Tijdschrift - Federatie Klokkenvrienden · 2017. 7. 13. · TIJDschrift (13-2) is onder de titel...

Tijdschrift13/3

• Een tafelklok van Goslink Ruempol • Museum- en Verenigingsnieuws• Waarom de comtoiseklok juist in de Jura is ontstaan? • Abraham Tappy

• Yagurai-Dokei bij Gude san • Meer dan half miljoen voor vroege tafelklok

SE

PTE

MB

ER

2013 • FE

DE

RA

TIE K

LOK

KE

N V

RIE

ND

EN

• PR

IJS5

12,15

Staand horloge

Thomas Mudge

GoslinkRuempol

Tijdschrift 3/20132

Toine Daelmans Ralf van VeghelWevestraat 30 Stipdonk 165708 Helmond (Stiphout) 5715 PC LieropTelefoon: 0492-545577email: [email protected]

Reparatie, revisie, verkoopen levering van luidklokkenen torenuurwerk-installaties

TOINE DAELMANS LUIDKLOKKEN & TORENUURWERKEN

Tijdschrift 3/2013 3

De Federatie Klokkenvriendenis een samenwerkingsverband van:

– Vereniging Vrienden van de Stichting Museum en Archiefvan Tijdmeetkunde (Klokkenvrienden SMAT - KVS)

– Vereniging Vrienden van het Museum van het Nederlandse Uurwerk

– Stichting Museum van het Nederlandse uurwerk MNU(collectie in Zaanse Schans, Zaandam)

– Dutch Section of the Antiquarian Horological Society (AHS)– Sectie uurwerkherstellers van de Nederlandse Juweliers- en

uurwerkenbranche (NJU)– Stichting Museum en Archief van Tijdmeetkunde (SMAT)– Stichting tot Behoud van het Torenuurwerk (SBT)

Bestuur namens:prof.dr.ir. C.A. Grimbergen, voorzitterF.P.C. van Gurp, NJUpenningmeesterdrs. R.J.W. Beuker Stichting MNUMartin van Iersel, secretaris Klokkenvrienden SMATdr. A.H.M. Kayen Klokkenvrienden SMATB.M. Hordijk SMATir. K. Roscam Abbing AHSir. L. Romeyn SBTW. van der Krogt Vrienden MNUC. Tishauser Vrienden MNU e-mail [email protected]

Federatie klokkenvriendenprof.dr.ir. C.A. Grimbergen, voorzitter

Klokkenvrienden SMAT (KVS)Ledenadministratie: Gijs Veraart

Mozartlaan 282264 VL Leidschendam070-3201084

e-mail: [email protected]: ABN Amro 41.57.18.597

t.n.v. Klokkenvrienden

Vereniging Vrienden Museum van het Nederlandse UurwerkSecretariaat: W. van der Krogt

Dorpsstraat 70a1842 GW Oterleek 072-5346690

e-mail: [email protected]: ING nr. 3767920

t.n.v. Vereniging Vrienden MNU

Dutch Section Antiquarian Horological Society (AHS)Secretariaat: ir. K. Roscam Abbing

Anna van Burenlaan 32012 SL Haarlem023-5292501

e-mail: [email protected]

Sectie Uurwerkherstellers Nederlandse Juweliers- en Uurwerkenbranche (NJU)Secretariaat: Postbus 904

2270 AX VoorburgKoningin Julianalaan 345 2273 JJ Voorburg070-3866248

Stichting Museum en Archief van Tijdmeetkunde (SMAT)Secretariaat: G.J. van Vonderen

Vinklaan 65561 TL Riethoven0497-514487


Stichting tot Behoud van het Torenuurwerk (SBT)Secretariaat: Drs. Ing. H. de Gooijer

Willenskade 72807 JA Gouda 0182-601503


Stichting Museum van het Nederlandse Uurwerk (MNU)Kalverringdijk 31509 BT Zaandam

Samenstelling TIJDschriftRedactie: V.L.C. Kersing

M.F. Timmere-mail inzenden kopij [email protected]: ir. L. A. A. Romeyn

tel. 0341–254265/[email protected]: Sjoerd W. Folkers, 0172-574149 e-mail: [email protected]: Drukkerij WC den Ouden bvVormgeving: Van Munster en Bos

Federatie op internetInformatie over de opzet van de Federatie Klokkenvrienden en de verenigingen die tezamen de Federatie vormen, is te vinden op: www.fed-klokkenvrienden.nl

Verantwoordelijkheid redactie De redactie is niet verantwoordelijk voor de inhoud van artikelen dieonder naam worden gepubliceerd. Deze geven alleen de opvattingenvan de auteur weer en de verantwoordelijkheid daarvoor berust uit -sluitend bij deze auteur.

pagina 8Een tafelklok van Goslink Ruempol

pagina 24Horlogemaker te Veere enGoes, Abraham Tappy

pagina 18Mnemoniek tobstuk

pagina 35 en verderMuseum- enVerenigingsnieuws

In dit nummer onder andere

De sluitingsdatumvan het volgende nummer is: 18 oktober 2013De verschijnings-datum is: 13december 2013 In de vorige editie van

TIJDschrift (13-2) is onder de titel‘Klokkenreis Neuchatel’ een artikel

van Prof. Dr. H. Folgering opgenomen. Helaas is abusievelijk

een andere auteursnaam bij ditartikel vermeld. De redactiebiedt Prof. Folgering voor

deze omissie haarexcuses aan.

RECTIFICATIE

amuel Knibb (1625 - circa1670) is even bekend alsonbekend. Bekend omdatzijn klokken van hogekwaliteit zijn en grote

gelijkenis vertonen met die van zijntijdgenoot Ahasverus Fromanteel.Onbekend om dat er zo weinig klok-ken van hem bewaard en beschrevenzijn. Dit in tegenstelling tot zijnneven Joseph (circa 1650 - 1711) diein Oxford en Londen werkte enJohn (circa 1650 - 1722) die inOxford is gebleven. Samuel is in1662 in Westminster geregistreerden wordt een jaar later lid van hetgilde, de Clockmakers Company.

De tafelklok op de veiling wordtomschreven als ‘a very rare thirdquarter of the 17th century architec-tural ebony table clock’. Zoals meervroege tafelklokken staat ook dezeop een draaiend onderstuk zodatgemakkelijk de achterkant kan wor-den bewonderd. Dat is in dit gevalechter wat merkwaardig want dieachterkant is, op de signatuur na, onbe-werkt. De kast is met ebbenhout gefineerd

historische uurwerk met wijzer-plaat aangeboden.Een laat 17de-eeuws uurwerk(in 20ste-eeuwse noten kast)van Thomas Tompion was ereen voorbeeld van dat dezeberoemde maker ook eenvou -dige eendaagse werken ver-vaardigde (Afb.3). Het eenvou-dige werkje is tussen ijzerenpilaren gebouwd (‘posted fra-me’) en -zeldzaam- voorzienvan een wekker. De spillegangheeft een korte slinger zoals bijde vroegste Engelse staandeklokken veel voorkomt. Dekleine (9.5 inch) wijzerplaat ismooi gegraveerd (Afb. 4). Met £ 5 - 8000 was de ver-wachte opbrengst veel te laaggeschat, het geheel bracht £ 18.750 op.Een zelfde soort uurwerk metwijzerplaat is gesigneerd‘Daniel Quare in Martins NearAlders Gate Londini fecit (Afb.5). Dit werkje heeft een anker-

gang, maar slechts één wijzer zoals bij een-daagse klokken niet ongebruikelijk. Deoorspronkelijke kast is verloren gegaan en

Een tafelklok van Samuel Knibb (Afb. 1 en 2) heeft op een recente veiling van Bonhams een bedrag

van £ 457.250 ofwel 5 548.700 (inclusief opgeld) opgebracht. Dit is ruim boven de schatting van

£ 200 - 300.000. Nog steeds bestaat bij verzamelaars veel belangstelling voor echte topstukken.

✍ Erik Glasius

S

Afb. 1. Tafelklok van Samuel Knibb met in de hoeken en in het centrum fraai graveerwerk.

Afb. 2. De lijstjes aan de bovenzijde zijn alleen versiering en gunnen geen blik in het uurwerk.

Afb. 3. Fraaie wijzers en gegraveerde wekkerschijfop de eendaagse klok van Thomas Tompion.

4 Tijdschrift 3/2013

Meer dan half miljoen

en uiterst sober uitgevoerd. De bovenzijdeheeft de vorm van een timpaan zoals datook bij de vroegste Engelse staande klok-ken gebruikelijk was. De wijzerplaat heeftgegraveerde hoekstukken en een gegra-veerde Tudor roos; de verzilverde cijfer-ring is smal.

Het uurwerk heeft alleen gaand- en slag-werk waarbij de voorste platine in tweedelen is uitgevoerd. De pilaren zijn aan deachterzijde geklonken en aan de voorzijdevoorzien van klinkjes (latches).

Tompion/QuareInteressante stukken in de veiling warenklokken van beroemde makers in laterekasten. In feite wordt dan dus alleen het

productie overnam. Op de achterzijdestaat dan ook ‘Brevets J.L. ReutterS.G.D.G. Made in France’. Reutter con-strueerde zijn eerste klok in 1927 en in1929 begon de productie op bescheidenschaal.Dit exemplaar vertoont in de vormgevingtypische Art Déco kenmerken.Er werd £ 10.625 voor betaald.

het klokje is nu gemonteerd ineen zeer fraai gemaakte, metebbenhout gefineerde kast.Voor deze klok werd £ 15.000betaald.

MudgeOngeveer een eeuw later leefdeThomas Mudge (1715 - 1794),wiens klokken bijna net zogezocht zijn als die van de grotemannen uit de 17de eeuw. Er isdan ook een rechtstreeks ver-band, want Mudge was eenleerling van Graham, die hetvak van Tompion zelf geleerdhad.

In veiling kwam een staandhorloge met de strakke vormge-ving die het werk van Mudge -maar ook bijvoorbeeld vanHolmes en Vulliamy- kenmerkt(Afb. 6). De kap heeft geenpilaren, alleen gecanneleerdeafgeschuinde zijkanten en ookde kast is heel strak. Op de wij-zerplaat (Afb. 7) valt de relatiefgrote secondewijzer op.Het uurwerk is, als gewoonlijkbij deze maker van zeer hogekwaliteit. Dat vond ook degenedie het hoogste bod uitbracht,want dat bedroeg liefst £ 55.250.

Afb. 4. Ook Daniel Quare laat zijn naam (en complete adres) in een schildje graveren. Als bekend hebben Haagse klokjes dergelijke schildjesmaar dan los onder de wijzerplaat en functioneel.

Afb. 5. Aan de (nieuwe) kast voordeze klok is zeer veel zorg besteed.

Afb. 6. Sober vormgegeven staand horloge vanThomas Mudge.

Afb. 7. De wijzerplaat kent nog wel hoekstukkenmaar de cijferring is sober.

Afb. 8. Vroege Atmos in Art Déco stijl uit hetmidden van de jaren dertig.

voor vroege tafelklokAtmosBezoekers die bij mij thuis mijn Atmosbekijken, vertel ik altijd dat het perpetuummobile echt bestaat, en dat ze het bewijsvoor zich zien: geen veren, geen gewich-ten, geen batterij, geen mogelijkheid ommet de hand energie toe te voegen. Bijdoorvragen moet ik dan uitleggen dat devoor de aandrijving benodigde kracht uitde natuur komt en dat die zo gering is, dater alleen zo iets lichts als een Zwitsers uur-werk mee kan worden aangedreven.Vroege versies van de Atmos zijn gezochten zeldzaam, wat uiteraard in de prijs totuiting komt. Bij Bonhams werd een ver-chroomd exemplaar aangeboden dat uit1934 dateert (Afb. 8). De klok is dus nogvan vóór de tijd dat Jaeger Le Coultre de


Tijdschrift 3/20136


Nieuwe Spiegelstraat 381017 DG Amsterdam

Mob. +31 (0)653-211641Tel. 020-716 97 26

Friese staartklokmet speelwerk

Tijdschrift 3/20138

Een tafelklok van Goslink Ruempol Goslink Ruempol behoort tot één van de bekendste en best gedocumenteerde klokkenmakers uit

de vaderlandse klokkengeschiedenis. Zijn klokken zijn zeer gezocht en mede daarom ook erg

kostbaar. De naam Ruempol is synoniem aan een stoelklok met een puntdakje, apart wijzerwerk

en een prachtig gemaakt uurwerk. Toch is dit niet het enige type klok dat Goslink Ruempol, die

leefde van 1682 tot 1759, voortgebracht heeft.

✍ Warner Meinen in samenwerking met Robert Schilten

aast de bekende stoelklok-ken zijn er ook drie staan-de klokken van GoslinkRuempol bekend. Tweevan deze klokken zijn

beschreven in het boekje “Achterhoekseklokken en Uurwerkmakers” en hebbeneen platine uurwerk met roterende maan-bol in de wijzerplaat. Een derde staandeklok met een stoelklok uurwerk wordt in“de Nederlandse staande klok” afgebeelden is waarschijnlijk zijn leven niet alsstaande klok, maar als stoelklok begon-nen.Dat Goslink Ruempol ook tafelklokkengemaakt heeft is waarschijnlijk minderbekend en er zijn er vermoedelijk ookzeer weinig van overgebleven.

Groningse BorgenSinds een aantal jaren staat in de ‘Blauwelogeerkamer’ van de Fraeylemaborg teSlochteren een tafelklok op een commo-de die gesigneerd is “Goslink RuempolLaaren” (Afb. 1). De Fraeylememaborgis één van de weinig overgebleven Groningse Borgen die zijn ontstaan heeftin de 13de eeuw. Een borg is zoals waar-schijnlijk wel bekend een versterkteherenboerderij.De tafelklok is eigendom van de ‘Van derWijck Stichting’ voortkomend uit debezittingen van Dhr. Dr. H.W.M. van derWijck die woonachtig geweest is teDoorn. Een envelop met een notitie, aan-wezig in de klok, linkt de klok mogelijkaan Huis Archem bij Ommen dathemelsbreed 30 km van Laren ligt. Het iszeker niet ondenkbaar dat de bewonersvan huis Archem in de 18de eeuw eentafelklok bij een klokkenmaker vannaam in de buurt hebben gekocht. Dehier beschreven tafelklok is een zeer bij-

NAfb. 1: Tafelklok van Goslink Ruempol.

zondere klok met een opmerkelijk aantalafwijkende details die in dit artikelbesproken zullen worden.

