Stateloosheid en klimaatwijziging Het geval van de...

Faculteit Rechtsgeleerdheid

Universiteit Gent

Academiejaar 2010–2011

Stateloosheid en klimaatwijziging

Het geval van de ‘zinkende eilandstaten’

Masterproef van de opleiding

‘Master in de rechten’

Ingediend door

Arne Magnus

Studentennr. 20054313

Major Nationaal en Internationaal Publiekrecht en Milieurecht

Promotor: Prof. dr. A. Cliquet

Commissaris: N. de Moor

Dankwoord

Het was een werk van lange adem, maar ik ben er geraakt: mijn dankwoord. Wat voor u het

begin is, is voor mij het einde van een leerrijke ervaring en het ideale moment om kort enkele

mensen te bedanken.

In de eerste plaats gaat mijn dank uit naar mijn promotor, prof. dr. An Cliquet, dankzij

wie ik de gelegenheid heb gekregen om mij te verdiepen in de wereld van milieumigranten,

‘zinkende eilandstaten’ en stateloosheid.

Mijn dank gaat ook uit naar mevr. Nicole de Moor, haar feedback vormde absoluut een

meerwaarde voor deze masterproef.

Graag zou ik mijn ouders willen bedanken om mij altijd en overal te steunen en mij de mogelijk

te geven mijn dromen waar te maken. Mijn broers, Jeroen en Benjamin, wil ik ook bedanken

voor het luisterend oor en de momenten van ontspanning. M’n mama en Dirk wil ik extra

bedanken voor het nalezen, jullie waren fantastische eindredacteurs.

Ten slotte zou ik mijn vriendin, Natalie, willen bedanken. Haar aanstekelijke vrolijkheid,

onvoorwaardelijke steun en eindeloos optimisme waren onmisbaar voor het tot stand komen

van deze masterproef.

Arne Magnus

Gent 15 mei 2011

i

“Of thirty ways to escape from danger, running away is the best”

(Oude Chinese spreuk)

Inhoudsopgave

Inleiding 1

I Inleidende bepalingen 3

1 Landenfiches 5

1.1 Kiribati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

1.2 Tuvalu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

2 Milieuvluchteling, milieumigrant, milieuontheemde of overlevingsmigrant? 7

2.1 Milieuvluchteling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

2.2 Milieumigrant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

2.3 Milieuontheemde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

2.4 Overlevingsmigrant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

2.5 Keuze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

2.6 Milieumigrant - klimaatmigrant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

3 Classificeren van milieumigranten 13

3.1 Onverwachte milieurampen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

3.2 Geleidelijke milieudegradatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

4 Klimaatverandering en milieumigratie 17

4.1 Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

4.2 Kleine eilandstaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

4.2.1 Wereldwijd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

4.2.2 Stille Oceaan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

II Bescherming van milieumigranten 23

1 Non-refoulement van milieumigranten 27

1.1 Begrip ‘non-refoulement’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

1.2 Vluchtelingenverdrag van Geneve . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

1.2.1 Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

1.2.2 Wie is gebonden? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

iii

Inhoudsopgave iv

1.2.3 Verboden handeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

1.2.4 Wie is beschermd? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

1.2.5 Bedreiging van leven of vrijheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

1.2.6 Aard van de dreiging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

1.2.7 Andere zienswijze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

1.2.8 Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

1.3 Mensenrechtenverdragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

1.3.1 Overzicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

1.3.2 Artikel 3 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens . . 35

1.4 Non-refoulement als principe van internationaal gewoonterecht . . . . . . . . 41

1.4.1 Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

1.4.2 Inhoud non-refoulement beginsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

1.4.3 Conclusie gewoonterechtelijk non-refoulement beginsel . . . . . . . . . 43

1.5 Conclusie non-refoulement . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

2 Aanvullende bescherming in Europa 47

2.1 Europese Kwalificatierichtlijn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

2.1.1 Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

2.1.2 Inhoud . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

2.1.3 Totstandkoming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

2.1.4 Toepasselijkheid op milieumigranten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

2.1.5 Conclusie Kwalificatierichtlijn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

2.2 Europese Richtlijn Tijdelijke Bescherming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

2.2.1 Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

2.2.2 Inhoud . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

2.2.3 Toepasselijkheid op milieumigranten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

2.2.4 Conclusie Europese Richtlijn Tijdelijke Bescherming . . . . . . . . . . 58

3 Pacific Access Category: bescherming in Nieuw-Zeeland 59

3.1 Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

3.2 Voorwaarden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

3.3 Conclusie Pacific Access Category . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

4 Opvullen leemte bescherming milieumigranten 61

4.1 Amenderen van het Vluchtelingenverdrag van Geneve . . . . . . . . . . . . . 61

4.1.1 Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

4.1.2 Voor- en nadelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

4.2 Opname in het Raamverdrag inzake klimaatverandering of andere klimaatak-

koorden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

4.3 Opstellen van een nieuw verdrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

4.3.1 Voorstel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

4.3.2 Voor- en nadelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

4.4 Opstellen of amenderen van regionale verdragen . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

4.4.1 Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

Inhoudsopgave v

4.4.2 Voorbeelden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

4.5 Conclusie opvullen leemte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

III ‘Zinkende eilandstaten’ en stateloosheid 71

1 De aard van het verdwijnen van staten 73

1.1 Wat is een ‘staat’? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

1.1.1 Een bepaald grondgebied . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

1.1.2 Een permanente bevolking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

1.1.3 Een e!ectieve overheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

1.1.4 Onafhankelijkheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

1.2 Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

2 Overheid in ballingschap 85

2.1 Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

2.2 Overheidsfuncties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

2.2.1 Overheid in ballingschap en internationale verdragen . . . . . . . . . . 87

2.2.2 Overheid in ballingschap en buitenlandse betrekkingen . . . . . . . . . 87

2.2.3 Overheid in ballingschap en bescherming van onderdanen . . . . . . . 88

2.3 Overheid van ‘zinkende eilandstaten’ in ballingschap . . . . . . . . . . . . . . 89

2.4 Conclusie overheid in ballingschap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

3 Verhuizing 91

3.1 Juridisch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

3.1.1 Interstatelijke overdracht van grondgebied . . . . . . . . . . . . . . . . 91

3.1.2 Huren of kopen van grondgebied . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92

3.2 Sociologisch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

3.3 Voorbeeld verhuizing: van Banaba naar Rabi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

3.4 Conclusie verhuizing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

4 Zelfbestuur op basis van vrije associatie 99

4.1 Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

4.2 Internationaalrechtelijke status van geassocieerde staten . . . . . . . . . . . . 101

4.3 Voorbeeld: de Cook Eilanden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

4.4 Conclusie zelfbestuur met vrije associatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

5 Stateloosheid 105

5.1 Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

5.2 Toepasselijkheid op klimaatvluchtelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

5.2.1 De jure stateloosheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

5.2.2 De facto stateloosheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

5.3 Conclusie stateloosheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

Inhoudsopgave vi

IV Conclusie 115

Bibliografie 120

Inleiding

1. Kinderen gillen van plezier als het warme water van de Stille Oceaan over de dijken, op de

wegen en in hun wijken stroomt. Getijdenwerking is de oorzaak van dit steeds terugkomende

ritueel dat veel plezier betekent voor de kinderen van de eilandstaat Tuvalu. Velen van hen

zullen echter niet opmerken dat elke keer het zeewater over de dijken stroomt de impact van

de golven groter wordt: meer straten overstromen, de vlieghaven blijft voor langere perioden

gesloten en meer huizen lijden onherstelbare schade.1

2. Sinds de verdwijning van het mythische eiland Atlantis is de wereld geen getuige meer ge-

weest van een daadwerkelijke verdwijning van een staat. Er zijn staten gecreeerd en verdwenen

ten gevolge van conflicten, veroveringen en politieke beslissingen, waardoor het geopolitieke

uitzicht van de wereld werd hertekend. Maar met uitzondering van enkele staten en gebieden

die zijn ontstaan of verdwenen, is het geofysieke uitzicht van de wereld hetzelfde gebleven

gedurende meer dan duizend jaar. Dit lijkt evenwel te gaan veranderen. Stijging van de

zeespiegel ten gevolge van klimaatverandering dreigt de geografische realiteit van de wereld

te hertekenen, waardoor kustlijnen ingrijpend zullen veranderen en volledige staten kunnen

overstromen.2

3. Volgens het Intergouvernementeel Panel over Klimaatverandering (IPCC) zullen natuur-

rampen zoals stormen, cyclonen en orkanen vaker voorkomen en ernstiger zijn ten gevolge van

klimaatverandering. Tevens zal dit fenomeen op lange termijn een stijging van de zeespiegel

en verwoestijning veroorzaken. Dit zal een impact hebben op de mogelijkheid van mensen

om te leven en levensgemeenschappen te behouden in bepaalde delen van de wereld.3 On-

geveer een vijfde van de wereldbevolking leeft in kustgebieden bedreigd door de stijging van

1S. Stahl, “Unprotected Ground: The Plight of Vanishing Island Nations”, New York International Law

Review 2010, Vol. 23, (1) 1.2R. Rayfuse, “W(h)ither Tuvalu? International Law and Disappearing States”, University of New South

Wales Faculty of Law Research Series 2009, Nr. 9, (1) 2.3Zie: M. L. Parry, O. F. Canziani, J. P. Palutikof, P. J. van der Linden and C. E. Hanson

(eds.), Climate Change 2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability. Contribution of Working Group II to

the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, Cambridge, Cambridge

University Press, 2007, 976 p.

1

Inleiding 2

de zeespiegel. Laagliggende eilandstaten zoals de Malediven, Tuvalu en Kiribati kunnen zelfs

volledig overspoeld worden.4

4. Het fenomeen van de ‘zinkende eilandstaten’ is de ‘kanarie in de koolmijn’5 geworden,

de lakmoesproef voor de gevolgen van klimaatverandering op de menselijke samenleving.

Voorspellingen van de verdwijning van volledige staten doen dan ook fascinerende juridische

vragen rijzen.6

Vooraleer ingegaan kan worden op de juridische elementen, is het noodzakelijk dat enkele

inleidende bepalingen worden verduidelijkt. Eerst wordt een korte inleiding gegeven met

betrekking tot de getro!en staten, de ‘zinkende eilandstaten’. Op deze manier kan een beeld

worden gevormd van de huidige woonplaats van de personen die getro!en zullen worden door

het stijgen van de zeespiegel. Verder wordt een keuze met betrekking tot benaming van het

‘probleem’ gemaakt en het verband tussen klimaatwijziging en migratie uitgelegd. Na dit

eerste, inleidend deel kan worden ingegaan op de juridische kern van het onderzoek.

Ten eerste dient te worden onderzocht welke beschermingsmechanismen aanwezig en toepas-

selijk zijn op de inwoners van ‘zinkende eilandstaten’. Welke relevante internationale en/of

regionale instrumenten zijn toepasselijk op klimaatmigranten? Indien het toepassingsgebied

van dergelijke instrumenten klimaatmigranten omvat, wat is dan de inhoud van de geboden

bescherming?

Verder is het van belang na te gaan wat de gevolgen van de stijging van de zeespiegel zijn op een

staat als juridische, internationaalrechtelijke entiteit. Welke essentiele elementen van een staat

worden aangetast door de stijging van het zeeniveau en wanneer kan worden besloten tot het

verdwijnen van een eilandstaat? Tevens wordt gezocht naar mogelijkheden om het verdwijnen

van een eilandstaat als juridische entiteit en ankerpunt voor nationaliteit te voorkomen. Naast

de optie van een overheid in ballingschap, wordt nagegaan wat de meerwaarde kan zijn van

een en masse verhuizing of het zelfbestuur op basis van vrije associatie met een andere staat.

Ten slotte is het interessant na te gaan of inwoners van deze eilandstaten kunnen worden

beschouwd als stateloos en welke mate van bescherming dit eventueel met zich meebrengt.

4J. McAdam, “Introduction” in J. McAdam (ed.), Climate Change and Displacement. Multidisciplinary

Perspectives, Oxford, Hart Publishing, 2010, (1) 1.5Zie: Toespraak van President Mohamed Nasheed (Malediven) gericht aan de Algemene Vergadering van

de Verenigde Naties (21 september 2009), http://unmultimedia.org/tv/unifeed/d/13548.html.6J. McAdam, “‘Disappearing States’, Statelessness and the Boundaries of International Law” in J.

McAdam (ed.), Climate Change and Displacement. Multidisciplinary Perspectives, Oxford, Hart Publishing,

2010, (105) 105.

Deel I

Inleidende bepalingen

Hoofdstuk 1

Landenfiches

1.1 Kiribati7

5. Kiribati is een onafhankelijke, parlementaire republiek (onafhankelijk sinds 12 juli 1979),

met als hoofdstad Tarawa. De eilandengroep is gelegen in de Stille Oceaan ongeveer 4.000

km ten zuidwesten van Hawaı. Kiribati bestaat uit 33 koraaleilanden, verdeelt over drie

eilandengroepen: de Gilbert Eilanden, de Phoenix Eilanden en de Line Eilanden.

6. Alle eilanden, behalve het eiland Banaba van de Gilbert Eilanden, zijn atollen (ringvor-

mige eilanden met een centraal meer, lagune). Van de 33 eilanden zijn 21 bewoond. Verspreid

over de verschillende eilanden wonen 98.000 I-Kiribati (inwoners van Kiribati), met een be-

volkingsdichtheid van 135 inwoners per vierkante kilometer. De bevolking is geconcentreerd

op de Gilbert Eilanden.

7. Kiribati heeft een totale oppervlakte van 811 km2. De eilanden strekken zich van oost

naar west uit over ongeveer 3.900 km en van noord naar zuid over ongeveer 2100 km, waarbij

de evenaar wordt overschreden. Kiritimani, ook Christmas Eiland genoemd, omvat 609 km2

en heeft de grootste landoppervlakte van alle atollen ter wereld. De meerderheid van de

atollen steken niet hoger dan zes meter uit boven de zeespiegel.

8. De grote spreiding van de verschillende eilanden heeft tot gevolg dat Kiribati’s exclusieve

economische zone meer dan 3 miljoen vierkante kilometer bestrijkt.

9. Het bruto binnenlands product is 152 miljoen Amerikaanse Dollar. De nationale munt-

eenheid is de Australische Dollar.

7www.kiribatitourism.gov.ki, www.imf.org en www.un.org. (Laatst geraadpleegt op 11 april 2011)

5

6 Deel I. Inleidende bepalingen

1.2 Tuvalu8

10. Tuvalu is een onafhankelijke, constitutionele monarchie (onafhankelijk sinds 1 oktober

1978), met als hoofdstad Funafuti. De eilandengroep is gelegen halverwege Australie en

Hawaı.

11. Niettegenstaande het woord Tuvalu vrij kan worden vertaald als ’de acht eilanden’

bestaat Tuvalu uit negen eilanden, waarvan vijf atollen. Verspreid over de verschillende

eilanden wonen ongeveer 11.000 mensen en is er een bevolkingsdichtheid van 476 inwoners

per vierkante kilometer.

12. Tuvalu heeft een totale oppervlakte van 26 km2. Het hoogste punt van Tuvalu is niet

hoger dan vijf meter boven de zeespiegel. Tuvalu’s exclusieve economische zone is niet minder

dan 35.000 maal groter dan het landoppervlakte, namelijk 900.000 km2.

13. Het bruto binnenlands product is 27,1 miljoen Amerikaanse Dollar. De nationale

munteenheid is de Australische Dollar.

8www.imf.org, www.un.org, www.tuvaluislands.com en www.fao.org. (Laatst geraadpleegt op 11 april 2011)

Hoofdstuk 2

Milieuvluchteling, milieumigrant,

milieuontheemde of

overlevingsmigrant?

14. Vooraleer te kunnen ingaan op verschillende beschermingsmechanismen en andere oplos-

singen, moet het ‘probleem’ eerst een naam krijgen. Volgens Biermann en Boas wordt het

onderzoek met betrekking tot klimaatvluchtelingen belemmerd door een gebrek aan concep-

tuele duidelijkheid en consensus.9 In de literatuur worden verschillende benamingen gebruikt:

milieuvluchteling (environmental refugee), klimaatvluchteling (climate change refugee), mili-

eumigrant (environmental migrant), milieuontheemden (environmentally displaced persons)

en overlevingsmigrant (survival migrant).

De gebruikte termen bestaan steeds uit twee elementen. Enerzijds wordt aangegeven wat de

oorzaak is van het vluchten, namelijk de verandering van het milieu of het klimaat. Anderzijds

worden ze vluchtelingen, migranten of ontheemden genoemd. Het is over dit laatste element

dat de eigenlijke discussie gaat.

15. In dit hoofdstuk zullen de verschillende benamingen die kunnen worden gevonden in

de literatuur kort worden besproken en zal worden nagegaan welke van deze begrippen het

dichtst aanleunt bij de situatie van de inwoners van de ‘zinkende eilandstaten’.

9F. Biermann en I. Boas, “Preparing for a Warmer World. Towards a Global Governance System

to Protect Climate Refugees”, Global Governance Working Paper No 33, November 2007, www.sarpn.org/

documents/d0002952/Climate refugees global governance Nov2007.pdf, 2.

7


2.1 Milieuvluchteling

16. Reeds in 1985 definieerde UNEP-onderzoeker El-Hinnawi ‘environmental refugees’

(milieuvluchtelingen) als:

“people who have been forced to leave their traditional habitat, temporarily or per-

manently, because of a marked environmental disruption (natural and/or triggered

by people) that jeopardized their existence and/or seriously a!ected the quality of

their life.”10

17. Gedurende de voorbije decennia werd in het merendeel van de studies met betrekking tot

migratie ten gevolge van veranderingen in het milieu de term ‘milieuvluchteling’ gebruikt.11

Er dient evenwel op te worden gewezen dat de term ‘vluchteling’ een specifieke juridische

betekenis heeft, een betekenis die – zoals verder zal worden aangetoond – personen die gevlucht

zijn omwille van de achteruitgang of ontwrichting van het milieu niet omvat. De termen

milieuvluchteling of klimaatvluchteling zullen dan ook niet worden gebruikt in het kader van

dit onderzoek.

2.2 Milieumigrant

18. ‘Migrant’ heeft in tegenstelling tot ‘vluchteling’ geen algemeen aanvaarde juridische

betekenis en wordt door Van Dale gedefinieerd als “iemand die naar een andere streek of een

ander land verhuist”.

