1

Strategischeonderzoekagenda2018-2022

ElektrischeMobiliteitGezamenlijkeroadmapopgesteldtenbehoevevanhetInnovatie&AccelaratieProgrammaelektrischemobiliteitLevenddocument

2

Dezeonderzoeks-agendaistotstand

gekomendoordehulpvanveleorganisaties

enindividuen.Indebijlagezietueenlijst

vanbetrokkenorganisatiesdiehiereenrol

hebbengespeeld.Ondanksdatwijmetde

grootstezorggeprobeerdhebbenomzoveel

mogelijkaanvullingenencommentaarte

verzamelenenteverwerkenindeze

onderzoeks-agenda,kanhetvoorkomendat

ubepaaldeideeënnietterugzietindeze

publicatie.Datkanzijnomdatwenawikken

enwegenbeslotenhebbenditnietopte

nemen,opeenabstracterniveaute

beschrijvenwaardoormeerdere

vergelijkbareideeënwerdensamengevoegd

ofsimpelwegomdatwedoorzoveelideeën

erookeenpaarvergetenzijn.Isditerg?

Nee,hetnodigtuitomactiefmetelkaar

weeringesprekgaanendezeonderzoeks-

agendatelkensteverversen.Zoblijvenwe

onderwegenkomenwetotnieuwe

vergezichten,gezichteneninzichten!

Heeft u tips, aanvullingen of vragen? Neem gerustcontact met ons op! In de colofon vindt u onzegegevens

3

Inhoudsopgave

Voorwoord..............................................................................................................................................41. Visie&Ambitie................................................................................................................................52. MarktgedrevenOnderzoeksagenda..............................................................................................123. Onderzoeksthema–heavydutycommercialvehicles..................................................................164. Onderzoeksthema–lightelectricvehicles....................................................................................195. Onderzoeksthema–infrastructureandmarkets..........................................................................276. Samenwerking...............................................................................................................................30

6.aEcosysteem–cross-overen–sectoraal......................................................................................306.b.Nederlandsetopsectoren..........................................................................................................316.c.Regionalepartnersenoverheden..............................................................................................326.e.Internationalisatie.....................................................................................................................336.f.HumanCapitalAgenda...............................................................................................................34

7. Vervolgstappen.............................................................................................................................35Lijstvanbetrokkenpersonenenorganisaties..................................................................................36

4

Voorwoord

september2017,Voor u ligt de gezamenlijke onderzoeks-agenda op het gebied van elektrische mobiliteit voorNederland. Dit werd hoog tijd; in de afgelopenwekenmaakte de ene automobielfabrikant na deandere doorbraken op het gebied van elektrische mobiliteit bekend en berichtten verschillendelandenomonsheenovernieuwedoelenophetgebiedvanelektrischemobiliteit.Nederlandbruistvan de innovaties op het gebied van elektrische mobiliteit. Wereldwijd neemt ons land eenkoppositieinopditgebied.Het onderzoek en de innovaties vinden echter vaak in ad hoc projecten plaats en wordt doorverschillendepartijenopeigenvakgebiedenuitgevoerd.Ditbrengtmetzichmeedatonderzoeks-eninnovatielandschap van Nederland op dit moment nogal versnipperd en gefragmenteerd is. Ditmaakthetcreërenvankansenenmogelijkhedenomdeproductenendienstenverdertebrengen,opteschalenentevercommercialiserenenteexporterenlastig.Vandaar deze vereende en gezamenlijke onderzoeks-agenda. In de volgende hoofdstukken treft uachtereenvolgens het waarom, hoe, wat en met wie het Innovatie & Accelaratie programma E-mobility verder wil. Voorop lopen is spannend; het schept nieuwe kansen en brengt nieuwemogelijkheden.Dewereldvanmobiliteitgaatdekomende10jaardrastischveranderen,gaatumetonsmeeopontdekking?Veellees-eninspiratiepleziertoegewenst!

5

1. AmbitieDe kracht van de Nederlandse concurrentie positie wordt vooreengrootgedeelteaandeconnectiviteitentoegangtotpubliekekennis ontleent. In de structuurvisie Infrastructuur en Ruimte1wordthethebbenvaneenaantrekkelijkvestigingsklimaatengoedbereikbare stedelijke regio’s met een concentratie vantopsectoren vannationaal belang gesteld. Deze goedbereikbarestedelijke regio’s, grofweg in een zeshoek van Den Haag,Amsterdam,Zwolle,Arnhem-Nijmegen,Eindhoven,envanBredanaar Rotterdam is al eeuwen demotor van de welvaart en hetwelzijn van Nederland. Nederland heeft deze factoren vanbereikbaarheid en leefbaarheid al sinds de opkomst van deeconomieën inde lage landen2weten tebenutten, tebehoudenenteversterken.Met eenwereldwaarin urbanisatie sneller gaat, is de noodzaakdaartoe groot. Leefde in 1800 slechts twee procent van dewereldbevolkinginsteden,tienjaargeledenwasditgestegentotmeer dan de helft. Naar verwachting zal in 2030 zestig procentvandewereldbevolkinginstedelijkeregio’swonen,vaakgelegenin delta’s. Vele internationale stedelijke agglomeraties verlangen ernaar, maar Nederland is het al: eendichtbevolkte delta waar wonen, werken en mobiliteit samengaan. Dit geeft volop export kansen enmogelijkheden; alleen stellen (autonome) technische ontwikkelingen en trends uitdagingen in de toekomst.Misschienwelsnellerengroterdanwenuonsvoorstellen.Nederlandzalintensiefmoetenblijveninvestereninkennis en de bereikbaarheid van steden en de mainports, in het openbaar vervoernetwerk, en hetverduurzamenvandeenergievoorziening.In dit hoofdstuk zullen we uiteenzetten waarom stilzitten en op onze lauweren rusten op het gebied vanelektrischemobiliteitgeenoptieis.Waaromhetvanbelangisomvooropteblijvenlopen.Hetvooroplopenindezeontwikkelingenzorgtervoordat jekoerskanbepalenendat jekansenenmogelijkhedenkanbenutten.Ditgaatechtergepaardmetdezorgnietaftezakkenenachteropteraken.Ditvergtblijvendcommitment.Uitdagingenvoordesustainableurbandelta;deconcurrentiepositievanNederlandonderdrukDe stedelijke gebieden zijn in trek en de druk op deze leef- enwerkomgeving (luchtkwaliteit, leefbaarheid,fijnstof,etc.)neemttoe.DeleefbaarheidenbereikbaarheidvanennaardestedelijkegebiedenzijnessentieelvoorNederlandomduurzaamhaarconcurrentiepositietebehouden.

Afbeelding2)destadintrek3 Afbeelding3)leefbaarheidenveiligheidinsteden2

1MinisterievanInfrastructuurenRuimte(2012)StructuurvisieInfrastructuurenRuimte,DenHaag,Nederland2vanBavel,B.(2016)ManorsandMarketsEconomyandSocietyintheLowCountries500-1600,OxfordUniversityPress3Planbureauvandeleefomgeving(2015)Destadverbeeld,12infographicsoverdestedelijkeleefomgeving,DenHaag,Nederland2vanBavel,B.(2016)ManorsandMarketsEconomyandSocietyintheLowCountries500-1600,OxfordUniversityPress3Planbureauvandeleefomgeving(2015)Destadverbeeld,12infographicsoverdestedelijkeleefomgeving,DenHaag,Nederland

Afbeelding1)Dordrechtgezienvanuitdelucht

6

Bij scenario verkenningen die gemaakt zijn in de nationaleMarkt enCapaciteitsanalyse 4 komt naar voren dat voor zowelpersonenmobiliteitengoederenvervoergroteopgavengaanontstaandie zicht in de toekomst gaan manifesteren. ‘Debereikbaarheidsopgavenopdewegen inhetOVwordengroter,metnameopdrukkeverbindingenbinnen,rondentussendegrotesteden(Amsterdam, Den Haag, Rotterdam, Utrecht en Eindhoven), maarvooral in de steden neemt de reistijd met wel 50% toe. Anderepotentiele opgaven worden gesignaleerd op de verbinding richtingAmersfoort, Zwolle, Breda, Tilburg,DenBosch enArnhem-Nijmegen.Voor het OV ontstaan in deze gebieden opgaven in de geheleketenreis (OV verbindingen, fietsenstallingen, stationscapaciteit,treinbezetting, opstelterreinen voor extra lange treinen en tram- enmetrolijnenenbereikbaarheidvangrotebusstations).Opdewegisinvelegebiedenindezeshoeksprakevanstructurelefilesenneemtdereistijd juist als men afslaat van de snelwegen in en om de stadexponentieeltoe.’

Indezeverkenningenisooksprakevangroeivanhetgoederenvervoer.Voorzoweldeweg,debinnenvaarten in beperkte mate het spoor. Naast hetgoederenvervoer voor op de internationale ennationale corridiors is er veel (inter)stedelijkgoederenvervoer dat hoofdzakelijk gebruik maaktvandeweg.Hierweegthetvervoerdoorbestelauto’sfors in mee. Met de groei in het goederenvervoerontstaan(ookhier)potentieleknelpuntenopdeweg(vooral inenomdestedenenonderliggendewegennetwerk),hetspooren/ofdevaarwegen.Hetkortereafstands goederenvervoer in en tussen de stedelijkegebiedenondervindtindespitsenhindervangroterecongestie. Door deze grotere congestie neemt deonbetrouwbaarheidvanreistijdentoe.Niet alleen vanuit de rijksoverheid worden dezeuitdagingen en opgaven gezien. Een brede groepNederlandse bedrijven en organisaties die deNederlandseautowereld,de tweewielerbranche,hetwegtransport en het openbaar vervoervertegenwoordigenheeftop16december2016eennieuwe beweging, de mobiliteitsalliantie 5 , gestart.Door alle betrokkenen wordt een fundamenteelonderscheid gemaakt in mobiliteits- dillema’s diespeleninlandelijkegebiedtenopzichtevanstedelijkeconglomeraties.Hunovertuigingisdat:

“mobiliteitcruciaalisvoordeverdiencapaciteitvandeBVNederland,eenvoorwaardevoordeleefbaarheidinstedenendorpenéneenpijleronderdeklimaatdoelstellingen.Goedebereikbaarheidzorgtvooreenomgevingwaar bedrijven zich graag vestigen enmensenwillen leven enwonen.Mobiliteitmaakt dat organisaties enmensenkunnendoenwaarzegoedinzijn,stimuleertdeproductiviteitendraagtinhogematebijaanwoon-enleefplezier.

4Ministerievaninfrastructuurenmilieu(2017)NationaleMarktenCapaciteitsanalyse,DenHaag,Nederland5zieook:www.mobiliteitsalliantie.nl

Afbeelding4)Personenvervoerin20403

Afbeelding5)bereikbaarheidsindicatorgemeentenin20403

7

Devraagnaarmobiliteitblijftdekomendejarenforstoenemenenverandertsnel.Klimaat,energietransitieentechnologische ontwikkelingmaken datmensen anders gaan leven, anders gaan denken overmobiliteit enandereeisengaanstellen.[…]”Een toekomstplan voor Nederland als ‘sustainableurban delta’ laat zich niet gedetailleerd uittekenen.Met een verdere groei van de bevolking naar 18miljoeninwonersendeambitieNederlandeenleidendwelvarend land te laten zijn, is het nodig omonconventioneeltedenken.De toekomstige ontwikkelingen zijn complex enkenmerken zich door grote mate van inter-afhankelijkheden: de problemen zijn niet meereenduidigteisolerenenvanuiteenenkelvakgebiedtebestuderen en op te lossen.Meerdere expertises zijnnodig om de uitdagingen rondom mobiliteit enbereikbaarheid in de stedelijke gebieden vanNederland te beantwoorden. Meerdere partijen zijnhierbij betrokken en meerdere visies gelden bij dezeproblematiek.Hoedenederlandsemaatschappij eruitzal zien in de toekomst in 2030 en verder, in 2050 isdoor deze verschillende visies moeilijk samendichterbijtebrengen.Devormingvaneengedragenengezamenlijke visie, samen met deze partijen, zaldaaromeenbelangrijkeambitieenopdrachtzijndieopkorte termijn gemaakt zal moeten worden. Hierbijkomen niet enkel de technologie, de diensten enproducten, typisch voor innovatie en onderzoek,aanbod. Vraagstukken die hierbij vooral naar vorenkomen zijnmaatschappelijke en sociale vraagstukken.Vraagstukken die te maken hebben met ethiek enpolitiek.Hier zijn in Nederland en daarbuiten nog geenduidelijke en gezamenlijke antwoorden enoplossingsrichtingengeformuleerd.Hierbijishetnodigomsystemischenintegraaltewerktegaan.In het bovenstaande hebbenwe de urgentie van hetna- en doordenken van en innoveren op mobiliteitvoordebereikbaarheidenleefbaarheidvandeurbaneomgeving vanNederland gepresenteerd. Ook hebbenwe naar voren gebracht dat de ontwikkelingen enuitdagingeneenanderemaniervankijkenvergenvoormogelijke antwoorden op deze vraagstukken.Mobiliteitzaldoortechnologischeenmaatschappelijkeontwikkelingen disruptief veranderen. Dit vergt datnieuwe en andere kennisontwikkeling op dit vlak.Kennisontwikkeling en innovaties zullen meer gerichtdienen tewordenopdezemaatschappelijke thema’s;het onderzoek en de innovaties zullen integraal bijelkaar gebracht dienen te worden. Niet meer vanuiteigen klassieke disciplines en vakgebieden denkend

Voorbeeld–Ontwikkelingenenbeleidsdilemma’smetropoolregioAmsterdamBereikbaarheidenleefbaarheidzijneenenormeuitdagingomdezeNederlandsestedelijkeregioconcurrerendtehoudenmetbuitenlandsestedelijkeregio’s(Parijs,London,FrankfurtenRuhrgebied):

afbeelding6)maatregelenkaartuituitvoeringsagendamobiliteitsagendaAmsterdam“DebevolkinginNoord-Hollandgroeitvan2,8miljoeninwonersin2017naarbijna3,2miljoenin2040.Hetgrootstedeelvandegroeizitinhetzuidenvandeprovincie;vooralinenrondomAmsterdamneemtdebevolkingforstoe.DezestedelijkeregioisbijbewonersuitgrotedelenvanNederlandintrek.[…]Ookhetaantalhuishoudensneemthierdoortoe,waardoordebehoefteaanwoningenmet212.000woningenindeprovincietoeneemt.”*DagelijkszijnerinenomAmsterdamruim1,2miljoenverplaatsingenperauto,enwaarvan780.000indestad,hettotaalaanOVinderegioiscirca360.000waarvan165.000aankomendopAdamCS**.Hetmarktaandeelvandeverschillendemodaliteiteninhettotaleverkeerinderegioisvoorbezoekersenbewoners:59%auto(stijgendtov2012),22%OV(gelijkofdalend,vooraltramdalendinmartkaandeelvsautoenfiets)voorbezoekersenbewonersAmsterdamencirca35%fiets(stijgendtovOV,enopvallende-bikestijging).Hettotalevolumestijgtopallemodaliteiten,maarervindtgeenverschuivingvanmodalsplitplaatstotnutoeondanksruimtegebrekenziedusooktoenamecongestievooralopdebinnenwegenenafslagenvannaarsnelwegen.