Gecontouneerde voetenDe klok heeft een opmerkelijke kast dieenigszins Hollands aandoet, maar tegelij-kertijd ook afwijkend is. De kast isgemaakt van eikenhout, gefineerd metnotenhout en heeft een getoogde kap diebekroond wordt met een overhangendegesneden kuif. De kast heeft bovenaaneen band met zaagwerk die doorlooptvan de voorzijde naar de beide zijkanten,die daaronder aan weerszijden ook voor-zien zijn van panelen met zaagwerk. Detoog van de kastdeur is ingelegd met eenlichtere houtsoort. De klok heeft aan deachterzijde een deur met een glaspaneelen de kast staat op kleine gecontouneer-de voeten. Opmerkelijk is dat de kast eengetoogde kap heeft, maar dat de wijzer-plaat vierkant is. Er zijn echter geen aan-wijzingen gevonden dat de kast niet bijhet uurwerk hoort.Bij het openen van de deur die toeganggeeft tot de wijzerplaat, valt op dat dekast nogal ruim bemeten is voor het uur-werk en de wijzerplaat. Daarnaast loopthet frame van de kast niet door,waardoor er dus geen masker rondom dewijzerplaat aanwezig is (Afb. 2). De deuraan de achterzijde past echter goed tenopzichte van de niet gegraveerde achter-platine. Wat ook meteen opvalt, maar opde foto niet zo goed zichtbaar is, is datonder de signatuur op de cijferring, devoorplatine met grove gegraveerde cijfers

gedateerd is 1751. Dit geeft dus aan datGoslink Ruempol de klok gemaakt heefttoen hij 68 of 69 jaar was, 8 jaar voor-dat hij zou overlijden.

SchijnslingerAfbeelding 3 toont de wijzerplaat dieprachtig gegraveerd is binnen de cijfer-ring en ook een gegraveerde rand heeft.Daarnaast heeft de wijzerplaat eenschijnslinger en een vierkante opening

voor de datumaanduiding. De wijzer-plaat meet 20,6 cm in het vierkant envertoont grote gelijkenis met de wijzer-platen van de twee staande klokken. De opwindassen zijn net als bij de tweestaande klokken ‘uitgekruist’ en de half-uurtekens en halve kwartiertekens zijnidentiek aan die van één van de staandeklokken.De gegoten hoekstukken zijn afwijkendvan vorm en stellen een gezicht vooromgeven door draperieën en guirlandes.Aan de achterzijde van de hoekstukkenzijn de graveertekens “M O” aanwezig.Deze graveertekens komen niet op deandere onderdelen van de klok voor. Dit zou kunnen wijzen op hergebruikvan onderdelen, maar meer dan giswerkis dit niet. De cijferring is onderin gesigneerd “Goslink Ruempol Laaren” (Afb. 4). De wijzers zijn van gesmeed staal en zijn

beide met een uitgezaagd vierkant op hetwijzerwerk bevestigd, ze lijken origineelte zijn.Qua datering van de klok kunnen wenog iets preciezer zijn dan 1751: achterop de cijferring staat gekrast ”den 28February 1751”. Naast deze datering isde klok nog op diverse plaatsen voorzienvan reparatiemerken en andere tekens;op de datumring zijn achterop de cijfers‘1 2 3 4‘ gekrast om de graveerrichtingaan te geven. Achterop de wijzerplaat isnog een reparatiemerk te vinden die delink met Huis Archem verstevigd, erstaat namelijk te lezen “G. v/d KoekOmmen 26 jan 1933” en daar vlakbij“22 Nov 54”.

Ongebruikelijke wipwapHet prachtige uurwerk is door de voor-deur van de kast gemakkelijk uit tenemen en is werkelijk een unicum te noemen (Afb. 5 en 6). Het eerste watopvalt is de grootte van het uurwerk, deplatines meten 21,1 X 14,1 cm en deafstand tussen de platines is ongebruike-lijk groot, 7,3 cm.

De voorzijde van het uurwerk is weer -gegeven in afbeelding 7. De voorplatineis niet fraai afgewerkt en heeft een ruwestructuur. De meeste onderdelen op devoorplatine zijn gemaakt van messing,slechts de zaag, de dubbele belsteun enenkele kleine onderdelen zijn van staalgemaakt. De klok heeft Hollands slagwerk en slaatdus de halve en hele uren voluit op


Afb. 2: De klok met geopende voordeur.

Afb. 3: De wijzerplaat met het uurwerk.

Afb. 4: De signatuur op de wijzerplaat.

Afb. 5: Het uurwerk van de klok.

Tijdschrift 3/201310

respectievelijk een hoge en een lage bel.De twee belsteunen zijn uit een metaal-strip vervaardigd. De belsteun voor dehalfuurbel is bevestigd aan de belsteunvoor de uurbel.De twee slagwerklichters op de voor -platine zijn brede messing strippen, die integenstelling tot de bussen waarmee zeop hun as zitten, niet erg fraai zijn afge-werkt (Afb. 9). De wipwap waarmee deaandrijfassen voor de belhamers wordtverzet, is van een zeer ongebruikelijkevorm. Op de achterplatine zit nog eenander soort wipwap, die wanneer deaandrijfas voor de belhamer ten behoevevan de uurslag naar achteren verzetwordt, deze de aandrijfas voor de bel -

hamer ten behoeve van de halfuurslagnaar voren duwt (Afb. 8). Dit principegebruikt Ruempol ook in zijn stoel -klokken.

Messing belhamersDe onderste aandrijfas voor de belhameris met een sierlijke boog om het tandradvan de snek heengeleid. Dit komen we

ook op één van zijn staande klokkentegen. De verbindingstukjes tussen de slagaan-drijving en de hamerassen zijn twee aanelkaar geklonken messing strippen vanverschillende dikte. De dunste strippenzijn verend en door deze strippen vanelkaar te buigen zijn ze eenvoudig uitelkaar te halen. Deze verbindingstukjeszijn net als de typische belhamers ook tevinden in beide staande klokken vanRuempol en te zien in afbeelding 9. Debeide belhamers zijn helemaal van mes-sing gemaakt en hebben een stalen inzet

die het contact met de bel maakt en voorde juiste klank zorgt (Afb. 10). Het ver-melden waard zijn ook de stalen verenvoor de belhamers. Deze lopen horizon-taal tussen de platines en zijn met tweenokken los in de platine geborgd, waar-na ze met één messing brug op de voor-platine zijn bevestigd.

PaardenkopHet wijzerwerk op de voorplatine bestaatuit een minuutrad, wisselrad en een uur-rad. De kloof voor het wisselrad is fraaiuitgezaagd en doet denken aan depaardenkop die we in Friese en Groning-se klokken wel tegenkomen op de lichtervoor de sluitschijf. De trappenschijf ismet twee voorsteekpennen op de bus vanhet uurrad vastgezet. Dit komen we weertegen bij één van de staande klokkenwaar de uurwijzer op dezelfde manier isvastgezet. Zie voor deze kenmerkenafbeelding 11.Dan komen we nu aan tussen de platineswaar ook het nodige te beleven valt.Het uurwerk wordt bij elkaar gehoudendoor vijf stellingpoten, vier ervan zijnmooi gevormd zoals we dat verwachtenbij een klok van deze kwaliteit. De vijfde

Afb. 6: Het linkerzijaanzicht van het uurwerk.

Afb. 7: De voorplatine.

Afb. 10: Hamers met stalen inzet.

Afb. 8: De wipwap die de aandrijfassen voor debelhamers omschakelt.

Afb. 9: Typische verbindingstukjes tussen de slagaandrijving en de hamerassen.


stellingpoot is echter onbewerkt en rechtvan vorm, deze bevindt zich in hetmidden tussen de snekken en de veer -tonnen en is net te zien in afbeelding 5.

SnekkenDe klok loopt op snekken die doormiddel van kettingen aan de veertrom-mels zijn verbonden. De kettingen zijnvreemd genoeg gemaakt van staal enmessing. De binnenste schakel en de pennen zijn van staal, maar de twee buitenste schakels zijn van messing. Ditis waarschijnlijk gedaan ter voorkomingvan slijtage en zeer ongebruikelijk. Daar-naast zijn de snekken diep uitgesneden,hetgeen resulteert in zeer dunne opstaan-de wanden. Ook de palling van de snek-

ken is, ondanks dat dit slecht zichtbaaris, prachtig versierd. Dit is goed te zienin afbeelding 12.De snekstuitingen die ervoor zorgen datde klok niet te ver opgewonden kan wor-den, hebben normaal gesproken verendie aan de voorplatine bevestigd zitten.Ruempol heeft ze net andersom gemaakt:de veren zijn aan de snekstuitingen vast-geklonken en drukken tegen de voor -platine aan.Het schakelrad heeft een kloof diebevestigd is aan de voorplatine, de tan-

den van het kroonrad wijzen naar devoorplatine (Afb. 13). Normaal gespro-ken zit dit andersom en dit betekent dathet schakelrad de andere kant op draait(van bovenaf gezien tegen de klok in).Dit heeft weer als gevolg dat de tandenvan het schakelrad ook andersomgefreesd zijn. Dit komt weleens vakervoor (zeker bij Engelse uurwerken) maaris toch opmerkelijk te noemen.

Korte galgLaatste opmerkelijke feit tussen de plati-nes zijn de messing assen voor slagaan-drijving en de hamerassen. Deze zijnvoorzien van stalen tappen die in de messing as geboord zijn. Net als bij dehamers lijkt Ruempol in zijn uurwerk hetgebruik van staal tot een minimum tehebben beperkt.Op de achterplatine is niet zoveel te beleven, er is echter wel meer tijd aan deafwerking besteed dan bij de voorplatine(Afb. 14). Buiten een lelijke lijmvlek veroorzaakt door een verhuissticker, zijnslechts de kloof voor de slingerophan-ging en de wipwap voor het omschakelenvan de aandrijfassen van de belhamerszichtbaar. De kloof is ajour gezaagd enheeft momenteel een touwtjesophangingwaarbij door verdraaiing van het wieltjehet touwtje, en dus de slinger, langer ofkorter wordt . Bij verwijderen van ditmechanisme zijn er lege gaten in de kloofzichtbaar. Gezien het feit dat de slingerredelijk laag hangt, bestaat het ver -moeden dat de klok ooit een korte galg

Afb. 12: De snek met ketting.

Afb. 13: Bovenaanzicht van het uurwerk.

Afb. 11: Trappenschijf en apart gevormde kloofvoor het tussenrad.


Bij eenmalige plaatsing 1/1 pagina € 1951/2 pagina € 145

Bij 4 plaatsingen 1/1 pagina € 2451/2 pagina € 195

Voor achterkantomslag en binnenzijde omslag gelden afwijkendetarieven.

• De vergeten uur werk maker van koning Stanislas • Museum Joure

• Biologische klokken • Museum- en Verenigingsnieuws

• Klokken uit Geertruidenberg • Nobele klokken bij Christie’s

Tijdschrift11/4 DECEMBER 2011

FEDERATIE KLOKKEN VRIENDEN

PRIJS 5 7,50

TIJDSCHRIF

T4-2011:RE

MATEC-1/20

04 29-11-

2011 13:2

5 Pagina

1

Tijdschrift12/1 MAART 2012


PRIJS 5 7,50

• Twee bijzondere Luikse nachtwakersklokken • ClockDoc

• Nederlandse zakhorloges van 1600-1800 • Symposium ‘Going Dutch’

• Museum- en Verenigingsnieuws • Evangelisten bij Christie’s

bijzondere

capucines3 Er zit muziek

in restauratie

TIJDSCHRIFT1-2

012:REMATEC-1/

2004 02-03-20

12 14:14 Pag

ina 1

Tijdschrift12/2

JUNI 2012


PRIJS 5 7,50

• Van Boom – Een uurwerkmakersfamilie uit het Noordlimburgse Land

• Klokkenreis Londen 2012 • Hollandse horloges (Cees Peeters)

• Bijzondere klokken bij Christie’s • Museum- en Verenigingsnieuws

Franklin Klokvan

C.J. van Boom

Bernardvan derCloesen

TIJDSCHRIFT2-2012:

REMATEC-1/2004 31

-05-2012 12:08 P

agina 1

SEPTEMBER 2012

FEDERATIE KLOKKEN VRIENDENPRIJS 5 7,50

Wekkers

CharlesGretton

Tijdschrift12/3

• Museum- en Verenigingsnieuws • Bernard van der Cloesen, deel II

• Instrumenten in Museum Martena • Per ongeluk wekkers verzamelen?

• Silent Electric Clock • Reinier Plomp, autoriteit, auteur en verzamelaar

TIJDSCHRIFT

DECEMBER 2012FEDERATIE KLOKKEN VRIENDEN

PRIJS 5 7,50

Peter Bonnet

Tijdschrift12/4

Bernard van der Cloesen

• Museum- en Verenigingsnieuws • Kogels als aandrijving en tijdmeterOver de cycloïdale boogjes • Goed en mooi restaureren!

Recensie: Comtoise-Uhren. Historie, Technik und Typologie

MAART 2013FEDERATIE KLOKKEN VRIENDENPRIJS 5 7,50

De Nachtwakersklok

Tijdschrift13/1

• Museum- en Verenigingsnieuws • Willem Bramer revisitedOns staand horloge van Bernard van der Cloesen

De klok terug in Limburgs museum • 200 jaar Koninkrijk der Nederlanden

De Nachtwakersklok

AdvertentietarievenTijdschrift

13/2

• Léon Hatot: ‘Monsieur Art-Déco’ • De volgende klokkenreis naar Nieuw Zeeland? • Museum- en Verenigingsnieuws • Signalement

• Inversie • De nachtwakersklok in 19de-eeuws Maastricht

JUN

I 2013 • FE

DE

RA

TIE K

LOK

KE

N V

RIE

ND

EN

• PR

IJS5

12,15

gehad heeft, zoals bij de stoelklokkenvan Ruempol. Maar zeker weten doenwe dit niet.Daar er geen enkele andere tafelklok vanGoslink Ruempol bekend is, rijst devraag of hij de klok zelf gemaakt heeft ofslechts gesigneerd heeft. Om hier duide-lijkheid over te krijgen vergelijken we detafelklok met de twee staande klokkenvan Goslink Ruempol die ook een plati-neuurwerk hebben en met de mogelijkeovereenkomsten die in zijn stoelklokkente vinden zijn.

