Het Collectief

het concertgebouwzo16 | dec

Tijdgenoten21.00 uur – derde concert

Het Collectief:Wibert Aerts vioolBenjamin Dieltjens klarinetThomas Dieltjens pianoToon Fret fluitMartijn Vink cello

Robin Engelen dirigentJacqueline Janssen spreekstemKlaas Verpoest kinetische typografie

NL/B – deBuren

Karel Goeyvaerts 1923-1993Voor Harrie, Harry en René (1990)voor fluit, basklarinet en piano

De schampere pianist (1975)voor spreekstem en piano

Stuk voor drie (1960)voor fluit, viool en piano

Bram Van Camp 1980Music for Three Instruments (2010)voor klarinet, viool en piano

Arnold Schönberg 1874-1951Pierrot lunaire, op. 21 (1912)voor spreekstem, piano, fluit, klarinet, viool en cello

MondestrunkenColumbineDer DandyEine blasseWäscherinValse de ChopinMadonnaDer kranke MondNacht (Passacaglia)Gebet an Pierrot

RaubRote MesseGalgenliedEnthauptungDie KreuzeHeimwehGemeinheit!ParodieDer MondfleckSerenadeHeimfahrt (Barcarole)O alter Duft

er is geen pauzeeinde van het concert ca. 22.00 uur

U bent van harte welkom om na afloop met de musicina te praten.

teksten gratis verkrijgbaar aan de zaal

toelichting

goeyvaerts‘Bij het verlaten van Luik vindt de automo-bilist wel een wegwijzer naar Parijs maarniet naar Brussel. Dit staat symbool voorde exclusieve oriëntatie van de Waalseartistiek-intellectuele elite op de Fransehoofdstad’, aldus de Leuvense musicoloogMark Delaere in Een muziekgeschiedenis derNederlanden (2001). Niet alleen Waalse

98

Dit concert maakt deel uit van het AAA FestivalMuziek en Kunst rond het thema Schandalig!.AAA is een samenwerkingsinitiatief van het

Koninklijk Concertgebouworkest.

componisten zoals Henri Pousseur wistende weg naar Parijs feilloos te vinden, ookde Vlaming Karel Goeyvaerts raakte er ver-zeild, en wel nadat hij het in zijnAntwerpse compositieklas had gewaagdom een werk van Béla Bartók te spelen. De

biografie

het collectiefHet Collectief is een Brussels ensemble dat in 1998 in het leven werd geroepen. De kern van deformatie bestaat uit vijf musici, in de typerende bezetting van fluit, klarinet, viool, cello en piano.Wat betreft repertoirekeuze begint Het Collectief bij de wortels van de moderne muziek: deTweede Weense School rondom Schönberg, Berg en Webern. Vanuit deze basis verkennen demusici de vele stromingen in de twintigste-eeuwse muziek, om uit te komen bij hedendaagsecomposities waarvan de inkt nog nat is. De groep zet deze contemporaine muziek in haar pro-gramma’s vaak naast ouder werk, om zo tot een verrassend geheel te komen. Naast de vele con-certen in België brengt Het Collectief zijn producties steeds vaker over de grens: het ensemblewas te beluisteren in onder meer Duitsland, Frankrijk, Polen, Brazilië en Maleisië. Het Collectiefmaakte inmiddels vijf cd’s. De laatste is getiteld A Musical Zodiac en combineert muziek uit deveertiende eeuw met de Tierkreis van Karlheinz Stockhausen. In Het Concertgebouw maakte HetCollectief zijn debuut in de serie Scherpdenkers in november 2010, toen het werken speelde vanLouis Andriessen en Frederic Rzewski.

robin engelen, dirigentRobin Engelen werd geboren in Keulen en won in 1993 de eerste prijs van het ‘JugendKomponiert’-concours in Nordrhein-Westfalen. Hij studeerde directie bij Wolf-Dieter Huaschilden Günter Wand. Robin Engelen was van 2004 tot 2006 assistent van Lothar Zagrosek bij deStaatsoper Stuttgart en leidde daar producties van onder meer Mozarts Die Zauberflöte, Busoni’sDoktor Faust enWagners Die Meistersinger von Nürnberg. Sinds seizoen 2009/10 is Robin Engelennauw verbonden aan het Theater Bonn en hij dirigeerde hier inmiddels onder andere Il trovatorevan Verdi en Carmen van Bizet. Daarnaast werd hij geëngageerd door bijvoorbeeld deDüsseldorfer Symphoniker, het Konzerthausorchester Berlin, het Filharmonisch Orkest van Tokioen de Komische Oper Berlin. Robin Engelen was van 1993 tot 2003 muzikaal leider van het ensem-ble Klangwerk. Sinds 2002 werkt hij regelmatig samen met de Internationale BachakademieStuttgart. Robin Engelen is eerste gastdirigent van Het Collectief.