*)Zieook:provincialebevolkingsprognose2017-2040,ophttps://www.noord-holland.nl/Actueel/Archief/2017/Juni_2017/Aantal_inwoners_Noord_Holland_stijgt_naar_3_2_miljoen_in_2040_212_000_woningen_nodig**)Zieook:uitvoeringsagendamobiliteit,gemeenteAmsterdam,ophttps://www.amsterdam.nl/publish/pages/775347/uitvoeringsagenda_mobiliteit.pdf

8

verbeteringenverderontwikkelen,maarsystemischtransformatiesanalyserenenoplossingenbiedenvoordegenoemdemaatschappelijkevraagstukkenElektrischemobiliteitbiedtveleoplossingenvoorverschillendepartijenElektrischemobiliteit is een van de belangrijke oplossingen vooruitdagingen als de bereikbaarheid en leefbaarheid van destedelijke regio’s;Elektrischemobiliteitbiedteenbesparingvoorhetverbruikvanenergie.Elektrischvervoerveroorzaaktlokaalopde plaats van verbruik geen nadelige emissies. En bied dus eenoplossingvooremissiesalsNOx,SOxenookCO2,Hiermeewordtelektrischemobiliteitooknogeenduurzamevormvantransporten verkeer en draagt bij aan het behalen vanklimaatdoelstellingen. Elektrisch vervoer leent zich uitstekendvoor nieuwe mobiliteitsdiensten als (autonoom rijdende) car-sharingenridesharingendecombinatiemetanderewoon-,leef-en werk wensen en behoeftes van mensen en organisaties.Elektrischemobiliteit biedt oplossingen voor goederen transportenvervoerindestedelijkeomgevingindevormvanLightElectricVehicles en stedelijke distributie. We staan nog maar aan hetbegin, maar verkeer en transport zullen in de komende 10 jaarmeerveranderendandeafgelopen50jaar6!HuidigestandvanintroductievanelektrischemobiliteitsvormenMobiliteitzalindetoekomstveranderen.Doordetoepassingvanelektrischeaandrijving,verderedigitaliseringen andere verdienmodellen zullen innovatieve product-markt combinaties ontwikkeld worden. Dezeontwikkelingdoorgaateentypischeinnovatiecurve.WilelektrischvervoerdoordeNederlandsesamenlevingbreedgedragenenomarmtworden,zullenallepartijengezamenlijkdoorde‘valleyofdeath’hetontwikkelpadmoetenaflopen.

Afbeelding8)“ValleyofDeath”–onderzoek,ontwikkelingvaninnovatieswatleidttotuiteindelijkecommercialisatieDe huidige situatie rondomelektrischemobiliteit laat zich kenmerken als de laatste fases van “early clinicaltrials” en “early commercialization’ in afbeelding 7. Nieuwe diensten, waardeketens en verdienmodellenwordendoor partijen in demarkt gezet omelektrisch vervoer en transport voor gebruikers aantrekkelijk temaken. Deze nieuwe producten en diensten zijn innovaties die nog niet goed of efficiënt ingepast kunnenworden in de huidige infrastructuren. Denk hierbij aan belemmeringen rondom wet- en regelgeving. Ditveroorzaakt disrupties in de bestaande en grootschalig toegepaste technologieën, verdienmodellen enwaardeketens.Deze ‘disruptie’diedoornieuwedienstenenproductenophetgebiedvanelektrischemobiliteitveroorzaaktworden vraagt nieuwe kennisontwikkeling; nieuw onderzoek en ontwikkeling. ‘Early commercialization’betekentookdaternoggeenlonendeindividuelebusinesscasesdoorindividuelepartijentemakenzijn.Hetzij

6zieook:Barra,M.,ChairmanandCEO,GeneralMotors,Thenextrevolutionintheautoindustry,speechontheWorldEconomicForum,Davos,Switzerland:https://www.weforum.org/agenda/2016/01/the-next-revolution-in-the-car-industry/

Afbeelding7)vergelijkBEV,waterstofenpowertoliquid

9

doordatdeschaalgroottenognietvoldoendeisomlagerekostentebereiken,hetzijdoordatkostenenbatenbijverschillendepartijenneerslaanenerdoor‘splitincentives’geensluitendverdienmodelteontwikkelenis.Introductie van elektrisch vervoer in deNederlandse en Europesemaatschappij zal in de komende vier jaar(2018–2022)eenautonomeontwikkelingzijndiesteedsgrotereimpactzalkrijgen.

Afbeelding9)Modellen,typesenactieradiusbeschikbaartot20207Ditbeeld isgeheelandersbijhetelektrificerenvan (zware)commerciëlevoertuigen;hierstaanweverderafvandecommerciëlefase.HierwordenechterwelbelangrijkeambitiesmetNederlandsepartijenafgesproken8.Hiervan wordt verwacht dat deze pas tegen 2025 commercieel te exploiteren zou zijn. Schaalgrootte inproductie en technologische uitdagingen rondom elektriciteit laden en ontladen, batterijmanagement,inpassingbedrijfsvoering,etcdienenhiernognaderonderzochtteworden.

afbeelding10)kostenperkilometervaninterneverbarandingsmotor,batterijelektrischeenwaterstoflangeafstandvrachtauto9De antwoorden van elektrisch vervoer op geschetste maatschappelijke vraagstukken en de uitdagingenwaarmeeditgepaardgaan,spelennatuurlijknietalleeninNederland.Internationaalwordendezeuitdagingenoplangeretermijnookherkend:hoehoudtmendezedrukkedelta’sleefbaarenooknogduurzaam10?OokinNederland, delta-land bij uitstek, is dit een belangrijk thema. Een thema dat op veel terreinen verder isuitgebouwd tot een niche, een specialisatie. Nederlandse kennis en kunde kan daarmee in veel stedelijkedelta’sindewereldhetverschilmaken.11DitcreëertvoorNederlandeenuniekeuitgangspositiemetvolopkansenenmogelijkheden.Wekunnendoorteinvesteren inonderzoekenontwikkelingvandeverdere introductievanelektrischvervoer ineigen landeen‘livinglab’of‘grootschaligeproeftuinvanproeftuinen’makendiehetverdienpotentieelvanelektrischvervoerook internationaal een toppositie geeft. Zoals we nu al doen specifiek met betrekking tot smart chargingwww.livinglabsmartcharging.nl

7Bron:BloombergNewEnergyFinance–Randal,T.(2017)ElectricCarBoomSoRealEvenOilCompaniesSayIt’sComingBloombergQuinthttps://www.bloombergquint.com/technology/2017/04/25/electric-car-boom-seen-triggering-peak-oil-demand-in-2030s8Zieookgreendealzeroemissionstadsdistributie9zieook:Hoekstra,A,(2017)electrictrucks:economicallyandenvironmentallydesirablebutmisunderstood,BlogfromLivingLabSmartChargingonhttps://www.livinglabsmartcharging.nl10bijvoorbeeld:3%vanhetBNPvanIndiagaatverlorendoorluchtvervuilingveroorzaaktdoorbenzineendieselverbarindingsmoteren11Zieook:VNO-NCW(2017)NLNextLevel,DenHaag,https://nl-nextlevel.nl/uitdagingen/duurzame-delta/bekekenop30juli2017

10

IAPe-mobility;demeerwaardevaninvesterenineenintegraleaanpakIn april 2017 publiceerde Roland Berger het rapport ‘automotive disruption radar’12, waarin Nederlandwereldwijd de koppositiemet betrekking tot de introductie van nieuwe elektrische en autonomemobiliteitinneemt.TerversterkingvandezeeconomischeenmaatschappelijketoppositievanNederlandindewereldishetnoodzakelijkomteblijveninvestereninkennis,innovatie,onderzoekenontwikkeling.Metbehulpvandegroottevandealaanwezigeinfrastructuurendeambitiesopditgebied,kanNederlanddezepositiebehoudenenverderversterken.Het Innovatie & Acceleratie programma e-mobility (IAP e-mobility) heeft als doel om Nederland blijvendinternationaal opde kaart te zettenende koploper positie ophet gebied vanelektrische vervoer verder teversterken.Nietalleendoorhetverderbrengenenontwikkelenvantechnologieenproducten,metnamealsoplossing voor de enormeuitdagingenwaarvoor de stedelijke gebieden zich gesteld zien en opwelkewijzeelektrischemobiliteithierantwoordenkanbieden.DoorhetcreërenvaneengoedsamenwerkendecosysteemvoorelektrischvervoerwilhetIAPe-mobilityeenstevigeboostgevenaanhetgebruikvanelektrischvervoer.Allespelersinhetecosysteemzijnnunodig,zodatermet een integrale aanpak de laatste stappen door de valley of death afgelegd kunnenworden.Dit vergtinvesteren,maarzalvoorNederlandblijvendeenpositiewereldwijdopleverenwaarmeedeopgedanekennis,nieuweproductenendiensteninternationaalgeëxporteerdengeëxploiteerdkunnenworden.Denkhierbijaandeinpassingvanelektrischvervoerbijde‘heavyduty’commerciëlevoer-envaartuigenendeeffectenhiervanoplogistiekeprocessenendeenergie-laadinfrastructuurinstedelijkegebiedenenhavens.Denk ook aan het toepassen van nieuwe vervoers- en mobiliteitsdiensten voor personen en retailers dienieuwe oplossingen bieden voor leven, wonen en werken in de sustainable urban delta Nederland.Toepassingenvanelektrischrijdenenvareninopenbaarvervoer(bussen)enstadsdistributiebrengttechnischeuitdagingenmet zichmee die belangrijk zijn voor de nederlandse automotive en scheepbouw industrie omhierin een leidende rol te kunnen spelen. Nederlandse start- en scale-ups op het gebied van elektrischestadsdistributiegevendegemeentenenbeleidsmakersnoodzaakomnatedenkenovernieuwekaders,wettenenregelgeving.Het Innovatie en Accelaratie Programma e-mobility beoogt innovatie op het gebied van de aankomendeelektrificeren van het wagenpark en een deel van de binnenvaartvloot in Nederland te versnellen en deNederlandse topsectorenHTSM,Energie,WaterenLogistiekmetelkaar cross sectoraal teverbinden.Hierbijwordtaandachtbesteedtaanonderzoekenontwikkelingvoortechnologie,productenendiensten,maarookaandeinternationaliseringendehumancapitalagenda.HetIAPe-mobilitydoetditdoorintezettenopdriehoofdthema’s:

- HeavyDutyCommercialVehicles(voer-envaartuigen)- LightElectricVehicles- ChargingInfrastructureandenergymarkets

HeavydutycommercialvehiclesVanaf 2020 zal de uitrol van elektrische commerciële voertuigen in de stedelijke gebieden plaatsvinden.DitbetreftLight,MediumenHeavyDutyvoertuigeneneendeelvandebinnenvaartvloot.Vanaf2025begintdezemarktvolwassentewordeninspecifiekelogistieketoepassingenenfocussenoverhedenzichvoornamelijkophetkaderenenfaciliterenvandezenieuwemarkt(en).Ruimte voor innovatieve conceptenontbreekt, aangeziende gehele bestaande infrastructuur en demaniervandenkenenhandelenuitgaatvanhetdieselvoer-envaartuigen.Hierdoorisergeensluitendebusinesscasete ontwikkelen voor elektrische commerciële voer- en vaartuigen in de stedelijke gebieden. Ruimtelijkeordening zal een cruciale rol spelen ten aanzien van het faciliteren van heavy duty; denk hierbij aan aanlaad/los& laad/ontlaad plekken (laadpleinen bij goederen distributie centra) binnen/buiten demilieuzones.HetIAPe-mobilitywil:

12RolandBerger(2017)automotivedisruptionradar,Trackingdisruptionsignalsintheautomotiveindustry,RolandBergerGMBH,Munich,Germany

11

- technologisch, product en dienst ontwikkeling (inclusief samenwerking buitenlandse partijen /programma’s)

- lessen en ervaringen living labs (oplossen knelpunten en creëren van kansen buiten bestaandeinfrastructurenenregels),agenderenenprioriteren

- coördinatiedatauitwisselingvoorverdereproduct-enmarktontwikkeling- opschalingversnellen(gemeenschappelijkeinkoopcoördinerenenproductiekostenverlagen)- ontwikkelenvannieuwebusinessmodellen

IndividualelectricvehiclesBinnen enkele jaren (zie afbeelding 3) gaat de uitrol van elektrische personenauto’s een eigenmomentumkrijgen. Nederland herbergt een aantal toeleveranciers die mondiaal een belangrijke rol spelen in dezetransitie.Ook zijn ernieuweontwikkelingengaandeophet gebied van innovatievemobiliteitsdiensten.Hierwordt vaak gesprokenover ‘Mobility as a Service’ (MaaS).Van zelf rijdennaar zelfrijdenden vanbezit naargebruik. Daarnaast zijn er in Nederland een flink aantal start- en scale-ups diemet ondersteuning versneldkunnendoorgroeien.Opdit themazijnookbelangrijkeverbindingen temakenmetautonoomenconnectedrijden.OokopditthemawilhetIAPe-mobility:

- technologische, product en dienst ontwikkeling (inclusief samenwerking buitenlandse partijen /programma’s)

- lessen en ervaringen living labs (oplossen knelpunten en creëren van kansen buiten bestaandeinfrastructurenenregels)verzamelen,agenderenenprioriteren

- coördinatiedatauitwisselingvoorverdereproduct-enmarktontwikkeling- opschalingversnellen(facilitereneninvesteren)

InfrastructureandenergymarketsHetIAPe-mobiltywilopditthemadeuniekeinternationalekoppositieverderuitbouwen.Nederlandherbergteenaantaltoeleveranciersophetgebiedvanlaadinfradiemondiaaleenbelangrijkerolspelenindezetransitie.HetNationaal Kennisplatform Laadinfrastructuur stimuleert ontwikkelingen op het gebied van publiek ladenvanelektrischvervoerinNederland.Hierbijzethetkennisplatformzichinopeensluitendebusinesscasevoorpubliekelaadinfrastructuurdoorfocusop40%kostenverlagingenhetontsluitenvanallerelevantekennisomdezedoelstellingtekunnenrealiseren.Ookvoertdestichtinge-laadvelekennis-eninnovatieprojectenophetgebiedvanladen,slimladenendeimpactopdeelektriciteitsnetten.Naastmogelijkhedentotkostenverlagingmoeten we ook de mogelijkheden tot het aanbieden van opbrengsten-verhogende (flexibiliteits-)servicesonderzoeken.HetIAPe-mobilitywilonderzoekenontwikkelingverderbrengenopdevolgendegebieden:

- Koppelenvanduurzameelektriciteits-opwekaanelektrischvervoer- gebruikvandebatterijoptimalisatie- grotevermogensladenenontladen,laadpleinenvoorcommerciëlevoertuigen- lokaleopwekkingenterugleveringmetenviavoertuig- keuzevrijheidvanleveranciersbijhetladen- Vehicletoeverything- Interoperabiliteit,dataendigitalisering- Sturingvanlaadprocessen- Sturingopstandaardisatie&schaalvergroting- Impact van transitiepaden Energie & mobiliteit/vervoer op uitrol en investering van

laadinfrastrucuuronderzoekenIndekomendehoofstukken(3t/m5)wordendezedrieverderuitgedieptengepresenteerd.Inhoofstuktweezal eerst nog stil gestaanwordenbij het programma.Afsluitendwordt in hoofdstuk 6 beschrevenopwelkewijzedeorganisatievanhetInnovatieenAccelaratieProgrammasamenwerkingenheeftofvoorzietmetdealreedsbestaandeinitiatieven.

