van de visuele prikkelmethode, voorbeelden van hoe de methode is ingezet en gebruikt, zijn te vinden in de publicatie ‘Beleving in Beeld’ (te bestellen via www.vilans.nl).

Om de visuele prikkelmethode gemakkelijk te gebruiken vindt u in deze toolkit twee instrumenten Dat zijn een voorbeeldformulier voor het verzamelen van de foto’s met aantekeningen en een vragenlijst met de vragen die u stelt om achterliggende gedachten bij de foto’s nog beter in kaart te brengen.

43

Extra uitleg methode

Deze methode is ontwikkeld voor renovatie of herbouw van verzorgingsinstellingen. Doel is in kaart te brengen wat bewoners vinden van hun woonplek en wat aan de hand van hun beleving ervan, moet blijven dan wel anders gebouwd of ingericht moet worden. De methode is ook in andere situaties toe te passen. De methode is een combinatie van enkele kwalitatieve methoden en technieken die in onderling verband met elkaar zijn gebracht. De methode bestaat uit individuele en groepsinterviews over leefomgeving. Bij de interviews maakt u gebruik van visuele prikkels (foto´s en andere afbeeldingen) die door de ondervraagden zelf zijn vervaardigd of uitgezocht. Door het gebruik van fotomateriaal worden emotionele en intuïtieve dimensies aangeboord.

De gebruikers wordt gevraagd van tevoren foto’s/beelden te maken en mee te nemen om in klein verband aan te geven wat ze als prettig ervaren en wat juist niet. Dit hoeft niet te gaan over een zelfde soort gebouw of ruimte, maar het gaat meer om het gevoel van rust, geborgenheid of juist openheid waar we naar zoeken. Deze methode is vooral geschikt als men ervaringen van respondenten over een langere periode wil registreren. De deelnemers krijgen de tijd om verschillende foto’s en andere afbeeldingen te verzamelen. Zo kunnen verschillende ervaringen worden meegenomen. Als bijvoorbeeld positieve en minder positieve elementen van een buurt worden verzameld, kunnen gebeurtenissen in de tijd (hangjeugd, stoep vol fietsen als de school uit gaat, vuil op straat als vuilnis is opgehaald) worden vastgelegd. Dergelijke ervaringen worden niet verzameld als de deelnemers 1 dag krijgen om foto’s te maken. In plaats van foto’s kunt u de deelnemers ook videobeelden laten maken.

Verder lezen

• Dam van, Sandra, Ree de, Liesbeth, Royers Theo, Veen van der Roelf, Coevorden: inzicht in toekomstige vragen op het gebied van wonen, welzijn en zorg, NIZW 2003.

• Royers, Theo en Ree de, Liesbeth: De visuele prikkelmethode, uit: Kwalon, p. 127-137.• Royers, Theo, Ree de, Liesbeth en Stephan, C.: Beleving in beeld. Bewoners van

verzorgingshuizen fotograferen hun wereld, NIZW (2001) Utrecht.• Sannen, H., Ree de, L. en Royers, T.: Hoe wij senioren willen leven en wonen. Handleiding

VPM: Een methode om met behulp van foto´s de visie van senioren op hun woonplaats in beeld te brengen, KBO-Brabant en NIZW (2002) Den Bosch/Utrecht.

WERKblad

© 2011 Vilans

Opschrijfformulier visuele prikkelmethode

Foto/plaatje

Motivatie

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

WERKblad

© 2011 Vilans

Interviewvragen visuele prikkelmethode

Vragen voor individueel interview met een deelnemer over de gemaakte foto’s.

Vragenperfoto1. Wat is het belangrijkste onderdeel van de foto?

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

2. Waarom heeft u deze foto gemaakt?

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

3. Wat voor gevoel roept de foto bij u op?

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

4. Wat vindt u hier (on)toegankelijk aan?

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

5. Hoe kan het beter?

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

EindvraagTe stellen nadat alle foto’s zijn besproken.

6. Wat heeft voor u de meeste prioriteit?

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

46

Geeltjesmethode

Inleiding

Watishet?De geeltjesmethode is een methode voor het verzamelen van waarnemingen, wensen en ideeën van verschillende mensen tijdens bijeenkomsten. Hiervoor maken de deelnemers gebruik van zelfklevende memoblaadjes; ook wel geeltjes genoemd. Zij beschrijven geeltjes met hun ideeën en wensen en categoriseren de geeltjes.

Voorwie?Een projectleider van een project over toegankelijkheid kan de methode inzetten. Bij bijeenkomsten met burgers kan de voorzitter deze methode hanteren.