jacqueline janssen, spreekstemJacqueline Janssen studeerde zang aan het Conservatorium Maastricht en volgde tevens lessenbij Gemma Visser, Isabella Ganz, Angelina Ruzzafante en Mary King. Gedurende haar tijd in deoperaklas van het Conservatorium Maastricht zong ze in producties van onder meer AlbertHerring van Britten en Hänsel und Gretel van Humperdinck. Na haar opleiding zong ze bij gezel-schappen als Opera Zuid en het Onafhankelijk Toneel in Rotterdam, in repertoire als The Rake’sProgress van Stravinsky, De liefde voor de drie sinaasappelen van Prokofjev en L’elisir d’amore vanDonizetti. Naast haar activiteiten op het operapodium werkte Jacqueline Janssen met formatiesals het Ensemble Contraint, het Limburgs Symfonie Orkest en Het Gelders Orkest. Bij het laatst-genoemde gezelschap vertolkte ze Schönbergs Pierrot lunaire, een werk dat ze ook eerder alsamen met Het Collectief uitvoerde. Bij Xynix Opera was Jacqueline Janssen te beluisteren alsRoxane in de kinderopera Cyrano, de neus en het meisje.

Vervolg biografie op pagina 101

directeur stuurde hem daarop in hoogsteigen persoon het lokaal uit, met de woor-den: ‘Bartók hoort niet thuis op een conser-vatorium!’ Goeyvaerts trok zijn conclusiesen vroeg vervolgens asiel aan bij het con-servatorium van Parijs, bij Olivier

P R E L U D I U M - december 2012 99

kleine zaal

>

file37

zo16 | dec

Messiaen, artistiek vader van onder meerPierre Boulez, Karlheinz Stockhausen,Iannis Xenakis en Ton de Leeuw. Deze stapvan Goeyvaerts zou verstrekkende gevol-gen hebben voor de naoorlogse gecompo-neerde muziek.Goeyvaerts maakte schoon schip met alleswat verwees naar het vooroorlogsemuziekleven. Twee figuren wezen hemdaarbij de weg: Anton Webern, omdat hijde twaalftoonstechniek van ArnoldSchönberg op de meest systematische wij-ze had doorgevoerd, en Messiaen, omdathij in zijn analyses alle muzikale parame-ters in aparte categorieën onderbracht.Goeyvaerts bracht beide werkwijzensamen in zijn seriële compositietechniek,waarbij hij alle parameters (toonhoogte,toonduur, klankkleur en klanksterkte) alszelfstandige entiteiten liet fungeren.In 1951 presenteerde Goeyvaerts in hetmekka van de nieuwe muziek, deFerienkurse für Neue Musik te Darmstadt,zijn seriële compositie Nummer 1. Sonatevoor twee piano’s. Onder de toehoordersbevond zich onder anderen KarlheinzStockhausen. Er vloeide een lange intense

correspondentie tussen beide componistenuit voort, waarbij Stockhausen zich rijke-lijk voedde met de ideeën en methoden dieGoeyvaerts aan hem toevertrouwde.Stockhausen maakte er dankbaar gebruikvan in zijn Kreuzspiel, waarmee hij een jaarlater overvloedig veel aandacht op zijn per-soon wist te vestigen. Goeyvaerts had hetnakijken terwijl zijn jonge collega met ver-ve het Evangelie van het serialisme rond-bazuinde.In de jaren die volgden gleed Goeyvaertsweg in een crisis die hem het componerenvolledig belemmerde. Hij nam een baantjebij de Belgische luchtvaartmaatschappijSabena en trouwde de Italiaanse YolaMassara. Pas toen een vriend hem in 1960vroeg om een stuk te schrijven voor fluit,viool en piano ging Goeyvaerts overstag:‘Waarschijnlijk heb ik aan Yola willentonen dat ik werkelijk componist was (...).Het was maar een stukje, geschreven omde pret van het schrijven, voor drie instru-mentalisten die spelen om de pret van hetspelen (...)’, zo schreef hij later in KarelGoeyvaerts, een zelfportret.Toch is het goed mogelijk dat dit onpreten-tieuze Stuk voor drie voor Goeyvaerts eenkeerpunt is geweest. Hij pakte zijn compo-sitieloopbaan weer op, maar zette nu eenheel andere koers in: die van de ‘commu-nicatieve muziek’, waarvan zijn magnumopus, de opera Aquarius, uiteindelijk dekroon zou worden. Veelzeggend is een uit-spraak die Goeyvaerts vlak voor zijn dooddeed: ‘Mijn werkkamer in de Rotterdam-straat waar ik mijn Nummer 1 op papierheb gezet, was klein, donker, en keek uitop een hoge muur. Vergelijk dat eens metdeze plaats waar ik aan mijn operaAquarius werkte. Het weidse uitzicht dat ikvanuit mijn werkkamer over de Scheldeheb, reflecteert mijn nieuwe muzikale taal.’Die nieuwe taal klinkt ook in Voor Harrie,Harry en René dat Goeyvaerts schreef voordrie Nederlandse musici: fluitist HarrieStarreveld, basklarinettist Harry Sparnaayen pianist René Eckhardt. Het is een water-vlug stuk: aanstekelijke muziek met onre-gelmatige maatsoorten, waardoor de musi-ci steeds ‘op hun tellen moeten passen’.Een sleutelwerk op dit concertprogramma

