CRKC

Studiedag

Het beeld voorbij: Iconografie in de religieuze kunst en

architectuur

De iconografie van het kerkgebouw. Stijl en betekenis door

de eeuwen heen

Koenraad Van Cleempoel

Friedrich Nietzsche, kapitel 218 in Menselijk al te menselijk (1878)

In het algemeen begrijpen we de architectuur niet meer, op zijn minst niet

meer zoals we ook de klankeffecten van de retoriek ontwend zijn …

In een Grieks of christelijk gebouw had oorspronkelijk alles zijn betekenis en

wel met betrekking op een hogere orde van de dingen: deze sfeer van

onuitputtelijke betekenis lag over het gebouw als een toverachtige sluier.

Schoonheid paste alleen als een bijkomstigheid in het systeem, zonder dat ze

de grondervaring van het geheimzinnige-verhevene, het door gods nabijheid

en magie gewijde, wezenlijk beïnvloedde.

S Maria in Cosmedin, 772-95

Jozef Huizinga, Herfstij der Middeleeuwen (1919)

Er is geen grotere waarheid, die de middeleeuwse geest stelliger wist, dan die

van het woord van de Corinthen: ‘want wij zien nu door een spiegel in het

duister, maar dan zullen we zien van aangezicht tot aangezicht’.

Zij hebben nooit vergeten dat elk ding absurd zou zijn, als zijn betekenis

uitgeput was in zijn onmiddellijke functie en verschijningsvorm. Dat alle

zaken gedeeltelijk overeenkomen in de wereld aan de andere kant. Dat weten

is ook ons nog op ieder ogenblik gekend, wanneer we het geluid van de regen

op de bladeren, of het schijnsel van de lamp over de tafel even doordringt tot

een diepere perceptie dan die van de praktische denk- en handelszin

Iconografie via zintuigen - beleving

Verhouding tot klassieke oudheid voor 313 – kerk van de martelaren

Dura Europos, eerste huiskerk, c. 240, Syrië

Dura Europos, c. 240

Aarzelende beeldtaal

Na 313 – Edict van Milaan, Constantijn – typologische vraag

Romeinse basilica

Na 313 – Edict van Milaan, Constantijn – typologische vraag

Type van de Basilica

° hoge centrale beuk

° O-zijde absis met altaar + transept

° mozaïeken - Iconografie

° 2 - 4 zijbeuken

° opstanden in baksteen

° dakgebinte hout

° lateraal licht

° zuilen meestal corintisch

Drie voorbeelden

- S. Pieter, Rome, c. 320 - 335

- S. Apollinare in Classe, Ravenna, c. 500

- S. Maria in Cosmedin, 772-95

Na 313 – ‘interiorisering’

S Apollinare in Classe, c. 550, Ravenna

S Apollinare in Classe, c. 550, Ravenna

S Apollinare in Classe, c. 550, Ravenna, keizerin Teodora met aanbidding van de wijzen

Christelijke kunst neemt keizerlijke hofkunst over

S Apollinare nuovo, c. 550, Ravenna, keizerin Teodora met aanbidding van de wijzen

Aartsengel michaël als Romeinse soldaat en drie Wijzen als bezoekers bij de keizer

S Apollinare nuovo, c. 550, Ravenna, keizerin Teodora met aanbidding van de wijzen

Nieuwe thema’s, drie-eenheid, gastvrijheid van Abraham

Nieuwe thema’s, drie-eenheid, gastvrijheid van Abraham

S Apollinare in Classe, c. 550, Ravenna, Gods hand

Nieuwe thema’s, hand van god

Barok contrareformatie

Rubens, 1624, Hemelvaart Maria, Carolus Borromeuskerk (kopie)