Hoewerkthet?Bepaal eerst het thema waarover u de waarnemingen of wensen wilt inventariseren. Voorbeelden zijn:• Klachten over toegankelijkheid in de gemeente. • Ideeën voor een toegankelijk nieuw gebouw.• Eisen aan de leefomgeving waar mensen elkaar ontmoeten.• Vragen over toegankelijkheid.Alle deelnemers krijgen geeltjes om te beschrijven en te plakken op een afgesproken plek. Gebruik daarvoor een grote poster of flap-over. Per geeltje schrijft elke deelnemer een nieuwe klacht, idee of eis op en plakt deze op gedurende een afgesproken tijdsperiode. Daarna verzamelt u de geeltjes in categorieën of per onderwerp. U analyseert ze en gebruikt ze voor discussie met de deelnemers.

Werkwijze

Er zijn veel verschillende variaties op de geeltjesmethode. Hieronder zijn er twee uitgewerkt met een voorbeeld van de gebruikswijze.

GeeltjesvoorklachtenofwaarnemingenDe geeltjesmethode is een manier om inzichtelijk te krijgen hoeveel klachten er binnenkomen en waarover ze gaan. Ook is de methode geschikt om te kijken naar vragen over toegankelijkheid. De geeltjes geven een overzicht van aantallen en inhoud.

• Maak afspraken over wat er op de geeltjes komt. Anoniem of juist niet. Met datum en tijdstip of juist niet?

• Spreek af wat de registratieperiode is. • Plak de geeltjes op een flap-over op een zichtbare plek, zodat iedereen de voortgang ziet.• Het aantal geeltjes laat zien hoeveel klachten of vragen er zijn en waarover ze gaan.

47

• Cluster de geeltjes aan het einde van de registratieperiode naar onderwerp. U krijgt inzicht in de belangrijkste onderwerpen om mee aan de slag te gaan.

Als u in een oogopslag wilt zien of er in een week veel of weinig klachten binnenkomen, kunt u de poster met de opgeplakte geeltjes indelen in vlakken die weken voorstellen (zie de foto van een voorbeeld).

Flap-over met opgeplakte geeltjes, ingedeeld per week

GeeltjesvoorideeënofeisenDe geeltjesmethode kunt u ook gebruiken om ideeën van verschillende mensen in kaart te brengen en in een groep te bespreken, te ordenen en bepalen wat belangrijk is en wat niet. Hieronder gaan we in op het gebruik van geeltjes voor de verzameling van ideeën/eisen tijdens een bijeenkomst.

• Bepaal als voorzitter van de bijeenkomst wat u wilt weten. Stel een duidelijke vraag op waarmee de deelnemers geeltjes kunnen vullen.

• Deel geeltjes (ongeveer 10 per persoon) en stiften uit aan de deelnemers.• De deelnemers schrijven individueel de geeltjes. Per geeltje één antwoord.• Neem de geeltjes in. Vraag eventueel toelichting bij de geeltjes om achterliggende

gedachten te ontdekken.• Plak de geeltjes op de flap-over en structureer ze. Plak dubbelen bij elkaar en groepeer

waar dat mogelijk is. Doe dit samen met de deelnemers van de bijeenkomst. Zie de foto voor een voorbeeld.

48

Flap-over met geeltjes. Gegroepeerd waar dat mogelijk is.

OpzetgebruikvandemethodetijdensbijeenkomstTotale tijdsduur: 45 minuten

5 minuten Uitleg geeltjesmethode en thema; 15 minuten Deelnemers vullen de geeltjes met ideeën of antwoorden;5 minuten Opplakken van de geeltjes;5 minuten Structureren/groeperen van de geeltjes;15 minuten Discussie over de antwoorden op de geeltjes + conclusie.

49

Collage ideeën leefomgeving

Inleiding

Watishet?Deze methode laat burgers belangrijke kenmerken van een ideale omgeving of gebouw (bijvoorbeeld een theater) ontwerpen en geeft inzicht in de wensen en eisen die zij stellen aan de omgeving. Hierbij krijgt de creativiteit van mensen de vrije loop en geven zij los van voorbeelden een ideale situatie vorm. Deze methode is bruikbaar bij planvorming.

Voorwie?Ontwerpers of projectleiders van bouwprojecten, leidinggevenden kunnen deze methode inzetten voor het in kaart brengen van wensen van de gebruikers voor de omgeving.