100

Portret van Karel Goeyvaerts; Frank Beeusaert, 2007/11

is Goeyvaerts’ De schampere pianist, optekst van de Antwerpenaar Gust Gils(1924-2002), een dichter die zich graagbegaf in de schemerzone tussen taal enmuziek. Of Goeyvaerts het werk schreefvoor een spreekstem en een pianist of vooreen reciterende pianist is niet bekend. Veelwijst op dat laatste, omdat ritme enexpressie elkaar op de voet volgen. Deabsurdistische teksten dienen daarbij ineen soort Sprechgesang voor het voetlichtte worden gebracht.

schönbergDe vroegste compositie waarinSprechgesang als een nadrukkelijk expres-siemiddel werd ingezet, is Pierrot lunaire uit1912 van Arnold Schönberg. Schönbergbaseerde zich hiervoor op de Duitse verta-ling van Otto Erich Hartleben van deBelgische dichter Albert Giraud, die in 1884een vijftigtal gedichten schreef rondom hetthema van de maanzieke Pierrot. De sym-boolzwangere en soms zwartgallige tek-sten komen tot leven in Schönbergs hyper-expressieve muziek. Zoals het woordSprechgesang al aangeeft, neigt de gesti-leerd gesproken tekst sterk naar het zin-gen. De luisteraar betreedt met de vocalisteen schimmig gebied waar geen enkelmelodisch houvast voor handen is.

van campSchönberg was met Pierrot lunaire zijn tijd

ver vooruit. Of hetzelfde gezegd kan wor-den van de muziek van de jongeAntwerpse componist Bram Van Camp zalnog blijken. Van Camp, opgegroeid aandezelfde Schelde waar Goeyvaerts zichdoor liet inspireren, studeerde in zijngeboortestad bij de Vlaming WimHenderickx en later aan hetConservatorium van Amsterdam bij TheoLoevendie. Evenals veel van zijn anderecomposities getuigt ook zijn Music for ThreeInstruments van een groot respect voor demeesters van de twintigste eeuw. Al schrij-vend voor de combinatie van klarinet, vioolen piano kwam Van Camp op het spoorvan Contrasten uit 1938 van Béla Bartók.Bartók? Ja, u hoort het goed. In België isinmiddels veel veranderd; op het gebiedvan de twintigste- en eenentwintigste-eeuwse muziek zijn er tal van spraakma-kende initiatieven ontplooid. De musici vanHet Collectief zijn daar een aanstekelijkvoorbeeld van.

Saskia Törnqvist

Zie ook Orkestlid op pagina 24.

P R E L U D I U M - december 2012 101

kleine zaal

<

file37

Vervolg biografie van pagina 99biografie

klaas verpoest, kinetische typografieKlaas Verpoest is ‘motion graphics designer’ en houdt zich bezig met animatiefilms, kinetischetypografie en interactieve video-installaties. Binnen zijn werk zoekt hij raakvlakken tussen beel-dende kunst, hedendaagse dans en experimentele muziek. Improvisatie is daarbij een belangrijkaspect. In de afgelopen jaren realiseerde Klaas Verpoest kinetische typografieën voor een scalaaan projecten. Samen met Hans Op de Beeck en Bruno Hardt maakte hij de animatiefilm HappyEnd (2007), met muziek van Georges Aperghis. Hij animeerde woorden voor Woest (2008) enSprakeloos (2011), twee literaire tournees van schrijver Tom Lanoye. Deze beelden werden tijdensdiens optreden op doek geprojecteerd. Klaas Verpoest ontwikkelde in 2011 eveneens een kineti-sche typografie bij Arnold Schönbergs Pierrot lunaire. Hij animeerde in 2012 Feesten van angst enpijn van Paul van Ostaijen, onder begeleiding van muziek van Bram Van Camp. De twee laatstge-noemde films maakten deel uit van projecten van ensemble Het Collectief.