Dit leidt tot de volgende kenmerken die

ook op één of meerdere andere klokkenvan Goslink Ruempol voorkomen:• De vorm van de stellingpoten• Het gegraveerde jaartal op het uur-

werk• De omschakeling van de aandrijfassen

voor de belhamers (de ene as verzet deandere)

• De messing assen voor de aandrijf -assen en hamerassen met stalen tappen

• De gebogen aandrijfas om het grond-rad (snek) heen

• De verbindingstukjes tussen de slagaandrijving en de hamerassen

• De hamerkoppen met stalen inzet• De vorm van de zaag• De vorm van de slagwerklichters (uit

plaat vervaardigd)• De uitgekruiste opwindvierkanten• De bevestiging van de trappenschijf

met twee voorsteekpennen• De halfuur- en halve kwartier

markering

Daarnaast heeft het uurwerk nog kenmerken die niet als typisch Ruempolaan te merken zijn, maar wel bijzonderzijn en niet of nauwelijks voorkomen opandere Nederlandse platine uurwerken.• De kettingschakels gemaakt van ijzer

en messing (om en om)• De diepe sleuven in de snek• De draairichting van het schakelrad

(omgekeerde tanden)• De ronde onversierde pilaar in het

midden van het uurwerk

• De ongebruikelijke snekstuitingen(t.b.v. opwinden)

• De veren voor de belhamers• De gegoten hoekornamenten op de

wijzerplaat

De FraeylemaborgBovenstaande kenmerken in ogenschouwgenomen, is het nagenoeg zeker dat wemet een unieke tafelklok te maken hebben die vervaardigd is door GoslinkRuempol. Buiten de prachtige stoelklok-ken en twee bijzondere staande klokkendie hij al op zijn naam heeft staan, kaner nu een bijzondere en zeer fraaie tafel-klok aan zijn oeuvre toegevoegd worden.Voor de klokkenliefhebber is het ook nogeens meegenomen dat de klok vrijweldoorlopend te zien is in de Fraeylema-borg waar naast deze tafelklok nog meerklokken te bewonderen zijn en eenbezoek is dan ook zeker aan te raden.

Met dank aan:De FraeyelemaborgVan der Wijck StichtingHillebert SiemensmaGeraadpleegde literatuur:Achterhoekse klokken en Uurwerk -makers, J.L. Sellink, A.F. Abbink en R.E. WiggersDe Nederlandse staande klok, J. ZeemanDutch Antique Domestic Clocks, J.L. SellinkWijzers uit het Oosten, Museum Nederlandse Uurwerk

Afb. 14: De achterplatine.


Melenhorst AntiekRijksstraatweg 1677391 ML TwelloTel 0571-273951

Zie onze uitgebreide website:www.melenhorst-antiek.nl

TafelklokJan Heyer – Amsterdam

Datering: ca. 1740


dingrijke Japanse ambachtslieden pastende klokken, aanvankelijk voorzien vanfoliot, aan om aflezen van de tijd volgenshun systeem mogelijk te maken. Zij wer-den daarbij geholpen door de PortugeseJezuïet Joan Rodriguez, die in de 16deeeuw een tijd in Japan verbleef.

Japanse tijdrekeningEerder is in TIJDschrift uitgebreid doormr. L.C. van der Plas over Japanse klokken gepubliceerd (2002 nrs 3 en 4).Later verscheen nog een artikel naar aan-leiding van een lezing door B. Jürgens(2009 nr 2).Essentie van de Japanse tijdrekening is deverdeling van een etmaal in 2 x 6 ‘uren’,gescheiden door zonsop- respectievelijkondergang. Hierdoor verschillen de‘uren’, die dus nooit 60 minuten zijn,

apan was tot 1868 vrijwel volle-dig afgesloten van de buiten -wereld. Alleen een klein groepjeNederlanders had via het kunst-matige eilandje Deshima toegangtot het keizerrijk. Het zelf geko-

zen isolement ging zo ver dat Japannersdie kennis wilden nemen van weten-schappelijke ontwikkelingen Nederlandsleerden om boeken in onze taal te kunnenlezen.Als bekend was ook de tijdmeting afwij-kend van de Westerse. Klokken kendemen al vroeg omdat missionarissen van deJezuïeten orde die ooit mee hadden geno-men als geschenk voor hoogwaardig-heidsbekleders, zoals gouverneurs. Al in1550 zou Franciscus Xaverius een klokaan de gouverneur van de provincieYamaguchi hebben geschonken. De vin-

J

Yagurai-Dokei bijGude san Japanse lantaarnklokken worden weinig aangeboden in ons land. Sinds kort bevindt zich in de

collectie van de Amsterdamse specialist Lars Gude (in het Japans: Gude san) een bijzonder mooi

exemplaar.

✍ Erik Glasius

Afb. 1. Florale motieven sieren de lantaarnklok.

Afb. 3. Als een soort bescherming is over deklok een houten kastje geplaatst.

Afb. 2. De deurtjes zijn met nogal forsescharnieren aan de achterzijde bevestigd.


houten Japanse huis te worden opgehan-gen.

Japanse lantaarn klokOnlangs verwierf de Amsterdamse anti-quair Lars Gude een klok van het in hetWesten zelden geziene lantaarn type. Hetprachtig gegraveerde messing klokje(Afb. 1 en 2) wordt ‘beschermd’ door een

daarover heen passend houten kastje(Afb. 3). Onderzoek heeft uitgewezen dathet hout is van de paardenkastanje(Aesculus hippocastanum). In de voor-kant en de zijkanten zijn delen open gela-ten zodat niet alleen de wijzerplaat goedleesbaar is, maar ook het graveerwerkaan de zijkanten zichtbaar blijft.

Zomer/wintertijdOmdat ’s winters de dagen kort zijn en denachten lang en het ’s zomers omgekeerdis, kan het uurwerk ingesteld worden opzomer of winter. De wijzerplaat (Afb. 4)is voorzien van twaalf plaatjes met daar-op de ‘uren’. Er is maar één wijzer. Dezestaat vast en de wijzerplaat draait rechts-om langs de plaatjes. De plaatjes zijn ver-stelbaar zodat rekening kan wordengehouden met de per dag en nacht ver-schillende lengtes van de ‘uren’.De zijkanten van het klokje hebben deur-tjes, die met, relatief grote, geklonkenscharnieren aan de achterkant vast zitten(Afb. 2).

Het uurwerk (Afb. 5) bestaat uit gaandwerk en slagwerk, die tussen stellingenachter elkaar zijn gebouwd. Beide wor-den door een gewicht aangedreven. Hetgaand werk heeft een spillegang met eendoor een spiraalveer geremde horizontalebalans, die direct onder de bel is geplaatst(Afb. 6).

ModyIn het standaardwerk vanN.H.N. Mody over Japanseklokken*) worden diverseklokken van dit type afgebeelden beschreven, onder andereop de platen 31 t/m 36. Vande 12 daar besproken klokkenzijn er 4 voorzien van eenbalans met veer, de overigehebben een foliot (sommigetwee) met gewichtjes.Aangezien de klokkenmakershun werk vrijwel niet signeer-den of dateerden, is het heelmoeilijk vast te stellen uitwelke periode een Japanseklok stamt. Waarschijnlijkdateert de hier besproken klokuit de eerste helft van de 19deeeuw.

*) N.H.N. Mody, Japaneseclocks (Rutland & Tokyo, 2euitgave 1967, herdruk 1977).

iedere dag in lengte. In het voorjaar wor-den de uren ’s nachts steeds korter enoverdag langer; na 21 juni gebeurt hetomgekeerde. Om dit te bereiken is somseen dubbele foliot toegepast. De symbo-len op de wijzerplaat die de ‘uren’ voor-stellen, zijn verstelbaar.

Doku dai De Japanse klokken kunnenhoofdzakelijk in drie typenworden ingedeeld:- type ‘lantaarn’ klok,

Japans: yagurai-dokei- type ‘schoorsteen’ klok

(bracket clock), Japans:makura-dokei

- type ‘pilaar’ klok (pillarclock), Japans: shaku-dokei

Het oudste is de yagurai-dokei, een soort lantaarn klokmet ijzeren of messing (ofcombinatie van beide) uur-werk aangedreven doorgewichten. Dit type klok isvaak gemonteerd op een hou-ten trapeziumvormige stoel.Het bekendst in Europa zijnde meestal met de Engelsenaam aangeduide ‘pillarclocks’, die bedoeld warenom aan een pijler van het

Afb. 4. De wijzerplaat met verstelbare plaatjesdie de ‘uren’ aanduiden.

Afb. 5. Het uurwerk met achter elkaar geplaatstgaand en slagwerk.

Afb. 6. De balans met spiraalveer bevindt zich direct onder de bel.


Rijksweg 176996 AA Drempt / Holland

Telefoon 0313 - 412537E-mail: [email protected]

Openingstijden:maandag / vrijdag9.00 - 18.00 uur

zaterdag9.00 - 16.00 uur


e wekkercijfers worden Arabisch centraal aan -gegeven. De staart van de wijzer fungeert als wekinstelling. De Romeinse cijfers markeren deuren. Halfuren en kwartieren zijn aangegeven met“klaverblaadjes” en streepjes. De minutenring van

5-60 ligt verder naar buiten. De buitenste ring geeft ons pro-bleem weer. Alles op een rijtje.March 1 Sept 6 64 TuesdApril 5 Octob 4 88 SundMay 3 Novem 1 72 FrydJune 7 Dec 6 76 WedneJuly 5 Januar 3 80 MundAugus 2 Febru 7 84 Sater

88 Thurs

De maandenrij is nog de meest logische, maar niet optimaforma. Eerste probleem. We beginnen met maart en niet metjanuari. Hier kan nog in meegegaan worden. De Romeinenbegonnen hun jaartelling in maart. De tijd om te gaan vechten,oorlog te voeren. Oorlog als kostwinning. Dan is februariinderdaad de laatste maand van het jaar, zoals in de rij staataangegeven. Maar wat zeggen die lukrake getallen er dan achter? Tweede probleem.

Graveerfout?De rij voor de dagen lijkt ook wel een logische, als het tweedegetal niet 88 was geweest. Met 68 i.p.v. 88 gegraveerd, ont-

staat er immers een rekenkundige reeks van verspringendegetallen met een verschil van vier. Maar dan moeten we er welvanuit gaan dat 88 een graveerfout is. Derde probleem. Dedagenreeks lijkt de verwarring ten top te zijn. De getallenervoor lijken helemaal niet met de dagen erachter te corres-ponderen. Vierde probleem. Wanneer we de dagenreeks gaanopvullen, wordt er een tipje van de sluier opgelicht.

dinsdag zondag vrijdag woensdag maandag zaterdagwoensdag maandag zaterdag donderdag dinsdag zondagdonderdag dinsdag zondag vrijdag woensdag maandagvrijdag woensdag maandag zaterdag donderdag dinsdagzaterdag donderdag dinsdag zondag vrijdag woensdagzondag vrijdag woensdag maandag zaterdag donder-dag

Tussen de opeenvolgende dagen op de buitenring van het hor-loge zitten steeds vier dagen. Niet lukraak dus. Er verspringtwat. Elk jaar heeft 52 weken van 7 dagen en dit geeft maar364 dagen. Onze weekschaal past niet helemaal precies in debaan van de aarde rond de zon. Onze planeet heeft daar eendag meer voor nodig, 365 dagen dus. Hierdoor zal ieders verjaardag het jaar erop een dag van naam verschuiven. We zijn niet ons hele leven op maandag jarig. Of op zondag.Of op aswoensdag. Eerlijk verdelen.

Springen

D

Mnemoniek TOBSTUKElk horloge is niet zo maar een horloge. De meeste hebben alleen gaandwerk. Andere mechanische

complicaties. Zoals clockwatch, kwartierrepetitie, muziek, volledige kalender, maanstanden,

getijdenwerking. Het 18de-eeuws horloge hier heeft niet alleen een mechanische complicatie,

de wekker, maar ook een afleescomplicatie. Maar wat wordt hiermee toch bedoeld? Johnny

Wachsmann, dé Londense horloge-expert, heeft alle astronomen van Jeruzalem al aangeroepen.

Ze kwamen er niet uit.

✍ Johan Selders

Oproep van de redactieRegelmatig ontvangt de redactie van Tijdschrift materiaal ter publi-catie dat niet of onvoldoende aan de gestelde (kwaliteits)eisen vol-doet. Daarom nog even de richtlijnen waaraan aangeboden tekstenen beeldmateriaal bij voorkeur dienen te voldoen:• Teksten dienen als Word bestand in een aparte bijlage te wordengemaild. Dus bijvoorbeeld niet opgemaakt in het e-mail programmaOutlook.• Ook voor Tijdschrift geldt, dat het digitale tijdperk zijn intredeheeft gedaan. Dit betekent dat de redactie zoveel mogelijk werktmet digitaal beeldmateriaal. Stuur daarom liever geen foto’s ofander papieren beeldmateriaal op. Tenzij het echt niet anders kan.Maar ook dan geldt dat de beelden van fotokwaliteit moeten zijn.• Om digitale beelden in drukwerk om te kunnen zetten is een mini-

male ‘resolutie’ noodzakelijk. In de praktijk is een resolutie van mini-maal 0,5 mb (500 kb) vereist. (Meer is natuurlijk altijd goed). Beel-dresoluties die lager zijn, bijv. 60 kb, zijn op het beeldscherm wel-iswaar redelijk scherp, maar voor drukwerk volstrekt onbruikbaar. TIP: u kunt de resolutie controleren door met uw cursor op het‘ongeopende’ fotobestand te gaan staan. Dan verschijnt auto -matisch het aantal kb’s of mb’s. Een andere mogelijkheid is om metde cursor op de ‘geopende’ foto te gaan staan en op de rechter-muisknop te klikken . Door vervolgens naar ‘eigenschappen’ tegaan, verschijnt de beeldresolutie. • Ook digitale beelden moeten als aparte bijlage te worden ver-zonden, dus niet als een geïntegreerd onderdeel in een tekst -document.