12

2. MarktgedrevenOnderzoeksagendaDeuitdagingenvandestedelijkegebiedeninNederlandomdezeleefbaarenbereikbaartehoudenzijngroot.Leefbaarheidenbereikbaarheidwordenvooreengrootgedeeltebepaalddoordeveroorzaakteemissiesvanendebehoeftesaanvervoerentransportwatmensenenorganisatiesnodighebbenomzakenenwensentebereikenindesamenleving.Leefbaarheidenbereikbaarheidwordenvooreenzeergrootgedeeltebottom-upopgetelddoordekeuzesengedragingenvanindividuelespelersopgemaakt.Dezegedragingenvanindividuelespelers, consumenten en organisaties samen bepalen de uiteindelijke behoefte en wensen aan logistiek enmobiliteit.Nieuwevormenvandienstverlening,dienognietgrootschaliggeïntroduceerdzijnindeNederlandsesamenlevingisnogeendiffuusonderzoeksterrein.Opditmomentzijnerveleonderzoekenenprojectenalinuitvoering,afgerondofindeopstartendefase.DeRijksdienst voor Ondernemend Nederland heeft voor de studie naar het verdienpotentieel van elektrischemobiliteit een openbare inventarisatie gemaakt van ongeveer 120 projecten. Hierbij zijn vele partijenbetrokken,nationaaleninternationaal.Ditzijnprojectenophetgebiedvanelektrischvervoerenvooreendeel,duurzame mobiliteit. Een korte analyse op de inventarisatie duid erop dat veel de projecten op de lijstinmiddelszijnafgerondof indeafrondendefase.Erzijnrecentelijkeenvijftalprojectengestartdie lopentothet einde van dit decennium. De projecten in de inventarisatie richten zich in minder mate op hetdemonstrerenvanproductenendiensten. Indestakeholdersbijeenkomstvan27 juni2017werdditookeenaantalkeergenoemd:hetbijeenbrengenvanverschillendeaspectenbinnennieuwonderzoek.Hetbetrekkenvan de consument en gebruiker van product en dienst in de innovaties en het verrichten van onderzoekhiernaar. Daarnaast valt ook op dat er weinig projecten zich richten op het betrekken van ‘de omgeving’waarin de techniek zich manifesteert; economische, sociale en institutionele aspecten, naast een aantalprojectenvandetopsectorenergie,komenrelatiefgezienweinigvoor.Ookvaltopdatveelprojectenmethetonderwerp elektrische mobiliteit afhankelijk zijn van internationale en regionale calls en dat er weiniglandelijkemogelijkhedenvoorondersteuningvanprojectengenoemdworden.Hetvaltopdatveleverschillendepartijeneenrolspelenbijelektrischemobiliteit.OokbijdeinventarisatievanprojectendoorRvO.Uiteenlopendepartijendiebetrokkenzijnbijdeuitvoeringenbeheersingvandeprojecten.Er is eerder sprake van een netwerkmet horizontale actoren die elkaar beïnvloedenop dit gebied dan eenduidelijkeprobleemeigenaardieindividuelegevoeldeurgentie,nutennoodzaakhierineenvoortrekkenderolopzichneemt.Eenclusteringvandergelijkepartijeniswelteschetsen:transportenlogistiek,energieenhightech systems en regionale en lokale overheden zijn clusters van partijen die (delen van) probleem-eigenaarschapvoelen.Hieronderzullenperclusterkortuiteenzettenopwelkewijzedezepartijenbetrokkenzijnbijdeontwikkelingvanelektrischemobiliteit.Om aan de behoeftes enwensen vanmobiliteit en logistiek te voldoen zijn vele verladers, distribueerders,transporteurs, planners, maar ook mobiliteitsmaatschappijen als leasemaatschappijen, auto-importeurs,dienstverlenersvooronderhoudenreparaties,verkopers,enveleandereafhankelijkvoorhunonderneming.

13

Met een toegevoegde waarde van €55miljard per jaar en meer dan 800.000arbeidsplaatsenisdelogistiekesectorvangrooteconomischbelangvoorNederland.Delogistiekesectorbestaatnietalleenuitbedrijven die producten vervoeren ofoverslaan,maarisveelbrederdandatenomvat bijvoorbeeld ook de logistieke ensupply chain functies binnen verladendebedrijven. De Topsector Logistiek is vangroot belang voor andere (top)sectoren,omdat voor veel organisaties goedelogistiek cruciaal is voor de tijdigheid enleverbetrouwbaarheid van producten.Dat is van groot belang voor hun positieopdemarkt.Afbeelding11geeftdekerncijfersweervandeTopsectorLogistiek.Desectordraagtookbijaande internationaleconcurrentie-positievanNederland,alwashetmaaromdatveel logistiekde landsgrenzenoverstijgt.Omdaterzoveellogistiekeactiviteitenzijnheeftditookeenimpactopdebredereomgeving.Denkbijvoorbeeldaande impactdie logistiekheeftophetmilieu.Duurzaamheid isdaaromeenbelangrijk themavoordeTopsectorLogistiek.Transport en mobiliteit is verantwoordelijk voor uitstoot van onder andere fijnstof, NOx, SOx, CO2 enroetdeeltjes.Dezeveroorzakengezondheidseffecten(luchtwegaandoeningen,hart-envaatziektenenkanker)enschadeaannatuur,landbouwengebouwen.OokheeftNederlandzichgecommitteerdaandeinternationaleafsprakeninParijs.Hetdoelisomdemondialeopwarmingminderdan2gradentelatengroeien.DitbetekentdatdeNederlandseeconomie in2050CO2-neutraaldient te zijn.Transportenmobiliteit is verantwoordelijkvoorongeveereenderdevandetotaleuitstoot.DaarmeeisdetopsectorlogistiekeennatuurlijkeeigenaarvandezeuitdagingomdeNederlandsewelvaartenhaar economische concurrentiepositie te bestendigen. De topsector logistiek neemt dan ook haarverantwoordelijkheidenheeftalverschillendeinitiatievengelanceerdomduurzaamheidenmilieu-effectenteadresseren.Ophetgebiedvanelektrischvervoerenhetverduurzamenvandeenergiehiervoorisookdetopsectorenergieeenlogischepartneromtekomentotantwoordenopditonderwerp.Hetslimeninnovatiefladenenontladenvan elektrisch vervoerwordt in delen van deze topsector naar voren gebracht. Het gebruik van elektriciteitbrengtmetzichmeedatterplekkevangebruikgeenenkeleemissiemeerisendatgeluidinvergelijkingmettraditioneleinterneverbrandingsmotorensubstantieelafneemt.Elektriciteitheefteenzeerhogeefficiencytenopzichtevanandereenergiedragersenwanneerdezeopwektwordtdoormiddelvanwindenergieofzonne-energie isdeenergiediegebruiktwordtnogduurzaamenhernieuwbaarook.De introductievanelektrischemobiliteitgaatechtergepaardmetnogalwatuitdagingenvoordeenergie-infrastructuur.Groteinvesteringenin capaciteit zullen gedaanmoetenworden om ten allen tijde de hoeveelheid gevraagde elektriciteit overalbeschikbaar te hebben. Daarnaast is de elektriciteitsmarkt en infrastructuur een van oudsher zeergereguleerdesectorwaarinnieuweontwikkelingenlastigteintegrerenzijn.Zoervarennieuwkomersterechtofonterechtvelehindernissenomhunverdienmodeloptezetten.Hetmogelijkmakenvannieuwedienstenenverdienmodellendoordigitalisering,hettoepassenvansensorenen actuatoren (denk aan bij persoonlijke mobiliteit aan car sharing en ride sharing, platooning vangoederenvervoer) in mobiliteit vind plaats bij de topsector HTSM. Hiermee is ook de topsector HTSMinhoudelijk verbonden met het stimuleren van elektrisch vervoer. Andere topsectoren die mogelijk ookantwoordenenoplossingeninproductenendienstenbiedenzijn:topsectorcreatieveindustrieendetopsectorwater.Daarnaast leveren inpassingsvraagstukken op regionaal en lokaal niveau in de leefomgeving een groteuitdaging voor gemeenten en provinciën.Waar enwanneer zal er in de toekomst geladen gaanworden enwelke vormen van elektrisch vervoer zullen hetmeest gebruikt en toegepast gaan worden in de stedelijke

Afbeelding11)KerncijfersTopsectorLogistiek2015

14

gebieden. Welke diensten en producten gaan aanpassingen in lokale en regionale structuurvisies enbestemmingsplannenvragen,etc,etc.Deze veelvoud aan mogelijke probleemeigenaren levert ook meteen een organisatorische uitdaging voorelektrischemobiliteit.Hetgeheelismeerdandesomderdelen.Erisnietéénprobleemeigenaarendaarmeeiser geen natuurlijke plek voor elektrische mobiliteit om integraal gestimuleerd te worden. Onderzoek,kennisontwikkeling en innovatie wordt nu op verschillende plaatsenmet eigen, vakgerichte focus en scopeuitgevoerd.Verderestappendoordevalleyofdeathzettenmaakthetnodigomdeze(deel-)resultatensamentebrengen.HetFormuleE-Teamsignaleerdeditzelfdeookinhetnajaar2016envroegaandachtvooreen“meerjarigR&D innovatieprogrammaophet gebied van elektrisch vervoer13”. Tijdens de ontwikkeling vandezeonderzoeksagendawerdingesprekkenmettallozeorganisatiesen partijen onderkend en onderschreven dat een multidisciplinairen cross sectoraal programma meerwaarde zou bieden voorelektrischemobiliteitinNederland.Ook concludeert het rapport “Verzilveren verdienpotentieelelektrischvervoer14”onderandere:“In het topsectorenbeleid wordt aandacht besteed aan sterkeNederlandse sectoren. Uit de analyse van internationale activiteitenkanwordenafgeleiddatEVeensterkNederlandsexportproductaanhet worden is. Onderzoek en innovatie op EV gebied wordt gedaanvanuit drie topsectoren, namelijk HTSM (High Tech Systemen en Materialen), Energie en Logistiek.Aandachtspuntishetbevorderenenbewakenvandeintegraliteit.

Meer en versterkte samenwerking tussen de topsectoren en cross-overbeleidkanEVinternationaalennationaalnogsterkeropdekaartzetten.”

Betere en structurele samenwerking op het gebied van innovatie en onderzoek tussen de verschillendetopsectoren en de wetenschappelijke vakgebieden is noodzakelijk. Dit wordt ook beschreven in deNederlandseWetenschapsagenda die voor de route energietransitie diversemaatschappelijke vraagstukkenheeft beschreven voor de uitdagingen voor het verduurzamen van verkeer en vervoer. Aansluiting met deprojectenen agenda’s vande verschillende topsectorenophet gebied van stedelijkedistributie en flexibeleenergieinfrastructuurisdaaromlogisch.DoelenvanhetInnovatieenAccelaratieProgrammae-mobilityHetIAPe-mobilitybeoogtdetransformatiesinenergie,hightechsystemsenmaterialsenmobiliteitsamentebrengen. Door verdere digitalisering en de toepassing van nieuwe verdienmodellen in de mobiliteit kanelektrischemobiliteiteenbelangrijkebijdrage leverenaanhetbereikenvandemaatschappelijkeuitdagingenophetgebiedvan

- toenemendecongestieopdewegenenbereikbaarheidvanstedelijkegebieden- toenemendedrukopdeopenbareruimteenruimtelijkeordening- reducerenvanemissiesenbehalenklimaatdoelstellingen

Dezebijdrageleverthetprogrammaconcreetdoor:

- Creëert en ontwikkelt gezamenlijk met betrokken partijen een gedragen visie op mobiliteit inNederlandin2030en2050.

- Creëertenbiedoverzichtvanlopende,gedaneenopkomstzijndeprojectenenresultatenophetgebiedvanelektrischvervoer

- Stimuleert, initieert en coördineert nieuwe kennisontwikkeling op het gebied van elektrischemobiliteit;ziehiervoorookafbeelding18inhethoofdstuk‘samenwerking’

13Zieook:https://www.rijksoverheid.nl/binaries/rijksoverheid/documenten/kamerstukken/2016/11/22/kamerbrief-over-visie-op-laadinfrastructuur-voor-elektrisch-vervoer/kamerbrief-over-visie-op-laadinfrastructuur-voor-elektrisch-vervoer.pdf14Zieook:RebelGroup.EVConsult(2015)Verzilveringverdienpotentieelelektrischvervoer,standvanzaken2015,inopdrachtvanMinisterievanEconomischeZaken,DenHaag

Afbeelding12)bijdrageelektrischemobiliteitaanNederlandseeconomie

15

- Biedt ruimteom inhetprogrammaook technologie-enproductontwikkelingop tepakkendie(nog) niet bij één van de TKI’s of topsectoren is belegd; zie hiervoor ook afbeelding 18 in hethoofdstuk‘samenwerking’

- DaagtpartijenuitominNederlandrekeningtehoudenmetdeveranderingenbijhetuitwerkenvan de benodigde innovaties op het gebied van elektrischemobiliteit (systemisch en integraaldenken)

- Inventariseert knelpunten, die om extra aandacht vragen die vervolgens op de juiste plekgeadresseerdkunnenworden---somsbijbeleid,somsbijanderepartijen

- Bied (geanonimiseerd en geaggregeerd) data en gegevens aan voor partijen die individuelebusinesscaseswillenontwikkelen

- Helptpartijengezamenlijkbeeld(-en)enpositietebepalentovverwachteenreedsgerealiseerdewijzigingen:watbetekentdatvoormij?

Het Innovatie en Accelaratie Programma E-mobility zal werken aan het leveren of maken van een nieuwnetwerk vanorganisatiesenbedrijvendieeenrol spelen inhet leverenvannieuwe(elektrische)mobiliteits-productenendiensten.Ditzalvormgegevenwordenineen(virtueel)platformwaardeverschillendehandels-en ontwikkelingsgeesten van de Nederlandse sector van elektrische mobiliteit elkaar kunnen ontmoeten,elkaars kennis kunnen uitwisselen en technologie, niche producten, software en sensoren verder kunnenbrengenvooreconomischekansenenmogelijkheden.Gezamenlijkkunnendezepartijenvoorbovengenoemdezakenelkaartreffen.

16

3. Onderzoeksthema–heavydutycommercialvehiclesDeHTSMautomotiveroadmap15beschrijftdeonderzoeks-enontwikkelingsagendavoorNederlandophetgebiedvansmart&greenmobilityeniseenupdatevandevorigeversieuitjuni2015.Sterkesamenwerking tussenbedrijfsleven,kennisinstellingenendeoverhedenvoordeautomotivesectoren daarnaastmet relevante andere roadmaps van andere (top-)sectoren is noodzakelijk omnodigsucces te continuerenvoorhetHTSM-cluster inNederland.Degeïnstitutionaliseerdeprogramma’sblijvenzeerbelangrijkomzowelevolutionairealsdisruptievetechnologieeninstaattestellenom:

• De kwaliteit van leven te vergroten, een kleinere carbon voetafdruk te bewerkstelligen eneenveiligermaatschappijtecreëren.