Volgens Bates draagt de term ‘migrant’ evenwel de connotatie dat de migratie niet dwingend

is, dat er een keuze aan te pas komt.12 Deze zienswijze kan worden betwist. Verschillende

intergouvernementele organisaties, zoals de Hoge Vertegenwoordiger voor Vluchtelingen van

de Verenigde Naties (UNHCR), de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM) en het

secretariaat van het VN-Raamverdrag inzake Klimaatverandering (UNFCCC) geven de voor-

keur aan de termen ‘milieumigrant’ of ‘milieuontheemden’.13 Het zou hoogst verwonderlijk

10E. El-Hinnawi, “Environmental Refugees”, United Nations Environment Programme 1985, Nairobi,

Kenia.11N. de Moor en A. Cliquet, “Environmental Displacement: A New Security Risk for Europe?”, 2009,

http://biblio.ugent.be/input/download?func=downloadFile&fileOId=923105&recordOId=923103, 4.12D. C. Bates, “Environmental Refugees? Classifying Human Migrations Caused by Environmental

Change”, Population and Environment 2002, (465) 467-468.13F. Biermann en I. Boas, “Preparing for a Warmer World. Towards a Global Governance System


documents/d0002952/Climate refugees global governance Nov2007.pdf, 6-7.

Hoofdstuk 2. Milieuvluchteling, milieumigrant, milieuontheemde of overlevingsmigrant? 9

zijn dat dergelijke gerenommeerde organisaties, waarvan kan worden verwacht dat ze de be-

langen van alle personen die vluchten omwille van ‘milieuproblemen’ verdedigen/behartigen

deze term zouden gebruiken indien deze term, zoals Bates suggereert, enkel vrijwillige mili-

eumigranten zou omvatten. Bijgevolg kan worden aangenomen dat de termen ‘milieumigrant’

en ‘klimaatmigrant’ zowel vrijwillige als gedwongen milieu- en klimaatmigranten omvat.

2.3 Milieuontheemde

19. Vergelijkbaar met ‘vluchteling’ wordt het begrip ‘internally displaced person’ gedefi-

nieerd op internationaal vlak.14 Het ‘internally displaced persons’-regime biedt een soft-law

bescherming aan personen die niet voldoen aan de voorwaarde van grensoverschrijding die

gesteld wordt ten aanzien van ‘vluchtelingen’.15 Vergelijkbaar met dit regime zou men een

regime voor ‘environmentally displaced persons’ (milieuontheemden) kunnen instellen. Dit

regime zou zich evenwel niet beperken tot intern ontheemden, maar ook personen omvatten

die landsgrenzen moeten overschrijden omwille van milieuveranderingen.

Niettemin beschouwen Biermann en Boas het onthouden van de morele status van ‘vluchte-

ling’ aan degenen die hun huis hebben moeten achterlaten ten gevolge van de klimaatwijziging,

en het toekennen van de ingenieuze maar misleidende term ‘milieuontheemde’, als onrespect-

vol, denigrerend en onjuist.16

14UN Commission on Human Rights on its 54th session, Report of the Representative of the

Secretary-General on the guiding principles on internal displacement (11 februari 1998), UN Doc.

E/CN.4/1998/53/Add.2 (1998), Introduction: scope and purpose, § 2: “Internally displaced persons are per-

sons or groups of persons who have been forced or obliged to flee or to leave their homes or places of habitual

residence, in particular as a result of or in order to avoid the e!ects of armed conflict, situations of genera-

lised violence, violations of human rights or natural or human-made disasters, and who have not crossed an

internationally recognised State border.”15T. Deruytter, Klimaatvluchtelingen: doelloos op zoek naar erkenning. Onderzoek naar nieuw

internationaal wetgevend initiatief, Masterproef Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent, 2008-09, http:

//lib.ugent.be, 9.16F. Biermann en I. Boas, “Preparing for a Warmer World. Towards a Global Governance System


documents/d0002952/Climate refugees global governance Nov2007.pdf, 8.


2.4 Overlevingsmigrant

20. Overlevingsmigranten worden gedefinieerd als “people who flee their country of origin

because of an existential threat and lack the possibility of a domestic remedy”.17 Een van de

belangrijkste elementen van de benaming ‘overlevingsmigranten’ is dat de situatie van overle-

vingsmigranten “falls outside the refugee/voluntary economic migrant dichotomy”.18 Indien

het leven van milieumigranten bedreigd is, vallen ze onder de categorie ‘overlevingsmigran-

ten’.19

2.5 Keuze

21. Een conclusie die kan worden getrokken uit de bespreking van de verschillende ‘namen’

die kunnen worden gegeven aan personen die op de vlucht zijn omwille van veranderingen van

het milieu, is dat er hoegenaamd geen consensus aanwezig is. De gebruikte terminologie lijkt

een louter persoonlijke keuze te zijn van elke afzonderlijk auteur.

In deze masterproef wordt ervoor geopteerd om de termen ‘milieumigrant’ en ‘klimaatmigrant’

te gebruiken. Deze keuze is gebaseerd op het feit dat de term ‘migrant’ geen algemeen

aanvaarde juridische betekenis heeft en er dan ook geen sprake is van enige vooringenomenheid

ten opzichte van de term. Bij gebrek aan een algemeen aanvaarde juridische betekenis is het

noodzakelijk om zelf de inhoud te bepalen.

2.6 Milieumigrant - klimaatmigrant

22. Afhankelijk van de oorzaak van de migratie wordt gesproken van ‘milieumigratie’ of

‘klimaatmigratie’. Het concept milieumigratie dient ruimer te worden geınterpreteerd, onder

‘milieumigratie’ wordt migratie ten gevolge van elke negatieve verandering, op globaal of

lokaal niveau, in het milieu van de mens verstaan. Elke milieuverandering die een negatieve

17A. Betts en E. Kaytaz, “National and International Responses to the Zimbabwean Exodus: Implications

for the Refugee Protection Regime”, New Issues in Refugee Research, UNHCR Research Paper No. 175, Juli

2009, www.unhcr.org/4a76fc8a9.html, 5.18A. Betts en E. Kaytaz, “National and International Responses to the Zimbabwean Exodus: Implications

for the Refugee Protection Regime”, New Issues in Refugee Research, UNHCR Research Paper No. 175, Juli

2009, www.unhcr.org/4a76fc8a9.html, 3.19M. Morel en F. Maes, “The Curious Phenomenon of “Environmental Migration/Displacement” and the

Role of International Law in Cross-Border Protection” in D. French (ed.), Global Justice and Sustainable

Development, Leiden, Koninklijke Brill NV, 2010, (273) 277.

Hoofdstuk 2. Milieuvluchteling, milieumigrant, milieuontheemde of overlevingsmigrant? 11

invloed heeft op het leven van de mens en een potentiele oorzaak is van migratie wordt in

aanmerking genomen.20

23. De oorzaken van migratie toeschrijven aan een enkele oorzaak is in vele gevallen on-

mogelijk, vaak dient migratie te worden toegeschreven aan een meervoudige oorzaak.21 Dit

houdt evenwel niet in dat milieufactoren onbelangrijk zijn in dergelijke situaties. Ze vormen

een onderdeel van een complex geheel van factoren, waarbij natuur- en milieufactoren ver-

bonden zijn met economische, sociale en politieke factoren.22 Morel stelt dat milieufactoren

vaak vermengd zijn met elementen zoals overbevolking, conflict, slecht beheer vanwege de

overheid of een economische crisis, elementen die ook een rol spelen in het veroorzaken van

ontheemding.23 Ondanks het gebruik van de termen ‘milieumigratie’, of meer specifiek ‘kli-

maatmigratie’, mag de hierboven geschetste complexiteit van oorzaken voor migratie niet uit

het oog worden verloren.

24. Naast het onderscheid tussen ‘vluchteling’ en ‘migrant’ is het ook van belang om

het verschil aan te duiden tussen vrijwillige en gedwongen migratie. Aangezien migratie

multicausaal is, is een strikte scheiding tussen vrijwillige en gedwongen migratie moeilijk te

maken. In het geval van een plotse natuurramp is dergelijk onderscheid duidelijker. De vraag

of migratie ten gevolge van droogte, verwoestijning of verzilting van de bodem, vrijwillige of

gedwongen migratie is, is daarentegen moeilijker te beantwoorden.

Morel haalt het voorbeeld aan van een landbouwer in Mali die geconfronteerd wordt met

droogte en verwoestijning en jaar na jaar zijn oogst ziet verslechteren en migreert naar de stad

op zoek naar een andere baan Deze landbouwer kan worden beschouwd als een gedwongen

migrant.24

20M. Morel, “‘Milieumigranten’ in het internationaal recht: een zoektocht naar bescherming”, TvMR 2010,

nr. 2, (7) 7.21Onder wetenschappers is er een consensus dat er vijf categorieen van oorzaken van migratie bestaan:

natuurrampen, achteruitgang van het milieu op de lange termijn, ontwikkelingsprojecten, industriele ongevallen

en gevolgen van oorlog. D. Keane, “The Environmental Causes and Consequences of Migration: A Search for

the Meaning of “Environmental Refugees”, Georgetown International Environmental Law Review 2004, Vol.

16, Nr. 2, (209) 211.22S. Castles, “Environmental change and forced migration: making sense of the debate”, New Issues in

Refugee Research, UNHCR Working Paper No. 70, Oktober 2002, www.unhcr.org/3de344fd9.html, 3-5.23M. Morel, “‘Milieumigranten’ in het internationaal recht: een zoektocht naar bescherming”, TvMR 2010,

nr. 2, (7) 7.24M. Morel, “‘Milieumigranten’ in het internationaal recht: een zoektocht naar bescherming”, TvMR 2010,

nr. 2, (7) 7.


Het maken van een strikt onderscheid tussen vrijwillige en gedwongen migratie weerspiegelt de

realiteit vaker niet dan wel op correcte wijze.25 Milieumigratie wordt best voorgesteld als een

gradueel continuum, met een veelheid aan gradaties van vrijwillige/gedwongen migratie.26 Dit

heeft tot gevolg dat duidelijke gevallen van vrijwillige en gedwongen migratie zullen ontstaan,

met daartussen een grijze zone waar de meeste gevallen van migratie zullen thuishoren.

25. Een laatste belangrijk element in de definiering van milieumigratie is het onderscheid

tussen interne en externe milieumigratie. De beslissing om al dan niet naar het buitenland

te migreren (externe migratie) wordt beınvloed door verschillende factoren, waaronder de

beschikbaarheid van voldoende financiele middelen, transportmogelijkheden en sociale relaties

in het land van bestemming.27 Hier zal enkel worden ingegaan op juridische bescherming van

grensoverschrijdende klimaatmigranten.

26. In het kader van het onderzoek naar de eventuele stateloosheid van de inwoners van ‘zin-

kende eilandstaten’ worden deze eilandbewoners beschouwd als gedwongen klimaatmigranten.


nr. 2, (7) 7.26P. Boncour, “Climate change, migration and forced displacement: the new humanitarian frontier?”,

Paper presented at a side event of the 14th Conference of the Parties to UNFCCC by UNHCR in assocation

with IOM and UNU, 8 december 2008, www.iom.int/jahia/webdav/shared/shared/mainsite/activities/env

degradation/webcast.pdf, 2.27M. Morel, “‘Milieumigranten’ in het internationaal recht: een zoektocht naar bescherming”, TvMR 2010,

nr. 2, (7) 7.

Hoofdstuk 3

Classificeren van milieumigranten

27. Milieumigratie kan worden veroorzaakt door verschillende gebeurtenissen. Afhankelijk

van de aard en draagwijdte van de verandering van het milieu, kan de migratie plaatsvin-

den binnen de grenzen van een bepaald land of over landsgrenzen heen. De migratie kan

plotseling of geleidelijk zijn en kan enkele individuen of grote groepen van personen omvat-

ten.28 Hieronder wordt een schematisch overzicht gegeven van de verschillende oorzaken van

migratie.29

Plotse rampen Onteigening Achteruitgang

Sub-

categorie

Natuurlijk Techno-

logisch

Ontwik-

keling

Ecocide Vervuiling Uitputting

Oorsprong Natuurlijk Antropo-

geen

Antropo-

geen

Antropo-

geen

Antropo-

geen

Antropo-

geen

Intentie Ongewild Ongewild Gewild Gewild Ongewild Ongewild

Duur Acuut Acuut Acuut Acuut Gradueel Gradueel

Voorbeeld Vulkaan-

uitbarsting

Meltdown Bouwen

van dam

Ontbossing Opwarming

van de

aarde

Ontbossing

28M. Ammer, “Climate change and Human Rights: The Status of Climate Refugees in Europe”, Swiss

Initiative to Commemorate the 60th Anniversary of the UDHR, Protecting Dignity: An Agenda for Human

Rights, Research Project on Climate Change, Juni 2009, www.udhr60.ch/report/ClimateChange-paper0609.

pdf, 11.29D. C. Bates, “Environmental Refugees? Classifying Human Migrations Caused by Environmental

Change”, Population and Environment 2002, (465) 470.

13


Slechts twee van de hierboven weergegeven oorzaken zijn relevant in het kader van dit onder-

zoek, enerzijds ‘plotse natuurrampen’ en anderzijds ‘achteruitgang wegens vervuiling’. Voor-

aleer in te gaan op het specifieke verband tussen klimaatverandering en milieumigratie en het

juridisch beschermingskader voor inwoners van ‘zinkende eilandstaten’, wordt kort ingegaan

op twee oorzaken van milieumigratie: onverwachte milieurampen en geleidelijke milieudegra-

datie.

3.1 Onverwachte milieurampen

28. Acute verstoringen van het milieu die ongeplande migratie met zich meebrengen vormen

de categorie ‘plotse natuurrampen’. In het algemeen ‘produceren’ verstoringen van het milieu

van deze aard kortetermijnvluchtelingen uit een geografisch beperkt gebied. Natuurrampen

zijn verschillend van andere rampen omdat ze een andere oorsprong hebben. Deze rampen

zijn het gevolg van orkanen, overstromingen, tornado’s, aardbevingen of elke andere meteoro-

logische of geologische gebeurtenis die een plaats, vroeger bewoond door mensen, ongeschikt

maakt om tijdelijk of permanent te bewonen.30

Een voorbeeld van dergelijke natuurramp is de uitbarsting van de Soufriere Hills vulkaan op

het Caribische eiland Montserrat in 1995. Ten gevolge van deze ramp dienden 7.000 personen

te worden geevacueerd.31 Door de tsunami van 26 december 2004 werden alleen al in Bande

Aceh (Indonesie) 412.438 mensen ontheemd.32 Volgens het Bureau voor de coordinatie van

humanitaire zaken van de Verenigde Naties moesten in Japan door de aardbeving en tsunami

van 11 maart 2011 390.000 mensen worden geevacueerd.33

Door de verandering van het klimaat zullen dergelijke onverwachte natuurrampen vaker voor-

komen en/of ernstiger zijn.34 Niettegenstaande de meeste slachto!ers van natuurrampen

internationale hulp ontvangen, is dergelijke hulp veelal noodhulp, vrijwillig geboden door

30D. C. Bates, “Environmental Refugees? Classifying Human Migrations Caused by Environmental

Change”, Population and Environment 2002, (465) 471.31D. C. Bates, “Environmental Refugees? Classifying Human Migrations Caused by Environmental

Change”, Population and Environment 2002, (465) 471.32UNEP, “After the Tsunami: Rapid Environmental Assessment”, 22 februari 2005, www.unep.org/tsunami/

reports/TSUNAMI report complete.pdf, 18; E. Boon enT. Le Tra, “Are Environmental Refugees Refused?”,

Studies of Tribes and Tribals 2007, Vol. 5, (85) 88.33UNOCHA, “Japan - Earthquake and Tsunami. Situation Report No. 4”, 18 maart

2011, www.un.org/wcm/webdav/site/dpingorelations/shared/Documents/PDFDocuments/Announcements/

OCHASituationReportonJapanemergency,issue7,18March.pdf, 1.34V. Kolmannskog en L. Trebbi, “Climate change, natural disasters and displacement: a multi-track

approach to filling the protection gaps”, International review of the Red Cross 2010, Nr. 879, (713) 717.

Hoofdstuk 3. Classificeren van milieumigranten 15

humanitaire organisaties en staten.35 De vraag rijst evenwel naar enerzijds de internati-

onaalrechtelijke plichten van staten en anderzijds de internationaalrechtelijke rechten van

getro!enen.

3.2 Geleidelijke milieudegradatie

29. De geleidelijke achteruitgang van het leefmilieu vormt de categorie ‘achteruitgang’. Het

verband tussen de geleidelijke verandering van het milieu en migratie is slechts bij uitzondering

direct. De e!ecten van dergelijke veranderingen sijpelen de lokale economie binnen en hebben

op indirecte wijze milieumigratie tot gevolg.36

30. Een voorbeeld van de achteruitgang van het leefmilieu is de verwoestijning van de

Afrikaanse Sahel. Myers stelt dat verwoestijning wereldwijd een bedreiging vormt voor ten

minste 900 miljoen mensen, ernstige verwoestijning bedreigt 135 miljoen van hen, waarvan de

helft van deze 135 miljoen kan worden gevonden in de Afrikaanse Sahel.37 Cooper meldt dat

Ivoorkust reeds 1,4 miljoen vluchtelingen afkomstig van de Sahel heeft opgevangen gedurende

de periode 1968-1973.38

31. Migratie omwille van ‘achteruitgang’ gebeurt volgens een onregelmatig patroon. Vaak

zijn het eerst individuele leden van een gezin die migreren. Gezinnen ‘zenden’ individuele

leden om voordeel te halen uit ver afgelegen mogelijkheden, zonder dat het noodzakelijk is

om met het gehele gezin te verhuizen. In het begin van het migratieproces worden nabijgelegen

bestemmingen gekozen voor korte periodes. Migratie van het gehele gezin is slechts een laatste

keuze.39

32. In het volgende hoofdstuk wordt dieper ingegaan op het verband tussen

klimaatverandering en migratie. Welke elementen van klimaatverandering hebben een im-

pact op eilandbewoners en hebben hun (grensoverschrijdende) migratie tot gevolg?

35N. de Moor en A. Cliquet, “Environmental Displacement: A New Security Risk for Europe?”, 2009,

http://biblio.ugent.be/input/download?func=downloadFile&fileOId=923105&recordOId=923103, 6.36D. C. Bates, “Environmental Refugees? Classifying Human Migrations Caused by Environmental

Change”, Population and Environment 2002, (465) 473.37N. Myers en J. Kent, Environmental Exodus: An Emergent Crisis in the Global Arena, Washington DC,

Climate Institute, 1995, 74.38J. B. Cooper, “Environmental refugees: meeting the requirements of the refugee definition”, New York

University Environmental Law Journal 1998, (480) 506, met een verwijzing naar N. Myers en J. Kent,

Environmental Exodus: An Emergent Crisis in the Global Arena, Washington DC, Climate Institute, 1995, 74.39D. C. Bates, “Environmental Refugees? Classifying Human Migrations Caused by Environmental

Change”, Population and Environment 2002, (465) 473.