Type van de Centraalbouw

° radiale symmetrie ipv bilaterale symmetrie

° geen oriëntatie

° opstanden in baksteen

° dakgebinte hout

° lateraal licht

° zuilen meestal corintische

° relatie met Grieks/Romeinse tempel (Vesta)

grafkerk, doopritueel of H.Grafkerk Jeruzalem

Drie voorbeelden

- S. Contanza, Rome, c. 350

- S. Vitale, Ravenna, c. 532-48

- Paltskapel, Aaken, c. 750

Na 313 – Edict van Milaan, Constantijn – typlogische vraag

Santa Constanza, Rome, c.355

Traditio Legis, Santa Constanza, Rome, c. 500

Jezus geeft de wet door aan Petrus en Paulus ‘Dominus Legem dat’ Wordt later Jezus Majesteit

transmission of the law," Christ as lawgiver, mosaic, Basilica of San Lorenzo, Milan, 4th century, includes a scroll box at Christ's feet.

Majestas Domini met Vier evangelisten Matheus gevleugelde mens (ook wel engel) Marcus gevleugelde leeuw Lucas gevleugeld rund Johannes gevleugelde adelaar of arend

11de eeuw: pelgrimstochten & kloosters

Typologie van pelgrimskerken

Iconografisch belang van het portaal met

tympaan:

MAJESTAS DOMINI

Poort naar een hemelse sfeer

Mensenzoon keert terug voor het laatste

oordeel, geflankeerd door vier evangelisten,

28 ouderlingen

Dagkanten koningen, koningingen en profeten

uit het OT:

Concordantie veteris et novi testamenti

Chartres, Westportaal

S. Foy, Conques, 1050-1120

S. Foy, Conques, tympaan, 1050-1120

Kloosterkerk La Madeleine, Vézelay, 1104-32

Kloosterker La Madeleine, Vézelay, 1104-32

Kathedraal van Bern, c. 1460

Kathedraal van Bern, c. 1460

11de eeuw kloosters

Benedictijnen – Cluny

Cisterciënzers – Citaux / Clairvaux / Fontenay

Bernardus van Clairvaux (1090-1153): stelt

zich als een van de eerste mystici open voor

een gevoelsmatig godsbeleven:

‘de mystieke eenwording van God’

op zoek naar God in het innerlijke, via

versobering

11de eeuw kloosters

Abdij van Cluny (vanaf 909 Cluny I & II, Cluny III 1088)

Amor ornamenti: voorliefde voor weelderige kerken Rex tremendae majestatis; god woont niet in de kerk, maar is het subject van aanbidding

kloosters

Door opnieuw de armen centraal te stellen reageerde Bernardus van Clairvaux

tegen de overdaad en de hypocrisie binnen de Kerk. Hierover schreef hij in zijn

beroemde Apologia ad Gulielmum in 1124:

De kerk flonkert aan alle kanten, maar de armen hebben honger. De muren van

de kerk zijn bedekt met goud, maar de kinderen van de kerk lopen naakt rond.

Om Gods wil, als u zich niet schaamt om zoveel dwaasheid, betreur dan

tenminste zulke grote uitgaven! U zult mij laten zwijgen en zeggen dat het niet

aan de monnik is om te oordelen, moge God geven dat u ook mijn ogen sluit

zodat ik niet kan zien. Maar als ik zwijg, zullen de armen, de naakten en de

hongerigen opstaan om te schreeuwen

kloosters

De ogen worden verblind door de vergulde relikwieën en beurzen worden

geopend. Men toont een wondermooie afbeelding van de een of andere heilige,

en die heilige wordt des te heiliger geacht naarmate hij feller gekleurd is

Afwijzing van de esthetische realiteit vloeit voort uit de overtuiging dat ze op

die plaats schadelijk werkt, maar op zich waardevol is

Gedeelte voor

de monniken

Gedeelte voor

de leken –

broeders

“Klooster –

Vierkant”