Wanneer we de cijferreeks voor de dagen gaan opvullen encombineren we de gevonden reeksen, dan wordt dit het resul-taat.64 dinsdag65 woensdag66 donderdag67 vrijdag

zaterdag88 zondag

Vervangen we 88 door 68, dan herinnert een cyclus van viercijfers gekoppeld aan vijf dagen, ons al gauw aan schrikkel -jaren. De naam schrikkeljaar komt van het middelnederlandsscricken, wat oorspronkelijk “met grote passen lopen” en ook“springen” betekende. We springen hier over de zaterdag heen.

CorrectiemaandSchrikkeljaren zijn genummerd. Het zou dus op de wijzerplaatom de reeks 1764, 1768, 1772, 1776, 1780 1784, 1788 kun-nen gaan. Het horloge is van ca.1750.Het is nu ook duidelijk waarom men met de maand maartbegint. Februari is immers om de vier jaar een dag langer endaardoor verspringt het systeem anders bij elk schrikkeljaar.Bij een normaal jaar schuift het systeem één dag door, bij eenschrikkeljaar schuift het twee dagen door. De aarde doetnamelijk 365 en een KWART dag over zijn baan rond de zon.Op vier jaar tijd zouden we een hele dag achterlopen.

We compenseren 4x1/4 dag. Plus de normale inhaaldag(52x7=364). Ons kalendersysteem schuift dus twee dagendoor. Februari was de logische correctiemaand voor de Romeinen. Eigenlijk onlogisch voor onze “jan-dec”-kalender.Corrigeren doe je aan het eind van het jaar. Niet in de tweedemaand. De juliaanse kalender gaat op de schop. We houdenwél vast aan hún februaritraditie.

Engelse marktVan de lukrake getallen achter de maanden snappen we hele-maal niks. Maanden hebben 30 en 31 dagen. Maar er wordtslechts naar zeven cijfers verwezen. Op de wijzerplaat is spra-ke van jaren, maanden en dagen. Weken resteren. Een weekheeft zeven dagen. Deze getallen 1-7 slaan dus kennelijk opdata uit de eerste week van elke maand. De Engelsen noterenhun dagen anders dan wij. En het horloge is voor de Engelsemarkt. Wij spreken van 1 mrt, 5 apr, 3 mei, 7 jun, 5 jul, 2 aug,6 sep, 4 okt, 1 nov, 6 dec, 3 jan en 7 feb. De Engelsen niet. Zijnoteren March 1, Apr 5, May 3, June 7, July 5, Aug 2, Sept 6,Oct 4, Nov 1, Dec 6, Jan 3, Febr 7. Ontsluierd.

Enigma van de eeuwVerspringende weekdagen, schrikkeljaren en 12 vaste maand-data brengen ons bij een eeuwigdurende kalender. En inder-daad, hij klopt. Maar niet voor 1764, 1768, etcetera, maarvoor de reeks 1864, 1868, 1872, 1876, 1880, 1884, 1888. En januari en februari horen dan dus bij de daarop volgende


Werkelijk alles op een rijtje. Interactief tobstuk. Maak het slaapkamerbloemetjesbehang vrij. Hang dit schema boven je bed.Maak het de hele familie op vier jaar tijd duidelijk. Of op 24.

2012 don 1 mrt 2016 din 1 mrt 2020 zon 1 mrt 2024 vrij 1 mrt2013 vrij 5 apr 2017 woe 5 apr 2021 maa 5 apr 2025 zat 5 apr2014 zat 3 mei 2018 don 3 mei 2022 din 3 mei 2026 zon 3 mei2015 zon 7 jun 2019 vrij 7 jun 2023 woe 7 jun 2027 maa 7 jun

maa zat don din2016 din 5 jul 2020 zon 5 jul 2024 vrij 5 jul 2028 woe 5 jul

2028 woe 2 aug 2032 maa 2 aug2029 don 6 sep 2033 din 6 sep2030 vrij 4 oct 2034 woe 4 oct2031 zat 1 nov 2035 don 1 nov

zon vrij

jaren. Die horen bij onze jaarstijl en niet bij de Romeinse.Januari 1864 bij hun is januari 1865 bij ons. En dan klopt hetweer.1 maart, 5 april, 3 mei en de hierop volgende dagen in demaandreeks zijn dinsdagen in 1864. In 1868 zijn de genoemdedagen zondagen. In 1872 vrijdagen. In 1876 woensdagen. In 1880 maandagen. In 1884 zaterdagen en in 1888 donder -dagen.

1864 din 1868 zon 1872 vrij 1876 woe 1880 maa 1884 zat1865 woe 1869 maa 1873 zat 1877 don 1881 din 1885 zon 1866 don 1870 din 1874 zon 1878 vrij 1882 woe 1886 maa1867 vrij 1871 woe 1875 maa 1879 zat 1883 don 1887 din

zat don din zon vrij woe1868 zon 1872 vrij 1876 woe 1880 maa 1884 zat 1888 don

Het eeuwigdurend geheugensteuntje. Het enigma van de eeuwontburkat.So far, so good. Toch klopt er iets niet. Het eeuwigdurendeheeft zijn beperkingen. Eeuwfeesten die niet door 400 deelbaarzijn, worden niet gecorrigeerd. Geen schrikkeldag dus. 1700,1800, 1900 zijn niet deelbaar door 400 en hierdoor komt erzand tussen de kalenderraderen en komt het eeuwigdurende

toch tot stilstand. Het is eeuwdurend.OogschaduwColomby & Giraud waren meester-horlogemakers in Genèvein de tweede helft van de 18e eeuw tot het begin van de 19e.Bekend om hun repetitiehorloges en horloges met repousséoverkasten. Waarom zouden ze net vóór 1764 een horlogemaken met een mnemonieke kalender voor 1864? De koperheeft hier dan nog niks aan. Speculeren rest ons. Het horlogezou met meerdere wijzerplaten afgeleverd kunnen zijn. Of laterbijgemaakt.De originele versie voor 1764, 1768, 1772, 1776, 1780, 1784,1788. Met donderdag voor de dinsdag. Dinsdag voor de zondag. Zondag voor de vrijdag. Vrijdag voor de woensdag.Woensdag voor de maandag. Maandag voor de zaterdag.Zaterdag voor de donderdag.

En de huidige tweede of derde versie voor 1864, 1868 (1888graveerfout), 1872, 1876, 1880, 1884, 1888. Zoals bovenomschreven. De 18e-eeuwse versie is verwijderd en verlorengegaan. Kwijt of omgesmolten. De “nieuwe” zit er nog op. En is in 1900 in onbruik geraakt. Wijzerplaten verwisselen was vroeger heel gewoon. Horlogeswaren kostbaar. Zilveren en gouden champlevé wijzerplaten

werden vervangen door witgeëmail-leerde. Voor betere afleesbaarheidvan de tijd. Tegenwoordig doen wehet ook weer. Dames horloges afle-veren met extra wijzerplaten inzeven kleuren. En extra bandjes.Die kleuren moeten bij de kledingvan de dag passen. Of bij de schoe-nen. Of de oogschaduw.

Interactief tobstukWe zouden nu in 2013 wéér eennieuwe wijzerplaat kunnen latengraveren voor 2012, 2016, 2020,2024, 2028, 2032, 2036. Kunnenwe weer 24 jaar vooruit. En zal hetonze tijd verder wel duren. 1Maart, 5 april, 3 mei, 7 juni, etc.vallen dan respectievelijk op donderdag (2012), dinsdag (2016),zondag (2020), vrijdag (2024),


uitleg waarom dit zo lang heeft kunnenvoortduren. En waarom de productie(pas) aan het begin van de 20ste eeuw isgestopt. In de afgelopen jaren zijn er meerdere,voornamelijk Duitse, boeken over com-toiseklokken verschenen waarin diverseaannames over het ontstaan van de com-toiseklok werden vermeld. Deze aanna-mes berustten vaak op verhalen en legen-des en nauwelijks op feiten. Dit nieuweboek bevestigt een aantal van deze aanna-

mes, maar werpt ook eenheel nieuw licht op deomstandigheden en factorendie ertoe hebben geleid datde comtoiseklok juist hier enin die tijd is ontstaan.Sommige hoofdstukken be -vatten veel feiten maar dezepassen uiteindelijk als puz-zelstukken in een grotergeheel. Door een groot aan-tal illustraties en foto’s is hetboek heel leesbaar wantdeze lichten ook veel ge -noemde feiten toe.

Goede aanvullingAls jarenlange verzamelaarvan comtoiseklokken heeftdit boek mij nieuwe infor-matie en inzichten gegevenwaarom daar de comtoise-klok rond het einde van de17de eeuw is geboren. Voorverzamelaars en anderegeïnteresseerden van com-toiseklokken is dit boek duidelijk een aanvulling opde, vaak meest, technischeinformatie in andere boe-ken.

en het succes van de comtoiseklok. Verderis er een interessant hoofdstuk over destelling dat de comtoiseklok uit een tore-nuurwerk is ontstaan. En een hoofdstukmet de vraag of de Mayets de eerstemakers van de comtoiseklok zijn geweest.

Nieuw lichtDe basis techniek van de comtoiseklok isruim in de twee eeuwen van haar bestaanhetzelfde gebleven, alleen het uiterlijk isregelmatig veranderd. In dit boek staat de

ierdoor was mijn interessevoor dit boek direct gewektomdat de informatie nietgaat over de klok zelf metzijn bijzondere techniek,

maar hoe deze juist in de Haut Jura aanhet einde van de 17de eeuw heeft kunnenontstaan. En hoe deze daar tot grote bloeiis gekomen en ruim twee eeuwen is gepro-duceerd.Toen ik het boek gelezen had, moest ikbekennen dat zijn stellingen/conclusiesover het ontstaan van decomtoise heel aannemelijkwaren.Dit nieuwe boek geeft eenuitgebreid overzicht van demaatschappelijke, politieke,economische ontwikkelingenen klimatologische omstan-digheden die ertoe geleidhebben dat juist daar in deJura de comtoiseklok is ont-staan.

Twaalf hoofdstukkenHet boek bevat twaalfhoofdstukken die onderandere de geschiedenis vanFrankrijk, het departementFranche Comté en de streekHaut Jura behandelen. Maarook hoe de bewoners in dezestreek leefden en hoe zijmaatschappelijk en politiekwaren georganiseerd. Enwelke middelen van bestaanzij hadden. Interessant zijnde hoofdstukken over demetaalnijverheid en hetemail leren in deze streek.Factoren die sterk hebbenbijgedragen aan het ontstaan

H

Waarom de comtoiseklokjuist in de Jura is ontstaan?Toen ik dit nieuwe boek over comtoiseklokken doorbladerde, zag ik na de inleiding 21 stellingen

van de auteur Leonard van Veldhoven die hij als conclusies van zijn jarenlange speurwerk naar

het ontstaan van de comtoiseklok als de rode draad van zijn boek poneerde. Bij een aantal had

ik zo mijn twijfels omdat ik benieuwd was waar hij deze conclusies dan op gebaseerd had.

✍ Peter Both

Recensie nieuw comtoiseboek

MAYET, MORBIER, COMTOISE.Geboorte en levensloop van een legendarisch uurwerk.Auteur: Leonard van VeldhovenFormaat: 235 X 270 mm Omvang: 352 pagina’s met 1500 foto’s, tekeningen en illustratiesISBN/EAN: 978-90-819954-0-5Prijs: € 79,50 exclusief porto -en verzendkostenTe bestellen: stuur een email naar [email protected] of via de website: www.art-hora.com


Tappy en zijn horloge. Naspeuringen inmijn eigen archief maakte duidelijk datmijn overgrootvader er al meer over wildeweten. In het tijdschrift Christiaan Huy-gens trof ik eigenlijk per toeval in de jaar-gang van 1908 het onderstaande aan (Afb. 3):

Bergen op Zoom, 17 maart ’08.Waarde Heer Redacteur!

Mag ik U vriendelijk verzoeken onder-staande in ons vakblad Chr. Huygens teplaatsen

D.C. ANDRIESSEN.

ham Tappy, echter zonder jaartal.2 Wel ishier de toevoeging ‘horloge collectieSchindler Nijmegen’. De horloges vanAbraham Tappy die Peeters beschrijft hebben de opvolgende nummers 305 en306 (Afb. 1a/1b en 2a/2b).3 Ik mocht dezebegin jaren negentig van de vorige eeuwreeds bekijken. Zodoende was ook CeesPeeters bekend met het horloge dat ik

bezat. Deze is genummerd met312. En het is het horloge datin twee richtingen kan wordenopgewonden.

ArchiefstukkenBijna dertig jaar na de eerstenaspeuringen kwamen metbehulp van Jan Midavaine uitVeere nog veel meer infor -matie uit de archieven vanZeeland naar boven dankzijmodernere zoekmethoden.Hierdoor kan nu praktischeen volledig beeld wordengeschetst van deze uurwerk-maker. Overigens was dit nietde eerste keer dat er navraagwerd gedaan naar Abraham

et eerste onderzoek naar depersoon van Tappy dateertal van de jaren 1981 tot1987. In Britten’s Oldclocks and watches and

their makers komt de naam Tappy voor,‘“Abe Tappy, Totveeren” bracket time -piece, small movement in large mahoganycase about 1790’.1

De datering zal uiteindelijk onjuist blijken.Ook Nanne Ottema en Enrico Morpugonoemen in hun boeken de naam van Abra-

H

Eind mei 2012 presenteerde Cees Peeters zijn boek Hollandse horloges van 1580 tot 1790. Hier-

in beschrijft hij 160 horloges, vervaardigd door 98 makers. Waarbij de kanttekening mag worden

geplaatst dat daarbij in een aantal gevallen door de betrokken uurwerkmaker gebruik werd

gemaakt van voornamelijk in Engeland en Frankrijk geproduceerde onderdelen, wat overigens in

die tijd zeer gebruikelijk was. Een van deze uurwerkmakers is Abraham Tappy die werkzaam was

in Veere en Goes. Peeters maakt daarbij ook melding van een horloge van Tappy dat zich in twee

richtingen draaiend laat opwinden. Hiermee bracht hij mij ertoe om een reeds bestaand maar nog

niet eerder officieel uitgegeven verhaal over de horlogemaker Abraham Tappy en het horloge met

zijn bijzondere opwinding te publiceren.