Hoofdstuk 4

Klimaatverandering en

milieumigratie

4.1 Algemeen

33. Reeds in 1990 stelde het Intergouvernementeel Panel over Klimaatverandering (IPCC)

dat het grootste, enkelvoudige gevolg van klimaatverandering menselijke migratie zal zijn,

miljoenen mensen zullen worden ontheemd ten gevolge van erosie en overstroming van de

kustlijn en ontwrichting van de landbouw.40 In het midden van de jaren ’90 werd algemeen

gerapporteerd dat tot 25 miljoen mensen hun huis en land hebben moeten verlaten wegens

verschillende wijzigingen van het milieu, onder andere vervuiling, landdegradatie, droogte

en natuurrampen.41 Meer recent begint ook het Hoog Commissariaat voor Mensenrechten

van de Verenigde Naties (OHCHR) aandacht te hebben voor de klimaatswijziging, vaststel-

lend dat dit een impact kan hebben op miljoenen mensen.42 Deskundigen in zowel milieu

40S. Lonergan, “The Role of Environmental Degradation in Population Displacement”, Environmental

Change and Security Project, Report 4, 1998, (5) 5.41O. Brown, “Migration and Climate Change”, International Organization for Migration Research

Series, No. 31, www.iom.int/jahia/webdav/site/myjahiasite/shared/shared/mainsite/published docs/serial

publications/MRS-31 EN correct.pdf, 11.42Zie: OHCHR, “United Nations Joint Press Kit for Bali Climate Change Conference: The Human Rights

Impact of Climate Change”, UN Doc. DPI/2483, November 2007, www.un.org/climatechange/pdfs/bali/

ohchr-bali07-19.pdf. In februari 2008 zei de Vice-Hoge Commissaris voor Mensenrechten dat: “By 2050,

hundreds of millions more people may become permanently displaced due to rising sea levels, floods, droughts,

famine and hurricanes. The melting or collapse of ice sheets alone threatens the homes of 1 in every 20

people. Increased desertification and the alteration of ecosystems, by endangering communities’ livelihoods,

are also likely to trigger large population displacements.” K. Kang, OHCHR, Climate Change, Migration

and Human Rights, Conference on Climate Change and Migration: Addressing Vulnerabilities and Harnessing

Opportunities, 19 februari 2008.

17


als mensenrechten hebben hun bezorgdheid geuit over de gevolgen van klimaatwijziging op

migratie.43

34. Biermann en Boas geven een overzicht van gedane voorspellingen met betrekking

tot het aantal personen dat zal migreren ten gevolge van de verandering van het klimaat.44

Hierbij merken ze op dat de verrichte onderzoeken vaak verschillende resultaten geven, hetgeen

onder andere te wijten is aan uiteenlopende terminologieen en definities van klimaat, milieu

en vluchteling. Deze verschillende vertrekpunten leiden onvermijdelijk naar een enge of brede

opvatting van de term ‘milieu- of klimaatvluchteling’ en tot de voorspelling van een klein of

groot aantal milieu- of klimaatvluchtelingen.45

Volgens Myers zal het totaal aantal mensen die gevaar lopen door de stijging van de zeespie-

gel tegen 2050 naar alle waarschijnlijkheid 162 miljoen zijn. Daarenboven zouden 50 miljoen

mensen vluchteling kunnen worden ten gevolge van droogten en andere gevolgen van de kli-

maatwijziging. In totaal voorspelt Myers 212 miljoen klimaatvluchtelingen tegen 2050.46

In de Stern Review on the Economics of Climate Change wordt bevestigd dat, niettegen-

staande de voorspellingen van Myers niet “rigoureus getest” zijn, dergelijke cijfers “remains

in line with the evidence presented [. . . ] that climate change will lead to hundreds of millions

more people without su"cient water or food to survive or threatened by dangerous floods and

increased disease”.47

35. De milieumigranten zullen zowel personen zijn die zich verplaatsen binnen nationale

grenzen als personen die de grenzen van hun thuisland overschrijden.48 Met betrekking tot

grensoverschrijdende migratie stelt de German Advisory Council on Global Change: “It is

likely that growing numbers of people will be a!ected by environmentally induced migration

and migration movements will more and more frequently take place across national borders.”49

43B. Docherty en T. Giannini, “Confronting a Rising Tide: A Proposal for a Convention on Climate

Change Refugees”, Harvard Environmental Law Review 2009, Vol. 33, Nr. 2, (349) 352.44F. Biermann en I. Boas, “Preparing for a Warmer World. Towards a Global Governance System


documents/d0002952/Climate refugees global governance Nov2007.pdf, 9-14.45F. Biermann en I. Boas, “Preparing for a Warmer World. Towards a Global Governance System


documents/d0002952/Climate refugees global governance Nov2007.pdf, 9.46N. Myers, “Environmental refugees: A growing phenomenon of the 21st century”, Philosophical

Transactions of the Royal Society: Biological Sciences 2002, (609) 609 en 611.47N. Stern, The Economics of Climate Change. The Stern Review, Cambridge, Cambridge University

Press, 2007, 77.48B. Docherty en T. Giannini, “Confronting a Rising Tide: A Proposal for a Convention on Climate

Change Refugees”, Harvard Environmental Law Review 2009, Vol. 33, Nr. 2, (349) 354.49German Advisory Council on Global Change, Climate Change as a Security Risk, London, Earths-

can, 2008, 129.

Hoofdstuk 4. Klimaatverandering en milieumigratie 19

Volgens datzelfde adviesorgaan heeft klimaatwijziging “implications not only for the a!ected

societies but for the international system as a whole. [. . . ] Migration, for example, could

become unmanageable.”50

36. De klimaatswijziging zal in het bijzonder bepaalde hotspots tre!en, voornamelijk kleine

eilandstaten, kustzones en regio’s in Afrika en Azie. Overstromingen en de opeenvolging

en intensiteit van stormen zal hoogstwaarschijnlijk de interne en internationale ontheemding

doen toenemen, in het bijzonder in Azie. Stijging van de zeespiegel zal de meest verregaande

gevolgen hebben voor kleine eilandstaten en bepaalde gebieden in Azie. Droogte en schaarste

aan water zullen de grootste gevolgen hebben voor personen die in Afrika en Azie wonen.51

4.2 Kleine eilandstaten

4.2.1 Wereldwijd

37. Niettegenstaande de diversiteit tussen de kleine eilandstaten, vertonen deze vele gelijke-

nissen: de oppervlakte van hun grondgebied, gevoeligheid voor natuurrampen, uitzonderlijke

openheid van hun economieen en lage aanpassingscapaciteit. Deze overeenstemmende eigen-

schappen vergroten de kwetsbaarheid en verminderen de weerbaarheid tegen de verandering

van het klimaat.52

38. Verwacht wordt dat overstromingen, stormen, erosie en andere rampen aan de kust ern-

stiger zullen worden door de stijging van de zeespiegel. Hierdoor worden vitale infrastructuren

en faciliteiten die de eilandgemeenschappen ondersteunen bedreigd.53

De meeste eilandstaten hebben slechts een beperkte watervoorziening en de watervoorraden

op deze eilanden zijn bijzonder gevoelig aan de hoeveelheid neerslag en de voorspelde ver-

50German Advisory Council on Global Change, Climate Change as a Security Risk, London, Earths-

can, 2008, 190.51B. Docherty en T. Giannini, “Confronting a Rising Tide: A Proposal for a Convention on Climate

Change Refugees”, Harvard Environmental Law Review 2009, Vol. 33, Nr. 2, (349) 355.52N. Mimura, L. Nurse, R. F. McLean, J. Agard, L. Briguglio, P. Lefale, R. Payet en G. Sem,

“Small islands” in M. L. Parry, O. F. Canziani, J. P. Palutikof, P. J. van der Linden en C. E. Hanson



University Press, 2007, (687) 690.53N. Mimura et al., “Small islands” inM. L. Parry et al. (eds.), Climate Change 2007: Impacts, Adaptation

and Vulnerability. Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental

Panel on Climate Change, Cambridge, Cambridge University Press, 2007, (687) 697-702.


anderingen van het klimaat. Er zijn voldoende aanwijzingen om te kunnen stellen dat de

klimaatwijziging de watervoorzieningen op kleine eilandstaten bedreigt.54

Stijging van de zeespiegel, overstromingen, insijpeling van zeewater in grondwater, verzilting

van de bodem en achteruitgang van de watervoorziening zullen een negatief e!ect hebben

op de landbouw in kuststreken. Landinwaarts zullen extreme veranderingen (onder andere

overstromingen en droogtes) averechtse gevolgen hebben op de agrarische sector.55

39. Naast de bovenvermelde gevolgen zal de klimaatverandering ook een weerslag hebben

op: koraalri!en, visserij en andere mariene bronnen, toerisme en de volksgezondheid van de

eilandgemeenschappen.56

4.2.2 Stille Oceaan

40. Voor kleine eilandstaten in de Stille Oceaan (o.a. Kiribati en Tuvalu) hebben specifieke

elementen van de klimaatverandering (stijging van de zeespiegel, verandering van de tempe-

ratuur en regenval) bijzondere gevolgen: versnelde erosie van de kust, insijpeling van zout

in het grondwater en toename van overstromingen vanuit de zee. Deze ingrijpende gevolgen

van de klimaatwijziging zullen ongetwijfeld grootschalige, negatieve e!ecten hebben op de

levensgemeenschappen van de eilandbewoners.57

Bijvoorbeeld zal verminderde regenval gekoppeld aan een versnelde stijging van de zeespiegel

het gevaar voor watervoorzieningen vergroten. Een vermindering van tien procent regenval

tegen 2050, zal naar alle waarschijnlijkheid overeenstemmen met een achteruitgang van twintig

procent van de hoeveelheid grondwater in de Tarawa Atoll, Kiribati.58

54N. Mimura et al., “Small islands” inM. L. Parry et al. (eds.), Climate Change 2007: Impacts, Adaptation


Panel on Climate Change, Cambridge, Cambridge University Press, 2007, (687) 695-697.55N. Mimura et al., “Small islands” inM. L. Parry et al. (eds.), Climate Change 2007: Impacts, Adaptation






Panel on Climate Change, Cambridge, Cambridge University Press, 2007, (687) 696.58N. Mimura et al., “Small islands” inM. L. Parry et al. (eds.), Climate Change 2007: Impacts, Adaptation


Panel on Climate Change, Cambridge, Cambridge University Press, 2007, (687) 696.

Hoofdstuk 4. Klimaatverandering en milieumigratie 21

41. Niettegenstaande enkele staten zelf de beeldspraak van de ‘zinkende eilandstaten’ ge-

bruiken om de gevolgen van de klimaatverandering op hun grondgebied te dramatiseren, kan

men uit de empirische vaststellingen geen dergelijk eenvoudige oorzaak en gevolg verband af-

leiden. Hetzelfde kan worden gezegd met betrekking tot de oorzaken van migratie. McAdam

wil hiermee niet hebben gezegd dat klimaatwijziging geen reele impact heeft op de kleine

eilandstaten, maar de Atlantis-stijl voorspellingen zullen waarschijnlijk niet de oorzaak zijn

van het einde van de eilandstaten en de migratie van de inwoners.59 Het zullen de in de

vorige paragrafen beschreven elementen van de klimaatwijziging zijn die de eilanden in de

Stille Oceaan op de lange termijn onleefbaar maken en onvermijdelijk migratie tot gevolg

zullen hebben. De gevolgen op de agrarische capaciteit zal tot een grotere urbanisatie leiden

(aangezien inwoners zullen migreren vanuit de buitenste eilanden) en een verhoogde druk met

zich meebrengen op de nu reeds zwakke arbeidsmarkt. Het is meer dan waarschijnlijk dat

lange tijd vooraleer het eiland verdwijnt, het grootste deel van de bevolking reeds verhuisd

is.60

59J. McAdam, “‘Disappearing States’, Statelessness and the Boundaries of International Law” in J.


2010, (105) 108.60J. McAdam, “‘Disappearing States’, Statelessness and the Boundaries of International Law” in J.


2010, (105) 108-109.

Deel II

Bescherming van milieumigranten

25

42. De belangrijkste vraag van dit deel is: hoe worden gedwongen milieumigranten be-

schermd, in welke mate kunnen inwoners van ‘zinkende eilandstaten’ beroep doen op het

internationaal recht? Om een antwoord te kunnen geven op deze vraag wordt het vigerende

internationaal mensenrechtelijk kader ter bescherming van deze personen besproken.

43. Internationale mensenrechten zijn van toepassing op alle personen zonder discriminatie,

en zijn dus ook van toepassing op alle migranten, inclusief milieumigranten. Evenwel – zo-

als verder zal worden besproken – zijn ‘movement-related rights’, zoals het recht te worden

beschermd tegen uitwijzing, niet in gelijke mate van toepassing op alle migranten. Het norma-

tieve kader voor gedwongen migranten is afhankelijk van de oorzaak van migratie. Voor zowel

de vervolgingsgerelateerde migratie als de conflictgerelateerde migratie bestaat een omvang-

rijk internationaal en regionaal juridisch kader. Daartegenover blinkt een adequaat juridisch

kader voor milieumigranten uit in afwezigheid.61

44. In dit deel wordt nagegaan in hoeverre elementen en concepten uit het normatieve kader

met betrekking tot gedwongen migranten van toepassing zijn op milieumigranten, en in het

bijzonder op klimaatmigranten. Ten eerste wordt onderzocht of het non-refoulement beginsel,

het verbod op uitwijzing, van toepassing is op milieumigranten. Zowel het internationaalrech-

telijk, Europeesrechtelijk als het gewoonterechtelijk non-refoulement beginsel worden getoetst

aan de situatie van de inwoners van de ‘zinkende eilandstaten’. In het daaropvolgende hoofd-

stuk wordt het toepassingsgebied van de twee Europese richtlijnen die deel uitmaken van de

aanvullende bescherming in Europa vergeleken met de situatie van milieumigranten.

61M. Morel en F. Maes, “The Curious Phenomenon of “Environmental Migration/Displacement” and the

Role of International Law in Cross-Border Protection” in D. French (ed.), Global Justice and Sustainable

Development, Leiden, Koninklijke Brill NV, 2010, (273) 280-281.

Hoofdstuk 1

Non-refoulement van

milieumigranten

1.1 Begrip ‘non-refoulement’

45. De term ‘non-refoulement’ is afgeleid van het Franse woord refouler. Hetgeen zoveel

betekent als terugdrijven of afstoten, in de zin van een persoon die er in slaagt de aanval van

zijn belager af te wenden.62

Het non-refoulement beginsel, ofwel het recht te worden beschermd tegen uitwijzing, verbiedt

staten een persoon uit te wijzen of terug te sturen op om het even welke wijze naar een andere

staat waar deze persoon het risico loopt op ernstige mensenrechtenschendingen. Dit recht

verleent louter bescherming tegen uitwijzing: het houdt het recht in om op het grondgebied

van een bepaalde staat te verblijven, maar brengt daarentegen geen andere rechten, zoals het

recht op werk of onderwijs, met zich mee.63

46. Een algemeen verbod op non-refoulement bestaat niet, het beginsel ligt vervat in

specifieke verdragen en is gekoppeld aan specifieke omstandigheden.64 Hieronder zullen we

nagaan in welke mate klimaatmigranten aanspraak kunnen maken op bescherming tegen

uitzetting onder het Vluchtelingenverdrag van Geneve, het Europees Verdrag voor de Rechten

van de Mens en Fundamentele Vrijheden en het gewoonterechtelijk non-refoulement beginsel.

62G. S. Goodwin-Gill, The Refugee in International Law, Oxford, Clarendon Press, 1996, 117.63M. Morel, “‘Milieumigranten’ in het internationaal recht: een zoektocht naar bescherming”, TvMR 2010,


nr. 2, (7) 10. Een verbod op uitzetting ligt onder andere vervat in artikel 33 van het Vluchtelingenverdrag

van Geneve, artikel 3 van het Folterverdrag, artikel 7 van het BUPO-verdrag en artikel 3 van het EVRM.

27

28 Deel II. Bescherming van milieumigranten

1.2 Vluchtelingenverdrag van Geneve

1.2.1 Algemeen

47. Erkend worden als vluchteling houdt in dat men recht heeft op internationale

bescherming. In het bijzonder het recht op bescherming tegen uitwijzing, ofwel het non-

refoulement beginsel, opgenomen in onder andere artikel 33 van het Internationaal Verdrag

betre!ende de Status van Vluchtelingen (Vluchtelingenverdrag van Geneve)65, is een van de

grootste rechten voor vluchtelingen.66 Ze hebben het recht om niet te worden teruggestuurd

naar het grondgebied waar hun leven of vrijheid in het gedrang is. Net zoals ‘traditionele’

vluchtelingen, hebben milieumigranten niet de mogelijkheid om terug te keren naar hun thuis-

land ten gevolge van levensbedreigende omstandigheden. Hoewel hun noden vergelijkbaar

zijn, zijn hun juridische rechten dit niet.

48. Het Vluchtelingenverdrag van Geneve, het enige vluchtelingeninstrument op internatio-

nale, mondiale schaal, definieert een vluchteling als een persoon die:

“uit gegronde vrees voor vervolging wegens zijn ras, godsdienst, nationaliteit, het

behoren tot een bepaalde sociale groep of zijn politieke overtuiging, zich bevindt

buiten het land waarvan hij de nationaliteit bezit, en die de bescherming van dat

land niet kan of, uit hoofde van bovenbedoelde vrees, niet wil inroepen, of die,

indien hij geen nationaliteit bezit en ten gevolge van bovenbedoelde gebeurtenissen

verblijft buiten het land waar hij vroeger zijn gewone verblijfplaats had, daarheen

niet kan of, uit hoofde van bovenbedoelde vrees, niet wil terugkeren.”67

49. Terwijl het grote publiek vaak veronderstelt dat iedereen gemakkelijk de status van

vluchteling kan verkrijgen, is dit niet het geval. In werkelijkheid zorgt de hierboven aange-

haalde definitie van het Verdrag van Geneve ervoor dat slechts een beperkte groep aanspraak

kan maken op de juridische status van vluchteling. Hieronder zullen we de verschillende ele-

65Internationaal Verdrag betre!ende de Status van Vluchtelingen van 28 juli 1951, United Nations Treaty

Series, vol. 189, 137, geamendeerd door het Protocol betre!ende de Status van Vluchtelingen van 31 januari

1967, United Nations Treaty Series, vol. 606, 267.66Artikel 33 van het Vluchtelingenverdrag van Geneve: “1. Geen der Verdragsluitende Staten zal, op welke

wijze ook, een vluchteling uitzetten of terugleiden naar de grenzen van een grondgebied waar zijn leven of

vrijheid bedreigd zou worden op grond van zijn ras, godsdienst, nationaliteit, het behoren tot een bepaalde

sociale groep of zijn politieke overtuiging. 2. Op de voordelen van deze bepaling kan evenwel geen aanspraak

worden gemaakt door een vluchteling ten aanzien van wie er ernstige redenen bestaan hem te beschouwen als

een gevaar voor de veiligheid van het land waar hij zich bevindt, of die, bij gewijsde veroordeeld wegens een

bijzonder ernstig misdrijf, een gevaar oplevert voor de gemeenschap van dat land.”67Artikel 1, (a), (2) van het Vluchtelingenverdrag van Geneve.