11de eeuw kloosters

Iconografie van stilte en massa

Cisterciënzerkerk van Le Thoronet, c. 1130

Horror vacui – kerkinterieur als een verlucht handschrift

S. Isidoro, Leon, 1180

S. Isidoro, Leon, 1180

Horror vacui – kerkinterieur als een verlucht handschrift

Cisterciënzerkerk van Le Thoronet, c. 1130

Iconografie van stilte en massa

Cisterciënzerkerk van Le Thoronet, door Lucien Hervé

Iconografie van stilte en massa: doorwerking in de 20ste eeuw

Cisterciënzerkerk van Le Thoronet, door Lucien Hervé

Iconografie van stilte en massa: doorwerking in de 20ste eeuw

Le Corbusier, Kapel van Ronchamp, 1954-55, door Lucien Hervé

Le Corbusier, Kapel van Ronchamp, 1954-55

Dom Hans Van der Laan, Benedictijnenabdij van Vaals, 1986

Cisterciënzerklooster van Novy Dvur

in Bohemia, John Pawson, 2001

Gothiek Spirituele materie

Kathedraal als een ‘buitenaardse’ constructie

voorafbeelding van het Hemels Jeruzalem

Apocalyps 21, 9-27

Hemelse stad

1. Ontmaterialisering

- massieve contructie verdwijnt

- verticaliteit

- gewichtloze indruk van de gewelven

2. Transparantie

- gebouw als skelet – lichtruimte

- symboliek – edele stenen Apocalyps

- afsluiten buitenwereld – deel van de Hemel op aarde

- mysterieus licht – sacrale sfeer

Apocalyps (Johannes)

Toen kwam een van de zeven engelen met de zeven schalen die gevuld

waren met de zeven laatste plagen, naar mij toe en zei: ‘Kom! Ik zal u de

bruid, de vrouw van het lam tonen.’ ... De stad was omringd door een

grote, hoge muur met twaalf poorten… Er waren drie poorten op het

oosten, drie op het noorden, drie op het zuiden en drie op het westen. En

de stadsmuur had twaalf grondstenen en daarop de twaalf namen van de

twaalf apostelen van het Lam. En hij die met mij sprak, had een gouden

meetstok om de stad op te meten … En de stad was gebouwd in een

vierkant… De grondstenen van de stadsmuur waren versierd met alle

mogelijke edelstenen … Maar een tempel zag ik er niet, want God de Heer,

de Albeheerser, is haar tempel, evenals het Lam

Gothiek Spirituele materie

Beatus van Liébana

Saint Denis

uitbreiding

Abt Suger

1140-44

lux continua & lux

mirabilis

Het midden van het schip

glinstert in het licht, want

wat volkomen met de

lichtbron verbonden is,

schittert, en wat door een

nieuw licht overgoten

wordt schittert als een

edel kunstwerk

Iconografie van het licht

- Woonhuis van God

- biblia pauperum: helpt gelovige om

de schepping beter te begrijpen

- een speigel van de wereld

iconografisch programma verbindt de

hemelse en de aardse sfeer

onderwijst de ongeletterden over de

wereld sinds haar schepping

- Panofsky: gelijkenis ME scholastiek

met gotische kathedraal: de

systematische onderverdeling in

steeds kleinere deeltjes, zonder het

overzicht te verliezen

Jan Van Eyck, Madonna met

Kind, 1437-1439, Gemaldegalerie, Berlin

Maria – Sedes sapietiae + Artes liberales: Trivium grammatica, retorica & dialectica Quadrivium arithmetica, geometrica, astronomia & musica