✍ P. Andriessen - J.H. Midavaine

Horlogemaker te Veere en Goes

Abraham Tappy

Afb. 1: Het horloge genummerd 305.

Afb. 3: Ingezonden brief van D.C. Andriessen in Christiaan Huygens, vakblad voor uurwerk -makers van 21 maart 1908.


Eenigen tijd geleden ben ik in het bezitgekomen van een gedreven Engelsch hor-loge met cylindergang en datumwijzer opde culotte staat Abr. Tappy met privilegetot Veere en Goes; dit horloge heeft geloofik een zeldzame toepassing aan de snek,men kan het horloge bij het opwindenvooruit of achteruit draaien ’t hindert niet,het wordt toch opgewonden; meerdereH.H. Horlogemakers heb ik het laten zien,doch verklaarden dat zij nimmer een ditogezien hebben, reden waarom ik dit terkennis breng met de vraag: zijn er vroegermeer geweest? Voor belangstellenden ishet gaarne te bezichtigen.’4

Hierop volgt in no. 14 van dit blad hetantwoord van de heer J.D. Ketelaar uitAmsterdam (Afb. 4):

Bijzonder opwindstelselIn het nummer van 21 maart j.l. van ditblad bespreekt de heer D.C. Andriessenvan Bergen op Zoom een Engelsch horlo-ge, dat zoowel links als rechts kan wordenopgewonden en vraagt of dergelijke ervroeger meer geweest zijn.

Als antwoord moge dienen, dat ditopwindstelsel wel zeldzaam is toegepast,maar dat het bovenaangeduide horlogetoch geen unicum is, want op de Uur-werktentoonstelling in 1894 door de vereeniging “Christiaan Huygens” teAmsterdam ter gelegenheid van het tien -jarig bestaan gehouden, was er ook eeningezonden, dat naar beide kanten konworden opgewonden. Bedoeld horlogewas het eigendom van den heer Meijer,horlogemaker te Zaandam.Waar ons Museum en Archief van Tijd-

meetkunde nog niet in het bezit is van eendergelijke zeldzaamheid en de heerAndriessen eindigt met de vriendelijkeopmerking: “Voor belangstellenden is hetgaarne te bezichtigen”, noodig ik hembeleefd uit het horloge aan ons museum inbruikleen te geven of ten geschenke aan tebieden.”5

Hieruit blijkt dat dit horloge dus nu almeer dan een eeuw familiebezit is, wie hetvoordien bezat is niet meer te achterhalen.Mijn eerste informatie kwam uit hetGemeentearchief van Goes, het Provinci-aal Archief van Zeeland in Middelburgonthulde nog meer over Abraham Tappy.In dit archief was vele jaren later nog meerte vinden.

Levensloop TappyAbraham Tappy werd in 1735 in Sullensgeboren, een klein dorpje in het Zwitsersekanton Vaud in de buurt van Lausanne.Destijds behoorde dit gebied nog tot hetKanton Bern en waren er slechts 13 kan-tons, nu zijn het er 23. Zijn voorouderskwamen uit de plaatsjes in de regio Séveryen Peney-Le-Jorat. Het moet rond 1754zijn geweest dat hij samen met zijn broerJules naar Londen emigreerde. In die tijdtrokken redelijk wat Zwitserse mannenweg om als huurling te dienen in het legervan diverse Europese mogendheden. Ofdit nu de reden was voor de twee broersom naar Londen te trekken is niet duide-lijk. In ieder geval is het aannemelijk dat

Abraham zich hier bekwaamde in denieuwste technieken op het gebied van hetuurwerkmaken. In die stad trouwde hijenkele jaren later met Jane Adlard, die eenpaar jaar jonger was als hij. In Londenwerden drie kinderen geboren, Susanna in1757 of 1758, Thomas in 1759 en Fran-çois in 1761. Vermoedelijk verruilde hetgezin in 1763 de Engelse hoofdstad voorhet Zeeuwse Veere, waar Abraham waar-schijnlijk nog datzelfde jaar het kleinehuisje op de Markt kocht, dat op 13 maart1776 tegelijk met zijn winkel bij opbodwerd verkocht. Omdat de koop nergensstaat geregistreerd en ook de verkoop hier-toe geen aanknopingspunten biedt, is nietmeer te achterhalen waar het stond en vanwie hij het heeft gekocht. Dat Abrahamzich in deze toen nog bloeiende koopstadvestigde is niet zo verwonderlijk. Omdater regelmatig schepen uit Engelandafmeerden, zal hij hier voet op Hollandsebodem hebben gezet. In tegenstelling totandere grote steden op Walcheren was ernog geen klokkenmakerswinkel, de stadtelde een paar duizend inwoners en hij trofer veel landgenoten aan die daar in garni-zoen lagen. Kortom, voor Abraham eenideale plek om een winkel te beginnen.

Poorter van VeereHet ging Abraham in Veere aardig voor dewind, in 1765 werd zijn zoon Wigtman

Tappy geboren die op 21juli in de Engelse kerkwerd gedoopt. Op 23 april1766 kocht hij voor veer-tig pond Vlaams het huis‘Den gouden Appel’. Hetstond op de Markt als éénna laatste voor de Vuil-straat, komend vanaf deKaai. In de 19de eeuw ishet gesloopt en nu staat ereen huis met een tuit gevelbehorend bij huisnummer14. Op deze eerste klaslocatie begon hij een win-kel met werkplaats, terwijlzijn gezin in het anderehuis bleef wonen. Hier

Afb. 2: Het horloge genummerd 306.Afb. 4: Reactie van J.D. Ketelaar in Christiaan Huygens,vakblad voor uurwerkmakers van 28 maart 1908.

werd in datzelfde jaar ook doch-ter Maria geboren. Zijn winkelvlak bij het stadhuis, waar deedel achtbare heren van hetstadsbestuur dagelijks velemalen in- en uitgingen, zal nietonopgemerkt zijn gebleven, enéén van hen zal hem erop geat-tendeerd hebben dat hij poortervan Veere moest zijn en lid vanhet smidsgilde om hier zijnberoep te mogen uitoefenen.Daarom ging Abraham op 20september van dat jaar tijdens devergadering van het stadsbestuurnaar het stadhuis, en hij vroeg dedienstdoende magistraat of hijpoorter van de stad mocht worden. Ompoorter te mogen worden diende men ditpersoonlijk te verzoeken. In de acte is hetals volgt beschreven: ‘Op het versoek vanAbraham Tappij geboortig ujt Switserlandoud 31 jaren, heden bij requeste gedaan, isna deliberatie goedgevonden en verstaanden suppliant tot borger dezer stad aan tenemen, mits betalende de recognitie endoende den gewonen eed die hij nog staan-de de vergadering heeft afgelegt.’6 Die-zelfde dag werd hij als nieuwe inwoner inhet poortersboek ingeschreven: ‘AbrahamTapij geboortig uit Zwitseland oud 31jaren, is heden als borger aangenomen enheeft staande de vergadering den eedgepresteerd op den 20e september 1766.’7

Dankzij deze vermelding werd het geboor-tejaar van Abraham Tappy en land vanherkomst duidelijk. Precies een week laterverscheen hij weer in de vergadering, dit-maal met het verzoek om geen accijnzen tehoeven betalen, zodat hij met horlogema-kers uit naburige steden zou kunnen con-curreren. Omdat de stad zijn burgersgraag beschermde, ging het stadsbestuurook hiermee akkoord.8

Reparatie stadhuisuurwerkNog hetzelfde jaar werd Abraham in demaanden november en december door hetstadsbestuur onder leiding van burge-meester De Vriend en burgemeester Neb-bens verzocht toezicht te houden op eenreparatie van het uurwerk in de Veersestadhuistoren. In de herfst bleek het niet

goed meer te functioneren en het automa-tische spel had het begeven (afb. 5). Deklokopwinder en meestersmid JohanChristiaan Sichner stelde op verzoek vanhet stadsbestuur een onderzoek in naar deoorzaak en maakte een begroting voorherstel. Voor fl. 86,– zou hij het uurwerkzo kunnen repareren dat de uur- en half-suurklok weer te horen zouden zijn en eenalgehele opknapbeurt begrootte hij op fl. 364,–. Het stadsbestuur koos voor hetlaatste en besloot in zijn vergadering van13 december 1766 Abraham Tappy totopzichter te benoemen.9 Deze beslissingviel echter verkeerd bij de smid, die lietweten ‘dat hij sig onder geen commandokan begeven als sig selven genoeg in staatkennende’. Het stadsbestuur week nietvan zijn standpunt en besliste dat hij hetwerk alleen onder toezicht en op aanwij-zingen van Abraham Tappy mocht doen.10

Doch ook de klokkenmaker bleek niet blijmet de houding van Sichner te zijn en een

week later liet hij weten vanhet toezicht af te zien omdathet in zijn nadeel zou zijn alshet stadsuurwerk dooronkunde of om andere rede-nen door de klokopwinderverknoeid zou worden.11 Ookop herhaald verzoek bleefAbraham weigeren, waarnaSichner het werk werd gegundop voorwaarde dat hij hetuurwerk een jaar lang ingoede staat zou moeten hou-den en voor de kosten op zoukomen draaien als het doorzijn toedoen niet goed zouwerken en door een ander

gerepareerd zou moeten worden.12 Geluk -kig is het allemaal goed gekomen en kon-den de Veerenaren in januari van het jaardaarop weer zien en horen hoe laat hetwas. In het jaar 1767 werd AbrahamTappy lid van het Handbogenhof (Schut-tersgilde), hier was bijvoorbeeld ook Bur-gemeester Nebbens, notaris Halffman, enJohn Gregorie lid van. Deze laatste komtna de dood van Tappy nog in beeld.

GoesNa vijf jaar in Veere werkzaam te zijngeweest vroeg Abraham op 25 juni 1768het stadsbestuur octrooi om voor dertigjaar als enige in de stad het vak van horlo-gemaker te mogen uitoefenen. Demagistraat ging hiermee akkoord en zijntoekomst was hiermee zeker gesteld.13

Doch Abraham was ambitieus en nauwe-lijks een maand later, op 30 juli, liet hijzich als poorter van Goes inschrijven omook aldaar een winkel te kunnen vestigen.

Afb. 5: De speeltrommels van het stadhuis te Veere.

Afb. 6: Het dorpje Sullens rond 1960. Op eenenkel gebouw na zijn de meeste huizen en

boerderijen in de dorpskern te dateren uit de17de eeuw met latere toevoegingen uit de 18de

en 19de eeuw. De kerk werd in 1712/13opgetrokken. De zolder van de kerk diende

tevens als graanschuur.



In de akte is het navolgende te lezen:‘Raad den 30 juli 1768Extract, Abraham Tapij geboortig vanZullern in de Bailliage Morgé, Canton vanBern in Zwitserland tot burger der stadgeadmitteerd zijnde, heeft de eed daartoestaande gepracteerd en afgelegd.’14

Geboorteplaats TappyDankzij deze akte werd ook iets meer dui-delijk over de geboorteplaats van Abra-ham Tappy, zowel de plaats als de streek-aanduiding waren echter op de Zwitsersekaart niet te vinden. Alleen “Canton vanBern” was een extra zekerheid dat Zwit-serland het geboorteland was.Dankzij de medewerking van het interna-tionale uurwerkmuseum in La Chaux-de-Fonds en de heer Pierre Arnould uurwerk-maker (pendulier) in Biel werd duidelijkdat de geboorteplaats Sullens was, datdestijds nog een deel van het Kanton Bernwas (Afb. 6a/6b). De toenmalige ambte-naar in Goes had van de S een Z gemaakt,ook het einde van de plaatsnaam was niethelemaal duidelijk geschreven. Door cor-respondentie met de gemeentesecretarisvan Sullens werd het laatste tipje van desluier opgelicht, het woordje bailliage,baillage of bailliuages waarvan niemandde betekening kon geven, bleek een tot denegentiende eeuw gebruikt woord te zijn:bailliage. Een bailliage was een gebieds-deel of district, en de gouverneur van zo’ndistrict was de bailli, in het Nederlandskennen wij bijvoorbeeld de oude titel vanbaljuw.

Lid smidsgildeNadat Tappy zich in Goes had ingeschre-

ven werd hij half jaar later in die stad nahet afleggen van een proef als horloge -maker tot het smidsgilde toegelaten en vanhet stadsbestuur kreeg hij octrooi om zijnleven lang naast de al gevestigde horloge-maker Pieter de Zage zijn beroep te mogenuitoefenen.xv Van dit smedengilde en de afte leggen proef is ook nog een en anderbekend. Het gecombineerde smedengildevertegenwoordigde de volgende beroepen:de slotenmakers, hoefsmeden, gouds -meden, zilversmeden, glazenmakers,tinne gieters, loodgieters, horlogemakers,koperslagers en blikslagers.

De af te leggen proef had plaats in de win-kel van de deken die het verkozenambacht in het bestuur vertegenwoordig-de en moest tot volle tevredenheid van dedekens van het gilde geschieden. De horlo-gemakers moesten als proef een schakel-rad maken voor een torenhorloge vanijzer, en een voor een zak- of huishorlogevan koper.Ook moest men de reformatorische gods-dienst zijn toegedaan, hierop was echtereen uitzondering wanneer men geboren engetogen was binnen Goes.

Oeul de BoeufIn het rekeningenboek van Goes van hetjaar 1772 komt ook de naam van Tappyvoor, ‘Mons Abraham Tappy …. Wegensleverantie van een Oeul de Boeuf met eenkoperen rand per ordon-...4 pond 13.’16

Ogenschijnlijk lijkt dit berichtje niet zobelangrijk. wat hieruit wel naar vorenkomt is de benaming “Oeul de Boeuf”(Koeienoog) voor een klok. Deze was dusal in 1772 gebruikelijk. Meestal denken

we bij dit soort klokken aan modellen vaneen eeuw later.Het gezin bleef in Veere wonen en Abra-ham reisde heen en weer tussen beide ste-den, waar hij dan beurtelings enige tijdverbleef. Tijdens zijn afwezigheid ver-trouwde hij de winkel toe aan een ervarenknecht. Bij dat heen en weer reizen tussenVeere en Goes moeten we wel bedenkendat dit in die tijd nog per boot moest,immers Zeeland bestond toen nog uit ver-schillende eilanden.