Hoofdstuk 1. Non-refoulement van milieumigranten 29

menten die deel uitmaken van de definitie van een vluchteling uiteenzetten en toetsen aan de

situatie van een inwoner van de ‘zinkende eilandstaten’.

1.2.2 Wie is gebonden?

50. Ten eerste moet de vraag worden gesteld welke staten gebonden zijn. Het non-

refoulement beginsel is van toepassing op de Verdragsluitende Staten.68 Wat wordt er evenwel

bedoeld met ‘Verdragsluitende Staten’?

51. De term ‘Verdragsluitende Staten’ verwijst enerzijds naar alle staten die lid zijn bij het

Verdrag van Geneve. Anderzijds, ten gevolge van artikel 1, (1) van het Protocol van 1967,

worden ook staten die partij zijn bij het Protocol van 1967, onafhankelijk of deze staten al

dan niet partij zijn bij het Verdrag van Geneve, beschouwd als ‘Verdragsluitende Staten’.69

1.2.3 Verboden handeling

52. “Geen der Verdragsluitende Staten zal, op welke wijze ook, een vluchteling uitzetten of

terugleiden [. . . ].”70 Welke handelingen van de staat worden geviseerd? De formele benaming

van de handeling, uitwijzing, uitzetting, afwijzing,. . . , is zonder enig belang. Het non-

refoulement beginsel is zowel van toepassing op uitlevering als weigering aan de grens. De

zinsnede “op welke wijze dan ook” laat geen ruimte voor twijfel, het concept refoulement

moet op zo’n ruim mogelijke wijze worden opgevat.71

1.2.4 Wie is beschermd?

53. Een essentiele vraag is: wie is beschermd? Artikel 33 van het Vluchtelingenverdrag

van Geneve is duidelijk, een ‘vluchteling’, zoals gedefinieerd in artikel 1, (a), (2), kan onder

bepaalde voorwaarden niet worden uitgewezen of teruggeleid.

54. Soms wordt geopperd dat de bescherming tegen uitwijzing enkel van toepassing is op

diegenen die formeel erkend zijn als vluchteling. Er zijn evenwel verschillende argumenten

om te kunnen concluderen dat dit niet het geval is. Ten eerste kan gesteld worden dat uit

68Artikel 33 van het Vluchtelingenverdrag van Geneve.69E. Lauterpacht enD. Bethlehem, “The scope and content of the principle of non-refoulement: Opinion”

in E. Feller, V. Turk en F. Nicholson (eds.), Refugee protection in international law: UNHCR’s global

consultations on international protection, Cambridge, Cambridge University Press, 2003, 108.70Artikel 33 van het Vluchtelingenverdrag van Geneve.71E. Lauterpacht enD. Bethlehem, “The scope and content of the principle of non-refoulement: Opinion”


consultations on international protection, Cambridge, Cambridge University Press, 2003, 112-113.


de letterlijke lezing van artikel 1, (a), (2) niet kan worden afgeleid dat dit een noodzakelijke

voorwaarde is. Ten tweede wordt voor het doel van het Vluchtelingenverdrag van Geneve

en het Protocol van 1967 een persoon beschouwd als vluchteling indien voldaan is aan de

voorwaarden van artikel 1, (a), (2) ongeacht of deze persoon formeel erkend is als vluchte-

ling. Iedere andere interpretatie zou de e!ectiviteit en het nut van het verdrag ondermijnen

aangezien het mogelijk zou zijn voor staten om het Vluchtelingenverdrag van Geneve buiten

toepassing te laten door simpelweg de personen die aan de voorwaarden van artikel 1, (a),

(2) voldoen formeel niet te erkennen als vluchteling.72

55. Eerst en vooral dient te worden benadrukt dat de tenuitvoerlegging van het non-

refoulement beginsel is gesteund op het onderzoek van de feiten van elke afzonderlijke zaak.

Bijgevolg is de weigering van bescherming in afwezigheid van een onderzoek van de individuele

omstandigheden van een zaak, een schending van het non-refoulement beginsel.73

Bovenvermeld principe houdt evenwel niet in dat het onmogelijk is om het beginsel van non-

refoulement toe te passen in geval van massale instroom van vluchtelingen of asielzoekers. De

bewoording van artikel 33, (1) geeft geen reden om niet aan te nemen dat in zo’n geval het

principe kan worden toegepast. Men dient uit de humanitaire doelstelling van het verdrag af

te leiden dat de bescherming tegen uitwijzing in geval van massale instroom slechts buiten

toepassing kan worden gelaten indien de toepasselijkheid uitdrukkelijk is uitgesloten.74 Deze

zienswijze wordt tevens bevestigd door de UNHCR.75

72E. Lauterpacht enD. Bethlehem, “The scope and content of the principle of non-refoulement: Opinion”


consultations on international protection, Cambridge, Cambridge University Press, 2003, 116. Zie ook: K.

Wouters, International Legal Standards for the Protection from Refoulement, Mortsel, Intersentia, 2009, 47.73E. Lauterpacht enD. Bethlehem, “The scope and content of the principle of non-refoulement: Opinion”


consultations on international protection, Cambridge, Cambridge University Press, 2003, 118.74E. Lauterpacht en D. Bethlehem, “The scope and content of the principle of non-refoulement: Opi-

nion” in E. Feller, V. Turk en F. Nicholson (eds.), Refugee protection in international law: UNHCR’s

global consultations on international protection, Cambridge, Cambridge University Press, 2003, 119. De toe-

passelijkheid van het non-refoulement beginsel in gevallen van mass influx wordt expliciet bevestigd in het

Afrikaanse Vluchtelingenverdrag en de Verklaring van Cartagena.75UNHCR, “Handbook on Procedures and Criteria for Determining Refugee Status under the 1951

Convention and the 1967 Protocol relating to the Status of Refugees”, Januari 1992, www.unhcr.org/refworld/

docid/3ae6b3314.html, § 44: “While refugee status must normally be determined on an individual basis, situa-

tions have also arisen in which entire groups have been displaced under circumstances indicating that members

of the group could be considered individually as refugees. In such situations the need to provide assistance

is often extremely urgent and it may not be possible for purely practical reasons to carry out an individual

determination of refugee status for each member of the group. Recourse has therefore been had to so-called

“group determination” of refugee status, whereby each member of the group is regarded prima facie (i.e. in the

absence of evidence to the contrary) as a refugee.”


1.2.5 Bedreiging van leven of vrijheid

56. De volgende stap in de zoektocht naar de toepasselijkheid van het non-refoulement prin-

cipe dat is opgenomen in artikel 33 van het Vluchtelingenverdrag van Geneve, is het onderzoek

van de zinsnede “waar zijn leven of vrijheid bedreigd zou worden”76. Deze zinsnede dient te

worden gelezen in het licht van de definitie van ‘vluchteling’ in het Vluchtelingenverdrag van

Geneve. Het moet gaan om een persoon wiens leven of vrijheid bedreigd is ten gevolge van

een vrees voor vervolging.77 De term ‘vervolging’ (in de Engelse versie ‘persecution’) wordt

niet gedefinieerd in het verdrag. Het lijkt erop dat de opstellers van het verdrag met opzet

een definitie achterwege hebben gelaten om zo een flexibel concept te creeren.78

57. De vraag kan evenwel worden gesteld of het niet noodzakelijk is om de bedreiging waarvan

sprake is in artikel 33, (1) ruimer te interpreteren dan louter de vrees voor vervolging. In het

bijzonder voor klimaatmigranten waarvan hier sprake is er een bedreiging voor het leven of

de vrijheid, maar is er, behalve in geval van samenlopende omstandigheden, geen sprake van

enige vervolging.

Volgens Lauterpacht en Bethlehem zijn er evenwel voldoende elementen en argumenten79

om te stellen dat de woorden “waar zijn leven of vrijheid bedreigd zou worden” moeten

worden opgevat in het licht van omstandigheden waarbij de vluchteling of asielzoeker (a) een

gegronde vrees heeft om vervolgd te worden, (b) een reeel gevaar loopt op foltering en wrede,

onmenselijke of vernederende behandelingen of stra!en, of (c) er andere gevaren zijn voor zijn

leven, fysieke integriteit of vrijheid.80 Volgens andere auteurs is er evenwel geen mogelijkheid

tot een uitgebreide lezing van de ‘vervolgingsvoorwaarde’ en kunnen klimaatvluchtelingen

76Artikel 33 van het Vluchtelingenverdrag van Geneve.77E. Lauterpacht enD. Bethlehem, “The scope and content of the principle of non-refoulement: Opinion”


consultations on international protection, Cambridge, Cambridge University Press, 2003, 123. Deze opvatting

wordt bevestigd in de voorbereidende werken van het Vluchtelingenverdrag van Geneve en door Dr. Paul

Weis in P. Weis, The refugee Convention, 1951. The travaux preparatoires analysed with a commentary by

the late Dr Paul Weis, Cambridge, Cambridge University Press, 1995, 341.78K. Wouters, International Legal Standards for the Protection from Refoulement, Mortsel, Intersentia,

2009, 58.79E. Lauterpacht enD. Bethlehem, “The scope and content of the principle of non-refoulement: Opinion”


consultations on international protection, Cambridge, Cambridge University Press, 2003, 124-125, §§ 128-132.80E. Lauterpacht enD. Bethlehem, “The scope and content of the principle of non-refoulement: Opinion”


consultations on international protection, Cambridge, Cambridge University Press, 2003, 125.


geen aanspraak maken op de bescherming voorzien in artikel 33 van het Vluchtelingenverdrag

van Geneve.81

De interpretatie door Lauterpacht en Bethlehem van de vervolgingsvoorwaarde is gunstig

voor klimaatmigranten. Zoals verder zal worden besproken lopen de inwoners van de ‘zinkende

eilandstaten’ het gevaar op het leven in onmenselijke omstandigheden en is er dan ook gevaar

voor hun leven en fysieke integriteit.

1.2.6 Aard van de dreiging

58. Het laatste element van artikel 33 is de aard van het gevaar voor de vluchteling.

Het gevaar dient te kunnen worden toegeschreven aan zijn ras, godsdienst, nationaliteit, het

behoren tot een bepaalde sociale groep of zijn politieke overtuiging. Personen die vluchten

vanwege veranderingen in hun leefomstandigheden ten gevolge van de klimaatwijziging worden

niet ‘geviseerd’ omwille van hun ras, godsdienst, nationaliteit,. . . Migratie ten gevolge van

veranderingen in het klimaat is onoverkomelijk niet-discriminatoir van aard.82

Van discriminatie is evenwel sprake in gevallen waar slachto!ers van plotse natuurfenomenen

naar het buitenland vluchten omdat de overheid bewust zijn onderdanen niet heeft beschermd

of hulp heeft verhinderd, met de bedoeling deze inwoners te stra!en of te marginaliseren op

basis van de eerder vernoemde gronden opgenomen in het Vluchtelingenverdrag van Geneve.

Deze klimaatmigranten kunnen dan wel in aanmerking komen voor het statuut ‘vluchteling’.83

Niettemin dient benadrukt te worden dat dit, hopelijk althans, eerder de uitzondering dan

de regel is. In het geval van de ‘zinkende eilandstaten’ wordt verondersteld dat de inwoners

door hun respectievelijke overheden met alle mogelijke middelen worden beschermd tegen de

stijging van het zeeniveau.

81Zie: J. McAdam, “Climate Change ‘Refugees’ and International Law”, NSW Bar Association, 24 oktober

2007, www.nswbar.asn.au/circulars/climatechange1.pdf, 5; N. de Moor en A. Cliquet, “Environmental

Displacement: A New Challenge for European Migration Policy”, 2009, http://biblio.ugent.be/input/

download?func=downloadFile&fileOId=784741&recordOId=761954, 4-5; M. Morel en F. Maes, “The

Curious Phenomenon of “Environmental Migration/Displacement” and the Role of International Law in Cross-

Border Protection” in D. French (ed.), Global Justice and Sustainable Development, Leiden, Koninklijke Brill

NV, 2010, (273) 285.82J. McAdam, “Climate Change ‘Refugees’ and International Law”, NSW Bar Association, 24 oktober 2007,

www.nswbar.asn.au/circulars/climatechange1.pdf, 5.83W. Kalin, “Conceptualising Climate-Induced Displacement” in J. McAdam (ed.), Climate Change and

Displacement. Multidisciplinary Perspectives, Oxford, Hart Publishing, 2010, (81) 88.


1.2.7 Andere zienswijze

59. Indien men de hierboven besproken elementen in overweging neemt zou men kunnen

besluiten dat inwoners van ‘zinkende eilandstaten’ niet voldoen aan twee voorwaarden om te

kunnen spreken van een vluchteling zoals opgevat in het Vluchtelingenverdrag van Geneve.

Enerzijds is er geen sprake van enige vervolging van klimaatvluchtelingen en anderzijds is de

aard van de verplaatsing van de eilandbewoners niet-discriminatoir.

60. Uiteraard zijn er auteurs die niet akkoord gaan met de zienswijze dat klimaatmigranten

geen aanspraak kunnen maken op het statuut van vluchteling zoals omschreven in het Vluch-

telingenverdrag van Geneve.84 Cooper stelt dat de ‘vervolgingsvoorwaarde’ neerkomt op “an

act of government against individuals”. Hieruit leidt ze af dat, aangezien overheden steeds

betrokken zijn bij ecologische crisissen, wel is voldaan aan de voorwaarde van vervolging.85

De laatste hindernis die nog dient te worden genomen is de voorwaarde dat de aard van

het gevaar kan worden toegeschreven aan ras, godsdienst, nationaliteit, het behoren tot een

bepaalde sociale groep of zijn politieke overtuiging. VolgensCooper zijn de klimaatmigranten

ten gevolge van de opwarming van de aarde en stijging van de zeespiegel leden van een sociale

groep die niet de politieke macht hebben om hun omgeving te beschermen. Het is juist omdat

de inwoners van staten die het meest de gevolgen van de opwarming van de aarde dragen lid

zijn van een sociale groep zonder de politieke macht om hun omgeving te beschermen, dat de

overheden van de ontwikkelde wereld doorgaan met deze groep bloot te stellen aan de gevaren

van de achteruitgang van het klimaat.86

Deze extensieve interpretatie van het Vluchtelingenverdrag van Geneve heeft tot gevolg dat

het principe van non-refoulement zoals opgevat in de zin van het verdrag wel zou kunnen

worden toegepast op klimaatmigranten. Evenwel dient wel te worden vermeld dat de hier-

boven uiteengezette uitgebreide lezing een minderheidsopvatting is. Morel stelt hierover

dat politieke machteloosheid niet kan worden beschouwd als een permanent kenmerk dat ie-

mand tot lid maakt van een sociale groep, evenmin kan de vervolging op zich de sociale groep

definieren.87

84Uitgebreide interpretatie van het Vluchtelingenverdrag van Geneve in A. Lopez, “The protection of

environmentally-displaced persons in international law”, Environmental Law 2007, Vol. 37, 365-410 en J. B.

Cooper, “Environmental refugees: meeting the requirements of the refugee definition”, New York University

Environmental Law Journal 1998, 480-529.85J. B. Cooper, “Environmental refugees: meeting the requirements of the refugee definition”, New York

University Environmental Law Journal 1998, (480) 502.86J. B. Cooper, “Environmental refugees: meeting the requirements of the refugee definition”, New York

University Environmental Law Journal 1998, (480) 526.87M. Morel, “‘Milieumigranten’ in het internationaal recht: een zoektocht naar bescherming”, TvMR 2010,

nr. 2, (7) 8.


1.2.8 Conclusie

61. Tot de toepasselijkheid van het Vluchtelingenverdrag van Geneve in situaties van milieu-

migratie kan, zoals hierboven aangetoond, niet automatisch worden besloten. Twee essentiele

elementen die naar voor komen in het kader van het hierboven besproken verdrag zijn niet

vervuld. Enerzijds is er geen sprake van een ‘vervolgende actor’ en anderzijds is de eventuele

vervolging niet gerelateerd aan een van de vijf vervolgingsgronden.88

62. Dit alles betekent niet dat klimaatmigranten nooit vluchtelingen in de zin van het

Vluchtelingenverdrag van Geneve kunnen zijn. Het is mogelijk dat een persoon die op de

vlucht slaat voor milieuproblemen op hetzelfde moment vervolging vreest op een van de vijf

gronden en de bescherming geniet van het verdrag. De opzettelijke weigering van een overheid

om een minderheidsgroep humanitaire hulp te verlenen na een plotse natuurramp, is een

voorbeeld van een dergelijke situatie. Dergelijke situaties zijn evenwel eerder uitzondering

dan regel.89

1.3 Mensenrechtenverdragen

1.3.1 Overzicht

63. Het non-refoulement beginsel ligt eveneens vervat in verschillende mensenrechtenver-

dragen, onder andere in het Internationaal Verdrag inzake Burgerlijke en Politieke Rechten

(BUPO-Verdrag)90, het Verdrag tegen foltering en andere wrede, onmenselijke of onterende

behandeling of bestra"ng (Folterverdrag)91 en het Europees Verdrag tot bescherming van de

rechten van de mens en de fundamentele vrijheden (EVRM)92.

64. Enkel in het Folterverdrag is een expliciet verbod opgenomen tegen de terugzending naar

een plaats waar er gevaar is voor ernstige schending van mensenrechten.93 In tegenstelling



nr. 2, (7) 8.90Verdrag inzake burgerlijke en politieke rechten van 19 december 1966, United Nations Treaty Series, vol.