Astronomie, grammatica & muziek Notre Dame, Parijs, c. 1150

Roosvenster, Chartres, Noordelijke transeptarm Maria en haar voorouders

Renaissance verwereldlijking van de kerkelijke kunst

Renaissance verwereldlijking van de kerkelijke kunst

Brunelleschi, Pazzi kapel, 1429-61

Het gebouw als een afspiegeling

van de cosmische orde

Geloof in een geordend universum

en de goddelijke perfectie

Homogene, perfect geometrisch

ontworpen

Voor Plato zijn ‘cosmos’, ‘orde’ en

‘schoonheid’ synoniem

Renaissance verwereldlijking van de kerkelijke kunst

Brunelleschi, Pazzi kapel, 1429-61

Renaissance verwereldlijking van de kerkelijke kunst

Brunelleschi, Pazzi kapel, 1429-61

Renaissance verwereldlijking van de kerkelijke kunst

Brunelleschi, Pazzi kapel, 1429-61

Renaissance inspiratie bij de antieken

Bramante Tempietto, Rome, 1502

Renaissance inspiratie bij de antieken

Bramanten Tempietto, 1502

Renaissance inspiratie bij de antieken

Bramante Tempietto, Rome, 1502

Renaissance inspiratie bij de antieken

Bramante Tempietto, Rome, 1502

Renaissance inspiratie bij de antieken – spanning / aanzet contrareformatie

ESCORIAL

- Voorzichtige receptie door polytheïstische connotatie

Sint Augustinus en het Escorial

- schilderij 1580 Coello in de kerk

- De civitate Dei

- beschrijving van Singüenza in 1605 met de categorieën van Augustinus

- Augustinus’ De ordine (386) en de vera religione (c.400)

- interactie tussen volume, leegte en ritmering

C. Crivelli, H. Hieronymus & H. Augustinus, c. 1490

Coello, H. Hieronymus & H. Augustinus, c. 1580

Concept van de De Civitate Dei

Renaissance inspiratie bij de antieken – spanning / aanzet contrareformatie

Villalpando’s Tempel van Salomon

- Jezuïet Villalpando publiceert en reconstructie van de antieke tempel met

15 illustraties, vitruviaanse stijl

- gedachte dat Vitruvius zelf teruggrijpt naar de stijl van het OT

‘proces van legitimatie’

J.B. de Villapando, reconstructie van de tempel van Salomon, 1604

Barok contrareformatie

CONCILIE VAN TRENTE 1545-63

- Kerkgebouw is het beeld van de hemel en verdient het om kostbaar

gedecoreerd te worden - propagandamiddel

- Didactische functie sluit aan bij Middeleeuws ‘armenbijbel’

- Het is de taak van de kunst dat het volk onderricht en bevestigd wordt in de

artikelen van het geloof

- Rol van de Jezuïten

Barok contrareformatie

J. Vignola, Rome, Il Gesu, 1568

Carolus Borromeus kerk, Antwerpen, 1615-24

Barok contrareformatie – scenografische opstelling van de Eucharistie

Barok contrareformatie

Wilhelm Schubert von Ehrenberg, Het interieur van de Sint-Carolus-Borromeuskerk

Barok contrareformatie

Aggiornamento terug naar een informele kerk

TWEEDE VATICAANS CONCILIE (1962-65)

- Kerk als een huis voor de gemeenschap

- ‘Woonkerk’ – ‘huiskerk’ in een democratische, pluralistische maatschappij

- De vormeloosheid van het christendom (G.Bekaert):

“De specifieke vormelijkheid van het christendom is zijn vormloosheid. Is

de Aya Sofia christelijk? Of de Sint-Pieter te Rome? Of de dom van Speyer?

Of de kathedraal van Chartres? Of de missiekerken van New Mexico? Of de

onderaardse basiliek te Lourdes? Of de Wayfarers Chapel te Palos Verde?”

- “Als er nog een exterieur is, als de kerk nog als een afzonderlijk gebouw

verschijnt, dan moet dit én zijn toebehoren tot het woonmilieu duidelijk

maken én verwijzen naar zijn enige bestaansreden: het interieur”

Aggiornamento terug naar een informele kerk

Marc Dessauvage

Aggiornamento terug naar een informele ker

Marc Dessauvage

Aggiornamento terug naar een informele ker

Marc Dessauvage