Hoewerkthet?Met collages maken de deelnemers elementen van een ideale leefomgeving of ideaal gebouw inzichtelijk.De deelnemers zoeken plaatjes met: • producten die ze mooi of prettig vinden (stijl van meubels bijvoorbeeld);• kleuren die zij aansprekend vinden;• elementen waarvan ze houden (planten bijvoorbeeld);• et cetera.Mensen gaan zelf vrij nadenken over hoe zij het willen, en brengen zo belevingsaspecten naar voren. Als je zelf iets maakt komt daar meer gevoel bij kijken dan bij het voeren van een gesprek. Een gesprek is bij deze methode wel noodzakelijk voor achterliggende verhalen bij de collage.

Werkwijze

Zelf ontwerpen van een ideale situatie kan ieder voor zich doen. Toch is een bijeenkomst handig om dat de uitwisseling van gedachten, het achterhalen van de achterliggende verhalen bij de collages, ook een belangrijk onderdeel is van deze methode.

Tijdens de bijeenkomst krijgen de deelnemers de opdracht uitgelegd en gaan ze in het eerste deel zelf aan de slag met het maken van de collage. Ze gebruiken plaatjes, bijvoorbeeld uit tijdschriften, om sferen neer te zetten of voorbeelden te geven van ruimtes of gebouwen die ze prettig vinden of juist onprettig. In de uitleg kunt u randvoorwaarden geven. Deze methode is echter juist bedoeld om mensen vrij te laten denken, dus zorg ervoor dat u niet teveel beperkende voorwaarden meegeeft. De meerwaarde zit in de nieuwe en vrije ideeën.

50

Voorbeeld van een collage met als opdracht ‘toegankelijk park’

In het tweede deel van de bijeenkomst staat de toelichting op de collages centraal en een discussie waarin de deelnemers de verschillende collages met elkaar vergelijken en u belangrijke kenmerken voor een gebouw of de leefomgeving abstraheert. Noteer tijdens discussie belangrijke kenmerken op een flapover. Maak eventueel een tweedeling: wat het NIET moet zijn/hebben en wat het WEL moet zijn/hebben.

DeelnemersHet is prettig om de bijeenkomst met zes tot maximaal tien personen te doen. Met dit aantal kunt u een discussie voeren zonder dat het onoverzichtelijk wordt. De deelnemers zijn mensen die in de toekomst te maken krijgen met de nieuw ontworpen leefomgeving of gebouw. Bijvoorbeeld burgers van een bepaalde wijk binnen de gemeente. Om zo veel mogelijk verschillende wensen in kaart te brengen, vraagt u specifieke deelnemers. Als het over bruikbaarheid en toegankelijkheid gaat, nodigt u mensen met verschillende beperkingen uit om zo zoveel mogelijk problemen van tevoren te tackelen. Selectie deelnemers: • Zes tot tien personen.• Deelnemers hebben te maken met te (ver)bouwen gebouw of leefomgeving.• Deelnemers met verwachte verschillende inbreng; mensen met verschillende beperkingen.

benodigdematerialenVoor de bijeenkomst heeft u de volgende materialen nodig:• Vellen groot papier A3 of zelfs A2 formaat • Potloden, kleurpotloden, pennen, stiften

51

• Plakband om de vellen op te kunnen hangen en plaatjes te kunnen plakken op de vellen• Lijm• Scharen• Tijdschriften • Flap-over • Fototoestel

VoorbeeldopzetbijeenkomstTotale tijdsduur: 105 minuten, 1 uur en 45 minuten

15 minuten Welkom en inleiding met uitleg opdracht;30 minuten Maken van de collage;10 minuten Pauze;20 minuten Toelichting op de collages;20 minuten Discussie met abstraheren belangrijke kenmerken;10 minuten Afsluiting.

TIP: MaaKfOTO’SVanDEOnTWErPEn,zODaTuzEOPKunTSLaanEnbEWarEn.

52

Plattegrond ideale leefomgeving

Inleiding

Watishet?Om ideeën van burgers over een nieuw te bouwen stadskantoor of in te richten stadspark te inventariseren vraagt u hen een plattegrond te schetsen. Door het zelf laten schetsen van een plattegrond maakt u wensen en eisen over het gebruik van het gebouw of de ruimte inzichtelijk. Dit is een manier om de creativiteit van mensen de vrije loop te geven en los van voorbeelden een ideale situatie vorm te geven. Deze methode is bruikbaar bij planvorming.

Voorwie?Ontwerpers of projectleiders van bouwprojecten, leidinggevenden kunnen deze methode inzetten voor het in kaart brengen van wensen van de gebruikers met betrekking tot de omgeving.