999, 171.91Verdrag tegen foltering en andere wrede, onmenselijke of onterende behandeling of bestra"ng van 10

december 1984, United Nations Treaty Series, vol. 1465, 85.92Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden van 4

november 1950, United Nations Treaty Series, vol. 213, 222.93Artikel 3, (1) van het Folterverdrag: “Geen enkele Staat die partij is bij dit Verdrag, mag een persoon

uitzetten of terugzenden (“refouler”) naar of uitleveren aan een andere Staat wanneer er gegronde redenen zijn

om aan te nemen dat hij daar gevaar zou lopen te worden onderworpen aan foltering.”


tot artikel 33 van het Vluchtelingenverdrag van Geneve, zijn er geen uitzonderingen mogelijk

op het principe van non-refoulement zoals opgenomen in het Folterverdrag.94 Het Comite

tegen Foltering, het orgaan dat bevoegd is om de naleving van het Folterverdrag door de

verdragsstaten na te gaan, is bevoegd om individuele klachten te ontvangen van personen die

bescherming eisen op basis van artikel 3.95

Artikel 7 van het BUPO-verdrag bevat een algemeen verbod op foltering, waaraan het “wrede,

onmenselijke of vernederende behandeling of bestra"ng” toevoegt.96 Het Mensenrechtenco-

mite van de Verenigde Naties (het equivalent van het Comite tegen Foltering bij het Folterver-

drag) heeft artikel 7 op zodanige wijze geınterpreteerd dat het ook een verbod op uitwijzing

inhoudt naar een grondgebied waar men met dergelijke behandeling kan geconfronteerd wor-

den.97

Niettegenstaande de hierboven beschreven beschermingsmaatregelen, zullen personen die

gebruik maken van een individuele klachtenprocedure tegen een Europese staat vlugger

bescherming zoeken onder het EVRM. Deze procedure geeft namelijk aanleiding tot bindende

uitspraken van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM), in tegenstelling tot

niet-bindende beslissingen van het Mensenrechtencomite.98

1.3.2 Artikel 3 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens

65. Het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens bevat geen expliciet verbod op

uitzetting. Dergelijk verbod heeft zich wel ontwikkeld op basis van artikel 3 van het EVRM

door middel van rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens en de

voormalige Europese Commissie voor de Rechten van de Mens.99 In Europa is artikel 3

94J.-F. Durieux, “Salah-Sheekh is a Refugee. New Insights into Primary and Subsidiary Forms of

Protection”, Refugee Studies Centre Working Paper Series No. 49, Oktober 2008, www.rsc.ox.ac.uk/

publications/working-papers/RSCworkingpaper49.pdf, 4.95M. Nowak en E. McArthur, The United Nations Convention Against Torture. A Commentary, Oxford,

Oxford University Press, 2008, 721.96Artikel 7 van het BUPO-verdrag: “Niemand mag worden onderworpen aan folteringen, of aan wrede,

onmenselijke of vernederende behandeling of bestra"ng. In het bijzonder mag niemand, zonder zijn in vrijheid

gegeven toestemming, worden onderworpen aan medische of wetenschappelijke experimenten.”97Human Rights Committee on its 44th session, General Comment No. 20 (10 maart 1992): “States parties

must not expose individuals to the danger of torture or cruel, inhuman or degrading treatment or punishment

upon return to another country by way of their extradition, expulsion or refoulement. States parties should

indicate in their reports what measures they have adopted to that end.”98J.-F. Durieux, “Salah-Sheekh is a Refugee. New Insights into Primary and Subsidiary Forms of


publications/working-papers/RSCworkingpaper49.pdf, 5 (verwijzing nr. 9).99K. Wouters, International Legal Standards for the Protection from Refoulement, Mortsel, Intersentia,

2009, 187.


van het EVRM het meest e!ectieve middel geworden ter aanvulling van artikel 33 van het

Vluchtelingenverdrag van Geneve.100

1.3.2.1 Algemeen

1.3.2.1.1 Tekst van het artikel

66. Artikel 3 EVRM: “Niemand mag worden onderworpen aan folteringen of aan onmense-

lijke of vernederende behandelingen of bestra"ngen.”

1.3.2.1.2 Aard van het recht

67. Artikel 3 van het EVRM is op een absolute wijze geformuleerd, zodat daarop geen

enkele beperking kan worden aangebracht. Artikel 3 is bovendien notstandfest, wat inhoudt

dat er geen enkele afwijking van artikel 3 is toegelaten, ook niet in geval van oorlog of andere

noodtoestand. De verdragsbepaling vormt zodoende een van de fundamentele waarden in elke

democratische samenleving en behoort tot de kernbepalingen van het verdrag.101

1.3.2.1.3 Toepassingsgebied

68. Tegen welke handelingen worden de personen die beroep doen op het uit artikel 3 EVRM

afgeleide non-refoulement beginsel beschermd?

Artikel 3 van het EVRM beschermd elke persoon tegen folteringen of onmenselijke of verne-

derende behandelingen of bestra"ngen. In het kader van de hier besproken problematiek van

de inwoners van de ‘zinkende eilandstaten’ is het vooral van belang om na te gaan wat wordt

verstaan onder ‘onmenselijke of vernederende behandeling’.

69. Van groot belang in deze context is het feit dat het Europees Hof voor de Rechten van de

Mens het irrelevant acht wie of wat de onmenselijke behandeling veroorzaakt. De behandeling

hoeft niet noodzakelijk door een menselijke activiteit teweeggebracht te zijn, maar mag ook

voortkomen uit een bepaalde situatie.102

100J.-F. Durieux, “Salah-Sheekh is a Refugee. New Insights into Primary and Subsidiary Forms of


publications/working-papers/RSCworkingpaper49.pdf, 5.101Y. Haeck en V. Staelens, “Verbod van foltering en onmenselijke of vernederende behandelingen of

stra!en” in J. Vande Lanotte en Y. Haeck (eds.), Handboek EVRM – Deel 2: Artikelsgewijze Commentaar

– Volume I, Antwerpen, Intersentia, 2004, (123) 221.102EHRM, D. v. the United Kingdom, 2 mei 1997, nr. 30240/96; M. Morel, “‘Milieumigranten’ in het

internationaal recht: een zoektocht naar bescherming”, TvMR 2010, nr. 2, (7) 10.


70. Opdat van een onmenselijke behandeling of straf gesproken zou kunnen worden, moeten

er een aantal elementen aanwezig zijn, enerzijds het overschrijden van een bepaalde mini-

mumpijndrempel en anderzijds de vereiste van opzet. Er dient evenwel op gewezen te worden

dat de opzetvereiste slechts van secundair belang is.103

71. Van onmenselijke behandeling kan enkel sprake zijn indien het een ernstige vorm van lij-

den betreft. De behandeling dient een minimumdrempel te overstijgen. Waarbij het kan gaan

over zowel puur lichamelijke letsels als ernstige psychische en psychologische moeilijkheden.104

Zo werd bijvoorbeeld het vernielen van het huis en de bezittingen van een 70-jarige vrouw,

voor haar ogen, waardoor ze haar onderdak en bestaansmiddelen verloor en gedwongen werd

het dorp en de gemeenschap waarin ze levenslang had gewoond te verlaten, beschouwd als

een onmenselijke behandeling in de zin van artikel 3 van het EVRM.105

72. Sommige auteurs beweren dat het terugsturen van klimaatvluchtelingen naar een regio

waar deze personen niet langer kunnen overleven een onmenselijke of vernederende behan-

deling inhoudt. De toetsing van de situatie van eilandbewoners aan de hierboven geschetste

vereisten van artikel 3 wordt verder in deze tekst gedaan.

1.3.2.2 Non-refoulement en artikel 3 van het EVRM

1.3.2.2.1 Algemeen

73. De verplichting van de verdragstaten om een persoon te beschermen tegen uitzetting

werd voor de eerste maal door het Hof aanvaard in de zaak Soering v. the United Kingdom.106

Het EHRM besloot dat:

“the decision by a Contracting State to extradite a fugitive may give rise to an issue

under Article 3 (art. 3), and hence engage the responsibility of that State under

the Convention, where substantial grounds have been shown for believing that the

person concerned, if extradited, faces a real risk of being subjected to torture or to

inhuman or degrading treatment or punishment in the requesting country.”107

103Y. Haeck en V. Staelens, “Verbod van foltering en onmenselijke of vernederende behandelingen of


– Volume I, Antwerpen, Intersentia, 2004, (123) 138.104Y. Haeck en V. Staelens, “Verbod van foltering en onmenselijke of vernederende behandelingen of


– Volume I, Antwerpen, Intersentia, 2004, (123) 138.105EHRM, Dulas v. Turkey, 30 januari 2001, nr. 25801/94, §§ 54-55.106EHRM, Soering v. the United Kingdom, 7 juli 1989, nr. 14038/88.107EHRM, Soering v. the United Kingdom, 7 juli 1989, nr. 14038/88, § 91.


Deze zienswijze werd bevestigd in andere zaken, onder andere in gevallen waarbij het Hof

oordeelde dat de overwegingen van de Soering-zaak ook van toepassing zijn op de uitzetting

van afgewezen asielzoekers.108

74. De staten die lid zijn bij het EVRM hebben het recht om de binnenkomst, het verblijf

en de uitwijzing van vreemdelingen te controleren. Niettemin kan de verwijdering van een

individu door een lidstaat naar een bepaald land aanleiding geven tot een klacht op basis van

artikel 3, indien er substantiele gronden zijn om aan te nemen dat de persoon in kwestie,

indien verwijderd, in het ontvangende land het gevaar loopt het onderwerp te zijn van een

behandeling zoals omschreven in het artikel.109

1.3.2.2.2 Toepassingsgebied ratione loci

75. Wat is de reikwijdte van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens in het

kader van de bescherming tegen uitzetting en meer in het bijzonder van artikel 3?

Een staat die lid is bij het EVRM is verantwoordelijk voor elke persoon die fysiek aanwezig

is binnen haar grondgebied. Dit zijn niet alleen personen die zich de jure aan de grens van

de staat bevinden, maar ook de personen die zich de facto binnen de grenzen bevinden.

Regelgeving met betrekking tot legale binnenkomst heeft in dit geval geen invloed.110 Indien,

bijvoorbeeld, een asielzoeker aankomt op de lucht- of zeehaven van een lidstaat, dan is deze

persoon fysiek aanwezig in de staat. De staat is, in overeenstemming met artikel 3 van het

EVRM, bijgevolg verantwoordelijk voor de bescherming van deze persoon tegen uitzetting.111

Een lidstaat kan tevens extraterritoriale verplichtingen hebben, dit zijn verplichtingen ten

overstaan van personen die zich niet op het grondgebied van de lidstaat bevinden. Dit kan

108EHRM, Cruz Varas and Others v. Sweden, 20 maart 1991, nr. 15576/89, § 70; EHRM, Vilvarajah and

Others vs. the United Kingdom, 30 oktober 1991, nrs. 13163/87, 13164/87, 13165/87, 13447/87, 13448/87, §103; EHRM, Chahal v. the United Kingdom, 15 november 1996, nr. 23366/94, § 74; EHRM, Salah Sheekh v.

The Netherlands, 11 januari 2007, nr. 1948/04, § 135.109K. Wouters, International Legal Standards for the Protection from Refoulement, Mortsel, Intersentia,

2009, 188.110EHRM, D. v. the United Kingdom, 2 mei 1997, nr. 30240/96, § 48: “Regardless of whether or not he ever

entered the United Kingdom in the technical sense [. . . ] it is to be noted that he has been physically present

there and thus within the jurisdiction of the respondent State within the meaning of Article 1 of the [European

Convention on Human Rights] since 21 January 1993. It is for the respondent State therefore to secure to the

applicant the rights guaranteed under Article 3 irrespective of the gravity of the o!ence which he committed.”111K. Wouters, International Legal Standards for the Protection from Refoulement, Mortsel, Intersentia,

2009, 217.


onder andere het geval zijn indien de persoon zich bevindt op het grondgebied van een staat

waarover de lidstaat e!ectieve en volledige controle heeft.112

1.3.2.2.3 Toepasselijkheid op milieumigranten

76. Zoals hierboven uiteengezet kunnen personen niet worden uitgewezen op basis van

artikel 3 van het EVRM indien gevaar bestaat dat deze personen het voorwerp uitmaken van

folteringen of onmenselijke of vernederende behandelingen of bestra"ngen. De vraag rijst

nu of het terugzenden van eilandbewoners naar door klimaatwijziging en in het bijzonder

de stijging van het zeeniveau ernstig aangetaste gebieden, kan worden gekwalificeerd als een

onmenselijke of vernederende behandeling.

77. McAdam stelt dat het noodzakelijk kan zijn om het geschonden mensenrecht te her-

kwalificeren. Bijvoorbeeld kan men de schending van het recht op een behoorlijke levens-

standaard113 interpreteren als een onmenselijke behandeling.114 Het recht op een behoorlijke

levensstandaard is een recht dat geen aanleiding kan geven tot bescherming tegen uitwijzing.

De interpretatie als een onmenselijke behandeling kan wel dergelijke bescherming tot gevolg

hebben.

Het blijft natuurlijk de vraag of het Europees Hof voor de Rechten van de Mens dergelijke

redenering in de toekomst zal aanvaarden. Twee elementen spelen in het voordeel van deze

extensieve lezing. Ten eerste, het Hof stelt dat artikel 3 van het EVRM kan worden toege-

past in nieuwe omstandigheden die kunnen voorkomen in de toekomst, onafhankelijk van de

verantwoordelijkheid van de overheid. Ten tweede, Het Hof is van mening dat het al te veel

inperken van het toepassingsgebied van artikel 3 een afbreuk zou inhouden van het absolute

karakter van het verbod.115

78. In 1979 besloot het Europees Hof voor de Rechten van de Mens dat het terugsturen van

een met HIV besmette persoon kan worden beschouwd als een ‘onmenselijke behandeling’.

Dit werd afgeleid uit het gebrek aan medische voorzieningen, een sociaal netwerk, een huis of

enige vooruitzicht op een inkomen in het land van oorsprong.116 In 2008 stond het Hof in de

112K. Wouters, International Legal Standards for the Protection from Refoulement, Mortsel, Intersentia,

2009, 217-222.113Artikel 11 van het Internationaal Verdrag inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten.

Internationaal Verdrag inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten van 19 december 1966, United

Nations Treaty Series, vol. 993, 3.114J. McAdam, “Climate Change ‘Refugees’ and International Law”, NSW Bar Association, 24 oktober 2007,

www.nswbar.asn.au/circulars/climatechange1.pdf, 9.115EHRM, D. v. the United Kingdom, 2 mei 1997, nr. 30240/96, § 49.116EHRM, D. v. the United Kingdom, 2 mei 1997, nr. 30240/96, § 52-53.


zaak N. v. the United Kingdom117 voor de vraag of er al dan niet een schending was van artikel

3. In deze zaak besloot het Hof dat het terugsturen van een Oegandese vrouw met HIV/AIDS

naar haar thuisland geen schending inhield van artikel 3. Verder stelde het Hof meer in het

algemeen dat in gevallen van de uitwijzing van ernstig zieke personen, dergelijke uitwijzing

enkel een schending zal inhouden van artikel 3 in “very exceptional cases” waar bepaalde

elementen relevant zijn voor de beoordeling van het Hof.118 Het Hof stelde echter: “The

Court does not exclude that there may be other very exceptional cases where the humanitarian

considerations are equally compelling.”119

79. In bepaalde gevallen van milieurampen kunnen de slachto!ers duidelijk niet terugkeren

naar hun regio van oorsprong.120 Enerzijds, bij permanente ontheemding ten gevolge van

de e!ecten van de opwarming van de aarde, bijvoorbeeld het ‘zinken’ van eilandstaten, is

geen enkele terugkeermogelijkheid voorhanden. Anderzijds, in het geval van tijdelijke ont-

heemding, bijvoorbeeld in het geval van onverwachte, herstelbare natuurrampen, zou het

non-refoulement beginsel een tijdelijk verbod op het terugsturen van de ontheemde inwoners

naar de getro!en gebieden kunnen inhouden.

Ernstige verstoringen van het milieu zouden kunnen resulteren in omstandigheden waarin

noodzakelijke infrastructuren verwoest zijn en levensnoodzakelijke voorzieningen als zuiver

water, voedsel en elektriciteit niet meer voorhanden zijn.121 Of het Europees Hof voor de

Rechten van de Mens dit zou kwalificeren als een ‘very exceptional case’, zou afhankelijk zijn

van de ernst van de milieuramp, de mogelijkheid van een e!ectief ‘vluchtalternatief’ en de

mogelijkheid en bereidheid van een staat om hen te beschermen.122

80. Tot nu toe is het principe van non-refoulement door geen enkel hof aanvaard in gevallen

van ontheemding ten gevolge van veranderingen van het milieu.123 Nochtans zijn er in de

praktijk reeds gevallen geweest waar het non-refoulement beginsel is toegepast in het geval

van natuurrampen. Bijvoorbeeld, in navolging van de tsunami in 2004 werd door de UNHCR

117EHRM, N. v. the United Kingdom, 28 mei 2008, nr. 26565/05.118EHRM, N. v. the United Kingdom, 28 mei 2008, nr. 26565/05, § 42.119EHRM, N. v. the United Kingdom, 28 mei 2008, nr. 26565/05, § 43.120N. de Moor en A. Cliquet, “Environmental Displacement: A New Challenge for European Migration

Policy”, 2009, http://biblio.ugent.be/input/download?func=downloadFile&fileOId=784741&recordOId=

761954, 7-8.121V. Kolmannskog en F. Myrstad, “Environmental Displacement in European Asylum Law”, European

Journal of Migration and Law 2009, Vol. 11, Nr. 4, (313) 322.122N. de Moor en A. Cliquet, “Environmental Displacement: A New Challenge for European Migration


761954, 7.123N. de Moor en A. Cliquet, “Environmental Displacement: A New Challenge for European Migration


761954, 8.


opgeroepen tot het opschorten van het terugzenden van personen naar de getro!en regio’s,

hetgeen algemeen werd gerespecteerd.124 Het blijft natuurlijk de vraag of dergelijke praktijken

zullen leiden tot een algemeen aanvaarde praktijk, of misschien een bindende norm.

81. Volgens de Moor en Cliquet zou het principe van non-refoulement de basis kunnen

worden van een nieuw regionaal systeem van asiel voor klimaatvluchtelingen, en dit aan de

hand van een ‘bottom-up’ ontwikkeling van het recht. Een algemeen aanvaarde praktijk van

non-refoulement zou kunnen leiden tot een ‘soft-law’ instrument of eventueel tot internationaal

gewoonterecht.125

1.3.2.3 Conclusie non-refoulement, EVRM en milieumigranten

82. Niettegenstaande geen expliciete verwijzing naar het verbod op uitzetting is opgenomen

in artikel 3 van het EVRM, heeft het Europees Hof voor de Rechten van Mens hieruit een non-

refoulement beginsel afgeleid. Dit principe is door het EHRM evenwel nog niet toegepast in

gevallen van milieumigratie. Het Hof sluit evenwel niet expliciet uit dat het non-refoulement

principe in de toekomst kan worden toegepast op dergelijke gevallen.