Diefstal horlogesIn december 1769 nam Abraham in zijnVeerse winkel Jacobus Kroon als nieuweknecht in dienst. Volgens eigen zeggen washij in Amsterdam geboren en had in Rot-terdam als horlogemaker gewerkt. Op dedagen dat Abraham de stad uit was, pastehij op de winkel en repareerde de horlogesvan de klanten. Dit ging goed totdat Abra-ham in juni 1770 in Goes plots het berichtkreeg dat zijn knecht met de noorderzonvertrokken was. Onmiddellijk keerde hijnaar Veere terug, waar hij tot zijn groteontsteltenis bemerkte dat niet alleen zijnknecht er vandoor was, maar dat ook ver-schillende horloges waren verdwenen. Hetbetrof het horloge met dubbele goudenkast en dito wijzerplaat van Pieter Tuijnuit Middelburg en het zilveren horloge vanMarinus Bakker van de hofstede Vogelge-zang aan de Gapingseweg bij Veere. ToenAbraham met de beurtschipper naar Goeswas vertrokken, lagen beide horloges nogin de winkel. Verder miste hij het zilverenhorloge van Smart Tennent, een zelfdesoort horloge van notaris Van den Dorpeen een pinsbek met gouden wijzerplaatvan de heer Holtzey uit Middelburg, dieJacobus ter reparatie had aangenomen.Pas na enige dagen werd duidelijk dat deknecht ook de zilveren horloges van eenwachtmeester en een schoenmaker uit hetregiment Zwitsers van generaal Bouquet,dat in Veere in garnizoen lag, had meege-nomen. Abraham had ze niet gemistomdat Jacobus verzuimd had ze in te boeken.

Onbetrouwbare knechtOp hun woord getuigden de gedupeerdendat ze de horloges aan de knecht ter repa-ratie hadden gegeven en niet haddenteruggekregen. Later ontdekte Abrahamdat Jacobus ook een schakelradknipper uitde winkel had meegenomen, een blauwemantel en wat geld dat hij hem ter leenhad gegeven. Na in verschillende plaatsennavraag te hebben gedaan, kwam Abra-


ham erachter dat Jacobus Kroon als onbe-trouwbaar te boek stond. Zijn werkelijkenaam was Jacobus Knor en in 1767 hadhij in Den Briel op dezelfde wijze een hor-logemaker in de steek gelaten en beroofd.In de kranten was toen voor hem gewaar-schuwd en had zijn signalement gestaan.Vanwege een eventueel proces tegen Jaco-bus bij de vierschaar in Veere, liet Abra-ham op 10 april 1771 bij notaris Halff-man in aanwezigheid van de baljuw eenverklaring opmaken.17 Opmerkelijk is datJacobus er alleen met ter reparatiegebrachte horloges vandoor ging. De nieu-we lagen waarschijnlijk in een afgeslotenkast waarvan alleen Abrahams vrouw desleutel had.

Nog een horlogeUiteindelijk bleek Jacobus Knor nog eenhorloge ontvreemd te hebben. Het wasvan de blikslager en koopman Pieter Voetuit Veere. Op 4 juni 1771 liet deze bijnotaris Halffman in aanwezigheid van debaljuw een verklaring opmaken.18 Hieringetuigde hij hoe Abrahams knecht samenmet een muzikant uit het Zwitserse batal-jon van generaal Bouquet, dat toen inVeere in garnizoen was gelegen eninmiddels naar Grave was vertrokken, op25 juni 1770 bij hem in de zaak was geko-men. Jacobus vroeg toen om een viool,maar het instrument dat hij hem liet zienvond hij te duur en de onderhandelingenliepen op niets uit. Pieter gaf hem tweedagen de tijd om over het aanbod na tedenken. De volgende dag kwam hij echteral terug en deed het voorstel in ruil voorde viool het horloge van Pieter te repare-ren en het een jaar lang voor zijn rekeningte onderhouden. Hiermee ging Pieterakkoord en hij overhandigde hem het hor-loge. Hij wilde ook de viool geven, maarJacobus zei dat hij die pas wilde hebbenals het horloge gerepareerd zou zijn. Totzijn grote verbazing hoorde Pieter enigedagen later dat Jacobus uit de stad wasvertrokken zonder hem het horloge te heb-ben teruggegeven. Toen hij bijna een jaarlater bij de notaris zijn verklaring aflegde,was het nog steeds niet in zijn bezit. DeVeerse justitie, die na de afgelegde verkla-ringen naar Jacobus op zoek was gegaan,had hem ondanks advertenties in de kran-ten in december 1772 nog steeds nietgevonden en we kunnen er wel van uit-gaan dat dat daarna ook nooit meer isgeschied.

De loterijOp 16 mei 1772 behandelde het stadsbe-

stuur van Veere een rekest waarin Abra-ham meedeelt ‘dat hij voorneme[n]s is tepresenteeren een partij staande tafel- ensak-horlogien bij forme van loterij’.19 Naoverleg kreeg hij nog diezelfde dag ver-gunning. Een dergelijke loterij was in dietijd niet ongebruikelijk, maar waaromdeed hij dit? Liep de zaak niet goed meer?Trokken de crediteuren aan zijn jasje?Ging hij de winkel in Veere sluiten? Hetzijn vragen waar we geen antwoord opkunnen krijgen. In ieder geval hield Abra-ham grote opruiming, maar zó, dat hijvoor iedere klok een goede prijs zou krij-gen. De loterij werd gepland op zaterdag 3juli en de te winnen prijzen omschreef hijals ‘Engelsche als Fransche staande-tafel-en zak-horologien gemaakt van de eerste

meesters’. De hoofdprijs was een ‘eenspeelende tafel horologie’ ter waarde vanfl 550,–. De tweede prijs een gouden repe-titiehorloge (fl. 480,–), de derde eenstaand speelhorloge (fl. 370,–), de vierdeeen tafelspeelhorloge (fl. 280,–) en de vijf-de en zesde een Franse pendule (fl. 210,–en fl. 160,–). Vervolgens zes gouden hor-loges variërend in prijs van fl. 150,– tot fl.63,– en achttien zilveren horloges tussenfl. 59,10 en fl. 24,–. In totaal werden drie-honderd loten á fl. 12,– per stuk verkocht.

Hoofdprijs tafelklok?Dat Abraham de loterij op 3 juli hield wasniet zo verwonderlijk. Die dag begonnamelijk de kermis of jaarmarkt in Veere,die ieder jaar in de eerste week van juli

Afb. 7: Tafelklok met speelwerk van Abraham Tappy, Museum Speelklok Utrecht.


gehouden werd. Naar verwachting was erdan veel publiek in de stad. In de Middel-burgsche Courant van 2 juli maakte hijbekend dat de dag erna de loterij om tienuur in de Campveerse Toren een aanvangzou nemen. Aardig is te lezen hoe deze inzijn werking ging. Twee dagen van tevorenhadden notaris Halffman en Isaak Rob-lijn, ‘gesworen clercq ter griffie dezerstad’, de briefjes met de nummers, prijzenen nieten gecontroleerd, waarna ze wer-den opgerold en gelakt. Daarna werden zein twee laden in een kastje gelegd dat doorde notaris werd verzegeld. Op de dag vande loterij werden de zegels door de notarisverbroken en de briefjes in twee trommelsgestopt. In de ene de nummerbriefjes en inde andere die waarop de prijzen en nieten

stonden genoteerd. Bij aanvang van deloterij werden de trommels enige malengedraaid en vervolgens trokken twee kin-deren uit het weeshuis onder toeziend oogvan Isaak Roblijn de briefjes. Deze werdendoor de stadsomroeper Willem van Kalker

en de deurwaarder Jan Klop van Hedick -huijsen voorgelezen. Telkens nadat vijftignummers waren getrokken, werden detrommels opnieuw enige keren gedraaid.Al op het eind van de morgen ging dehoofdprijs eruit. Tussen de middag werdeen pauze ingelast en verzegelde de notarismet twee zegels de deur van het vertrekwaarin de loterij werd gehouden. ’s Mid-dags ging men weer door, waarbij voor detrekking van de laatste vijftig nummers detrommels nog een keer extra werdengedraaid. Na afloop kon Abraham terug-zien op een geslaagde loterij, die hembruto fl. 3600,– had opgeleverd.20 Moge-lijk behoort de tafelklok die in de collectievan het Museum Speelklok te vinden is toteen van de klokken uit deze loterij, mis-schien was deze klok wel de hoofdprijs(Afb. 7a, 7b, 7c).

Overlijden TappyHalf september 1773 trok een begrafenis-stoet door de straten van Goes. Vermoede-lijk gedragen door de gildebroeders vanhet smidsgilde werd de kist met het stoffe-lijk overschot van Abraham naar deNederkerk gebracht. Daar hadden denabestaanden kort na zijn overlijden in hetkoor een graf gekocht. Ook lieten ze gedu-rende een half uur op de dag van de begra-fenis de klok luiden. Omdat Abraham als‘rijke stinkerd’ werd begraven, hing daarnatuurlijk een behoorlijk prijskaartje aan.Aan het kerkbestuur moest de familie voorhet kopen van het graf, het openen ervan,het luiden van de klok en gebruik van debaar en de pel, die bestemd was voor hetbegraven in de kerk en op het kerkhof, intotaal £ 9:5:4 groten Vlaams betalen.21

Daarbij kwamen nog de kosten van dekist, de lijkbidders en de gebruikelijke uit-gebreide maaltijd, waarvan we de prijsniet weten. Al met al liep de begrafenisbehoorlijk in de papieren. Omtrent dedatum van de verhuizing van het gezinnaar Goes tasten we in het duister, maaromdat de huisschatting (onroerendgoed-belasting) over de twee huizen in Veereover 1773 niet meer is betaald, zal dit kortna Abrahams overlijden hebben plaatsge-vonden.

ErfenisMeer dan een jaar na zijn dood verscheenop 5 november 1774 in de Middelburg-sche Courant een advertentie met de tekst:‘Alle die geene, die iets te pretendeerenhebben van of schuldig zyn aan den boe-del van wylen ABRAM TAPPY, horologie-maker tot Veere en Goes, die addresseere

Afb. 7b

Afb. 7c

zig, zoo spoedig doenlyk, aan het Comp-toir van de Heer John Gregorie, á Veere’.De Schotse koopman John Gregorie bezatsamen met zijn broer David een rederij inVeere en trad op namens de gezamenlijkecrediteuren. Hij sprak zowel Engels alsNederlands. De firma voer naar alle Euro-pese landen en nam ook deel aan de drie-hoekshandel van de WIC. Mogelijk isAbraham als passagier met de schepenmeegereisd om in het buitenland klokkenen horloges in te kopen of liet ze op bestel-ling overkomen. Op 13 maart 1776 lietJohn Gregorie beide huizen op de Marktin Veere bij opbod verkopen.22 De anderewaardevolle spullen werden in Goes onderde hamer gebracht.

Meer schulden dan batenBij de inschrijving van Abrahams kinderenop 1 november 1776 in de weeskamer vanGoes verklaarde zijn vrouw dat hij meerschulden dan baten had nagelaten.23 Alsblijk hiervan toonde ze de weesmeesterseen contract dat tussen haar en haar credi-teuren was aangegaan. Hieruit bleek datde verkoop van alle goederen samen £ 2356:5:0 gr. Vlaams had opgebracht.Dit bedrag was vervolgens onder de credi-teuren verdeeld, waarmee ze genoegenhadden genomen. Helaas was het haardaardoor niet mogelijk de kinderen Tho-mas, François, Wigtman, Maria, en Abra-ham hun in het testament beschreven legi-time portie te geven. Met de belofte dat zeze behoorlijk zou opvoeden en latenonderwijzen, was voor de weeskamer dekous af. In dit testament komt de naamvan de in Londen geboren Suzanna nietmeer voor, dat had dan ook wel zijn reden.

Susanna TappyTijdens de kermis in de eerste week vanjuli 1775 kwam de 17-jarige SusannaTappy onverwachts in Veere aan. Haaraanwezigheid werd opgemerkt door JeanBricheau, predikant van de Waalse kerk,die een goede bekende van de familie was.Hij was getuige geweest toen Susanna’souders op 7 april 1769 bij notaris Halff-man hun testament lieten opmaken.Omdat Susanna ’s nachts buiten sliep,bracht hij haar bij de kleermaker WilliamScot, waar ze kon overnachten. Omdat zezei dat haar moeder niet wist dat ze inVeere was, schreef hij haar een brief. Totzijn grote verbazing schreef deze echterterug ‘dat zij van huis zijnde van huis moetblijven en geresolveert is haer niet meer teontfangen’.24 Omdat de predikant metdeze afwijzing geen raad wist, schakelde

hij de Veerse justitie in. Voor de leden vandit college werd de brief van Susanna’smoeder, die in het Engels was geschreven,in het Nederlands vertaald, zodat iederprecies wist waar het om ging. De vier-schaar besliste dat het de taak van de moe-der was om haar nog minderjarige dochterop te voeden en schreef een brief aan bal-juw, burgemeesters en schepenen in Goesmet de mededeling ‘dat deselve in denouderdom van maer 17 jaeren aan zig sel-ven overgelaten het te vreesen is totondeugd zal vervallen en bizonder hier inWalcheren, waer door veel militie de ver-leiding van jonge dochters meer dan eldersis, goedgevonden hebben, deselve SusannaTappy met den beurtschipper op morgenvan hier op U Ed. Achtb. stad vaerende,mede te senden’.Zo werd het meisje de volgende dag dooreen gerechtsbode bij de beurtschipper opGoes afgeleverd, die haar weer naar haarwoonplaats terug moest brengen. Wat eruiteindelijk van Susanna is terechtge komen,is niet bekend, aangezien ze dus niet meer inde weeskamer in Goes werd ingeschreven.We kunnen wel de conclusie trekken dat zeondanks de bemoeienissen van de recht-bank thuis niet meer welkom was.