Hoewerkthet?Met het maken van plattegronden maken de deelnemers de elementen van een voor hen ideale leefomgeving of ideaal gebouw inzichtelijk, vooral voor tot het gebruik van de ruimte. Zij geven de indeling van een ruimte vorm. Doordat mensen zelf vrij gaan nadenken over hoe zij het willen, komen belevingsaspecten naar voren. Als je zelf iets maakt komt daar meer gevoel bij kijken dan bij het voeren van een gesprek. Een gesprek is bij deze methode wel noodzakelijk voor een toelichting op de plattegrond.

Werkwijze

Zelf ontwerpen van een ideale situatie kan ieder voor zich doen. Toch is een bijeenkomst een handige vorm, omdat de uitwisseling van gedachten ook een belangrijk onderdeel is van deze methode.

Tijdens de bijeenkomst krijgen de deelnemers de opdracht uitgelegd en gaan ze in het eerste deel zelf aan de slag met het ontwerpen. In de uitleg kunt u randvoorwaarden geven. Deze methode is echter juist bedoeld om mensen vrij te laten denken, dus zorg ervoor dat u niet teveel beperkende voorwaarden meegeeft. De meerwaarde zit het hem in de nieuwe en vrije ideeën.

In het tweede deel van de bijeenkomst staat de toelichting op de ontwerpen centraal en een discussie waarbij deelnemers de verschillende ontwerpen met elkaar vergelijken en belangrijke kenmerken voor een gebouw of de leefomgeving abstraheren.

53

Voorbeeld van een plattegrond met als opdracht ‘toegankelijk park’

DeelnemersHet is prettig om de bijeenkomst met zes tot maximaal tien personen te doen. Met dit aantal kunt u een discussie voeren zonder dat het onoverzichtelijk wordt. De deelnemers zijn mensen die in de toekomst te maken krijgen met de nieuw ontworpen leefomgeving of gebouw. Bijvoorbeeld burgers van een bepaalde wijk binnen de gemeente. Om zo veel mogelijk verschillende wensen in kaart te brengen, kunt u gericht deelnemers vragen. Als het over bruikbaarheid en toegankelijkheid gaat nodigt u mensen met verschillende beperkingen uit om zo zoveel mogelijk problemen van tevoren te tackelen. Selectie deelnemers:• Zes tot tien deelnemers;• Deelnemers hebben te maken met te (ver)bouwen gebouw of leefomgeving;• Deelnemers met verwachte verschillende inbreng; mensen met verschillende beperkingen.

benodigdematerialenVoor de bijeenkomst heeft u de volgende materialen nodig:• Vellen groot papier A3 formaat• Potloden, kleurpotloden, pennen, stiften• Plakband om de vellen op te kunnen hangen• Flap-over • Fototoestel

54

VoorbeeldopzetbijeenkomstTotale tijdsduur: 105 minuten; 1 uur en 45 minuten.

15 minuten Welkom en inleiding met uitleg opdracht;30 minuten Plattegrond tekenen;10 minuten Pauze;20 minuten Toelichting op de plattegronden;20 minuten Discussie met abstraheren belangrijke kenmerken;10 minuten Afsluiting.

TIP:MaaKfOTO’SVanDEOnTWErPEn,zODaTuzEOPKunTSLaanEnbEWarEn

55

Stappenplan en schema voor opstellen programma van eisen

Inleiding

Watishet?Met dit stappenplan en het schema kunt u zelf een programma van eisen opstellen voor een toegankelijk gebouw (nieuwbouw en verbouw). Deze activiteit is het begin van een bouw- of verbouwtraject, met als uiteindelijk resultaat een toegankelijk gebouw voor iedereen: mensen met én zonder beperking!

Voorwie?Projectleiders bouw of inrichting bij de gemeente die verantwoordelijk zijn voor de openbare gebouwen van de gemeente.

Hoewerkthet?Bij voorkeur stelt een vertegenwoordiger van de gemeente een programma van eisen op in samenwerking met ervaringsdeskundigen uit verschillende doelgroepen en deskundigen op het terrein van toegankelijkheid. Deze werkgroep maakt een overzicht van inrichtingselementen van het gebouw en zoekt daar de beschikbare toegankelijkheidseisen bij, aangevuld met eventuele eisen en wensen vanuit de gebruikersgroepen. Volg het stappenplan en gebruik het voorbeeldschema om het programma van eisen op een overzichtelijke manier vorm te geven.

Stappenplan

Hieronder vindt u de stappen om tot een goed programma van eisen te komen voor toegankelijkheid van een gebouw.