• HogestandaardenvandekwaliteitenproductenvandeNederlandseautomotivesectortehandhavenentevergroten.

• De innovatie- en concurrentiekracht van het Nederlandse bedrijfsleven te vergroten enhiermee de internationale positie te versterken. Innovatie- en internationaliseringsbeleidgaanhandinhand.

Demeest relevante uitdagingenwaar de industriemee te kampen krijgt in de komende jaren enwaarmeeaanzienlijke investeringengepaardgaanwordenvoorde toekomst indeHTSMroadmapbehandeld.Deroadmap is innauwesamenwerkingmetstakeholdersuitdeNederlandse industrieendekennisinstellingenopgesteld.Hetbelangrijkstedoelishethebbenvaneengedocumenteerdengezamenlijk visie. De HTSM automotive roadmap beschrijft korte, medium en lange termijnbehoeftesvande industrieenactiesomdeautomotivesectorverder teontwikkelendoorcrucialeaandachtsgebieden voor innovatie te definiëren. De Nederlandse aanpak is om deze industrie opwereldwijde concurrentie opde toekomst voor te bereidden.Grote impact zullendeontwikkelingvangreen&smartmobility,materialenenfabricagehebben.Delaatstetweethema’shebbengeenplek in de automotive roadmap en hebben hun plek binnen de High Tech Materials and SmartIndustryroadmaps;ontwikkelingvaninnovatievematerialenendeimplementatievangeavanceerdeenslimmeproductieprocessen(devierdeindustrielerevolutie).Bovendienbestaatereensterkelinkmetdeenergieentransporten logistiekroadmapsals“key-enabling”technologieëndiegroeneenslimmemobiliteitmogelijkmaken.Binnenhetdomein vanHTSM isdeze roadmapverbondenmetroadmapsophet gebiedvanphotonics,high techmaterialen,embedded systems, componentsencircuitsenICTensecurity.Green en Smartmobility ismeer enmeer aan enmet elkaar verbonden. In deze roadmap bevatgreenensmartmobilityalleshetgeennodig isomkrachtovertebrengenopdewielenvanuiteenenergiebron (tank-to-wheel). Dit is inclusief het doorontwikkelen van een interneverbrandingsmotor, het gebruik van andere en alternatieve brandstoffen (o.a. aardgas) totalternatieveaandrijflijnen(elektrischenhybride,fuelcells)enookhetoptimaliserenvanvermogensuitanderehulpbronnenenreductievanlucht-enrolweerstand.The Europese strategie voor smart, green and integrated transport onderscheid twee belangrijkemaatschappeijkeuitdagingenwaarrekeningmeegehoudenmoetworden:LuchtvervuilingOm het effect van vervuilende emissies op de gezondheid en milieu te beperken, introducerenoverheden standaarden die de uitstoot uit verbrandingsmotoren beperken. Het gaat hiervoornamelijk om NOx, fijnstof , koolwaterstoffen en koolstofmono-oxide. Naast europese

15Zieook:https://www.hollandhightech.nl/nationaal/innovatie/roadmaps/automotive

17

wetgeving,neemthetaantallokaleinitiatieventoeom‘zeroemissie’toetepasseninsteden.Ookisersteedsmeeraandachtvoorgeluidsvrijezones.KlimaatveranderingKoolstofdioxide (CO2), methaan (CH4), nitraatoxide (N2O) zijn belangrijke veroorzakers van deverandering van het klimaat. Het COP21 Akkoord va Parijs van december 2015 mikt op eenwereldwijde opwarming van nietmeer dan 2 gradenCelsius.Dit effent dewegom vanaf het jaar2020,wereldwijdCO2reductie inspanningenen5 jaarlijksafsprakenenreviewste implementeren.Recent heeft de Europese Commissie benadrukt in haar communicatie van juli 2016 dat hetbespoedigenvanhetdecarboniserenvantransportenverkeeralsbelangrijkstesteunpilaarzalzijnintoekomstig beleid op dit gebied. In 2050 is het target door de Europese Commissie gesteld datbroeikasgas uitstoot met 60% gedaald moet zijn gerelateerd aan niveaus in 1990, met eentussentijdsedoelstellingvan20%reductiein2030tenopzichtevan2008niveau.WereldwijdzijndezetrendsvoordeNederlandseautomotiveindustriezeergunstig.DeNederlandseautomotiveindustriestaatbekendmeteenuitstekendereputatiealshightech,innovatiefclusterenleverancier. Technologie vraag naar is groeiend naar ‘Nederlands’ technologische sterkeeigenschappen: systemisch denken, electronica, mechatronica, navigatie, sensoring technologie,control en ICT en materiaal toepassingen. Daarnaast zorgen de Nederlandse verkeer eninfrastructuur condities ervoor dat nieuwe en innovatieve mobiliteitsdiensten in werkelijkegebruikers- en consumentenomgevingen ontwikkeld kunnen worden voor de toekomstige urbaneomgevingenvandewereld.Cross-sectoraletechnologischetrendsIndelaatstedecenniaheefthetdomeinvanhetvoertuigeenenormeveranderingdoorgaandoordeintroductie van elektronica en controls. Het ecosysteem van de automotive zal radicaleveranderingen ondergaan door de toepassingsmogelijkheden van ICT die in de transport sectorgeïntroduceerd worden16. Directies en leidinggevenden in de automotive industrie geven aan ICTgrootbelangalskeytrendwatdisruptieindeautoindustriezalveroorzaken.Hetelektrischebatterijvoertuigstaatopnummereenalsbelangrijksteontwikkeling.Connectiviteitstaatopdelijstopplaats#1enplek#2inrespectievelijkdeKPMG2016enKPMG2017onderzoek.ICT en software zijn de key technologies in het voertuig van de toekomst en de integrtie inmeercomplexeresystemenisevoluerend.Deautowordtmeerenmeergebruiktalssensorenonderdeelvan verkeers management systemen gezien. De technologie bied nieuwe oplossingen entoepassingen voor controle systemen, maar ook voertuig tot voertuig (V2V) en voertuig totinfrastructuur (I2V en V2I) communicatie. Verdere ontwikkeling van de automotive industrie isdaarom in toenemende mate afhankelijk van samenwerking met overheden en ICT spelers. Ooksectorale integratie; waarmee de integratie van de energie sector (kracht en licht, laag en hoogtemperatuurwarmte)metdetransportsectorbedoeldwordt, is ‘booming’;energiealselektriciteitenenergiedragersalswaterstofzijnnodigomdeEuropesedoelstellingenvoorenergieenklimaattebehalen.DecarbonisatieenluchtkwaliteittrendsLuchtkwaliteit is een toenemende uitdaging in stedelijke omgevingen; een groot deel van deinwonersvan stedenkomt inaanrakingmet schadelijkehoeveelhedendiegezondheidsrisico’smetzichmeebrengen;metnameNOxenfijnstof.Beleidprobeertdaaromzoveelmogelijkdecarbonisatieen luchtkwaliteitsdoelstellingen in een integrale manier, zowel voor transport als passagiers engoederenteimplementeren.

16Zieook:(KPMG2016,KPMG2017,RolandBerger2016).

18

Om stedelijkedoelstellingen tebehalen voor emissievrij en geluidsvrijwordt in toenemendemateelektriciteittoegepastalsenergiebron.Groeiendeaandachtgaatuitnaar:- elektricificerenvanvoer-envaartuig;batterijenfuelcellelektrischevoer-envaartuigen- voer-envaartuigaandrijving,inclusiefhybrideelektrischeaandrijflijnen,wat‘lastmile’elektrisch

mogelijkmaakt- voertuigfunctiesvoorbestelbussenenstedelijkedistributietrucksVoorpersonenauto’s,bussenenstedelijkedistributiezaldeelektrischeaandrijflijnenfuelcellszeerbelangrijk worden. Zwaar gewicht toepassingen voor lange afstand zal nog afhankelijk zijn vanvloeibare brandstoffen, voornamelijk vanwege hun beschikbaarheid en de hun hogereenergiedichtheid.DrieonderzoeksdomeinenzijncruciaalvoordeNederlandseautomotiveindustrie:highefficientICEaandrijflijn,(x)EV-basedaandrijflijnenenminimalevoertuigvoortdrijvingsenergie.(x)EV based aandrijflijnen hebben gedeeltelijk of geheel een elektrische aandrijflijn. Prioriteit vooronderzoek ligt bij lithium-ion batterijen, post lithium ion batterijen, fuel cell systemen, waterstofopslag,verbeterdeelektrischeaandrijvingenoplaadsystemenendeelektrificatievanhetvoertuig(bijvoorbeeld elektrische koel en verwarmingssystemen i.c.m. batterij management). Het doel ishierbijomklantwensenenbehoeftestebeantwoordenbinnenkadersvanwet-enregelgevingmetlagereuitstootenenergieverbruik.Hierbijzalgebruik,prestatieenbetaalbaarheidvanpersoonlijkeencommerciëlevoertuigengehandhaafdmoetenworden.Bijelektrischerijden/varenzijndevolgendeonderzoeksgebiedenbelangrijk:- Elektrochemische opslag systemen (batterij technologie, veroudering van lithium batterijen,

tweedehandstoepassingenenrecylclingenpostlitiumionbatterijtechnology)- Elektrischemotoren,vermogenselektronica,elektrischeversnellingen- Nieuwevoertuigarchitecturenvoorelektrischeaandrijflijnen- Slimmeenalternatievelaadtechnologieën,zoalsinductieladen- Zwaargebruikelektrificatie,geheelelektrischeoffuelcellbussenenstadsdistributietrucks- Elektrischeaandrijflijnen(componentenentransmissies)- Monitoring en diagnostiek (batterijmanagement, schatting van bereik en gezondheid batterij,

gebruikvoorklimaatbeheersing)

19

4. Onderzoeksthema–IndividualelectricvehiclesIncontrastmethetvorige,waarmobiliteitmetnamediendeomeenvervoersbehoefteoftransportvan een klant in gevuld te krijgen, is dit onderzoeksthema gericht op persoonlijke of individuelemobiliteit.Hierkangedachtwordenaanallerleivormenvanmobiliteit,vande‘klassieke’automobieldieindividuelevervoersbehoefteinvulttotdeelektrischefiets,scooterenvoertuigendiecategorischhier tussenin vallen (bijv. speed pedelecs). Ook valt binnen dit thema elektrische mobiliteit vanbestelbussen. Reden voor opname binnen de scope van dit thema is dat demeeste bestelbussen(<3500 kg) binnen het huidige Nederlandse institutionele kader als “automobiel” beschouwdworden.Gedroomdscenario2030Elektrische auto’s zijn mainstream, de trend van bezit naar gebruik is ook doorgebroken. Het NLwagenparkisgeslonkenvan8miljoennaar4miljoenpersonenvoertuigenwaarvanmeerdandehelftelektrisch aangedreven is en autonoom rijdend. Het aantal verkeersdoden zijn gehalveerd tenopzichtevan2017.Destedenzijnleefbaarmetveelbeschikbarepubliekeruimtewaarbijdeinwonersschone lucht inademenen geparkeerdeauto’s schaars zijn, andersdandat ze een functie als bijv.stroomleverancier zullen hebben. Gebruikers bedienen zich van seamless multimodalemobilitydienstendoormeerdereaanbiedershiervan.Wishfulthinkingof….?InpassingindegebouwdeomgevingdoorgebruikersendienstenvraagtomvisieTechnologisch gezien heel goed inpasbaar maar hoe krijgen we de samenleving in een anderegebruiksmodus.Bij logistieken transport liggenandereuitdagingenen inpassingsproblemen,maarookhiergeldtdevraagopwelkemanierweactorenhierinnaareenanderegebruikersmoduskrijgen.De integratie van elektrische mobiliteit bij gebruikers en in de stedelijke gebieden is daarbij ookbinnen dit thema een leidend onderwerp van studie. Opwelkewijzeworden de leefbaarheid enbereikbaarheidvandeNederlandsestedelijkegebiedenhetbestebereiktbij inpassingvanvormenvan verschillende (nieuwe) elektrische mobiliteit? Hoe en waar gaat men laden en welkeinpassingsvraagstukken in de gebouwde omgeving spelen hier? Welke impact hebben nieuwemobiliteitsdienstenenvormenvanmobiliteit,zoalsautonoomrijden,opdestedelijkegebieden?HuidigumfeldEV’sNadekleineoplevingvanelectricvehiclesindejaren90metauto’salsdeEV1isheteenaantaljarenstil geweest rondom de ontwikkeling van elektrische auto’s. Pas in de 2e helft van het eerstedecenniuminde21eeeuwkwamenernieuweontwikkelingendievandaagdedagimpacthebben.Momenteel hebbenalle grote autofabrikanten (OEM’s)modellen inhunhuidige leveringsgamma’senstrategieënomelektrischeauto’singroteregetalenindemarkttezettendekomendejaren.Naasthet traditioneelproducerenvanauto’shebbendemeesteOEM’sdeelnemingen in start-upsdiecarsharingenridesharingplatformsontwikkelenalsmedestartupsdietechnologieenontwikkelenvoorzelfrijdendeauto’senartificialintelligence.