1.4 Non-refoulement als principe van internationaal gewoon-

terecht

1.4.1 Algemeen

83. Het non-refoulement beginsel heeft ingang gevonden in verschillende verdragen. Er zijn

evenwel landen die geen enkele verdragsrechtelijke verplichting hebben met betrekking tot

non-refoulement. Ongeveer vijftig landen hebben het Vluchtelingenverdrag van Geneve en

het bijhorende Protocol van 1967 niet geratificeerd.126 Zijn deze landen vrij vluchtelingen te

behandelen zoals ze willen? Dienen ze zich niet te houden aan het verbod op uitzetting? Het

124V. Kolmannskog en F. Myrstad, “Environmental Displacement in European Asylum Law”, European

Journal of Migration and Law 2009, Vol. 11, Nr. 4, (313) 323-324: “The UK suspended involuntary returns

of failed asylum seekers to a?ected areas of India, Sri Lanka, Thailand and Indonesia. In Germany, there was

an advice from the Federal Ministry of the Interior not to deport to a!ected regions, but it was just an advice

and only a few federal states enacted a deportation stop. In the Netherlands, a deportation stop applied for the

countries a? ected by the tsunami until March 2005.”125N. de Moor en A. Cliquet, “Environmental Displacement: A New Challenge for European Migration


761954, 8.126Status Vluchtelingenverdrag van Geneve en Protocol van 1967, zie: http://treaties.un.org.


antwoord is negatief. Er wordt algemeen aanvaard dat een internationaal gewoonterechtelijk

non-refoulement beginsel bestaat.127

84. Het internationaal gewoonterechtelijk karakter van het principe van non-refoulement

heeft verschillende gevolgen. Ten eerste zijn staten die verdragsrechtelijk niet gebonden zijn

aan een non-refoulement beginsel, nu wel gebonden aan dergelijk beginsel. Ten tweede wordt

ondersteuning geboden aan staten die verdragsrechtelijk wel gebonden zijn.128

1.4.2 Inhoud non-refoulement beginsel

85. De inhoud van het gewoonterechtelijk non-refoulement beginsel is tweeledig. Enerzijds

wordt het beginsel geınterpreteerd in de context van artikel 33 van het Vluchtelingenverdrag

van Geneve, het vluchtelingencontentieux, en anderzijds, meer algemeen, in het kader van de

mensenrechten.129

86. In de context van de vluchtelingenproblematiek is de interpretatie van het gewoonterech-

telijk non-refoulement beginsel gelijklopend met de hierboven geschetste inhoud van artikel

33 van het Vluchtelingenverdrag van Geneve.130 Het is dan ook niet noodzakelijk om de ver-

schillende elementen hier opnieuw toe te lichten. Er dient evenwel op te worden gewezen dat

de voorwaarden van vervolging en de aard van de dreiging onveranderd blijven. Er kan dan

ook worden geconcludeerd dat deze interpretatie van het gewoonterechtelijk non-refoulement

beginsel niet van toepassing is op klimaatmigranten en dan ook geen bescherming zal bieden.

87. Aan de conclusie dat het principe van non-refoulement een fundamenteel onderdeel is van

het gewoonterechtelijk verbod op folteringen, onmenselijke of vernederende behandelingen of

bestra"ngen, gaat een drieledig onderzoek vooraf. Lauterpacht en Bethlehem onderzoch-

ten eerst de draagwijdte van het gewoonterechtelijk verbod op folteringen, onmenselijke of ver-

nederende behandelingen of bestra"ngen, vervolgens werd nagegaan of het non-refoulement

127Zie ook: E. Lauterpacht en D. Bethlehem, “The scope and content of the principle of non-refoulement:

Opinion” in E. Feller, V. Turk en F. Nicholson (eds.), Refugee protection in international law: UNHCR’s

global consultations on international protection, Cambridge, Cambridge University Press, 2003, 140-163.128E. Lauterpacht enD. Bethlehem, “The scope and content of the principle of non-refoulement: Opinion”


consultations on international protection, Cambridge, Cambridge University Press, 2003, 140-141.129E. Lauterpacht enD. Bethlehem, “The scope and content of the principle of non-refoulement: Opinion”




consultations on international protection, Cambridge, Cambridge University Press, 2003, 149.


beginsel een onderdeel is van dit verbod.131 Tenslotte werd de inhoud van het non-refoulement

beginsel als onderdeel van het gewoonterechtelijk verbod op folteringen, onmenselijke of ver-

nederende behandelingen of bestra"ngen besproken.132

Lauterpacht enBethlehem concluderen dat er sprake is van een gewoonterechtelijk verbod

op folteringen, onmenselijke of vernederende behandelingen of bestra"ngen met als essentieel

onderdeel een non-refoulement beginsel. Met betrekking tot de inhoud van dit beginsel stellen

ze:

“No person shall be rejected, returned, or expelled in any manner whatever where

this would compel him or her to remain in or return to a territory where substantial

grounds can be shown for believing that he or she would face a real risk of being

subjected to torture or cruel, inhuman or degrading treatment or punishment. This

principle allows of no limitation or exception.”133

Uit deze definitie van het gewoonterechtelijk non-refoulement beginsel kan worden afgeleid

dat de draagwijdte van dit principe afhankelijk is van de invulling van de zinsnede “torture

or cruel, inhuman or degrading treatment or punishment”. Deze invulling zal in Europa

bijgevolg afhankelijk zijn van de inhoud die het Europees Hof voor de Rechten van de Mens

koppelt aan het uit artikel 3 van het EVRM afgeleide non-refoulement beginsel.

1.4.3 Conclusie gewoonterechtelijk non-refoulement beginsel

88. Voor milieumigranten is het internationaal gewoonterechtelijk principe van non-

refoulement niet adequaat om voldoende bescherming te bieden. Ten eerste is het moeilijk

om dit gewoonterechtelijk principe af te dwingen.134 Ten tweede is de toepasbaarheid op mi-

lieumigranten afhankelijk van een extensieve interpretatie van ‘onmenselijke of vernederende

behandelingen’. Tenslotte brengt dit principe, vergelijkbaar met de hierboven besproken ver-

dragsrechtelijke principes, geen andere rechten – zoals het recht op werk of onderwijs – met

131E. Lauterpacht enD. Bethlehem, “The scope and content of the principle of non-refoulement: Opinion”






consultations on international protection, Cambridge, Cambridge University Press, 2003, 163.134In tegenstelling tot artikel 3 van het EVRM waarbij het mogelijk is om een bindende beslissing te bekomen

van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens.


zich mee.135 Niettemin zou het principe als gewoonterechtelijke basis kunnen fungeren voor

de ontwikkeling van een non-refoulement beginsel ten voordele van klimaatmigranten.136

1.5 Conclusie non-refoulement

89. Zowel op internationaal (Vluchtelingenverdrag van Geneve), regionaal (Europees Ver-

drag voor de Rechten van de Mens) en gewoonterechtelijk vlak kunnen milieumigranten niet

terugvallen op een duidelijke, juridische bescherming tegen uitzetting.

90. In het kader van het Vluchtelingenverdrag van Geneve is er weinig hoop op bescherming

voor milieumigranten. De invulling van het begrip ‘vluchteling’ in artikel 1 van het verdrag

heeft tot gevolg dat milieumigranten buiten het toepassingsgebied van het non-refoulement

beginsel opgenomen in artikel 33 vallen. Een wijziging van het Vluchtelingenverdrag van

Geneve is noodzakelijk om op basis van dit verdrag enige rechten toe te kennen aan milieu-

migranten.137

91. Op bescherming tegen uitwijzing maken de inwoners van ‘zinkende eilandstaten’ meer

kans op basis van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Niettegenstaande nog

geen enkel geval bekend is van de toepassing van het non-refoulement beginsel afgeleid uit

artikel 3 van het EVRM in kader van een milieuramp, sluit het Europees Hof voor de Rechten

van de Mens niet uit dat het non-refoulement beginsel kan worden toegepast indien er sprake

is van ‘very exceptional circumstances’.138 Niettegenstaande milieumigranten in het kader

van het EVRM ‘meer kans’ maken op bescherming is er van rechtszekerheid absoluut geen

sprake.

92. Het internationaal gewoonterechtelijk non-refoulement beginsel biedt eveneens onvol-

doende bescherming tegen de uitwijzing van milieumigranten. Enerzijds is het niet (recht-

streeks) van toepassing op milieumigranten en anderzijds is het heel moeilijk afdwingbaar.

93. Uit het onderzoek van het verbod op uitwijzing in het Vluchtelingenverdrag van Geneve,

het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens en het internationale gewoonterecht kan

worden afgeleid dat de bescherming van milieumigranten verschilt naargelang de oorsprong

van het non-refoulement beginsel, doch dat de verschillende non-refoulement beginselen geen

afdoende bescherming bieden voor milieu- en klimaatmigranten. In het kader van artikel

135N. de Moor en A. Cliquet, “Environmental Displacement: A New Challenge for European Migration


761954, 7.136Zie supra: p. 40.137Zie infra: p. 61.138EHRM, N. v. the United Kingdom, 28 mei 2008, nr. 26565/05, § 43.


3 van het EVRM kan het Europees Hof voor de Rechten van de Mens evenwel voor een

grote doorbraak zorgen. Door middel van een extensieve interpretatie van het uit dit artikel

afgeleide non-refoulement beginsel zouden klimaatmigranten bescherming tegen uitwijzing

kunnen genieten. Evenwel dient te worden benadrukt dat voor een evolutie van de rechtspraak

in die zin voor de toekomst en nu geen aanwijzingen zijn.

94. Zelfs indien zou worden overgaan tot het van toepassing verklaren van het verbod

op uitzetting op de situatie van milieumigranten blijven nog andere rechten onbeantwoord.

Nogmaals dient te worden benadrukt dat het non-refoulement beginsel, indien het zou worden

toegepast op milieumigranten, enkel bescherming biedt tegen uitwijzing en het slechts het

recht inhoudt om op het grondgebied van een bepaalde staat te verblijven, maar dat het

daarentegen geen andere rechten, zoals het recht op werk of onderwijs, met zich meebrengt.139

139Zie supra: p. 27.

Hoofdstuk 2

Aanvullende bescherming in Europa

95. Nu blijkt dat milieumigranten onvoldoende worden beschermd onder de hierboven be-

sproken mechanismen, wordt nagegaan of de aanvullende beschermingsmaatregelen in Europa

enig soelaas kunnen bieden voor de inwoners van ‘zinkende eilandstaten’.

96. In het verleden hebben staten vaak aanvullende bescherming geboden aan gedwongen mi-

granten die niet onder de definitie van ‘vluchteling’ van het Vluchtelingenverdrag van Geneve

vallen maar niettemin internationale bescherming behoeven.140 Dergelijke bescherming werd

vaak als een vorm van liefdadigheid opgevat. Evenwel werden de laatste jaren steeds meer

juridische, aanvullende beschermingsmechanismen uitgewerkt, en dit zowel op nationaal als

regionaal vlak.141

Aanvullende beschermingsmechanismen zijn gebaseerd op humanitaire principes.142 Derge-

lijke regelgeving biedt in vele landen minder bescherming dan bijvoorbeeld het Vluchtelin-

genverdrag van Geneve en is afhankelijk van de economische en politieke belangen van het

gastland.143 Het is belangrijk te benadrukken dat aanvullende beschermingsmechanismen de

140N. de Moor en A. Cliquet, “Environmental Displacement: A New Challenge for European Migration


761954, 8.141N. de Moor en A. Cliquet, “Environmental Displacement: A New Challenge for European Migration


761954, 8.142J. McAdam, “Complementary Protection and Beyond: How States Deal with Human Rights Protection”,

New Issues in Refugee Research, UNHCR Working Paper No. 118, Augustus 2005, www.unhcr.org/42fb1f045.

html, 1.143A. Lopez, “The protection of environmentally-displaced persons in international law”, Environmental Law

2007, Vol. 37, (365) 392-393.

47


internationale beschermingsbasis, die beperkt is gebleven tot het Vluchtelingenverdrag van

Geneve en het Protocol van 1967, verbreedt.144

97. Op Europees vlak kunnen de Europese Kwalificatierichtlijn145 en de Europese Richtlijn

Tijdelijke Bescherming146 worden beschouwd als de belangrijkste aanvullende beschermings-

mechanismen. Hieronder worden beide richtlijnen getoetst aan de situatie van de inwoners

van de ‘zinkende eilandstaten’.

2.1 Europese Kwalificatierichtlijn

2.1.1 Algemeen

98. Naar aanleiding van de beslissing genomen te Tampere in 1999147 om een Europees

Gemeenschappelijk Asielstelsel te ontwikkelen, werden in het begin van 2002 de onderhande-

lingen opgestart die resulteerden in de Europese Kwalificatierichtlijn. De Kwalificatierichtlijn

is een supranationaal instrument dat de aanvullende beschermingsregimes in Europa harmo-

niseert.

99. De richtlijn omvat twee onafhankelijke, maar complementaire beschermingsmechanis-

men, enerzijds een vluchtelingenstatuut in de zin van het Vluchtelingenverdrag van Geneve

en anderzijds een subsidiair beschermingsstatuut.148 Door de creatie van twee categorieen:

‘vluchtelingen’ en ‘andere personen die nood hebben aan internationale bescherming’, pro-

beert de richtlijn een minimale beschermingsstandaard in alle lidstaten van de Europese Unie

te verzekeren en ‘asiel-shoppen’ in de Unie te voorkomen.149 McAdam stelt dat, niettegen-

staande de richtlijn de aanvullende bescherming uit de sfeer van ad hoc en discretionaire

144A. Lopez, “The protection of environmentally-displaced persons in international law”, Environmental Law

2007, Vol. 37, (365) 393.145Richtlijn nr. 2004/83 van de Raad van 29 april 2004 inzake minimumnormen voor de erkenning van

onderdanen van derde landen en staatlozen als vluchteling of als persoon die anderszins internationale

bescherming behoeft, en de inhoud van de verleende bescherming, P.B. L 304/12 van 30 september 2004.146Richtlijn nr. 2001/55 van de Raad van 20 juli 2001 inzake minimumnormen voor het verlenen van tijdelijke

bescherming in geval van massale toestroom van ontheemden en maatregelen ter bevordering van een evenwicht

tussen de inspanningen van de lidstaten voor de opvang en het dragen van de consequenties van de opvang van

deze personen, P.B. L 212/12 van 7 augustus 2001.147Europese Raad (1999), Presidency conclusions, Tampere European Council, www.europarl.europa.eu.148N. de Moor en A. Cliquet, “Environmental Displacement: A New Security Risk for Europe?”, 2009,

http://biblio.ugent.be/input/download?func=downloadFile&fileOId=923105&recordOId=923103, 13.149Preambule van de Kwalificatierichtlijn, § 4 en 6.

Hoofdstuk 2. Aanvullende bescherming in Europa 49

nationale praktijken heeft gehaald, de richtlijn door de gecreeerde tweedeling ten onrechte

een beschermingshierarchie invoert.150

2.1.2 Inhoud

100. De Kwalificatierichtlijn definieert ‘vluchteling’ in overeenstemming met het Vluchte-

lingenverdrag van Geneve151 en verleent subsidiaire bescherming aan de personen die geen

bescherming genieten op basis van het Vluchtelingenverdrag van Geneve, maar niettemin nood

hebben aan internationale bescherming. Op basis van artikel 2, (e) van de Kwalificatiericht-

lijn kan een persoon die geen ‘vluchteling’ is, aanspraak maken op subsidiaire bescherming

indien:

“er zwaarwegende gronden bestaan om aan te nemen dat, wanneer hij naar zijn

land van herkomst, of in het geval van een staatloze, naar het land waar hij vroeger

gewoonlijk verbleef, terugkeert, een reeel risico zou lopen op ernstige schade als

omschreven in artikel 15, en op wie artikel 17, leden 1 en 2, niet van toepassing

is, en die zich niet onder de bescherming van dat land kan of, wegens dat risico,

wil stellen.”

De Europese Kwalificatierichtlijn bepaalt in artikel 15 wat kan worden verstaan onder ‘ern-

stige schade’ en somt op exhaustieve wijze de situaties op die recht geven op subsidiaire

bescherming:

“Ernstige schade bestaat uit:

a) doodstraf of executie; of

b) foltering of onmenselijke of vernederende behandeling of bestra"ng van een

verzoeker in zijn land van herkomst; of

c) ernstige en individuele bedreiging van het leven of de persoon van een burger als

gevolg van willekeurig geweld in het kader van een internationaal of binnenlands

gewapend conflict.”

101. Op het eerste zicht zou men uit de algemene doelstelling van de Kwalificatierichtlijn,

opgenomen in artikel 1152, afleiden dat de richtlijn van toepassing is op milieumigranten die

nood hebben aan internationale bescherming.153 Evenwel wordt verder in de richtlijn het

150J. McAdam, “The European Union Qualification Directive: The Creation of a Subsidiary Protection

Regime”, International Journal of Refugee Law 2005, Vol. 17, Nr. 3, (461) 462.151Artikel 2, (c) van de Europese Kwalificatierichtlijn.152Artikel 1 van de Kwalificatierichtlijn: “Het doel van deze richtlijn is minimumnormen vast te stellen voor

de erkenning van onderdanen van derde landen en staatlozen als vluchteling of als persoon die anderszins

internationale bescherming behoeft, alsmede de inhoud van de verleende bescherming.”153A. Lopez, “The protection of environmentally-displaced persons in international law”, Environmental Law

2007, Vol. 37, (365) 397-398.


begrip ‘ernstige schade’, die internationale bescherming tot gevolg heeft, op exhaustieve wijze

gedefinieerd. De bewoording van deze bepaling laat geen ruimte voor een bijkomend type van

‘ernstige schade’ waarin de achteruitgang van het milieu zou kunnen passen.154 Het wordt

dan ook moeilijk te argumenteren dat milieumigranten op basis van de Kwalificatierichtlijn

aanspraak kunnen maken op internationale bescherming. Het had evenwel ook anders kunnen

lopen.