Nalatenschap broer JulesIn het begin van het roerige jaar 1810,toen delen van Zeeland inmiddels bijFrankrijk waren ingelijfd, kwam er in deZeeuwse hoofdstad een brief uit Engelandmet de mededeling dat men op zoek wasnaar Abraham Tappy, geboren in Sullensin het Zwitserse kanton Vaud, die zich alvele jaren geleden in Zeeland hadgevestigd. Het kanton Vaud voorheenkanton Bern ontstond in 1798.Zijn broer Jules was overleden en had, inzijn op 1 september 1785 bij de Court ofCanterbury gemaakte testament, Abra-ham als erfgenaam aangewezen. In dechaos ontstaan na de inlijving, is de briefhelaas verloren gegaan. In de Middelburg-sche Courant van 14 april verscheen eenoproep waarin personen die meendenrecht op deze nalatenschap te hebben zichkonden melden bij de onderprefectuur vanhet arrondissement om aldaar de gevor-derde bewijzen te doen. Het duurde enigetijd, maar in juni schreef notaris Boom uitZierikzee dat zich bij hem twee nabe-staanden hadden gemeld.25 Het wa renAbraham jr. en de vrouw van zijn over -leden broer Wigtman, neven van de over-leden Jules. Opmerkelijk is dat in de briefmet geen woord over hun moeder JaneAdlard wordt gerept, die toen ook in

Zierikzee woonde. Waarschijnlijk voeldeze zich te oud voor deze rompslomp.

PatriotZoals uit het bovenstaande blijkt, was defamilie Tappy vanuit Goes naar Zierikzeeverhuisd. Waarschijnlijk heeft dit plaatsge-vonden kort na het bezoek van de Prinsvan Oranje aan Goes op dinsdag 11 enwoensdag 12 juli 1787 waarbij de patriot-ten relletjes hadden veroorzaakt. Abra-ham Tappy, net 19 jaar oud, was zijnvader als horlogemaker in deze stad opge-volgd, en had tijdens dat bezoek overdui-delijk kleur bekend door het dragen vande zwarte patriottenkokarde, wat hemniet in dank was afgenomen.26 Bij wieAbraham Tappy zijn opleiding als hor -logemaker had gehad is niet duidelijk.In Zierikzee trouwde Wigtman op 26oktober 1788 met Hendrina Kooman enwerd bakker in de St. Domesstraat.27

Wigtman overleed op 26 juli 1809 en zijnmoeder Jane Adlard op 80-jarige leeftijdop 20 november 1818, beiden in Zierik-zee.28

Derde generatieAbraham junior trouwde op 6 oktober1790 met Teuntje Verhoek29 en zette zijnklokkenwinkel voort in de Korte St. Jans-straat. In het leven van Abraham kwamplots een wending toen in 1807 zijn vrouwoverleed en hij achterbleef met vijf nogjonge kinderen. Hij sloot de winkel,bracht de kinderen onder in het weeshuisen ging bij het leger.30 Daar klom hij optot de rang van korporaal. Op 19 decem-ber 1811 overleed (sneuvelde?) hij alskanonnier in Goedereede.31 Zijn jongstezoon Jacobus volgde hem later als derdegeneratie in Zeeland als horlogemaker op.Op oudere leeftijd veranderde hij vanbaan en werd commies bij de directebelastingen in Eede. Intussen was zijnachternaam veranderd in Tappij-Gielen.Dit bij Koninklijk Besluit van 17 juni1826 op verzoek van zijn pleegvaderPetrus Gielen uit het weeshuis van Zierik-zee, waar hij zijn jeugd had doorge-bracht.32 Vermoedelijk had Petrus Gieleneen hele goede band met de kinderen Tap-pij. Deze toevoeging Gielen aan de naamTappij maakt deze naam dan ook werke-lijk uniek, alle thans levende personen metachternaam Tappij-Gielen stammen dus afvan de uurwerkmaker Abraham Tappy diein Sullens geboren werd.

Eenmaal andermaalVan Abraham Tappy waren dus inmiddels



officieel drie horloges en een klok bekend.Uiteindelijk bleek dat er nog een horlogevan Abraham Tappy bekend was. Naafloop van de opname “Eenmaal ander-maal” in 1992 in het Markiezenhof te Bergen op Zoom liet ik Jaap Zeeman alsexpert van het veilinghuis Glerum het inmijn bezit zijnde horloge weer eens zien.Als conservator van het toen nog inUtrecht gevestigde klokkenmuseum hadhij het ruim twintig jaar daarvoor ook aleens in handen gehad, met mijn bezoek alsvakschoolleerling aan het Museum. Hijreageerde nogal verbaasd en wist me metstelligheid te verzekeren dat onlangs eendergelijk horloge bij Glerum was geveild.Hij dacht zelfs eerst dat het om hetzelfdehorloge ging. Het bedoelde horloge wasook gesigneerd met de naam van AbrahamTappy en kon ook in twee richtingenopgewonden worden. Van de heer Zee-man ontving ik een afdruk van deze vei-lingcatalogus van de veiling op 18 en 19juni 1991. Bij het veilingnummer 1399betreffende het horloge van AbrahamTappy staat het aldus:

1399 Een zilveren spilhorloge 2e kwart18e eeuw,Gesigneerd ABR(aham) TAPPY METPRIVILEGENTOT VEERE EN GOES. De wit email wij-zerplaat met binnende Romeinse uurcijfers een datumring.Datumaanwijzing d.m.v. een wijzer.Gaand werk met spillegang en snek. Op deoverkast vaag een monogram.Ø 47 mmA silver verge-watch with date, by ABR.MTAPPY

DFL.2500,= - 3.000,=

Ernstige foutHelaas zijn bij de gegevens in de catalogusenkele zaken weggelaten waarvan er eenals een ernstige fout moet worden aange-merkt. Ten eerste is een uurwerknummerniet vermeld, veel ernstiger is de tweedeweglating dat aangeeft dat het horloge intwee richtingen kan worden opgewonden,wat voor een eventuele koper het horlogeinteressanter zou maken en mogelijk dewaarde zou kunnen vermeerderen. Dateen uurwerknummer aanwezig was, werdme bevestigd door de vorige eigenaar dieik met behulp van Zeeman opgespoordhad. Hij verzekerde me dat het horlogeinderdaad in twee richtingen kon wordenopgewonden. Het nummer van het horlo-ge wist hij niet exact meer, waarschijnlijk

310 of 311. Helaas is het op dit momentniet bekend waar het thans is, ook de hui-dige eigenaar is onbekend en is dus niet opde hoogte van dit onderzoek, hetgeennatuurlijk te betreuren is. Het zou fraaizijn als door deze publicatie ook dit horlo-ge gefotografeerd en beschreven kan wor-den.

Collectie SchindlerIn 2011 kon ik nog een horloge van Abra-ham Tappy verwerven, dit horloge wasgenummerd 296. Helaas bleek wel dat eengroot deel van het datumwerk er uit wasgesloopt.Ongetwijfeld zullen er nog wel enkeleandere uurwerken van Tappy bestaan. Zozal het door Britten beschreven uurwerkjein een mahoniehouten kast zich vermoede-lijk in Engeland bevinden.Naspeuringen naar het door Nanne Otte-ma en Enrico Morpugo vernoemde Tappy-horloge in de collectie Schindler Nijmegenhebben niets opgeleverd. De collectieSchindler was eigendom van Jacob en/ofPetrus Schindler in Nijmegen. Vader Jacob

Schindler was horlogemaker te Nijmegengevestigd in de Houtstraat 7. Zijn zoonPetrus nam deze zaak over, een preciezedatum is niet bekend. Petrus is in 1862geboren en in 1900 gehuwd. Mogelijkheeft hij een aantal jaren samen met zijnvader de zaak gedreven.De collectie Schindler of een deel daarvanwerd evenals het in twee richtingenopwindbare horloge van Dhr. Meijer ten-toongesteld op de uurwerken-tentoonstel-ling in 1894 te Amsterdam. In opeenvol-gende uitgaven van het tijdschriftChristiaan Huygens in 1894 wordt uitvoe-rig aandacht besteed aan deze tentoonstel-ling. Ook de ingezonden uurwerken vanSchindler worden beschreven doch denaam Tappy komt hier niet voor. Het isechter niet ondenkbaar dat een van dethans bekende horloges ooit tot de collec-tie Schindler behoorde.

In de volgende uitgave van het tijdschriftwordt het horloge no. 312 van AbrahamTappy en het daarin gebruikte mechaniekuitvoerig beschreven.

1 G.H. Baillie, C. Clutton, en C.A. Ilbert, Brittens old clocks and watches(New York, 1956), p. 481.

2 E. Morpurgo, Nederlandse klokkenen horlogemakers vanaf 1300 (Amsterdam, 1970);N. Ottema, Geschiedenis van de Uurwerkmakerskunst in Friesland(Leeuwarden, 1948).

3 C. Peeters, Hollandse horloges (Zaandam, 2012), p. 286, 290 en 315.4 Christiaan Huygens. Vakblad voor uurwerkmakers, XVIII, 21 maart 1908.5 Christiaan Huygens. Vakblad voor uurwerkmakers, XVIII, 28 maart 1908.6 Zeeuws Archief (ZA), Stadsarchief Veere (SAV), inv.nr. 36, dd. 20-09-1766.7 ZA, SAV, inv.nr. 921, poortersboek 19 juni 1766-15 juli 1809.8 ZA, SAV, inv.nr. 36, dd. 27-09-1766.9 ZA, SAV, inv.nr. 36, dd. 13-12-1766.

10 ZA, SAV, inv.nr. 36, dd. 20-12-1766.11 ZA, SAV, inv.nr. 36, dd. 27-12-1766.12 ZA, SAV, inv.nr. 36, dd. 3-1-1767.13 ZA, SAV, inv.nr. 37, dd. 25-06-1768.14 ZA, Stadsarchief Goes (SAG), inv.nr. 1863, borgerboeck, dd. 30 juli 1768.15 ZA, SAG, inv.nr. 34, dd. 28-1-1769.16 ZA, SAG, inv.nr. 921, dd. 1772.17 ZA, Rechterlijk Archief Zeeland (RAZE), inv.nr. 716, aktenr. 606, dd. 10-4-1771.18 ZA, RAZE, inv.nr. 716, aktenr. 621, dd. 24-6-1771.19 ZA, SAV, inv.nr. 41, dd. 16-5-1772.20 ZA, RAZE, inv.nr. 716, aktenr. 711, dd. 3-7-1772.21 ZA, DTBL Goes Begraven, inv.nr. 24, september 1773.22 ZA, RAZE, inv.nr 717, aktenr. 988, dd. 13-3-1776.23 ZA, Notulen weeskamer Goes 1 nov. 1776, inv.nr. 18W, fol. 75.24 ZA, SAV, inv.nr. 4178, Brief stadsbestuur Veere aan justitie te Goes, dd. 13-7-1775.25 ZA, Verzameling Aanwinsten, inv.nr. 1978.33, dd. 8-6-1810.26 Website Zeeland in 1787.27 ZA, Archief Rekenkamer Zeeland D, inv.nr. 45011 en ZA, DTBL Zierikzee 5B.

Datum huwelijk: 26 oktober 1788.28 www.schouwen-duiveland.nl, Weeskamer Zierikzee T - V. Datum: 1809; Overlijden

Jane Adlard: www.zeeuwengezocht. nl, ZA, overlijdensacten, burgerlijke stand Zierikzee.Datum: 20 november 1818.

29 www.zeeuwengezocht.nl, Archief Rekenkamer Zeeland D 45021 en DTBL Zierikzee 5B.30 www.schouwen-duiveland.nl, Weeskamer Zierikzee T - V.31 ZA, Huwelijkse Bijlagen huw. Zierikzee, 1825 acte nr. 15.32 Huwelijkse bijlagen huw. Jacobus Tappy, Aardenburg 1835. Datum: 17 juni 1826.


Gude Antique ClocksOvertoom 150

1054 HP AmsterdamThe Netherlands

+31(0)20 [email protected]

www.gudeantiqueclocks.com

Dutch wall/table clock Den Haag type verge escapement striking quarters and hours

J.J. van Leeuwarden (1648-1689) Haarlem Amsterdam. Famous watchmaker, who lived in Haarlem at de grote markt in “Gilded Box”, which house was inhabited by Laurens Jansz Coster. In 1668 enrolledat St. Luke’s Guild. In 1683 he settled in Amsterdam on the Singel. He made watches without cord or chain, and this was ahead of its time.The Frenchman Monconys Balthazar, who visited Leeuwarden in Haarlem, wrote about him JJ Leeuwarden, although Baptist, is the gentlest, wisest and courteous man I know.

Period: ca 1680Sizes: H 36 cm, B 25 cm D 13 cmPrice: Price on requestSignature: Johannes van Leeuwarden

Gude Antieke Klokken


Museum- en Verenigingsnieuws

SYMPOSIUM ‘CONSERVEREN EN

RESTAUREREN’

ZATERDAG 23 NOVEMBER 2013

Aanvang 10.00 uur, einde 16.00 uur

SPOORWEG MUSEUM IN UTRECHT

(met ruime parkeergelegenheid)

In navolging van eerdere symposia zaleen nieuw symposium gehouden wordenover het onderwerp ‘conserveren enrestaureren’. Met zekere regelmaat ontstaat er tijdensbijeenkomsten een levendige discussieals het onderwerp restaureren ter sprakekomt. Verschillen in opvatting leiden totuiteenlopende standpunten en conclu-sies. Op dit nieuwe symposium strevenwe er naar, de verschillende visies over-zichtelijk te presenteren, zowel vanuit detheorie als de dagelijkse praktijk.In de ochtend zal de heer Matthew Read(West Dean College) een overzichtelijkelezing over het onderwerp houden, waarbij onder andere de rol van het eigen-dom, de intentie van de oorspronkelijkemaker, de invloed op de waarde en veleandere zaken aan de orde komen. Fred Kats zal daarna voor ons een tipjevan de sluier oplichten over de wijzewaarop de klokken bij de belangrijkekunst- en antiekbeurzen beoordeeld worden.In de middag zullen door Joost Jongerius(restaurator) en Jan Bolders (meubel-restaurator) casestudies behandeld worden, waarbij de dilemma’s in de praktijk zullen worden toegelicht.Er komen wellicht nog een of twee sprekers bij om het onderwerp zo breedmogelijk te behandelen. U zult hierover ineen later stadium geïnformeerd worden.Aan het eind van elke lezing zal er gele-genheid zijn voor het stellen van vragen,

STICHTING TIJDMEET -KUNDIGE COLLECTIENEDERLAND (STCN)

en de dag zal worden afgesloten met eenforumdiscussie.