20

Afbeelding13)Start-upsoverzicht,zieook:http://www.nextmobility.coHet isduidelijkdatdehuidigeOEM’sandere strategieënhanteren tenopzichtevanoudebusinessmodellen. BMW heeft de ACES strategie (Autonomous – Connected – Electric – Shared) en bijMercedes heet dit CASE. Daar waar men vroeger op aantallen verkochte auto’s stuurde zien westeedsmeereentrendrichtingmobiliteitsdienstenenbezettingsgraad.Teslaproduceertnaastauto’sook batterijsystemen voor diverse toepassingen en integreert met solarsystemen (waaronderdakpannen)enbiedtditalsone-stop-shopaanrichtingeindgebruikers.Nieuwkomers inde ridehailing industrieals LyfthebbenpartnershipsenwordengefinancierddooroaGM($500M)enrecentelijkJLR(JaguarLandrover)($25M)diehunzelfrijdendeelektrischeauto’sophetLyftplatformgaantesten.DaimlerenBMWhebbenhuneigenfree-floatingcarsharingschemesindegroterewereldsteden(>500.000inwoners)middelsrespectievelijkCar2GoenDriveNow.Volkswagen gaatmiddelsMOIA binnenkort een on-demand shuttle service beginnen in Hamburg.OokmaakteVolkswagenonlangsbekenddealoudeTransporter inelektrischevormopnieuwopdemarkttebrengen.InCopenhagenzijnonlangsdoorArriva400BMWi3’saandedestadtoegevoegddieviadeDeenseOV-chipzijngeintegreerdinhetOVsysteemmiddelshetDriveNowsysteem.Uitonderzoekblijktdatoptermijnvoorelkeingezettecarshareauto6-8mensenhunhuidige(meervervuilende)autozullenwegdoen.InhetgevalvanCopenhagenkanditdusoplopentot3.200auto’s.ScheidingtussenOpenbaarenPrivétransportverandert:Wanneer de “automobiel” ookmeer enmeer autonoom zal gaan opereren dan betekent dat dehuidige tweedeling tussen publiek en privaat transport op termijn gaat vervagen. Op ditmomentwordenvoertuigenmeergestaldengeparkeerddangebruikt.Infrastructuurengebouwdeomgevingzijn ingericht op piekbelasting van gebruik. Investeringen gaan gepaard met voospellen van detoekomstigepiekvraagofbehoefte.Wanneerhet toekomstigeelektrische individuele voertuig eenverdienmodelwordt,zalhetgebruikenheteigendomookandersingevuldgaanworden.Autonomevoertuigen zullen beter benut gebruikt worden. Wat is her het effect van op het gebruik en debenodigdecapaciteitvaninfrastructuurengebouwdeomgevingindestedelijkegebieden?Ookheeftdeze ontwikkeling grote gevolgen voor de huidige opbouw van de “mobiliteits” waardeketen vanOEM,distributeur, importeur, leasemaatschappijendealers,onderhoudenreparatiesorganisaties.Automobielen en andere elektrische voertuigen zullen niet meer aangeschaft of gehuurd wordendoor individuele “tijdelijke” eigenaren maar geëxploiteerd worden door andere partijen dan

21

gebruikers. Inzicht inwelkeimpactditzalhebbenopdestedelijkeomgevinginNederlandishierbijnoodzakelijk.Welkeeffectenhebbengrote zwermenautonoomrijdendeelektrischevoertuigenopdemobiliteitenbereikbaarheidvandestedelijkegebieden?Welkedienstenenproductengaanzichindetoekomstophetgebiedvanelektrischeindividuelevoertuigenmanifesterenenwelkevormenvan mobiliteit willen we als maatschappij hierin terugzien. Welke waarde levert mobiliteit deNederlandsesamenlevinginhetlichtvandebelangrijkemaatschappelijketrendsalsverouderingenverstedelijking? Wat betekent de verandering van elektrische mobiliteit voor iedereen en welkeontwikkelingenkan,wilenzoudeNederlandsesamenlevingmoetenafremmenof juistversnellen?Hiervoor is het noodzakelijk om gezamenlijk, met alle betrokken partijen, een gedragen visie op(elektrische)mobiliteitindestedelijkegebiedentecreëren.Binnendezevisiezalaandachtbesteedmoetenworden aan ethische en sociale aspecten. Juist omdatmobiliteit klassiek een tweedelingkent tussen openbaar en privé, terwijl dit in de toekomstmet elkaar vervlecht. Deze ethische ensocialeaspectenspeleneenrolomhettoekomstigkadertedoordenkenwaarinelektrischemobiliteitdanoplossingenkanbiedenaandeuitdagingendiedestedelijkeomgevingheeftophetgebiedvanleefbaarheidenbereikbaarheid.BestelbussenHet elektrificeren van de “kleinere” logistiek en transport voertuigen wordt op dit moment opbeperkteschaal toegepast.Traditioneelgaatgoederenvervoervrij snelmetvrachtvervoerengrotevrachtauto’s.Vrachtauto’srijdentraditioneelnatuurlijkextreemveelvandeRotterdamsehavennaarhetDuitseachterlandenookvanennaarDC’s(distributiecentra).Maardebestelwagenswordenvaakoverhethoofdgezienenmetnameinstedelijkegebiedenzietmen deze veel terug in alle soorten enmaten. Een bestelwagen is ingericht voor het vervoer vangoederen.Onderzoekwijstechteruitdat50%-65%vooranderezakendangoederenvervoerwordtgebruikt en servicegerichte activiteiten en een deel privé inzet betreft. Daarnaast zijn grotebestelauto’s voor het transport van volumegoederen een aantrekkelijk alternatief voor de kleinevrachtauto. De bestelbus is hier het werkpaard van ondernemingen (veelalMKB) die niet alleenprimair voor logistiek ingezet worden. Om een bijdrage te leveren aan het vergroten van deleefbaarheidenbereikbaarheidvandestedelijkegebiedenvanNederlandishetvangrootbelangommeerinzichttekrijgenindelogistieke-enmobiliteitsgedragingenvanditsegment.De verdeling qua kilometers, aantal voertuigen enCO2 vanbestelwagens in 2 zitters,middelgrotebestelwagens en grote bestelwagens, is hier zichtbaar voor heel Nederland. Let op: sommigebestelwagensophetplattelandmakenwelveelkilometerstenopzichtevandebestelwagensindestaddieminderkilometersmaken.Tochmakendebestelwagens (en zekerdekleinere) inde stadvandeverschillendevoertuigenindestad,weldemeestestedelijkekilometersmetdemeestelokaleuitstootvanfijnstofenNOx.

Afbeelding14):aandeelinaantal,kilometersenCO2-uitstootnaargrootteklassevoertuig17

17Bron:CEDelft(2017)Gebruikerseninzetvanbestelauto’sinNederland–inopdrachtvantopsectorlogistiek,Delft

22

Huidigetrendse-mobilityinNederlandConformde laatstbekendecijfers totenmetmei2017zijnermomenteel114.513personenauto’smetstekker inNederland.Hiervanzijner15.498volledigelektrisch.WagenparkNLtelt8,4miljoenpersonenauto’senerwerdenin2016382.000nieuwepersonenauto’sverkochtinNL.Totnutoezijnercirca1700elektrischebestelwagensoptotaal863.000anno1januari2017.Vande70.000nieuwverkochtebestelwagensisnu0,3%elektrisch.Deleasemarktwelkeeengroteinvloedheeftopdenieuwverkopenvanpersonenauto’sbeantwoorddevraagvanhaarklanten.Eenenkeleleasemaatschappijspecialiseertzichsecopelektrischeauto’s.Werkgevers hebben in de regel duurzaamheidsdoelstellingen die zich vertalen in CO2 reductie enookeenverschuivingrichtinganderemobiliteit.Hierzijndiverseinitiatievenzoals‘AndersReizen’diewerkgevershelpenanderekeuzestemaken.De automerken inNLbewerkendemarktwelkeop corporateniveau gestimuleerdwordt door debijtellingvan4%opvolledigelektrischeauto’s.Voorparticulierenmiddelsbijvprivate leasezijndefiscalevoordelenminimaal.Binnen steden zienwemaatregelen voor persoonsmobiliteit als stads-brede parkeervergunningenvoorfree-floatingcarsharedienstenvoorbedrijven.Ookhebbenzijluchtkwaliteits-doelstellingendiemiddels inzet van elektrische auto’s kanworden gerealiseerd. Indien ook nog car- en ridesharingsmodellen worden toegevoegd zal dit effect nog groter zijn. Steden met een grote opgaaf in hetrealiseren van nieuwe woningen zien dat het toepassen van de huidige parkeernormering niettoekomstbestendigis.Binnen de wereld van vastgoed wordt ook het belang ingezien van elektrische auto’s indeeloplossing. Projectontwikkleaars kunnen met een lagere parkeernorm bouwen en zodoendeinvestereninmobiliteitbijdewoning.Ookbeleggersinvastgoedenpensioenfondsenondersteuneninmeerderematedezeontwikkeling.Ookzietmenmogelijkhedenindeautoalsonderdeelvanhetnieuweenergyeco-systeem.Voorwatbetreftbestelbussen isdeDHLbestelbusdebekendsteenalgemeenwordtaangenomendat de grote ‘pakket spelers’ (DHL, TNT, Deutsche Post, etc) circa 90% van de bestelwagensexploiteert.Ditkloptechterniet,zijbezittenslechts11%vandetotalemarktvandebestelwagens.Veel zzp’ers van schilders, monteurs, kleine koeriers tot particulieren die de bestelwagens zowelzakelijkalsprivégebruiken.Hieronder laat een overzicht zien dat: De “nieuwe” bestel leasewagens (140.000 van de 863.000bestelwagens zit in de lease) worden traditioneel wel gebruikt door de grotere bedrijven(servicemonteurswagens,DHL,TNT,etc),diegroterevlotenleasen.HetMKBkoopten/ofstaptinde2dehandsmarkttotaanzeeroudedieselbestelwagentjestoedievoordeondernemervolledigzijnafgeschreven,maarnogprimawerken.

De vervoersmarkt door “kleine”professionals kenmerkt zich door lagemarges, veel faillissementenen en isextreem korte termijn gerichtheid. Degoederenmarkt is in dit segment nogheel erg diffuus en versnipperd

23

waardooroverzichteninzichtnietgoedbestaat.

In debeschreven

visie inhoofdstuk één, hebben wij gezien dat metropoolregio’s voor de bereikbaarheid voor enormeopgavengesteldstaan.Dehuidigesituatie inenommetropoolregio’szorgtalvoordagelijkseextrareistijd van circa 45 minuten en daar komt nogmaals circa 38% bij. Extra woningen, extraconsumerende inwoners en zeker in G4 gaat ook extreme toename van toeristen van 12 naar 13miljoen in Nederland meespelen. Dit aantal stijgt met 30% per jaar. Schiphol verwacht in 2040richtingde800.000vluchtentegaanengaatnureedsoverde500.000vliegbewegingenheen.Ditisveeleerderdanverwacht.Devliegticketprijzenvooreen retourAmsterdam-Barcelona liggennualsomsopslechts120euroheenenweer.50%vandevertraginginstratenwordtveroorzaaktdoorladenenlossen.Naarmatedepubliekeruimtesmallerwordten er nog minder rijruimte is, ontstaan erfiles op de toegangswegen, de Ring en deverbindendesnelwegentussendestedelijkegebieden. Mede doordat bestelwagensstaanteladenenlosseninwinkelstratenomde Ring. De focus ligt vaak alleen op debinnenstad waar de ruimte nog kleiner is.Soms is daar expliciet ruimte ingeregeld.Maar wegens gebrek aan ruimte om teladen en lossen in de buitenwijken (veelgeparkeerde auto’s in de straat) staan debestelwagens5tot10minutenstilopstraatom de goederen en of pakketen af televeren18.AlternatievenvoorbestelwagensInhetlichtesegmentisdeelektrischecargobikeenorminopkomsttenopzichtevandetweezitter bestelwagen. De prijs van eencargo bike is circa 5.000 euro en deoperationele kosten zijn 5x lager dan eendiesel wagen. Ook geeft de cargo bikeextreemveelvoorwaardenomsnellerdoorde stad te komenenparkeren is een stukeenvoudiger. Erontstaandusooknieuwe types koerierbedrijvenalsTringTringenDefietskoerier:PicNicdenieuweonlinesupermarktdiemetelektrischevoertuigenbeleverd ismisschienwelhétvoorbeeld van de nieuwe onderneming die en online voedsel gaat verkopen en de bevoorradingelektrischaanhuisdoet.

18Zieook:

-RapportageOnderzoekDoorstroming,verkeershinderenlaad-enlospraktijken,indeDamstraatenOvertoom,mei2016,Trajan(separaat)-RapportageOnderzoekLadenenLossen,metingenvanjulienaugustus2016,Dufec(separaat)

Voorbeeld–dewijkdePijpinAmsterdam:• 9.500leveringenin1weekvoor1000ondernemersin1gebied

InAmsterdamindeoudebuurtdePijpisuitgebreidenzeerinteressantonderzoekgedaannaarCityLogistics.80%vandebestelwagenslevereninditgebiedslechts1of2leveringenaf.Dezezijnvaakgeredendoorkleinebedrijven.4grotelogistiekespelersdoen80%vandezendingen(ietsandersdanlevering).

• 50bestelwagensperuurin1straat

OpdekruisingvandeVanWoustraat(AmsterdamDePijp)passerencirca50bestelwagensperuur.

• Bestelwagensgebruiktvoor:

o Bouw35%.o Servicebedrijven35%(alliandermonteurswagentjes)o Pakketbezorgdiensten5%

Hetmeestin‘toogspringendzijndepakketbezorginginstratenenwijkenaanhuis.DeDHL,TNTenbijvoorbeeldDeutschepostzienweopeensextreemveelaanhuisofbijdeburen.Tochbehelstditnogmaar5%vanhetgehelegoederenvervoer.Alleenishetwelsnelstijgend.Namelijkmetcirca25%perjaar.

Afbeelding15)indelingaantalbestelauto’sleeftijdjaarkilometrageenbedrijfsgrootte.Bolgroottegeefthetaandeelinhettotaalweer1

24

Voorbeelden/showcasesinNLvoorpersoonsmobiliteitWeDriveSolariseenonderdeelvanLomboxxnetenlevertelektrischeauto’salsmedebi-directionelelaadinfrastructuur aan kleine communities die de auto’s met 4-5 personen in abonnementsvormgebruiken.ZijhebbeneenpartnershipmetRenaultom300RenaultZoe’s incarsharingintezettendekomendejaren.AmberMobility is een start-updieeenelektrische carshareautogaanontwikkelenenproducerendieinabonnementsvormaftenemenis.Dedoelstellingisookomdezeautonoomtelatenrijdenomeen efficientere bezettingsgraad te kunnen realiseren en verschillende use- en business cases tetesten.AlsvoorloperopdeeigenontwikkeldeautozijnonlangsdeeersteBMWi3’singezetbijABNAMROinEindhoven.Menwildekomendetijdvelecorporateklantenaansluitenophetsyteem.VestedagaatalsgrotewerkgeverinhaarnieuwehoofdkantooropdeZuidasinAmsterdameen10-talelektrischeBMWi3’sinzettenvoorhaarwerknemersdieoverdagzoveelmogelijkmetOVoffietsnaar kantoor komen. ‘s Avonds en in deweekenden kunnende autosworden ingezet voor zowelprive gebruik van de medewerkers als ook voor de bewoners van het pand. Vesteda is naastwerkgeverookeenvandegrotereinvesteerdersinvastgoedenziendezeontwikkleingalsshowcasevoormeerdereintegratiestussenmobiliteitenvastgoed.Ditlaatoverigensookdetrendzienwaarbijwerkgevershetleasebeleidendustoekenningvanleaseauto’sgaanversoberenenopzoekzijnnaarandersoortigemobiliteitsdiensten.Eneco gaat ook over naar een volledig geelectrificeerd wagenpark in 2020. Zij bieden hunmedewerkersOVenEVaangecombineerdmetdefiets.Accenture heeft een optie genomen op 300 Tesla Model 3 voor haar medewerkers. Ook dit isonderdeelvancorporatedoelstellingenomdeCO2doelstellingenin2020terealiseren.AthlonCarLeaseinvesteertinMaaS(MobilityasaService)dienstenmiddelsBeamrz.PONzetmetNextUrbanMobilityinophetaanbiedenvanverschillendemobiliteitsdiensten.BMW i ontwikkelt samen met vastgoedpartijen en andere communities allerhande carshareprojecten.MaaSGlobalenConnexxionkomennaarAmsterdamomdaardienstenaantebieden.ProvincieNoordBrabantheeftdeambitieomeen100.000elektrischeautoplanteinitieren.Ditzijnslechtsenkelewillekeurigevoorbeeldendielatenziendatertractieindemarktaanwezigisop verschillendeniveaus.Dit laatook tevenshetpotentieel vanEV’s indiverse toepassingen zien.Echteriservaneengestructureerdeopschalingsslagnoggeensprake.OnderzoekenscenarioontwikkelingBovenstaande ontwikkelingen en trends op het gebied van persoonsmobiliteit, bestelwagens enalternatieve voertuigen laten een ogenschijnlijk enorm potentieel zien voor nieuwemobiliteitsdienstendiemultimodaal zullenworden ingezetwaarbijelektrischevoertuigeneen zeerbelangrijke rol spelen. Teneinde de impact en de daarbij behorende verdienmodellen te kunnenonderkennendienenweeengoedbeeldtekrijgenvandeteverwachtetoekomst.EndanmetnamevanuiteindgebruikersperspectiefDetrendsvan"bezitnaargebruik"enlater"vanzelfrijdennaarzelfrijdend"zijnreedsonderdeelvanplannenmakerijinzowelstedelijkegebieden,opProvinciaal-en2ekamerniveauenuiteraardopEU-

25

niveau.Metnamevan"bezitnaargebruik"iseenzeeressentiëletrendwelkemaximaalingezetdienttewordenomdoelstellingenmetbetrekkingtotinzetvanelektrischvervoerterealiseren.Knelpunten:Bijhetopstellenvandezeonderzoeksagendawordendoordebetrokkenorganisatiesdevolgendeknelpuntenaangedragendiedeintroductievanelektrischemobiliteitzoudenkunnenversnellen.Ditdoormeerkennisteontwikkelenopdezeonderwerpen,zodatdezeinizchtenbetergeimplemeteerdkunnenwordenin(veranderingenin)beleid,wettenenregelgevingdoorverschillendeinstanties,organisatiesenbevoegdgezag.