ExTra:WErKbLaDSCHEMaVOOrHETOPSTELLEnVanEEnPrOGraMMaVanEISEn

Hanteer het schema om het programma van eisen voor een toegankelijk gebouw (nieuwbouw of verbouw) op te stellen.

1. SamenstellingwerkgroepStel een werkgroep samen met een vertegenwoordiger van de gemeente en ervaringsdeskundigen uit verschillende doelgroepen. Nodig bij voorkeur ook een deskundige uit op het terrein van toegankelijkheid.

2. InrichtingselementenvanhetgebouwBeschrijf zo exact mogelijk uit welke inrichtingselementen het nieuwe gebouw bestaat, inclusief de functies van de verschillende onderdelen en stel dat in de werkgroep vast.

56

3. DoelgroepenBepaal met de werkgroep de doelgroepen die gebruikmaken van het gebouw en de bij punt 2 beschreven inrichtingselementen. Ga bij voorkeur uit van het principe ‘toegankelijkheid voor iedereen’, maar stel zo nodig prioriteiten.

4. bronnenZoek via beschikbare bronnen de bijbehorende toegankelijkheidseisen van de verschillende inrichtingselementen en zet deze in een tabel. Voor een theater zijn de inrichtingselementen benoemd en zijn de aanbevelingen voor de trap als voorbeeld uitgewerkt. Zorg dat de eisen zoveel mogelijk zijn voorzien van bron en argumentatie. Dat geeft verduidelijking voor bouwers en uitvoerders.

5. aanvullendeeisenenwensenBespreek in de werkgroep de tabel met toegankelijkheidseisen en vul zo nodig aan met aanvullende (specifieke) eisen en wensen vanuit de gebruikersgroepen.

6. PrioriteitenstellenenkeuzesmakenBepaal samen met de werkgroep welke toegankelijkheidseisen de meeste prioriteit moeten krijgen en waarom. Bij het maken van eventuele keuzes (bijvoorbeeld bij beperkt budget) bestaat hier dan helderheid over.

7. ProgrammavaneisenMaak het programma van eisen definitief en informeer alle betrokkenen hierover.

Voorbeeldschema

Het schema is voor het opstellen van het programma van eisen voor een theater in Sneek. Het schema bevat de onderdelen die in het stappenplan naar voren komen:• inrichtingselement;• minimale eis;• aanbeveling;• aanvullende eisen en wensen vanuit gebruikersgroepen; eventuele extra eisen; • bronnen;• argumenten/opmerkingen.

Van een van de inrichtingselementen is het schema ingevuld. Dit is een voorbeeld, zodat u ziet hoe het werkt. Pas deze informatie aan voor uw specifieke situatie.

Prog

ram

ma

van

eise

n (v

oorb

eeld

) In

rich

tin

gsel

e-

men

t

Min

imal

e

eis

aan

bev

elin

ga

anvu

l-

len

de

eise

n

enw

ense

n

van

uit

geb

ruik

ers-

groe

pen

bro

nn

ena

rgu

men

ten

/op

mer

kin

gen

Rui

mte

alg

emee

nB

alie

Entr

ee

Hoo

gtev

ersc

hil

over

brug

gen

Lift

Trap

Zie

voor

mee

r

info

rmat

ie:

Han

dboe

k, 6

e

druk

, pag

. 72

Of

Men

s en

Maa

t,

2010

.

Pag.

60

Ste

vige

tra

pleu

ning

:

§di

amet

er t

usse

n 30

en

50 m

m

§ho

ogte

tus

sen

850

en 9

50 m

m b

oven

tre

de

§ru

imte

om

de

leun

ing

heen

50

mm

(50

mm

van

de w

and)

.

Han

dig

om d

ubbe

le le

unin

g te

geb

ruik

en; é

én

op h

oogt

e vo

or k

inde

ren

en k

lein

e m

ense

n (≤

1.50

m) e

n éé

n vo

or m

ense

n m

et g

emid

deld

e

licha

amsl

engt

e en

mee

r.

Trap

leun

ing

aan

begi

n en

ein

d do

or la

ten

lope

n

over

de

leng

te v

an e

en a

antr

ede

(als

of e

r éé

n

trap

tred

e ex

tra

bij z

it).

Trap

leun

ing

cont

rast

eren

de k

leur

met

de

wan

d

waa

rteg

en d

e le

unin

g is

bev

esti

gd (V

izir

is).

Han

dboe

k

Toeg

anke

-

lijkh

eid

pag.

72/5

4

NE

N n

orm

1814

pag

.