2.1.3 Totstandkoming

102. Gedurende de voorbereidende werken van de Kwalificatierichtlijn is de inhoud van

artikel 15 uitgebreid aan bod gekomen en vaak herschreven. Hieruit blijkt duidelijk dat de

internationale gemeenschap bewust was van het probleem van de milieumigranten.155

In een nota van de Raad werd de vraag gesteld of ‘milieurampen’ al dan niet als grond voor

subsidiaire bescherming diende te worden aangenomen.156 Met betrekking tot milieumigran-

ten stelde het Europese Parlement: “cross-border environmental displaced persons equally

need protection”.157 Evenwel, aangezien de lidstaten geen voorstander waren van de opname

van milieurampen in artikel 15, werd de bescherming van milieumigranten niet uitdrukkelijk

opgenomen in de Europese Kwalificatierichtlijn.158

Later, in het eerste voorstel van de Kwalificatierichtlijn, kende artikel 15, (c) subsidiaire

bescherming toe aan personen die ontheemd zijn als “a result of systematic or generalised

violations of their human rights”.159 Dergelijke ‘mensenrechtenparagraaf’ zou kunnen worden

geınterpreteerd zodat het milieumigranten subsidiaire bescherming verleent indien de overheid

van deze migranten niet in de mogelijkheid of niet bereid is om bescherming te bieden aan deze


2007, Vol. 37, (365) 398.155J. McAdam, “The European Union Qualification Directive: The Creation of a Subsidiary Protection

Regime”, International Journal of Refugee Law 2005, Vol. 17, Nr. 3, (461) 474.156Voorzitterschap van de Raad van de Europese Unie, “Discussienota over subsidiaire bescherming”,

13167/99, 19 November 1999, 3.157Europees Parlement (2002), Committee on Citizens’ Freedoms and Rights, Justice and Home A!airs,

Report on the proposal for a Council directive on minimum standards for the qualification and status of third

country nationals and stateless persons as refugees or as persons who otherwise need international protection,

COM (2001) 510, C5 0573/2001, 2001/0207(CNS).158V. Kolmannskog en F. Myrstad, “Environmental Displacement in European Asylum Law”, European

Journal of Migration and Law 2009, Vol. 11, Nr. 4, (313) 318.159Europese Commissie (2001), Proposal for a Council Directive on minimum standards for the qualification

and status of third country nationals and stateless persons as refugees or as persons who otherwise need

international protection, COM/2001/0510 final, CNS 2001/0207.


migranten.160 Ter ondersteuning van deze redenering kan worden gesteld dat in een recent

arrest van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens de Russische overheid veroordeeld

werd voor het schenden van het recht op leven omdat de autoriteiten niet correct hebben

gereageerd ter voorkoming van een modderstroom.161

103. Geen enkele van de voorgestelde mensenrechtenbepalingen werden weerhouden in de

uiteindelijke Kwalificatierichtlijn. Er werd beslist om de inhoud van de richtlijn te beper-

ken tot de reeds bestaande praktijken van aanvullende bescherming in de lidstaten, en de

uitlegging van het begrip ‘ernstige schade’ te beperken tot de gevallen opgesomd in artikel

15.

2.1.4 Toepasselijkheid op milieumigranten

104. De exhaustieve opsomming van artikel 15, zoals deze nu is opgenomen in de Kwa-

lificatierichtlijn, laat weinig ruimte voor interpretatie.162 Enkel de personen die worden

geconfronteerd met ‘ernstige schade’ zoals gedefinieerd in artikel 15 komen in aanmerking

voor subsidiaire bescherming.163 McAdam argumenteert evenwel dat artikel 15, (b), name-

lijk “onmenselijke of vernederende behandeling of bestra"ng”, in de toekomst zou kunnen

worden gebruikt om de draagwijdte van de Kwalificatierichtlijn te verruimen.164 Dergelijke

verruiming zou een grote stap voorwaarts kunnen betekenen voor milieumigranten.

105. Of dergelijke ruime interpretatie van de voorwaarden opgesomd in artikel 15 zal worden

aanvaard in de toekomst is grotendeels afhankelijk van de rechtspraak van het Europees Hof

voor de Rechten van de Mens en het Europees Hof van Justitie.165 De eerste twee paragrafen

van artikel 15 zijn dan ook gebaseerd op het Europees Verdrag voor de rechten van de Mens,

en meer in het bijzonder op het recht op leven (artikel 2 van het EVRM) en het verbod op


Journal of Migration and Law 2009, Vol. 11, Nr. 4, (313) 318.161EHRM, Budayeva and others v. Russia, 30 maart 2008, nrs. 15339/02, 21166/02, 20058/02, 11673/02,

15343/02.162J. McAdam, “Complementary Protection and Beyond: How States Deal with Human Rights Protection”,


html, 3.163N. de Moor en A. Cliquet, “Environmental Displacement: A New Security Risk for Europe?”, 2009,

http://biblio.ugent.be/input/download?func=downloadFile&fileOId=923105&recordOId=923103, 14.164J. McAdam, “Complementary Protection and Beyond: How States Deal with Human Rights Protection”,


html, 3.165N. de Moor en A. Cliquet, “Environmental Displacement: A New Security Risk for Europe?”, 2009,

http://biblio.ugent.be/input/download?func=downloadFile&fileOId=923105&recordOId=923103, 15.


folteringen en onmenselijke of vernederende behandelingen of bestra"ngen (artikel 3 van het

EVRM).166

In een recent arrest heeft het Europees Hof van Justitie voor de interpretatie van “onmen-

selijke of vernederende behandeling” in artikel 15, (b) van de Europese Kwalificatierichtlijn

rechtstreeks verwezen naar artikel 3 van het EVRM:

“Het in artikel 3 EVRM verankerde grondrecht maakt deel uit van de algemene

beginselen van gemeenschapsrecht waarvan het Hof de naleving waarborgt. Boven-

dien wordt bij de uitlegging van de draagwijdte van dit recht in de communautaire

rechtsorde rekening gehouden met de rechtspraak van het Europees Hof voor de

Rechten van de Mens. Het is echter artikel 15, (b) van de richtlijn dat in wezen

overeenstemt met voormeld artikel 3.”167

Aangezien ‘onmenselijke behandeling’ op dezelfde wijze moet worden geınterpreteerd als arti-

kel 3 van het EVRM, kan hier dan ook worden verwezen naar het hierboven besproken artikel

3 van het EVRM.168

106. Indien men wil nagaan of de Europese kwalificatierichtlijn van toepassing is op mi-

lieumigranten is het niet enkel van belang artikel 15 te bestuderen, er zijn ook nog andere

bepalingen die (kort) in overweging dienen te worden genomen. Enerzijds is er artikel 8 met

betrekking tot de mogelijkheid van binnenlandse bescherming.169 En anderzijds dient de in-

houd van artikel 6 te worden onderzocht, in verband met de actoren van vervolging of ernstige

schade.170

107. Op basis van artikel 8 van de Kwalificatierichtlijn is het voor staten mogelijk om subsidi-

aire bescherming te weigeren indien het voor de migrant mogelijk is om bescherming te zoeken

in zijn land van herkomst. In het geval van de inwoners van de ‘zinkende eilandstaten’ kan de

bescherming op basis van dit artikel niet worden geweigerd, aangezien het hele grondgebied


Journal of Migration and Law 2009, Vol. 11, Nr. 4, (313) 319-320.167HvJ, Elgafaji v. Staatssecretaris van Justitie, 17 februari 2009, C-465/07, § 28.168Zie supra: p. 35.169Artikel 8, § 1 van de Europese Kwalificatierichtlijn: “Als onderdeel van de beoordeling van het verzoek

om internationale bescherming kunnen de lidstaten vaststellen dat een verzoeker geen behoefte heeft aan

internationale bescherming, indien er in een deel van het land van herkomst geen gegronde vrees bestaat voor

vervolging of geen reeel risico op ernstige schade, en van de verzoeker redelijkerwijs kan worden verwacht dat

hij in dat deel van het land blijft.”170Artikel 6 van de Europese Kwalificatierichtlijn: “Actoren van vervolging of ernstige schade kunnen onder

meer zijn: a) de staat; b) partijen of organisaties die de staat of een aanzienlijk deel van zijn grondgebied

beheersen; c) niet-overheidsactoren, indien kan worden aangetoond dat de actoren als bedoeld in de punten a)

en b), inclusief internationale organisaties, geen bescherming als bedoeld in artikel 7 kunnen of willen bieden

tegen vervolging of ernstige schade.”


van deze staten zal verdwijnen of onbewoonbaar zal worden. Binnenlandse bescherming zal

logischerwijze niet kunnen worden geboden.

108. Uit artikel 6 van de Kwalificatierichtlijn zou kunnen worden afgeleid dat de ‘ernstige

schade’ afkomstig moet zijn van ‘man-made’ situaties, en niet bijvoorbeeld van natuurram-

pen.171 Volgens het Intergouvernementeel Panel over Klimaatverandering is de opwarming

van de aarde, die de geleidelijke achteruitgang van het milieu en een stijging van de frequentie

van natuurrampen tot gevolg heeft, voor een groot deel het gevolg van menselijke activi-

teiten.172 Aangezien de grondslag van de migratie van de eilandbewoners grotendeels kan

gevonden worden in de opwarming van de aarde en de daarbij horende stijging van de zee-

spiegel, kan worden geargumenteerd dat de ‘ernstige schade’ die wordt geleden, ‘man-made’

is.

2.1.5 Conclusie Kwalificatierichtlijn

109. Met betrekking tot de subsidiaire bescherming geboden door de Europese Kwalifi-

catierichtlijn kan worden geargumenteerd dat artikel 15, (b) van deze richtlijn toepasselijk

kan zijn in bepaalde gevallen van natuurrampen. Bescherming dient dan te worden geboden

op basis van het verbod op folteringen en onmenselijke of vernederende behandelingen of

bestra"ngen. Dergelijke interpretatie was evenwel niet de intentie van de opstellers van de

Kwalificatierichtlijn en is tot op de dag van vandaag niet algemeen aanvaard.173

110. De inhoud van artikel 15, (b) van de Kwalificatierichtlijn is volgens de rechtspraak

van het Europees Hof van Justitie rechtstreeks verbonden met het verbod op folteringen

en onmenselijke of vernederende behandelingen of bestra"ngen, opgenomen in artikel 3 van

het EVRM. De toepasselijkheid van de Europese Kwalificatierichtlijn op de situatie van de

inwoners van ‘zinkende eilandstaten’ is bijgevolg afhankelijk van de ontwikkeling van de recht-

spraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Het lijkt dan ook duidelijk dat er,

vergelijkbaar met het impliciet in het EVRM opgenomen non-refoulement beginsel, een grote

rechtsonzekerheid heerst met betrekking tot de mogelijkheid tot subsidiaire bescherming voor

inwoners van ‘zinkende eilandstaten’.

171N. de Moor en A. Cliquet, “Environmental Displacement: A New Security Risk for Europe?”, 2009,

http://biblio.ugent.be/input/download?func=downloadFile&fileOId=923105&recordOId=923103, 16.172Zie: M. L. Parry, O. F. Canziani, J. P. Palutikof, P. J. van der Linden and C. E. Hanson



University Press, 2007, 976 p.173N. de Moor en A. Cliquet, “Environmental Displacement: A New Security Risk for Europe?”, 2009,

http://biblio.ugent.be/input/download?func=downloadFile&fileOId=923105&recordOId=923103, 17.


2.2 Europese Richtlijn Tijdelijke Bescherming

2.2.1 Algemeen

111. De Europese Richtlijn Tijdelijke Bescherming werd aangenomen in de nasleep van de

conflicten in de Balkan in de jaren negentig. De ‘last’ van het ontvangen van vluchtelingen

afkomstig uit voormalig Joegoslavie werd toen ervaren als onevenredig verdeeld tussen de

verschillende lidstaten van de Europese Unie. Deze vluchtelingencrisis toonde aan dat de

asielinstanties en asielsystemen in de individuele lidstaten niet waren aangepast om dergelijke

massale instroom van vluchtelingen te verwerken.

De richtlijn bepaalt speciale procedures om te kunnen omgaan met een massale toestroom

van migranten, procedures die noodzakelijk zijn om de overbelasting van de asielinstanties te

voorkomen, zonder migranten een basis aan bescherming te miskennen.174

2.2.2 Inhoud

112. De Europese Richtlijn Tijdelijke Bescherming verleent bescherming in situaties waarbij

een massale toestroom van asielzoekers plaatsvindt vanuit een derde land naar de EU en

de nationale asielinstanties deze toestroom mogelijks niet kunnen dragen.175 Personen die

kunnen genieten van dergelijke bescherming worden als volgt gedefinieerd:

“Onderdanen van derde landen of staatlozen die hun land of regio van oorsprong

hebben moeten verlaten of geevacueerd zijn, met name ingevolge een verzoek van

internationale organisaties, en wier terugkeer onder veilige en duurzame omstan-

digheden onmogelijk is gezien de situatie in dat land en die eventueel kunnen

vallen onder de toepassing van artikel 1A van het Verdrag van Geneve of andere

internationale of nationale instrumenten van internationale bescherming, in het

bijzonder:

i) personen die uit door een gewapend conflict of inheems geweld getro!en gebie-

den hebben moeten vluchten;

ii) personen die ernstig gevaar lopen op dan wel slachto!er zijn geweest van sys-

tematische of algemene schending van de mensenrechten.”176


Journal of Migration and Law 2009, Vol. 11, Nr. 4, (313) 316; N. de Moor en A. Cliquet, “Environmental

Displacement: A New Security Risk for Europe?”, 2009, http://biblio.ugent.be/input/download?func=

downloadFile&fileOId=923105&recordOId=923103, 10.175Artikel 2, (a) van de Europese Richtlijn Tijdelijke Bescherming. M. Morel, “‘Milieumigranten’ in het

internationaal recht: een zoektocht naar bescherming”, TvMR 2010, nr. 2, (7) 8-9.176Artikel 2, (c) van de Europese Richtlijn Tijdelijke Bescherming.


113. Een noodzakelijke voorwaarde opdat personen aanspraak kunnen maken op tijdelijke

bescherming in de Europese Unie, is de vereiste van een massale toestroom. De term ‘massale

toestroom’ wordt als volgt gedefinieerd in de richtlijn:

“de aankomst in de Gemeenschap van een aanzienlijk aantal ontheemden, uit een

bepaald land of bepaalde geografische zone, ongeacht of zij op eigen initiatief of

met hulp, bijvoorbeeld in het kader van een evacuatieprogramma, de Gemeenschap

zijn binnengekomen.”177

In elk afzonderlijk geval zal door een gekwalificeerde meerderheid in de Raad van Minister van

de EU worden beslist of er al dan niet sprake is van een massale toestroom van migranten.178

114. De Europese Richtlijn Tijdelijke Bescherming bepaalt dat, behalve indien beeindigd

door een beslissing van de Raad, de normale duur van de tijdelijke bescherming een jaar

is, met een automatische verlenging van maximaal twee periodes van zes maanden.179 De

maximale duur is evenwel drie jaar aangezien de Raad met gekwalificeerde meerderheid van

stemmen kan besluiten de tijdelijke bescherming met maximaal een jaar te verlengen, indien

er aanleiding blijft om tijdelijke bescherming te verlenen.180

115. Tot de toepassing van de Europese Richtlijn Tijdelijke Bescherming wordt besloten

door de Raad op een ‘case-by-case’ basis.181 Evenwel is tot op heden de richtlijn in geen enkel

geval, ook niet in de gevallen expliciet opgesomd in de richtlijn, toegepast. Het lijkt moeilijk

te zijn om de politieke wil te vinden om een akkoord te sluiten.182 Niettegenstaande het feit

dat de richtlijn tot op heden dode letter blijft, is het nuttig om de toepasselijkheid op de

situatie van milieumigranten te onderzoeken.

177Artikel 2, (d) van de Europese Richtlijn Tijdelijke Bescherming.178Artikel 5 van de Europese Richtlijn Tijdelijke Bescherming. Inhoud van ‘massale toestroom’ volgens UN-

HCR’s Executive Committee nr. 100: “mass influx situations may, inter alia, have some or all of the following

characteristics: (i) considerable numbers of people arriving over an international border; (ii) a rapid rate of

arrival; (iii) inadequate absorption or response capacity in host States, particularly during the emergency; (iv)

individual asylum procedures, where they exist, which are unable to deal with the assessment of such large

numbers.” UNHCR Executive Committee Nr. 100, Conclusion on International Cooperation and Burden and

Responsibility Sharing in Mass Influx Situations, 8 oktober 2004.179Artikel 4, § 1 van de Europese Richtlijn Tijdelijke Bescherming.180Artikel 4, § 2 van de Europese Richtlijn Tijdelijke Bescherming.181Artikel 5 van de Europese Richtlijn Tijdelijke Bescherming: “De massale toestroom van ontheemden wordt

vastgesteld bij een besluit van de Raad dat met gekwalificeerde meerderheid van stemmen wordt genomen op

voorstel van de Commissie, die tevens elk verzoek van een lidstaat om de Raad een voorstel voor te leggen,

onderzoekt.”182V. Kolmannskog en F. Myrstad, “Environmental Displacement in European Asylum Law”, European

Journal of Migration and Law 2009, Vol. 11, Nr. 4, (313) 316.


2.2.3 Toepasselijkheid op milieumigranten

2.2.3.1 Algemeen

116. De o"ciele verslagen van de onderhandelingen die hebben geleid tot de richtlijn tonen

aan dat de Finse delegatie in drie opeenvolgende vergaderingen heeft aangedrongen op het

invoegen van een paragraaf die milieumigranten recht zou verlenen op tijdelijke bescherming.

Uiteindelijk heeft Finland toegegeven aan de druk van andere lidstaten, die stelden dat

“dat soort situaties in geen enkel ander internationaal instrument inzake vluchtelingen voor-

komt”.183 Milieumigranten werden bijgevolg niet expliciet opgenomen in de Europese Richt-

lijn Tijdelijke Bescherming.

117. Dit hoeft evenwel niet het einde van het verhaal voor milieumigranten te betekenen. De

opsomming die is opgenomen in artikel 2, (c) van de richtlijn is niet exhaustief, dit kan worden

afgeleid uit de opname van de woorden “in het bijzonder”. Natuurrampen zouden kunnen

gekwalificeerd worden als situaties die een terugkeer in veilige en duurzame omstandigheden

onmogelijk maken.184 Aangezien de ernstige achteruitgang van het milieu een bedreiging kan

inhouden van de mogelijkheid tot bescherming van de mensenrechten, zouden milieumigranten

volgens Kolmannskog en Myrstad eveneens kunnen vallen onder de bepaling van artikel

2, (c), (ii).185

2.2.3.2 In de praktijk

118. Niettegenstaande de Europese Richtlijn Tijdelijke Bescherming tot op heden in geen

enkele situatie in werking is getreden, loont het de moeite om te kijken naar de implementatie

van deze richtlijn in de wetgeving en praktijk van individuele lidstaten.