• Proposities zijn vaakééndimensionaal vanuit industrieof marktpartijen ontwikkeld(bijvoorbeeld of vanuit energie ofvanuit mobiliteit geredeneerd) enniet vanuit een holistischegedachte eneindgebruikersperspectief

• Maatschappelijkebatenoplangeretermijnniet inzichtelijken lastig tekwantificeren.

• Maatschappelijke kosten zoalsfijnstof, CO2 en/of geluid wordenweinigtotnietineuro’suitgedrukt,reistijdwinstenvoertuigverliesurenvertegenwoordigen wel eenfictieveeconomischewaarde(“fileskosten de maatschappij x euro,fijnstofenco2kostenniets:)19

• Ideaalwereldbeeldmobiliteitwordtvaak gedefinieerd in relatie tot het oplossen van problemen in het nu, in plaats van eenhelderbeeldvanhoedewereldzichindetoekomstgaatmanifesteren.

Onderzoek/innovatieuitdagingen:Uit deze knelpunten komen de volgende onderzoeksgebieden naar voren die binnen het IAP e-mobilityopgepaktzoudenmoetenworden:

• Onderzoek naar toekomstige scenario ontwikkeling (bijv. Reframing Innovatie Proces) enscenario doorrekening van dynamisch en complex systemen. Geen lineaire voorspellingenmeer.ForecastingenBackcastingiteratiefinzetten

• Onderzoek naar eindgebruikers (voor personen mobiiteit anders dan goederen) en het

gedrag hiervan, een mogelijk onderzoek naar nieuwe betekenissen van mobiliteit en deeffectenophetgebruikmobiliteteitsmiddeleneninfrastructuur(weg/energienetten).

• Hoekrijgenwedeeindgebruikersmee?welkesociaalmaatschappelijkeinnovaties(ouderen,

zorg,eenzaamheid,OV)kunjerealiserenopbasisvanhete-carsharingprincipe19CPBapril2015,pagina86:KansrijkMobiliteitsbeleid,hettoonaangevende“reken”modelvanCPBenPBLwaarbij75%vandefictievemaatschappelijkeeuro’sgaatoverreistijdwinsten20%overveiligerverkeer(heeftookeenmaatschappelijkeeuroalsmensenoverlijdenofschadeoplopenintverkeer),maargeluid/fijnstofinrelatietotdirectegezondheidschadeenCO2heeftgeenechtedirectemaatschappelijkeurowaardeindittoonaangevendemodel.Gelevakjeindeafbeeldingisindirecteeffectenendiehebbengeenfinanciëlewaarde)

Afbeelding16)omvangwelvaarteffectenweginfrastructuur,CPB2016

26

• Onderzoek naar businessmodellen en het effect op de waardeketen hiervan: welkemaatschappelijkebatenvoordeBVNederlandopbasisvancar-ridesharing,MaaS(Mobilityas a Service), integratie vastgoed (mobiliteitskosten zitten net als energiekosten directverankerdinjehuur)enLaaS(logisticsasaservice)

• Onderzoek naar financierings en exploitatie mogelijkheden voor (zelf-)rijdende elektrische

voertuigen. Welke rol (overheden, kennisinstellingen en bedrijfsleven) kunnen of nemenverschillendenieuwkomersenincumbentshierin?

• Onderzoeknaarwelke landelijke en lokalewetgevingmaatschappelijk perspectiefmogelijk

kanmaken,zoalsbijvoorbeeldmilieuzones,venstertijden,specialeparkeerplekkenladenenlossenenofaparteasfaltstrokenommetelektrischtemogenrijden

• ShowcasesEV-PV-Storage&Sharinguitrollen

• Rolleneigenaar/exploitant/gebruikerverderonderzoekeninhetkadervancarsharing,hoe

ditfinancierenopeenslimmewijze(coöperatie,VVEmodel..)

• Ontwikkelingvanalgoritmesvoorparkeernorm(-en)

• Hoemakenweelektrischevoertuigen(metdelaagstmogelijkemaatschappelijkekostendmvstandaardisatieenopenprotocollen)alseen integraalonderdeelvanhetenergysteem–ofhoezorgenweervoordathetenergiesysteemoptimaaldemobiliteitsbehoeftenvoorziet?

• OmdedoelstellinguitdeklimaatdoelstellinginParijstehalenenoftevoldoenaandelokale

Europeseuitstootnormvoorultrafijnstof(G4stedenal5jaaroprijuitstelgekregenomdatG4stedenlokalenormenniethalen),isnietvoldoendeinzichtelijkwelkeaantallenbedrijfs-en/ofpersonenwagensopwelkmomentvervangenmoetenzijndoormiddelvanbackcasting.

27

5. Onderzoeksthema–infrastructureandmarketsDeenergietransitieisdebestaandeenergievoorzieninginNederlandenEuropaopzijnkopaanhetzetten.Inde komende periode zullen gebruik en productie van energie door technologische ontwikkelingen entoepassingen fundamenteel wijzigen20. In de komende decennia zullen stroom uit wind en zon een steedsgroterenovergrootaandeelhebbeninhetaanbodvanelektriciteit.Deproductievandezeelektriciteitwordtveelmeerstochastischenfluctuerend;zijisimmersafhankelijkvanaanbodvanwindenzon.Groterepiekenendalenvanstroomaanbodzullenmeerenmeerrealiteitworden,watdeenergievoorzieningen–sectorvoordeuitdaging steltomdit inevenwicht tebrengenmetdevraag (tijd,plaatsenhoeveelheid).Opslaanvandezeenergie zal noodzakelijk zijn om periodes te overbruggenwanneer zon enwindminder aanwezig zijn. Hierkunnenelektrischevoertuigenenauto’s indetoekomsteenbelangrijkerolspelen.Elektrischevoertuigenenauto’sgebruikenenslaanveelstroomop.Methetslimtoepassenvanhetoplaadproceskandeautoopmomentendatereenoverschotaan(duurzame)energie is meer/sneller (met een hoger vermogen) laden, of stroom teruggeven wanneer er (lokaal) juistbehoefte is aan elektriciteit. Slim sturen, of smart charging is het systeem van sturing, opslag verbruik endistributie vanenergie viahet elektrische voertuigof auto. Elektrische voertuigenenauto’s kunnen zon- enwindenergie in balans houden en daarbij rekening houden met de beschikbare capaciteit van hetdistributienet.Dezebalansisvangrootbelang.Hiermeevoorkomenwegrotegebruiks-ofproductiepiekeninhetdeelektriciteitsinfrastructuurenwordenonnodigeinvesteringeninhetelektriciteitsnetvermeden.In de afgelopen periode heeftNederland zichweten te positionerenalskoploperophetgebiedvan introductievanelektrischemobiliteit.Demarktisnuineenvolgendefasebeland.Elektrischemobiliteitzal,netalsbeschreveninhoofdstuk1,eenautonomeontwikkelingzijn.Deverwachtingisdanookdatelektrischvervoerindekomendeperiodeeen enorme vlucht zal nemen. De (voorzichtige) schatting is dat hetaantal elektrische auto’s toe zal nemen tot 1 miljoen voertuigen in2025.Ditbetekentdatdeinfrastructuurdiehiervoornodigis,gereedmoet zijn. De introductie van deze grootschalige disruptie zalmaatschappelijk zo efficiënt mogelijk moeten plaatsvinden waarbijnieuwe kansen en mogelijkheden gecreëerd worden voor markt endienstverleners (omdaadwerkelijkdisruptief tekunnenzijn/worden).Dit vergt nieuw onderzoek en innovatie om goede afspraken temaken, beleid te ontwikkelen en infrastructuurinvesteringen vanmiljardentevoorkomenofuittestellen.Ditnieuwonderzoekrichtzichopdriedoelen:duurzaamheid,flexibiliseringenmarktontwerp.DuurzaamheidElektrisch vervoer is in potentie al een stuk duurzamer dan regulier vervoer. Verdere ontwikkeling vergtnatuurlijk verdere verduurzaming.Hierbij gaat het omontwerp enmateriaalkeuzes in de infrastructuur, hetstimulerenvanlokaleopwekenduurzameenergiebronnen.Lokale/regionaleopwekkingmaarookgebruikenterugleveringliefstindeeigenregio.Degroeiendebehoeftevanburgers/ondernemersomzelfvoorzienendtezijn inschoneenergievoorzieningeninenrondhethuisenhundirecte leefomgevingvergtdatvoorenergiecoöperatiesenautodelenonderzoekuitgevoerd wordt naar gebruik en businessmodellen.Welke innovaties in de keten leiden tot toegevoegdewaarde in een grote roll out? Het IAP e-mobility wil zich richten op niet meer experimenten maarexperimenterenmetschaalvergroting(o.a.doorinzetnieuwetechnologie,socialmediaenstandaardisatievanprotocollen en samenwerking tussen partijen in de keten met inpassen van lokale sociale innovaties.Toepassingen in de praktijk en de verzamelde data hiervan kunnen geaggregeerd en geanonimiseerd

20Zieook:RLI(2015)RijkzonderCO2,opwegnaareenduurzameenergievoorzieningin2050,DenHaag.-“Dezetransitieiszoveelomvattendenfundamenteeldatveranderingenopsysteemniveaunodigzijn”

Terillustratie:éénTeslavraagtnetzoveelvermogenaanstroomals10huishoudens.Dusalserstraksnietéénelektrischeautoindewijkmaartien(ofmeer)inéénstraatstaan,heeftdatgrotegevolgen.Denettenzijnnietontworpenopdezeextrabelastingen.Ookdehandhavingvandestroom-enspanningskwaliteiteenmogelijkeuitdagingvormenbijdegroeivanelektrischvervoer.Hierdientookonderzoeknaargedaanteworden.EennationaalEV-testcentrum(ElaadNLwilditmetpartnersverderdoorontwikkelen)kandergelijkePQtestenontwerpenenuitvoeren.

28

toegankelijk worden gemaakt voor verschillende (deel-)onderzoeken en analyses voor individuelebusinesscases. Daarnaast wil het programma ook de ruimtelijke inpassingsvraagstukken adresseren: welkevorm van laden (snel/langzaam) iswaar nodig? (thuis/werk/onderweg). Hier ligt een direct verbandmet deregionaleopgavevanhetTransitiepadEnergieenMobiliteit.ConsumentDe introductievanelektrischemobiliteit vergtmeer inzicht inhetgedragvande (toekomstige)gebruikerenconsumentvandezedienstenenproducten.Omdemotivatiesenprikkelsvandeconsumenthierintegoedtekunnenbegrijpen zal er gebruiksonderzoek in living labs en grootschalige demonstraties uitgevoerdmoetenworden.Hierbijishetvanbelangdekostenstructuurvanenergie,dienstenproductexplicieteninzichtelijktehebbenvoordeconsumentenzodatkeuzesopbasisvandeze informatiegemaaktworden.Daarnaast zullenook andere motivaties voor consumentenkeuzes inzichtelijk gemaakt worden. Type en merk vandienstaanbieder, oorsprong van energie, servicegerichtheid en andere prikkels of overwegingen leidenconsumenten tot het maken van keuzes hierin. Inzicht en gezamenlijke kennisopbouw is noodzakelijk omuiteindelijktekomentottransparanteafsprakenenkadersvoordediversepartijenomdezemarktverderteontwikkelen.HierwilhetprojectIAPaanwerken.Dienstuitdagingeneninnovaties- Onderzoeknaarontwikkelingvrijekeuzeenergieleverancier- Ontwikkelingformatenafsprakenrondomuitwisselingmeetdatatussenstakeholders- Opwelkemanierenisdeslimmemetervandenetbeheerdernogmeerintezetten?- Ontwikkeling en modellering van scenario’s van flexibiliteitsontsluitingen en systeemeffecten door

individueleeventsenactoren- Welke ‘totaal-architecturen’ voor wat betreft de interoperabiliteit, communicatie en interacties tussen

actorendieproductenendienstenaanbiedenkunnenerbereiktworden?Hoewordenwehierinbeïnvloedvanuitontwikkeldingenvanuithetbuitenland?(Hoe)behoudenwehierinonzepositie?

- Benchmarkingvanwaargenomengedraginlivinglabsmartchargingengemodelleerdgedrag- Verderontwikkelingenuitrol van systeem (zoalsELMO)enprotocollen (zoalsOSCP)omnetbelasting te

communiceren- SmartChargingopprivaatterrein- Hoezietinteroperabiliteit‘achterdemeter’eruit?- Ruimtelijkeeffectenenimpactvanlaadlocatieenvoorkeurenvanstakeholdershierin- ‘Meteringasaservice’toepassenopsmartcharging- Welkesecuritymaatregelenzijnnodig?- PrijsopbouwentransparantievoorconsumentbijSmartCharging(zelfleveren,coöperatielevering)- Koppelingvanlokaleenergieopwekkingaanlokalemobiliteitsprojecten(autodelen)- Gedragsonderzoekenbetrokkenheidcreërenbijlokalebevolkingvoordeelnameenacceptatie- Data-analyticstenbehoevevanpropositieontwikkeling,analyserenenmodellerenvan(geaggregeerden

geanonimiseerd)klantgedragMetbetrekkingtotduurzaamheidenhetontwerpenmateriaalkeuzeszijndevolgendeonderzoeksvragenvanbelang:Technischeenproductuitdagingen:- veiligheid en normering voor ‘control gear’, bescherming tegen elektrische shocks,

onderhoudswerkzaamhedenenV2Gtoepassingen.- Welke componenten en aanpassingen moeten worden vastgelegd en geborgd? Denk hierbij aan

handelingsruimte, aansluiting, metering, bedrading en aarding. Aspecten van belang hierbij zijn:warmtehuishouding,isolatie,selectiviteit,productieprocessenfabrikant.