31/3

2

CR

OW

ric

ht-

lijn

pag.

21

Ric

htlij

n

Vizi

ris

pag.

8

Den

k er

om d

at o

ok m

ense

n m

et b

eper

kte

hand

func

tie

(reu

ma)

de t

rapl

euni

ng m

oete

n ku

nnen

vas

tpak

ken.

Daa

rom

nie

t te

kle

ine

diam

eter

.

Men

sen

met

mob

ilite

its-

en/

of e

venw

icht

spro

blem

en h

ebbe

n oo

k

aan

het

begi

n én

aan

het

ein

de v

an d

e tr

ap o

nder

steu

ning

nod

ig

om d

e ba

lans

te h

erst

elle

n. D

at is

de

rede

n va

n he

t aa

n be

gin

en

eind

doo

r la

ten

lope

n va

n de

tra

pleu

ning

.

WE

RK

bla

d

© 2

011

Vila

ns

Trap

pen

met

‘nor

mal

e’ t

rede

n (g

een

luie

tred

en) v

olge

n va

n no

rmal

e tr

ed: p

asgr

oott

e

van

600

mm

(Han

dboe

k).

Goe

de o

ptre

de, a

antr

ede

en d

e ve

rhou

ding

daar

tuss

en (H

andb

oek)

.

Na

1800

mm

hoo

gteo

verb

rugg

ing

een

bord

es

(tus

sens

tuk)

om

uit

te k

unne

n ru

sten

(Han

d-

boek

).

Han

dboe

k

Toeg

anke

-

lijkh

eid

pag.

50/7

2

Bij

bred

e tr

ap, i

n m

idde

n va

n de

tra

p ee

n

dubb

ele

leun

ing

plaa

tsen

voo

r ex

tra

grip

.

Res

ulta

ten

pane

lses

sies

met

bel

an-

geng

roep

en

Als

men

sen

(oud

eren

) zic

h do

or d

rukt

e ni

et a

an d

e le

unin

g aa

n de

muu

rzijd

e ku

nnen

vas

tgri

jpen

, gee

ft e

en le

unin

g in

het

mid

den

van

de t

rap

nog

een

mog

elijk

heid

. Daa

rnaa

st k

an e

en le

unin

g

in h

et m

idde

n de

men

sen

die

omho

og lo

pen

sche

iden

van

de

men

sen

die

naar

ben

eden

lope

n.

Gee

n bo

chte

n in

een

tra

p (z

eker

nie

t al

s ve

el

men

sen

tege

lijk

van

de t

rap

gebr

uik

moe

ten

mak

en).

Gee

n op

en t

rap.

Gee

n tr

ansp

aran

te (o

pen)

tra

ptre

den.

Han

dboe

k

Toeg

anke

lijk-

heid

pag

. 72

Een

boc

ht g

eeft

een

ver

smal

ling

in d

e bi

nnen

boch

t, w

at d

oor

de

smal

lere

tre

den

onve

ilige

sit

uati

es k

an o

plev

eren

.

Een

ope

n tr

ap e

n ee

n tr

ansp

aran

te t

rap

(tra

nspa

rant

e tr

eden

)

zijn

nie

t ge

schi

kt v

oor

men

sen

met

hoo

gtev

rees

en

voor

men

sen

met

een

vis

uele

bep

erki

ng. M

ense

n m

et d

unne

naa

ldha

kken

kunn

en in

een

met

alen

tra

p m

et g

aten

(soo

rt w

erkt

rap)

blij

ven

hang

en o

f sch

eefs

tapp

en.

Trap

tred

en v

oorz

ien

van

mar

keri

ng a

an ie

dere

uite

inde

van

de

tred

e (c

ontr

aste

rend

e be

lijni

ng

over

de

gehe

le t

rede

of a

an z

ijkan

ten:

sti

ppen

,

kort

e be

lijni

ng).

Han

dboe

k

Toeg

anke

lijk-

heid

pag

. 72

Voor

men

sen

met

een

vis

uele

bep

erki

ng e

n vo

or o

uder

en m

et e

en

bifo

cale

bri

l. D

eze

laat

ste,

ste

eds

grot

er w

orde

nde

doel

groe

p

kijk

t na

ar b

ened

en d

oor

het

lees

deel

van

de

bril

en z

iet

daar

door

niet

goe

d de

uit

eind

e va

n de

tra

ptre

den.

Als

de

trap

ong

evee

r de

zelf

de k

leur

hee

ft a

ls d

e vl

oer,

dan

een

cont

rast

eren

de d

ikke

bel

ijnin

g op

de

laat

ste

trap

tred

e be

nede

n.