Gezien het beperkte aantal van 100plaatsen raden wij een ieder aan zich zosnel mogelijk aan te melden. De bijdragevoor het Symposium is € 55,– (inclusiefconsumpties, lunch en parkeren) en kanovergemaakt worden naar: bankrekening-nummer 42.32.84.339 t.n.v. de STCN.U kunt zich aanmelden via [email protected] (of voor diegenen die geen internet hebben via023-5472292).

Filmpjes over de belevingvan tijdTijd is een vreemd ding. Soms gaat zijsnel, dan weer langzaam. Onze tijd is ein-dig, maar de tijd gaat altijd door. Of nietaltijd, dat kunnen we niet weten. Aristote-les zei al dat hij kon vertellen hoe laat het

MUSEUM VAN HET NEDERLANDSE

UURWERK (MNU)

is, maar niet wat tijd is. Het MNU heeftdrie geanimeerde filmpjes laten makenover de beleving van tijd. Hierin staandrie vragen centraal: Kost tijd geld? Hoelang duurt ene uur? Waar komt de tijdvandaan? De filmpjes zijn gemaakt doorde NTR met steun van de VSC, de ver -eniging van wetenschapsmusea. De pro-ductie werd financieel mogelijk gemaaktdoor donaties bij gelegenheid van hetafscheid als hoogleraar van ons bestuurs-lid Kees Grimbergen. Het zijn grappigeen originele animaties geworden met eenfilosofische twist. De korte filmpjes zijn tebekijken via onze website

http://mnuurwerk.nl/drie-filmpjes-over-tijd/

Trends van Oma’s tijdDe expositie met decoratieve klokken uithet begin van de 20ste eeuw is nog tebezichtigen tot en met 31 oktober. Deselectie nostalgische schoorsteenklokkenen pendulestellen is uitgeleend door ver-zamelaar Peter Tock, welbekend lid vande Vriendenvereniging en sinds jaar endag bereidwillige oproepkracht voor tech-nische ondersteuning bij expositie-inrich-ting. Daarbij geldt dat hij de klokken vol-gens eigen zeggen als het ware “uitmedelijden redt van de ondergang”. DatTock een goede neus heeft voor kwaliteiten originaliteit, blijkt wel uit menige geluk-kige vondst, waaronder een zeldzaam ArtNouveau klokkenstel in plateel kast metpolychroom vogeldecor van Talos KunstAardewerk. Van de breekbare klokken uitdeze plateelbakkerij heeft bitter weinig detijden weten te trotseren. Kunst ofKitsch? De een z’n afdanker is de anderz’n trouvaille. Of het nu gaat om Delfts-blauwe neo-rococo of staaltjes van deAmsterdamse School in plateel, koper ofhout. De klokken roepen bij menigeGrappige en originele animaties.


bezoeker warme herinneringen op aan deschoorsteenmantel bij oma thuis.

Kleuters bestormen klokkenmuseumKlokkijken leren de meesten van ons tijdens de kleuterjaren. Het lijkt een leer-moment van alle tijden. Toch doen de jonkies van vandaag de dag andere erva-ringen op dan vroeger. De SIO-klokkijk-klok heeft plaatsgemaakt voor een digi-taal schoolbord, de wijzerplaat voor eendigitale wekker en een eigen laptop oftablet. Klokken, wekkers of horloges diede kindervingertjes moeten opwinden,zijn een zeldzaamheid geworden. Extraleuk en verrassend daarom om deel tenemen aan een speciaal museumbezoek.

Zo oordeelden een kleine veertig kleuter-groepen uit het basisonderwijs, die zichaanmeldden voor een speciaal kleuter -programma in het komende schooljaar.Voor dit museumbezoek bestaande uiteen poppenspel en een speurtocht metdemonstraties, kon het MNU naast hetvaste publieksbegeleiders een beroepdoen op een nieuwe professionele edu-cator. Marjolein de Vries verdiende haarsporen onder meer als museumdocent bijhet Zaans Museum. Het programma werdvorig schooljaar ontwikkeld door vastekracht Pier van Leeuwen in nauwesamenspraak met twee basisscholen.Naast het nieuwe kleuterprogramma ver-wacht het museum ook weer een tientalschoolgroepen uit de bovenbouw.

De tijd verbeeld: zakhorlogesmet een boodschapDe Stichting Museum en Archief vanTijdmeetkunde herbergt een 90-talNederlandse horloges en horlogewer-ken. Deze deelcollectie is in 2012 overzichtelijk gedocumenteerd in debestandcatalogus “Horloges van Neder-landse Uurwerkmakers 17de – vroeg19de eeuw” door John Beringen. HetMNU toont vanaf deze herfst een repre-sentatieve afspiegeling in de vorm van28 horloges, een horlogesleutel en eenzakzonnewijzertje. Selectiecriterium voordeze expositie vormde de verbeeldingvan de tijd. Tot de kleinodiën behorenexemplaren van de hand van AdrianusHaas, Jacob Hasius, Van der Spicht enNicolaas Weylandt (afb. 2). Toepasselijkin het jaar van de troonswisseling zijnonder meer exemplaren met beeltenis-sen van de Koninkrijksherdenking enWilhelmina. Hoewel naast het motto“Vivat Oranje” en stadhouder Willem Vook revolutionaire motieven vertegen-woordigd zijn. Zonnetijd, wandelendeuren, lokale uren, getijden tot en metdigitale uren, alles komt aan bod. Reedsin de 18de eeuw waren zakhorlogesboodschappers van de tijd, gedachte-goed, gezindte en status. Daarmeevormden zij de directe voorlopers vanonze 21de-eeuwse smartphones. Om dehorloges goed tot hun recht te latenkomen kon het MNU beschikken overeen fraaie en degelijke vitrine, die doorhet Legermuseum Delft is afgestoten.Oorspronkelijk is deze vitrine ontworpenom een collectie sabels in te exposeren.Met deze herbestemming zijn dezwaarden weer eens op een alternatievemanier tot ploegscharen omgesmeed.Leermoment voor kleuters: Flip de beer met waterklok.

Zakhorloge van Nicolaas Weylandt.


Geschiedenis & WetenschapVerder staan als eerder aangekondigd in oktober weer deMaand van de Geschiedenis en het Weekend van deWetenschap op het programma. Altijd leuk om de bijzon-dere collectie aan de Zaanse Schans vanuit wisselendeinvalshoeken onder de loep te nemen. Bij antieke klokkenraak je immers nooit uitgekeken. Volg ons voor boven-staande activiteiten en overige nieuwtjes op:http://mnuurwerk.nl.Het Museum van het Nederlandse Uurwerk is t/m 31oktober dagelijks geopend van 11.00 tot 17.00 u. Vrien-den van het MNU zijn extra welkom en hebben uiteraardgratis toegang!

Door R. Tonnaer

De Vriendenverenigingen van MNU en SMAT trekkensamen op; zie onder “Vrienden SMAT”.

Door Martin van Iersel

Bestuur weer compleetKon vorige keer gemeld worden dat twee nieuwe ledenaan het bestuur zijn toegevoegd, momenteel zijn ook allefuncties weer bezet. Na een oproep van uw bestuur aande KVS-leden voor een penningmeester, is Bram Boerdijkbereid gevonden de werkzaamheden van penningmeesterop zich te nemen. Komende ledenvergadering zal Bramformeel verkiesbaar worden gesteld. Gijs Veraart is secre-taris geworden, zodat alle correspondentie nu via hemloopt.Voor de volledigheid, het gehele bestuur bestaat nu uit:Bram Boerdijk (penningmeester), Hans Hooijmaijers, Martin van Iersel (voorzitter), Harre Kayen, Gijs Veraart(secretaris) en Koos de Vos. Voormalig penningmeesterHarry van der Burgt heeft zich inmiddels volledig terug -getrokken. Ook van Loek Schueler is afscheid genomen.

Bijeenkomst ComtoisegroepOp 19 oktober 2013 om 13.00 te Odijk organiseert deComtoisegroep een bijeenkomst over “Bijzondere uitvoe-ringen van de comtoiseklok!” De comtoiseklok kent velebijzondere uitvoeringen. Er zijn niet alleen verschillendegangsystemen maar ook verschillende slagwerkmecha -nismen met meer bellen. Maar er zijn ook comtoises metmeer wijzers, uitgebreide kalenders, centrale seconde -wijzer, maanaanduidingen etc. Tijdens deze bijeenkomstwordt vooral dieper op de techniek van deze bijzondereklokken ingegaan. Niet alleen uitleggen hoe het allemaalwerkt, maar dit ook met behulp van aanwezige bijzonderecomtoises en hun werk zichtbaar maken. Aan deze bijzondere comtoises wordt uitgebreid aandachtbesteed. De bijeenkomst vindt plaats in het Dorpshuis,

KLOKKENVRIENDEN SMAT (KVS)

VERENIGINGSNIEUWSVRIENDEN MNU

Rijnplein 7, 3984 MA Odijk. Deze bijeen-komst wordt door de comtoisegroep2011 als onderdeel van de KVS georga-niseerd door Peter Both en Cees Gadel-la. Toegankelijk voor alle leden van deverenigingen die onder de federatie Klok-kenvrienden vallen.

Bijeenkomst “Wijzerplaatrestauratie”Op 2 november 2013 vindt in Odijk om13.30 uur een bijeenkomst plaats over“Wijzerplaatrestauratie”. Renate Postmazal een inleiding houden over het restau-reren van wijzerplaten. Deze enthousias-merende lezing behandelt alle aspectenvan het in orde maken van wijzerplatendie ooit geschilderd zijn geweest. Hierbijzal Renate meerdere voorbeelden latenzien van haar werk.De voordracht is een prima aanvulling ophet enige weken later te houden sympo -sium van de STCN over restaureren, waardit onderwerp niet expliciet zal wordenbelicht. Toegankelijk voor alle leden vande verenigingen die onder de federatieKlokkenvrienden vallen.De bijeenkomst vindt plaats in het Dorps-huis, Rijnplein 7 te Odijk.

Excursie Edam/Zaanse SchansOp zaterdag 14 december 2013 van 11 – 15 uur vindt een excursie plaatsnaar Edam en Zaanse Schans met be -zoek aan een privécollectie en het MNU.Wijlen Hans van den Ende Sr heeft zijncollectie uurwerken ondergebracht in deStichting “De Oude Tijdwijzer”. De klok-ken bevinden zich in Edam.Een beperkt aantal leden (max. 20) van

de KVS en de Vrienden Vereniging MNUkan een bezoek aan de verzameling brengen. Zij worden dan door gastheerHans van den Ende Jr rondgeleid. Ditwordt gecombineerd met een specialeontvangst door conservator Pier vanLeeuwen in het Museum NederlandseUurwerk.In het MNU is naast de immer groeiendevaste collectie ook aandacht voor de tij-delijke tentoonstelling van zakhorlogesmet bijzondere tijdsaanduiding en dedoor de SMAT aan het MNU in bruikleengegeven uurwerken. Hieronder zijnNederlandse tafelklokken van A. Witsen(ca 1715) en Dunster (1740). Ook de eerste Nederlandse elektrische klok vande Jong (1866) is aanwezig.

In Edam is de verzameling van Hans vanden Ende met zijn vele uurwerken nietpubliekstoegankelijk. Tijdens ons uitzon-derlijke bezoek ziet u o.a. de slingerklokdie Claude Pascal in 1658 maakte in DenHaag, in de voetsporen van Huygens. Dezeer vroege “religieuze” van Saude inParijs uit 1658 illustreert hoe snel de ken-nis van het slingeruurwerk zich verbreid-de. Ook het zeer vroege lantaarn uurwerkvan William Selwood (1640) is aanwezig.Aan diverse “curiositeiten” (o.a. Japanseuurwerken) zult u ook vreugde beleven.Voor dit speciale bezoek kunt u zichopgeven bij het KVS secretariaat totuiterlijk 1 november, onder vermeldingvan uw lidmaatschap van KVS en/ofMNU vrienden.De kosten zijn ca € 20,00 inclusief lunch(voorlopige schatting), exclusief toegangtot het MNU.

Bij overtekening zal onder de deelnemersworden geloot.Na 1 november ontvangt u verdere infor-matie dan wel bericht van uitloting.Deze activiteit wordt gezamenlijk georga-niseerd met de Vrienden Vereniging vanhet MNU.

Restaureren Roger DunsterklokTijdens een bijeenkomst van de besturenvan SMAT en KVS, heeft de KVS aange-boden deze klok te laten restaureren. Devrienden zullen aan de restauratie bijdra-gen tot een maximum van €6000, ver-spreid over twee kalenderjaren.De klok, te dateren in de eerste helft vande 18e eeuw, is momenteel uitgeleendaan het MNU, alwaar hij wordt tentoon-gesteld. Dunster heeft in Nederlandgewerkt, terwijl het uurwerk Britse trek-ken vertoont.De klok behoeft dringend restauratie vanzowel kast als uurwerk. Met de SMAT isafgesproken dat we gezamenlijk twee bij-eenkomsten voor KVS-leden organiserenrond deze klok. Op de eerste bijeen-komst wordt het restauratieplan toege-licht, waarbij uw inbreng tot aanpassin-gen kan leiden. De tweede bijeenkomstlaat de klok in na de restauratie zien,waarbij de restaurateurs aanwezig zullenzijn om hun werk toe te lichten. Wellichtis het niet mogelijk de klok zelf naar debijeenkomst te krijgen, maar er zullen vol-doende foto’s zijn om u een goed beeldte kunnen vormen van het object.U hoort hier zeker meer van.

SecretariaatGraag uw adreswijzigingen, vragen,opmerkingen en dergelijke richten aan denieuw secretaris:Gijs VeraartMozartlaan 48Leidschendam070 – [email protected]@klokkenvrienden.nl

Aangeboden: Ambachtelijk hand -geknoopt knobbelkoord voor uwantieke klok. Vlaskoord of hennep -koord in de kleur naturel of groen.Diameters van 4 tot 9 millimeter.M. Penso, tel. 055 - 576 84 26, bij

Excursie Edam/Zaanse Schans.


Geveild bij

Bonham’s

Tafelklok vanSamuel Knibb

Staand horloge van Thomas TompionStaand horloge van Thomas MudgeAtmos Reutter

Tijdschrift - Federatie Klokkenvrienden · 2017. 7. 13. · TIJDschrift (13-2) is onder de titel...

Documents

Transcript of Tijdschrift - Federatie Klokkenvrienden · 2017. 7. 13. · TIJDschrift (13-2) is onder de titel...