- WatzijndemogelijkhedenvanDCladenenontladenvoorsmartcharging?- Op welke manier kunnen slimme zekeringen en slim omgaan met selectiviteit ingezet worden voor

flexibiliteitsontsluiting?- Efficiëntinrichtenvangrootschaligelaadpleinenvoorsmartchargingbinnenenbuitenditplein- Hetmogelijkmakenvangroterevermogensoverdrachtbijladen(enontladen)vangroterevoertuigen- KoppelingenmakentussenlokaleopwekenEV(ont-)laden(zieookLomboxnet)

29

- ToepassingvansturingvanV2X:tweerichtingsverkeeropdenetinfrastructuur- Onderzoeknaarimpactvantoepassingvanblockchaintechnologie- Kwaliteitenlevensduurvansecondlifebatterijen- Toepassingvanwaterstofalsopslagvoor/tijdens/nahetladenvanelektriciteit.- Ontwikkeling van sensoring door DSO’s voor kabelbelasting en communicatie van deze belasting als

onderdeelvansmartcharging- Toepassenvanancillaryservicesdoorsmartcharging;welkeaanpassingenvergtdit/welkemogelijkheden

biedtditvoorcomponenten?- Registratie/lokalisatievanflexibelelasten(zoalslaadpuntenenEVs)FlexibiliseringOm een goed balans te houden tussen het aanbod van wind- en zonne-energie en elektrisch vervoer zalflexibiliteit een grotere rol spelen. Flexibiliteit in opwek, transport, opslag, distributie en gebruik vanelektriciteit. Deze flexibiliteit vergt kennis en inzicht in verdere digitalisering, IT/OT integratie, sturing,interoperabiliteit, open standaarden, beïnvloeding van laadgedrag en gebruik en toepassing van data vooroptimalisatievanflexibiliteit.Marktontwerpvoorelektriciteits-en/ofenergiemarktenMarktwerking,regelgevingenklantendiegoedgeïnformeerdzelfkeuzeskunnenmaken.Ditzijningrediëntenvoorhetnieuwelandschapvanelektrischemobiliteit.Opditmomentstaatderegelgevingrondelektrischvervoernog indekinderschoenen.Nieuwekennisenonderzoeknaarklantgedrag,marktmodellenenreguleringenprijs-incentives.- onderzoeknaarhet‘benchmarken’vanmarktmodellenenmarktontwerpen- scenarioontwikkelingenonderzoeknaarverschillendeafsprakenoverrollen,actiesenstuurmechanismes

bij events (congestie centraal, onbalans, congestie lokaal, congestie aansluiting) en effecten / impacthiervan

- invoerenvanderolvanaggregatorbijterugleveringopgroteschaal(individueleconsument)- modelleringenscenarioontwikkelingenonderzoeknaar:

o strategieënvanflexontsluitingdoorverschillendeDSO’so strategieënenflexontsluitingdoorverschillendeBRPenTSO’so impactanalysesvanlaadsturingopancillarymarketso MAO;Multi-actor-optimizatrion.Hoekan flexvoorelke stakeholder ingezetwordenzonder

élkaarindewegtezitten’?

30

6. SamenwerkingDeverduurzamingvanhetNederlandsverkeerenvervoeriseenmaatschappelijkeuitdagingeneenbelangdatcruciaalisvoordeinternationaleconcurrentiepositie.Bijditthemaissamenwerkingnietalleenvanzelfsprekend,maarooknoodzakelijkomdebeoogdeveranderingeneninnovatiesdoortevoeren.Indithoofdstukzullendebestaandesamenwerkingenteverwachttennieuwesamenwerkingsverbandenbeschrevenworden.Ooktijdensdeontwikkelingvanvoorliggendeonderzoeksagendaisnadrukkelijkgezochtnaardeverbindingteleggenmetverschillendebetrokkenorganisatiesenpartijen.InbilateralegesprekkenmetvelevertegenwoordigersenooktijdensdestakeholderbijeenkomstvoorhetonderzoeksprogrammaIAPe-mobilityop27juni201721kwamdewensommeer,programmatischerengestructureerdersamentewerkennaarvorenenwerdbreedgedeeld.De wens om verschillende inzichten en vergezichten (zie ook de richtingaanwijzer met verschillendehorizonten)metelkaarteverbinden,meerenmultidisciplinairdersamentewerkenkwamnadrukkelijknaarvoren.“gezamelijkeeigenaarschapschapenverantwoordelijkheid”werdgevoeldmaardientwelgeorganiseerdteworden. Hiergeldtdanookmeteeneenextraopgavevoorhetprogramma:opwelkewijzeverbindenweverschillende horizonten en wat doet men wanneer er verschillende visies blijven bestaan? Tijdens deuitvoeringvanhetprogrammazaldaaromookaandachtbesteedwordenaanhetgezamenlijkreflecterenopaannames en veronderstellingen en het (laten) bepalen van posities ten opzicht van de ontwikkelingen.HiertoeziethetIAPe-mobilityhetFormuleEteamalsnatuurlijkgremiumdatdergelijkediscussieskanvoereneneventueelstrategischekoersbepalingenkanafgeven.

Afbeelding17)beeldverslagvanstakeholderbijeenkomstIAPe-mobility27juni

6.aEcosysteem–cross-overen–sectoraalElektrischemobiliteitiseenlandschapvantechnologieën,onderzoekeninnovatieswatdwarsdoorofopbestaandesectorenenonderzoeksterreinenheengaat.Hetecosysteemisdiversenheeftverschillendetradities,bestaandeorganisatiesennieuweopkomendepartijen.HetIAPe-mobilitybeoogteenplatformtecreërenwaarininoperationelezineenverbindinggemaaktwordttussenenmetbestaandeennieuweonderzoekagenda’s,roadmapsenvisies.Nietalleenomverbindingenteleggenengezamenlijkheidtecreëren,maarookzalhetIAPe-mobilityeenloketfunctiehebben,waarcentraalvraagstukkenenissuesaangemeldkunnenworden.Coördinatievanonderzoek,21zievoorgenodigdenlijstvoordezestakeholderbijeenkomstdeindebijlageopgenomenlijstmetnamenenorganisaties.

31

ontwikkelingeninnovatiezalgedaanwordenenlessenenervaringenuitprojectenzulleninoverzichtengedeeldkunnenworden.OokzalhetIAPe-mobilitywerkenaandegezamenlijkeinformatievoorzieningtussenenvoorpartijenzodanigdatreedsopgedanekennisgedeeldentoegepastkanworden.Ookdeuitwisselingvandatatenbehoevevanindividueeldoorrekenenvanbusinesscasesofverdienmodellengefaciliteerdwordenenzullenhiervoorformatsenstandaardenontwikkeldworden.Dedrieonderzoeksgebieden“heavydutycommercialelectricvehicles”,“lightelectricvehicles”en“infrastructureandenergymarkets”zijnaanvullendopelkaarenbeslaanhetgehelelandschapvanelektrischverkeerenvervoermethetaccentopdetoepassingvandezetechnologieën,dienstenenproductenindestedelijkeomgeving.Langafstandtransportmiddelsgrotevrachtwagens(40tons)valtdaarombuitendescopevandeprojecten,zoalsvoorzien.TussendePIBE-MobilityNetherlandsAustriazalinhoudelijkdezeafstemminggemaaktworden.Hetlandschapisgrootendivers.IndevolgendeparagrafenmwordtbeschreveninhoeverreonderzoekinuitvoeringisbinnenanderegremiawaarbijhetIAPe-mobilityaansluitenaanvult.

6.b.NederlandsetopsectorenVerschillendeNederlandsetopsectoren,depubliek-privatesamenwerkingendiekenniseninnovatieagenda’sinuitvoeringhebben,hebben(gedeeltes)vanonderzoekeninnovatieophetgebiedvanelektrischemobiliteitinhunagendaopgenomen.Drietopsectorenkomenhierinnaarvoren:topsectorenergie,topsectortransportenlogistiekendetopsectorhightechsystems&materials.Verschillendonderzoekenontwikkelingsprojectenwordenindezeagenda’stenuitvoergebracht.HetIAPe-mobilitywilhiervooreencentraalpuntzijnwaardergelijkeprojecteninoverzichtaanwezigzijnenwaarvanuitdezeprojectenderesultatenenconclusiesverzameldworden.AansluitingisgemaaktenzalversterktwordenmetdeverschillendeTKI’s,metnamedeTKIUrbanEnergyophetgebiedvansmartgridsenladenenontladenvanelektrischevoertuigen,TKItransportenlogistiekvoorhetbetrekkenvanverladersentransporteursbijdeontwikkelingvanelektrischemobiliteitenhetdefiniërenvanscenario’s.PositioneringInnovatieenAccelaratieProgrammaE-mobilityHet IAP e-mobilitywil daarom een cross-sectoraal programma binnen de topsectoren voeren en uitvoeren,waarbij voorliggende onderzoeksagenda richtinggevend is. Binnen de organisatie van de verschillendetopsectorenvormthetIAPe-mobilitydaarmeeeentopsectorenthema-doorsnijdendprogrammawaarbijzowelhetinhoudelijkeoverzichtvanlopendeinitiatievengemaaktenbijgehoudenwordt,alsooknieuweinitiatievenontloktengeagendeerdworden.Hierbovenisaangegevendatverschillendeactiviteitenaluitgevoerdwordendoor(deel-)probleemeigenaren.Zaakisnuomdeverbindingentemakenendieactiviteitenoptestartendieeldersnognietbelegdzijn.Daarnaastzalhetprogrammaookeenaantalondersteunendeprojectenuitvoeren.Hierbijishetookvanbelangdatbetrokkenstakeholdersvooronderzoekeninnovatieeenplekhebbenomhunvraag of antwoord neer te leggen; een platform waar kennis niet alleen in traditionele zin in “vast vorm”verzameldwordt,maarookwaardeze kennis en informatie “vloeibaar” gemaaktwordtdoor gezamenlijk tebespreken,teduidenenhieruitalgemeneconclusiestetrekken.EenplekwaarbetrokkenstakeholdersvanuithungezamenlijkeinteressenieuweenwellichtgrotereprojectenenondernemingenInhoudelijkvullendeactiviteitenendeonderwerpenvanonderzoekinhetinnovatieenaccelaratieprogrammae-mobility, de drie topsectoren logistiek, HTSM en energie aan. In onderstaand schema is in een schetsgeprobeerddeaandachtsgebiedennaastelkaartezetten.

32

afbeelding 18) schets van activiteiten van de verschillende topsectoren en hunaandachtgebiedenenhetInnovatieenAccelaratieProgrammaE-mobilityIn bovenstaande schets en voorbeeld komt naar voren dat deonderwerpenwelkedoorhetIAPe-mobilityaanvullendzijnenverbindendzijnaandeactiviteitenvandeverschillendetopsectoren.

6.c.RegionalepartnersenoverhedenVeelinitiatievenwordenlokaalenregionaaluitgevoerdenvindenhunplekinverschillendedelenvanNederland.Deintroductievanelektrischemobiliteitvergtveelaanpassingenopregionaalenlokaalniveau.Deintroductievanelektrischemobiliteitisnietenkeleenlandelijkaandachtsveld,maarzaldaarwaardepraktijkwerkelijkheidwordenaansluitingvindenbijgemeentelijkeenprovincialeoverheden.SamenwerkingmetderegionaleontwikkelmaatschappijenzoalsInnovationQuartervandeprovincieZuidHolland,deBrabantseOntwikkelingsMaatschappijenanderezijndaarvanconcretevoorbeelden.OokaansluitingbijderegionalenetbeheerdersdoormiddelvanNetbeheerNederlandwordtgemaaktinhetIAPe-mobility.OokisdeRijksdienstvoorondernemendNederlandnadrukkelijkbetrokkenbijhetbiedenvannieuweoverzichteneninzichtenvoorinnovatieenonderzoeksprojectenophetgebiedvanelektrischemobiliteit.SamenwerkingmetoverhedenwordtdoorhetprogrammaIAPe-mobilitygemaaktdoormiddelvanhetcoördinerenensamenbrengenvanonderzoekeninnovatieprojectenenactiviteitenteinitiërenomconclusiesenresultatentevertalenenomtezettenvoorgezamenlijkebeeldvormingenagenderingvoorbeleidsontwikkeling.HiertoewerkthetprogrammaIAPe-mobilityonderanderesamenmethetinitiatiefEnergiekaart.netwatbelemmeringenvoorinnovatiesindewet-regelgevingsamenbrengtinvaste(databaseenoverzicht)envloeibare(bijeenkomstenenseminars)vorm.Ookvindtsamenwerkingplaatsmetdevelegreendealsdieophetgebiedvanelektrischemobiliteitgesloten,afgeslotenofnoginuitvoeringzijn,zoalsonderandere:- ZeroEmissionStadsdistributie- Greendealelektrischvervoer2016–2020- GreenDealOpenbaarToegankelijkeElektrischeLaadinfrastructuur- GreenDealtussenfietsenauto- GreenDealmetropoolregioAmsterdamelektrisch- GreenDealversnellinginnovatieelektrischemobiliteitMKB

Voorbeeld activiteiten en meerwaarde IAP E-mobility (in italic) in de context van deNederlandsetopsectorenHettoepassenvanmicroelektronica(topsectorHTSM) bij het vervoer van goederen voor destaddistributie en bevoorrading van horeca(topsector logistiek) door middel vanelektrische bestelbussen met daarbij hetopladen van de accu’s in de binnenstad(topsector energie). Het IAP e-mobility zou indit voorbeeld het gedane onderzoek naar hetmicro elektronica inventariseren en conclusiesproberen te genererendieuitspraak doenoverhet optimaliseren van accu laadprocessen enenergiebehoeftes van bestelbussen incombinatiemetdevervoerspatronendiehorenbij dergelijke distributies van goederen en detoestandvanhet lokaleelektriciteitsnetenhetladen en ontladen van de batterij (agendereneninitiërenprojectnieuwekennisontwikkeling).Hierbij gaat speciale aandacht naar hetverbindenenkoppelenvanalopgedanekennisen resultaten, plus het initiëren en ontlokkenvan eventuele benodigde integraledemonstraties.