WE

RK

bla

d

© 2

011

Vila

ns

Foye

r/ha

l

Gar

dero

be

Toile

tten

Info

rmat

ie-v

oor-

zien

ing/

Bew

egw

ijzer

ing

Rin

glei

ding

of

infr

aroo

d in

stal

-

lati

e in

zaa

l en

bij

loke

tTh

eate

rzaa

l

Park

eren

Rou

te p

arke

er-

plaa

ts n

aar

gebo

uw

Veili

ghei

d/

uitg

anke

lijkh

eid

WE

RK

bla

d

© 2

011

Vila

ns

60

Toegankelijkheid per bouwfase

Inleiding

Watishet?De tool ‘Toegankelijkheid per bouwfase’ geeft aan de hand van bouwfasen aandachtspunten voor toegankelijkheid en is een houvast tijdens het bouwproject. Wanneer moet u wat doen? Hoe ziet het proces van een bouwtraject er uit en op welke wijze past toegankelijkheid hierin?

Voorwie?Projectleider bouw of inrichting, maar ook leidinggevende medewerkers van afdeling Wmo en medewerkers van afdelingen Ruimtelijke Ordening en Stedenbouw, die betrokken zijn bij de bouw van (openbare) gebouwen en openbare ruimte.

Hoewerkthet?De tool geeft per bouwfase aan wat in die fase van belang is, wie betrokken zijn, de kritische momenten in relatie tot toegankelijkheid en ondersteunende processen of diensten. De tool helpt om het proces goed in de gaten te houden, geeft duidelijk aan wanneer actie nodig is en biedt alle betrokkenen inzicht in het proces. Zo krijgt toegankelijkheid gedurende het gehele proces de aandacht die nodig is.Raadpleeg voor ontwerpeisen andere bronnen. Deze bronnen vindt u bij de genoemde producten in de laatste kolom van de tabel.

ExTra:WErKbLaDSCHEMaTOEGanKELIjKHEIDPErbOuWfaSE

Gebruik het schema om activiteiten die met toegankelijkheid van een gebouw te maken hebben te integreren in het bouwproces.

WERKblad

© 2011 Vilans

Schema Toegankelijkheid per bouwfase

bouwfasen uitlegbouwfase actiestoegankelijkheid Ondersteunende

producten/diensten

Initiatie Initiatief

Onderzoek

Definitie

Gezamenlijk: voorbereiding:

i omschrijving van doel

bouwproject;

i visie bij gebouw helder

met speerpunten (duur-

zaam, toegankelijk);

i uitzetten opdracht bij

architect.

Betrokken:

• gemeente

• architect

• burgers/belangenorgani-

satie

Organiseer een startbij-

eenkomst.

In deze fase is het belang-

rijk om te weten waar naar

toe gewerkt wordt en op

welke wijze (proces) dit

wordt bereikt. Denk aan

een startbijeenkomst

waarin dit aan de orde

komt.

Definieer de rol van de

gebruikersgroep en maak

afspraken.

Daarnaast is dit het

moment waarop de rol van

de gebruikersgroep in het

traject aan de orde moet

komen; wat kan de gebrui-

kersgroep en afspraken

die daar bij horen

(wanneer en hoe stukken

ontvangen, verslaglegging

et cetera).

• Advies op maat voor

trajectbegeleiding

door toegankelijk-

heidsexperts

• Informatie over

ITS (Internationaal

Toegankelijkheids

Symbool)

• Almanak Toeganke-

lijkheid

Programma van

eisen

Het programma van eisen

bestaat uit verschillende

onderdelen. Technische

eisen, aantal kamers, aantal

mensen dat het moet kunnen

‘huisvesten’, welke functies

in het gebouw moeten zitten,

maar ook toegankelijk-

heidseisen.

Betrokken:

• gemeente

• architect

• burgers/belangenorgani-

satie

Stel het programma van

eisen op.

Gebruik hierbij bronnen,

zoals Handboek Toeganke-

lijkheid, almanak Toegan-

kelijkheid.

Stel het programma

van eisen op op onder-

delen van het gebouw

(entree, hoogteverschil

overbruggen, informa-

tievoorziening, toiletten,

garderobe, parkeren en

algemeen).

• Handboek Toeganke-

lijkheid

• CROW richtlijn

toegankelijkheid

• NEN Norm 1814

• ITS richtlijn

WERKblad

© 2011 Vilans

Ontwerp Voorlopig

ontwerp

i Schetstekeningen waarbij

vorm en indeling centraal

staat.