33

- GreenDealduurzamemobiliteitUtrecht- GreenDealzeroemissiebusvervoer- GreenDealSmartEnergyCities- GreenDealAutodelen:naar100.000deelauto’sin2018

6.e.InternationalisatieDe automobiel industrie en de fabrikanten van elektrische voertuigen zijn spelers die op eenwereldwijdeschaalacterenenmetelkaarconcurreren.Detechnologischeontwikkelingendie indevoorgaande hoofdstukken geschetst zijn, zullen niet of nauwelijks beïnvloed kunnenworden dooreen Nederlandse inzet. De kracht van de Nederlandse economie zit in de bereikbaarheid enleefbaarheidvandestedelijkegebieden.OokheeftNederlandhierdooreenvoorsprongophetsnelbijeenkunnenbrengenvanrelevantefactorenenactoren.Ditvergtinanderelandentochvaakmeerinspanning. Juist hier zit de niche die Nederland sterk maakt en op het gebied van elektrische

mobiliteit het verschil kan maken. Door demogelijkheidvandirectetoepasbaarheidineenurbanliving lab waar de Nederlandse bedrijfsleven,kennisinstellingenenoverhedenlessenenervaringenkunnen trekken, kan integraal elektrische mobiliteittoegepast en verder ontwikkeld worden naarcommerciële producten en diensten. Hieruit kunnenontwikkelingen van producten en diensten een veelgrotere export markt bedienen dan enkel deontwikkelde technologieuit groteprogramma’s. Hetis dus van belang om de internationale entechnologischeontwikkelingengoedteblijvenvolgenen waar nodig aan te haken op kansen enmogelijkhedenomhetNederlandselandschapophetgebiedvanelektrischemobiliteitopdekaarttezettenen te presenteren. Beïnvloeding van standaardisatieen normalisatie trajecten (speelt vaak een rol bij

laatste fases van per-commercialisaties) zal op basis van opgedane kennis uit de praktijk impactkunnenhebben.Hiergetuigdhetnutvanhetvooropblijvenlopenvanelektrischemobiliteit:opbasisvanwerkelijkopgedanekennisenkundevanintegraledemonstratiesindepraktischewerkelijkheidkunnen zaken van belang voor Nederlandse stakeholders wetgevings-, beleids-ontwikkel- enstandaardisatietrajecten ingebracht worden. Ook is voor het verder vercommercialiseren vanontwikkelde producten en diensten het van belang dat deze in werkelijke omgevingen getest engebruiktzijn.DeNederlandse organisatie Rijkdienst voorOndernemendNederland is een belangrijke bron voorzakendievanbelangzijn inditkader.Het innovatieenaccelaratieprogrammae-mobilityzaldaar,waar het van belang wordt geacht activiteiten initiëren, coördineren of organiseren om dezebuitenlandseontwikkelingenonderdeaandachttebrengenbijallebetrokkenenbijhetprogramma.Ook zullen activiteiten ondernomen worden om partijen bijeen te brengen voor internationalemogelijkhedenenkansen.ZokanhetprogrammaalsspringplankfungerenvoorNederlandsepartijendie uitgerust en geïnformeerd hun ontwikkelingen, producten of diensten kunneninternationaliseren.

Nordrhein–WestfalenAlleenaldeDuitsedeelstaatNordrhein-Westfaleninvesteerttussen2014en2020tientallenmiljoeneninelektrischemobiliteit.Ditgebeurtingroteen‘zware’programma’sdiemetnamedeontwikkelingvandetechnologiestimuleren.

Afbeelding19)LandesregierungNordrheinWestfalen(2017)E-mobilitypresentationoftheNRWView–taskforceNL-NRWMeetingInnovationandresearch,theHague,July5th

34

6.f.HumanCapitalAgenda22Volgens World Economic Forum (WEF) 2016 bevindt de maatschappij zich middenin de 4deindustriele revolutie De snelle innovatiecyclussen stellen bedrijven, werknemers, overheden engemeenschappen voor grote uitdagingen. Goedkopere goederen en diensten beloven een nieuwegolf van economische groei, maar er dreigt ook massale werkloosheid, door robotisering endigitalisering,eneenverdereafbraakvanhettochalgespannenvertrouwentussenbedrijvenendebevolking. De voorspelling is dat er tot 2020 meer dan 5 miljoen banen verloren gaan in 15vooraanstaandeeconomieën.Tochisnietiedereenpessimistisch.“Alsdegeschiedeniseenindicatoris,danzullenweopdenduurmeerbanencreërendanerverlorengaan”,aldusJonasPrising,ceovanManpowerGroup.Kortom technologische ontwikkelingen geven nieuwe kansen maar ook nieuwe dilemma’s. Hethuidigopleidingssysteemisonvoldoendetoegesnedenopdesnellecirculatievankennisendesnelleveranderingen van eisen. DeNederlandse economie is afhankelijk van haar kennis economie, eenforseimpulsvoorhettoekomstbehendigmakenvandegeheleberoepsbevolkingisnoodzakelijkénurgent. Er zijn helaas vele belemmeringen voor mensen om zichzelf een leven lang te kunnenontwikkelen,laatstaanomditals“vanzelfsprekend”voltehouden.Werkenden/professionalsmoetenvoelingkunnenhoudenmetnieuweontwikkelingenendezeeigenkunnenmaken en toepassen zowel omwerkgarantie te hebben als een leuk leven. Studenten éndocenten (MBO-HBO-WO)moeten sneller kennismakenmetnieuweontwikkelingen, depraktijk inhet bedrijfsleven en de behoefte in demaatschappij. Al deze groepenmoeten (leren) ook telkensinschattingenmakenwaterindevolgendestapindetoekomstvanhengevraagdwordt.Discipline-énsectoroverstijgendlerenenwerkenisbelangrijk,zonderdaterkwaliteitenvakmanschapverlorengaat.Toch:traditioneleberoepenverdwijnenofwordenandersingevuld,denkeninvaardighedenenkennisisvanbelang.HetIAP-emobilitywilbinnendenoodzakelijkeennuttigeactiviteitenophetgebiedvanonderzoekeninnovatieaandachtbestedenaanhetdefiniëren,opzettenenuitvoerenvandehumancapitalagendavoor elektrischemobiliteit.Het programma legt de verbinding tussen instituten en instellingen alsuniversiteiten (D-incert),hogescholen(CleanMobilityCenter)enandere,zoalshetACEenSummaautomotiveinHelmondenanderen.

22onderstaandeletterlijkkomtuitinvesteringsplanvoordehumancapitalagendabinnendenederlandsetopsectoren,opgesteldengebruiktmetgoedvindenvanMevr.MarschaWagner,programmamanagerhumancapitalagendatopsectoren.

35

7. VervolgstappenHetmakenvaneengezamenlijkeonderzoeksagendaof roadmapdieopgesteld isdoorenvoordebetrokkenen van elektrische mobiliteit in Nederland is een belangrijke stap om innovaties enonderzoek te stroomlijnen en te kunnen versnellen. In het voorgaandeworden deze inhoudelijkethema’swaaraanbetrokkenenwillensamenwerkengepresenteerdenuitgediept.Hetisnuzaakomvanonderzoekagendatekomentoteenuitvoeringsprogrammawaarinactiviteitengedefinieerdwordenenwaarinactiviteitenineenwerkplanningmetdaarbijbehorendebegrotingengepresenteerd worden. De projectorganisatie en het projectbureau zal lean andmena, gepast bijdezetijd,ingerichtworden.Ookzullendehiervoorzalhetnajaarvan2017genomenworden.Ditprojectbureauheeftalstaakomhetoverzichttemakenentebewarenvan lopendeennieuweinitiatieven. Het projectbureau heeft geen grote opgave wat betreft het zelf uitvoeren voorontwikkelingsactiviteiten en demonstreren van technologie, producten en diensten. Het zal snel,open, fluide en flexibel moeten kunnen schakelen tussen de verschillende, al reeds bestaande(uitvoerings-)organisaties. Dit vereist geen niet in te richten grote structuren en governance vanstichtingenennieuweTKI’softopsectoren.Hetzalonafhankelijkmoetenkunnenfungeren.Hetzalbepaalderesultatenmoetenagenderenenvoortgangvanontwikkelingenmoetenkunnensignalerenenmonitoren.Ookdraagthetervoorzorgdatzakennietdubbelgedaanworden.Deorganisatiezaleerderopdetijdgepast,digitaal,faciliterendenoptiesverkennendzijn.Eenkennisplatform.Parallelhieraanzulleninhetkadervandezeonderzoeksagendaconsortiagevormdgaanwordendieprojectenzullengaanuitvoerendieonderzoek,innovatiesendemonstratiesgaanuitvoeren.Komendetijd,hetnajaarvan2017wordtdusspannend!Wijgaanervanuitdatwemetnetzoveelenthousiasmeenenergiedevolgendestappenkunnenzetten.Wij willen allen die betrokken zijn geweest bij het opstellen van de onderzoek agenda van hartebedanken,NamensdekwartiermakersJanWouters,KenanAksular,GeertKloppenburgenIvoWeekenborg,EnhetFormuleEteam,BertKlerkenMaartenSteinbuch,JorisKniggeprojectleidergezamenlijkeonderzoekagendaIAPe-mobilityProjectbureauIAPE-mobilityi.o.p/aMentesAdvisoryJoris.Knigge@mentesadvisoryLinkerRottekade292–4.033034CVRotterdam0615510590

36

Lijstvanbetrokkenpersonenenorganisatiesbijhetopstellenvandegezamenlijkeonderzoeks-agenda ten behoeve van het Innovatie en Accelaratie Programma E-mobilityEnMorgen JoeriJongeneel MinEZ MartenHamelink2wlogistiek JoostdeMaat MinEZ BertholtLeeftink

ABB MarcelWennekes MinEZ/topsectorHTSM MichielJanson

ABB PetervanderHeede MinI&M ElsedeWitAhold PeterLeegstraten MinI&M MarioFruianu

Alfen TonDalmeijer MinI&M DirkSchaap

Alfen RichardJongsma MinI&M JohnvanHimbergenAllego KoenSchroder MinI&M JaninevanOost

Alliander AukeHoekstra MinI&M DavidDik

AmberMobility StevenNelemans MinI&M FrankBurmeisterAmsterdam ArtvanderGiessen MinI&M CarolineVerduin

Amsterdam BartVertelman MinI&M PetrouschkaWerther

ANWB MargadeJager MinI&M GeertvanGrootveldANWB MarcovanEenennaam MinI&M KajSanders

Arnhem PeterSwart MinI&M NienkeSmeets

AutomotiveCampus DanieldeKlein Min.EZ/topsectorEnergie EdBuddenbaumAutomotiveNL JanWouters Min.EZ/topsectorlogistiek SjorsRozemeijer

AutomotiveNL BennoHüsken Min.I&M PieterWouters

AutomotiveNL JeanPierreHeijster Movares MennoChangBavaria FransJozefSwinkels NatuurenMilieu GeertjevanHooijdonk

BMW MarcBras NatuurenMilieu KoenraadBackers

BMW NathalieBauters NederlandsKenniscentrumLaadinfrastructuur IvoWeekenborgBoniSupermarkt CoosKamans NederlandsKenniscentrumLaadinfrastructuur RonaldFerwerda

Bouwlogisticsservices WouterBouw NetbeheerNederland WilScholten

Bovag PeterNiesink NetbeheerNederland AndréJurjusBrainportDevelopment JanRoggeband Nfia JohnvandenHeuvel

Breytner MarieJoseBaartmans Nissan RobertMonteban

CleanMobilityCenter MarionBraams NoordBrabant OnnoHuiskampCleanMobilityCenter ToinPeters NoordHolland ElisabethPost

CofelyGDFSuez AlbertKramp NVDE TeunBokhoven

ConnektITSNetherlands HermanWagter NVDE OlofvanderGaagConnektITSNetherlands MarijedeVreeze Omron ArnovanZwam

ConnektITSNetherlands TonvanDam PeterAppelTransport MarcelPater

Coolblue PieterZwart Ploeger RonaldBosCornelissenTransport EricQuik Post-Kogeko PaulKleyweg

D-incert ArjanvanderPelt ProvincieGelderland HansWouters

D-incert PaulinevanderVorm ProvincieNoord-Brabant JeroenKroonenDAF JackMartens RAI RichardButter

DAF TonKolen RAIVereniging OlafdeBruijn

DAF LoekvanSeeters RAIVereniging wijnanddeGeusDAF PeterKoppen RAIVereniging WoutBenning

Demannenvanschuim RicoZweers Renault JaapvanTiggelen

Delta9 RuudKoornstra Rijkswaterstaat FranktenWoldeDenHaag TonKoning Rotterdam Lutske

DHL EwoutBlaauw RoyalHaskoning ErikRegeterschot

DHL MarijnSlabbekoorn Rvlote-traction PeterHulzebos RvO MichieldeBoer

Emoss MartijnNoordam RvO WouterRoelofs

Emoss EricBeers RvO CasperLangerakEneco PieterRoodenburg RvO BarbaraStoeten

EnergieNederland JanineVerweij RvO SuzanReitsma

Energygo BartRoossien RvO VivienneTersteegEnexis WillemAltingSiberg S.T.VandenBrink SanderJansen

Euser BasEuser Schiphol ArnoVeenema

EVBox MichelBayings Siemens RickvanderTolEVConsult RolandSteinmetz Siemens BartSmolders

EVO PatriciadeWilde SimonLoos WimRoks

EVO RinkJanSlotema Sligro HenkVerberkExpertpersoonsmobiliteite KenanAksular Sligro JohnvandenBerg

Expertstedelijkemobiliteit GeertKloppenburg Snel HugoWeidemaExpertise-enInnovatieCentrumBinnenvaart KhalidTachi SNELSharedLogistics PeterdeVries

Fastned PepijnVloemans Stedin BaertedeBreyFastned BartLubbers Stedin DavidPeters

Fastned MichielLangezaal StichtingDoet MichelvanLindert

Fier HarmWeken StichtingDoet FreekWillemsFME HansvanderSpek StichtingE-laad OnophCaron

FME KeesdeSchipper StichtingE-laad ArjanWargers

FormuleE-team MaartenSteinbuch StichtingE-laad StephanGerardsFormuleE-team BertKlerk StichtingE-laad PaulBroos

GE AatvanderPas StichtingE-laad RutgerdeCroon

GE JacquesvanAmmers TechnischeUnie WillemKooijmanGelderland HansWouters Tesla JelleVastert

GemeenteDordrecht MarjoleinSweers TheNewMotion RutgerPlantenga

Getru WillemBergsma Tielbeke RobertTielbekeGinaf AndréMolengraaf Tinh CharlotteKobus

Ginaf MathijsBoonkamp TKIBbE KeesdeGooijer

GreenDeal6 GertJanPrummel TKIGas JörgGiglerGreenflux LennartVerheijen TKIUrbanEnergy YvonneBoerakker

Greenflux HansdeBoer TKIUrbanEnergy FritsVerheij

Greenflux JurjendeJong TNO DaandeCloeHAN ToinPeters TNO AnneliesHuygen

HAN BramVeenhuizen TNO RobSchut

HAN BobBoogaart TomTom NickCohn

37

Heliox MarkSmidt TopsectorLogistiek AlbertVeenstra

Heliox KoenvanHaperen TransportLogistiekNederland Anne-MarieNelck

Helmond DanieldeKlein TransportLogistiekNederland RobAarseHogeschoolvanAmsterdam WaltherPloosvanAmstel TUDelft-consumentenperspectief JanSchoormans

IndiEnergie GijsBrussen TU/e TonBackx

Innovate2Scale BonUijting TU/e MadeleineGibescuJandeRijk CasperLievaart TU/eEnexis HanSlootweg

Jedlix NickHubbers UniversiteitTwente MaartenBonnema

Jumbo JoostPastoor Utrecht AartMeijlesJumpoSupermarkten WilkoMaas vanRooijen IwanvandeGeer

Kplusv.nl ErikMeiberg VDL SimonBambach

KPN DerekRodenberg VDL MennoKleingeldLastMileSolutions EricvanVoorden VDL GeertJacobs

Liander ErikSchepens VerenigingNederlandseLeasemaatschappijen RenateHemerik

Livinglabsmartcharging ReneBastiaans VlotHolding JeroenBaartmansLomboxnet RobinBerg VNA TonMesker

MaaikeMulderPolcoaching MaaikeMulderPol VNG PaulPicauly

MinEZ IreneMouthaan VNG/GemeenteUtrecht LotvanHooijdonkMinEZ MartineRoza VSDV SjaakdeVries

MinEZ CorineCornelissen

HarryHouthuizen

MinEZ DavidPappie