Betrokkenen:

• gemeente

• architect

• burgers/ belangenorgani-

satie

• eventueel: externe

deskundigen

Uitleg architect over hoe

het ontwerp is opgebouwd

en wat knelpunten voor

toegankelijkheid zijn.

Check het ontwerp op het

programma van eisen.

Gemeente heeft als eind-

verantwoordelijke de

mogelijkheid het ontwerp

goed te controleren op het

programma van eisen.

Inbreng van burgers/

belangenorganisatie op

de eerste plannen. In een

zo vroeg mogelijk stadium

ontdekken van ontoegan-

kelijke situaties.

Definitief

ontwerp

i Schetstekeningen verder

uitgewerkt.

i Nog geen materialisering.

i Besluit over tekeningen;

vorm en indeling staat

vast.

Betrokkenen:

• gemeente

• architect

• burgers/belangenorgani-

satie

• eventueel: externe

deskundigen

Controleren van het defini-

tief ontwerp op toeganke-

lijkheid. Betrek gebruikers

hierbij.

Gemeente heeft als eind-

verantwoordelijke de

mogelijkheid het ontwerp

goed te checken op het

programma van eisen.

Om uitwerkingen goed

te checken op toegan-

kelijkheid:

• Handboek Toeganke-

lijkheid

• CROW richtlijn

toegankelijkheid

• NEN Norm 1814

• ITS richtlijn

Uitwerking/

bestek

i Tekeningen van alle deel-

stukken zijn gemaakt.

i Materialisering.

Betrokkenen:

• gemeente

• architect

• aannemers

• burgers/belangenorgani-

satie

Controleer de bestekteke-

ningen op toegankelijkheid

en bruikbaarheid. Gebruik

hiervoor het pve.

De invulling van materiaal,

kleuren, kleurcontrast,

hoogte van muren en

kasten zijn belangrijke

elementen voor toeganke-

lijkheid.

Om uitwerkingen goed

te checken op toegan-

kelijkheid (bijvoorbeeld

materiaal voor vloer):

• Handboek Toeganke-

lijkheid

• CROW Richtlijn

toegankelijkheid

• NEN Norm 1814

• ITS richtlijn

WERKblad

© 2011 Vilans

Realisatie Werkvoorberei-

ding

i Afspraken met onderaan-

nemers voor de bouw.

Betrokken:

• gemeente (meer op

afstand)

• architect

• aannemers/project-

ontwikkelaar

Controleer of ook de

onderaannemers goed op

de hoogte zijn van de eisen

voor toegankelijkheid.

Uitvoering i De bouw vindt daadwerke-

lijk plaats.

Betrokken:

• gemeente (meer op

afstand)

• architect (meer op

afstand)

• aannemers/project-

ontwikkelaar

Let bij afwijkingen van de

tekening op toegankelijk-

heid.

Er kunnen situaties

ontstaan waarbij men

moet afwijken van de teke-

ningen. Het is belangrijk

om deze situaties goed te

bekijken aan de hand van

de toegankelijkheidseisen.

Als er aanpassingen

uitgevoerd worden, welke

gevolgen hebben die voor

de toegankelijkheid?

Oplevering i Het gebouw wordt opgele-

verd.

i Controle van de bouw.

i Eventuele fouten noteren

en afspraken maken over

hoe dit op te lossen.

Betrokken:

• gemeente

• architect

• aannemers/project-

ontwikkelaar

• burgers/belangenorgani-

satie

• eventueel: externe

deskundigen

Check of alles goed heeft

uitgepakt door middel van

een zogenaamde ‘schouw’.

Om te schouwen:

• Het eerdere

programma van

eisen.

• Eventueel ITS als

keurmerk gewenst is.

• Openbare schouw-

lijsten gebruiken,

bijvoorbeeld van

Programma VCP.

WERKblad

© 2011 Vilans

Gebruik Het gebouw wordt in gebruik

genomen door zijn gebrui-

kers.

Houdt continu aandacht

voor toegankelijkheid.

Tijdens gebruik kunnen

kleine aanpassingen aan

een gebouw worden uitge-

voerd. Daarnaast kunnen

er obstakels ontstaan als

het gebouw wordt inge-

richt. Continue aandacht

is nodig om obstakels

te registreren en te

verhelpen.

• Eventueel ITS

• Schouwlijst die voor

specifieke gebouw

aan de hand van het

programma van eisen

is opgesteld.

• Openbare schouw-

lijsten te gebruiken,

zoals van Programma

VCP.