Tot nog toe is Finland het enige land van de Europese Unie dat expliciet tijdelijke bescherming

toekent. De Aliens Act stelt in section 109, (1) dat personen:

“Temporary protection may be given to aliens who need international protection

and who cannot return safely to their home country or country of permanent

residence, because there has been a massive displacement of people in the country or

its neighbouring areas as a result of an armed conflict, some other violent situation

or an environmental disaster. Providing temporary protection requires that

183Raad van Europa (2001), Resultaat Besprekingen, 6128/01.184V. Kolmannskog en F. Myrstad, “Environmental Displacement in European Asylum Law”, European

Journal of Migration and Law 2009, Vol. 11, Nr. 4, (313) 316; A. Lopez, “The protection of environmentally-

displaced persons in international law”, Environmental Law 2007, Vol. 37, (365) 395.185V. Kolmannskog en F. Myrstad, “Environmental Displacement in European Asylum Law”, European



the need for protection may be considered to be of short duration. Temporary

protection lasts for a maximum of three years in total.”186 [Nadruk toegevoegd]

119. In het Verenigd Koninkrijk is er ook beweging in verband met de richtlijn. De

voormalige minister van Binnenlandse Zaken Des Browne gaf een interessante interpretatie

van de richtlijn in een persmededeling:

“The Directive that we are implementing will ensure that each European Member

State plays its part in providing humanitarian assistance to people forced from

their homes by war and natural disasters and will enable a quicker coordinated

response to prevent human su!ering.”187 [Nadruk toegevoegd]

Momenteel is er geen nationale regelgeving in het Verenigd Koninkrijk die expliciet het pro-

bleem van milieumigratie beantwoord met bescherming, maar in het verleden zijn er gevallen

geweest van ad hoc toestemmingen tot immigratie voor slachto!ers van natuurrampen.188

Bijvoorbeeld na de vulkanische uitbarstingen op Montserrat in 1995 heeft het Verenigd Ko-

ninkrijk een vrijwillig evacuatieschema ingevoerd. Op basis van dit schema kregen de inwoners

van Montserrat de uitzonderlijke toestemming om gedurende twee jaar in het Verenigd Ko-

ninkrijk te verblijven.189

2.2.3.3 Nadelen

120. Hoewel de Europese Richtlijn Tijdelijke Bescherming een oplossing kan bieden voor

klimaatvluchtelingen, zijn er enkele nadelen verbonden aan dit regime. Ten eerste is het,

zoals hierboven reeds aangehaald, moeilijk om de politieke wil te vinden om de richtlijn van

toepassing te verklaren.

121. Ten tweede is de bescherming verleend onder de richtlijn slechts tijdelijk, er geldt een

maximale beschermingsduur van drie jaar. Terwijl de heropbouw na een natuurramp veel

langer kan duren en in het geval van de ‘zinkende eilandstaten’ er helemaal geen mogelijkheid

tot heropbouw is. Volgens Lopez biedt deze richtlijn dan ook weinig steun aan de mensen

186Finnish Aliens Act 2004 (van kracht sinds 1 mei 2004). (Niet o"ciele vertaling, www.finlex.fi.)187UK Home O"ce (2004), UK Plans In Place To Protect Victims Of Humanitarian Disasters. Press release,

http://press.homeo"ce.gov.uk, 1.188V. Kolmannskog en F. Myrstad, “Environmental Displacement in European Asylum Law”, European

Journal of Migration and Law 2009, Vol. 11, Nr. 4, (313) 317.189V. Kolmannskog en F. Myrstad, “Environmental Displacement in European Asylum Law”, European



die niet in de mogelijkheid zijn om in de nabije toekomst terug te keren naar hun land van

oorsprong.190

De vraag kan ook worden gesteld of de beperking van de duur van de bescherming tot drie

jaar in overeenstemming is met de verplichting van de lidstaten om de tijdelijke bescherming

toe te passen “met inachtneming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden

en hun verplichtingen inzake het verbod tot uitzetting of teruggeleiding”, zoals voorzien in

artikel 3, § 2 van de richtlijn.191 En niettegenstaande artikel 22 de lidstaten verplicht om de

nodige maatregelen te nemen om de gedwongen terugkeer van personen van wie de tijdelijke

bescherming is geeindigd met eerbiediging van de menselijke waardigheid te laten verlopen,

houdt dit geen verplichting in voor de lidstaten om verblijfsvergunningen te verlenen in der-

gelijke gevallen.192

122. Als laatste nadeel kan de voorwaarde van ‘massale toestroom’ worden aangehaald.

Personen die ontheemd zijn ten gevolge van de geleidelijke achteruitgang van het milieu,

onder andere inwoners van de ‘zinkende eilandstaten’, zullen naar alle waarschijnlijkheid niet

‘massaal toestromen’. Dit kan wel het geval zijn bij personen die ontheemd zijn ten gevolge

van een plotse natuurramp.

2.2.4 Conclusie Europese Richtlijn Tijdelijke Bescherming

123. In het kader van milieumigratie is de Europese Richtlijn Tijdelijke Bescherming voor-

namelijk relevant voor natuurrampen die leiden tot tijdelijke en massale ontheemding, zoals

orkanen en overstromingen, en veel minder voor milieuproblemen die permanente ontheem-

ding veroorzaken, zoals verwoestijning en het ‘zinken’ van eilandstaten.193 Daarnaast dient

ook de politieke wil aanwezig te zijn om de inwoners van de ‘zinkende eilandstaten’, indien al

voldaan zou zijn aan de voorwaarde van massale instroom, te erkennen als personen die recht

hebben op tijdelijke bescherming.

Met betrekking tot de Europese Richtlijn Tijdelijke Bescherming kan andermaal worden beslo-

ten dat de inwoners van de ‘zinkende eilandstaten’, op basis van deze regelgeving, onvoldoende

tot geen bescherming wordt geboden.


2007, Vol. 37, (365) 395-396.191A. Lopez, “The protection of environmentally-displaced persons in international law”, Environmental Law

2007, Vol. 37, (365) 395.192V. Kolmannskog en F. Myrstad, “Environmental Displacement in European Asylum Law”, European

Journal of Migration and Law 2009, Vol. 11, Nr. 4, (313) 317.193M. Morel, “‘Milieumigranten’ in het internationaal recht: een zoektocht naar bescherming”, TvMR 2010,

nr. 2, (7) 9.

Hoofdstuk 3

Pacific Access Category:

bescherming in Nieuw-Zeeland

3.1 Algemeen

124. Nieuw-Zeeland heeft een helpende hand uitgereikt naar inwoners van nabijgelegen

eilandstaten. Sinds 2001 kunnen op basis van de Pacific Access Category (PAC) inwoners

van Tuvalu, Kiribati en Tonga onder bepaalde voorwaarden zich vestigen in Nieuw-Zeeland.

Evenwel is aan de hand van quota het aantal personen dat op basis van dit immigratieakkoord

verblijfsrecht kan krijgen beperkt.194 Tevens, vooraleer deze helpende hand word aangeboden,

moet aan bepaalde voorwaarden voldaan worden.

3.2 Voorwaarden

125. De overheid van Nieuw-Zeeland stelt bepaalde voorwaarden vooraleer verblijfsrecht

wordt verleend. Alleen eilandbewoners ouder dan 18 jaar en jonger dan 45 jaar worden

aanvaard. Daarenboven moet de aanvrager een werkaanbod hebben in Nieuw-Zeeland en

een minimumkennis Engels hebben. Indien de aanvrager een persoon ten laste heeft, moet

bovendien een minimale inkomensgrens worden overschreden. Tenslotte moeten bepaalde

gezondheids- en persoonlijkheidsvoorwaarden voldaan zijn. Indien een van deze voorwaarden

niet voldaan is, is het waarschijnlijk dat de aanvraag zal worden geweigerd.195

194De Pacific Access Category maakt het voor 75 burgers van Kiribati, 75 burgers van Tuvalu en 250 burgers

van Tonga mogelijk om een verblijfsvergunning te krijgen in Nieuw-Zeeland elk jaar. Zie: www.immigration.

govt.nz/migrant/stream/live/pacificaccess. (Laatst geraadpleegd op 12 mei 2011)195Zie: www.immigration.govt.nz/migrant/stream/live/pacificaccess/quickcheck.htm. (Laatst geraadpleegd

op 12 mei 2011)

59


126. Zoals blijkt uit de gestelde voorwaarden is het slechts een beperkte groep die onder

het toepassingsgebied komt van de Pacific Access Category. Deze voorwaarden hebben tot

gevolg dat de oudste en armste personen, diegenen die het meest kwetsbaar zijn, niet over de

mogelijkheid beschikken om op basis van de PAC verblijfsrecht te verkrijgen.196

3.3 Conclusie Pacific Access Category

127. De mate van bescherming die milieumigranten, als specifieke groep migranten, krij-

gen door de Pacific Access Category is klein. Enerzijds zorgen de quota ervoor dat elk

jaar slechts een beperkte groep eilandbewoners verblijfsrecht kan verkrijgen op basis van dit

migratieakkoord. Anderzijds zijn het slechts ‘economisch waardevolle’ personen die in aan-

merking komen. Op geen enkel moment in de aanvraagprocedure wordt nagegaan in hoeverre

bescherming noodzakelijk is voor de aanvrager, laat staan dat het van enig belang is of de

aanvrager zijn levensomstandigheden worden bedreigd ten gevolge van de klimaatwijziging.

De gestelde criteria en de opgelegde quota leiden dan ook tot het besluit dat de Pacific Access

Category onvoldoende bescherming biedt voor milieumigranten uit de betrokken eilandstaten.

196Friends of the Earth Australia, “A Citizen’s guide to climate refugees”, April 2007, www.foe.org.

au/resources/publications/climate-justice/CitizensGuide.pdf.

Hoofdstuk 4

Opvullen leemte bescherming

milieumigranten

128. De hierboven besproken (internationale) beschermingsmechanismen bieden voorlopig

onvoldoende of geen bescherming. Hieronder wordt nagegaan welke mogelijkheden er zijn

om zowel bestaande mechanismen aan te passen, als nieuwe mechanismen te creeren zodat

klimaatmigranten de noodzakelijke bescherming kunnen genieten.

4.1 Amenderen van het Vluchtelingenverdrag van Geneve

4.1.1 Algemeen

129. Aangezien milieumigranten geen beroep kunnen doen op de beschermingsmodaliteiten

van het Vluchtelingenverdrag van Geneve, gaan stemmen op om dit verdrag te amenderen.

Dit lijkt de meest eenvoudige manier om de leemte met betrekking tot grensoverschrijdende

bescherming op te vullen.

130. Een eerste concreet voorstel tot uitbreiding van het Vluchtelingenverdrag van Geneve

werd gedaan op een bijeenkomst georganiseerd door de overheid van de Malediven in augustus

2006. Een ontwerptekst werd opgesteld met als titel: “Protocol on environmental refugees:

Recognition of environmental refugees in the 1951 Convention and 1967 protocol relating to

the status of refugees”. Het doel van deze ontwerptekst was het toevoegen van een protocol

aan het Vluchtelingenverdrag van Geneve. Het toepassingsgebied van het vluchtelingenregime

zou op deze manier worden uitgebreid. Personen die hun woonplaats of land hebben moeten

verlaten vanwege milieuveranderingen of die een gegronde vrees hebben om hun woonplaats

of land te moeten verlaten, zouden het beschermingsregime van het Vluchtelingenverdrag van

61


Geneve genieten. Aangezien de steun van geındustrialiseerde landen en grote ontwikkelings-

landen minimaal of zelf onbestaande is, wordt niet veel waarde gehecht aan dit voorstel.197

131. Het wijzigen of uitbreiden van een reeds decennia lang bestaande, ongewijzigde definitie

heeft trouwens ook volgens vele auteurs meer na- dan voordelen.

4.1.2 Voor- en nadelen

132. Deze oplossing heeft het voordeel dat de rechten van milieumigranten worden gevrij-

waard binnen de context van een algemeen erkend en gekend juridisch instrument.198

133. Vooraleer de nadelen te bespreken dient te worden vermeld dat de politieke haal-

baarheid onzeker is. Zowel de betrokken organen van de Verenigde Naties als de donorlan-

den lijken terughoudend. Het huidige vluchtelingenregime staat onder constante druk van

geındustrialiseerde landen die de inhoud restrictief trachten te interpreteren. Uitbreiden van

hetzelfde beschermingsniveau naar een twintigmaal grotere groep van milieumigranten is sim-

pelweg onrealistisch.199

134. Amenderen van het bestaande vluchtelingenverdrag houdt verschillende nadelen in. Ten

eerste houdt elk initiatief tot amenderen van de vluchtelingendefinitie, zoals overeengekomen

in het Vluchtelingenverdrag van Geneve, het gevaar in van de volledige heronderhandeling

van het verdrag.200

Daarenboven zou elke vorm van heronderhandelen, in het huidige politieke klimaat, tot gevolg

kunnen hebben dat het huidige internationale beschermingsmechanisme voor vluchtelingen

wordt ondermijnd. Uitbreiden van de definitie van een vluchteling zou kunnen resulteren in

een mindere mate van bescherming voor diegenen die reeds bescherming genieten op basis

van het huidige Vluchtelingenverdrag van Geneve.201

197F. Biermann en I. Boas, “Preparing for a Warmer World. Towards a Global Governance System


documents/d0002952/Climate refugees global governance Nov2007.pdf, 18-19.198V. Kolmannskog en L. Trebbi, “Climate change, natural disasters and displacement: a multi-track

approach to filling the protection gaps”, International review of the Red Cross 2010, Nr. 879, (713) 720.199F. Biermann en I. Boas, “Preparing for a Warmer World. Towards a Global Governance System


documents/d0002952/Climate refugees global governance Nov2007.pdf, 19.200V. Kolmannskog en L. Trebbi, “Climate change, natural disasters and displacement: a multi-track

approach to filling the protection gaps”, International review of the Red Cross 2010, Nr. 879, (713) 720. Deze

kritiek wordt gedeeld door de Hoge Vertegenwoordiger voor de Vluchtelingen van de Verenigde Naties en de

Noorse Raad voor Vluchtelingen.201F. Biermann en I. Boas, “Preparing for a Warmer World. Towards a Global Governance System


Hoofdstuk 4. Opvullen leemte bescherming milieumigranten 63

Een laatste argument dat tegen de voorgestelde amendering wordt aangehaald, is dat de

bescherming van milieumigranten in belangrijke mate een ontwikkelingsprobleem is. Er is

nood aan grootschalige langetermijnplannen met het oog op enerzijds de hervestiging van

de getro!en personen, vaak binnen het land van oorsprong. Anderzijds is er nood aan

bescherming van andere personen die niet moeten worden geevacueerd, maar wel beschermd

door bijvoorbeeld de versteviging van de kustlijn. Voor deze maatregelen zal het niet de Hoge

Vertegenwoordiger voor de Vluchtelingen, maar eerder het V.N. Ontwikkelingsprogramma of

de Wereldbank zijn die overgaat tot het ontwikkelen en uitwerken van deze initiatieven.202

4.2 Opname in het Raamverdrag inzake klimaatverandering

of andere klimaatakkoorden

135. Het Raamverdrag van de Verenigde Naties inzake klimaatverandering203 voorziet in

een internationaal kader waarbinnen de oorzaken en gevolgen van de klimaatverandering wor-

den aangepakt. De huidige verplichtingen van het Kyoto Protocol204 lopen tot 2012. Met

betrekking tot de navolgende periode zijn staten nog steeds niet tot een akkoord gekomen.

Terwijl het Kyoto Protocol gericht is op het verminderen van de uitstoot van broeikasgas-

sen (‘climate-change mitigation’), wordt verwacht dat diens opvolger ook de onvermijdbare

gevolgen van de klimaatswijziging aanpakt (‘climate-change adaptation’).205

136. Historisch gezien heeft het klimaatverdrag nooit veel aandacht gehad voor mensenrech-

telijke problemen. Niettemin zou het raamverdrag een rol kunnen spelen, zoals bijvoorbeeld

voor de financiering van activiteiten met betrekking tot migratie en verplaatsing. Een verre-

gaand klimaatakkoord zou bijgevolg cruciaal kunnen zijn ter voorkoming van migratie. Met

betrekking tot bescherming gedurende de migratie, heeft het Raamverdrag minder te bieden.

documents/d0002952/Climate refugees global governance Nov2007.pdf, 20; V. Kolmannskog en L. Trebbi,

“Climate change, natural disasters and displacement: a multi-track approach to filling the protection gaps”,

International review of the Red Cross 2010, Nr. 879, (713) 720.202F. Biermann en I. Boas, “Preparing for a Warmer World. Towards a Global Governance System


documents/d0002952/Climate refugees global governance Nov2007.pdf, 20.203Raamverdrag van de Verenigde Naties inzake klimaatverandering van 9 mei 1992, United Nations Treaty

Series, vol. 1771, 107.204Protocol van Kyoto bij het raamverdrag van de Verenigde Naties inzake klimaatverandering van 11 de-

cember 1997, United Nations Treaty Series, vol. 2303, 148.205Conference of the Parties on its 13th session, Bali Action Plan (14 maart 2008), FCCC/CP/2007/6/Add.1

(2008), § 1, (c).


Volgens Kolmannkog en Trebbi is het bijgevolg onwaarschijnlijk dat het Raamverdrag

inzake klimaatverandering een volledige en voldoende oplossing kan bieden.206

4.3 Opstellen van een nieuw verdrag

137. De leemte in het internationaal recht met betrekking tot de bescherming van mili-

eumigranten kan worden opgevuld door een nieuw verdrag. Hieronder wordt kort het vaak

geciteerde voorstel van Docherty en Giannini207 toegelicht, waarna de voor- en nadelen

van een beschermingmechanisme opgenomen in een nieuw verdrag worden besproken.

4.3.1 Voorstel

138. Het opgestelde document heeft tot doel verplichtingen te creeren met betrekking tot

het voorkomen en verhelpen van de problematiek van de klimaatvluchtelingen. Het voorge-

stelde verdrag bevat drie basisprincipes. Ten eerste, er is noodzaak aan garanties voor de

bescherming van mensenrechten en humanitaire hulp. Ten tweede, de verplichting om de

lasten die voortvloeien uit het voorgestelde verdrag te verdelen over het land van verblijf,

het gastland en de internationale gemeenschap. Tenslotte, de oprichting van organen, onder

andere een fonds, is noodzakelijk om de regelgeving te implementeren.208

139. Een belangrijke stap in het kader van een nieuw verdrag, is het nauwkeurig kiezen van

de gebruikte terminologie en het daaraan koppelen van een definitie. Docherty en Giannini

kiezen voor de term ‘climate change refugee’. Hieraan wordt volgende inhoud gegeven:

“een individu dat gedwongen is om zijn of haar verblijfplaats te ontvluchten en

tijdelijk of permanent te verhuizen over nationale grenzen heen ten gevolge van

een onverwachte of graduele ontwrichting van het milieu die samenhangt met een

wijziging van het klimaat waartoe mensen meer waarschijnlijk dan niet hebben

bijgedragen.”209

206V. Kolmannskog en L. Trebbi, “Climate change, natural disasters and displacement: a multi-track

approach to filling the protection gaps”, International review of the Red Cross 2010, Nr. 879, (713) 721.207Zie: B. Docherty en T. Giannini, “Confronting a Rising Tide: A Proposal for a Convention on Climate

Change Refugees”, Harvard Environmental Law Review 2009, Vol. 33, Nr. 2, 349-404.208B. Docherty en T. Giannini, “Confronting a Rising Tide: A Proposal for a Convention on Climate

Change Refugees”, Harvard Environmental Law Review 2009, Vol. 33, Nr. 2, (349) 350.209B. Docherty en T. Giannini, “Confronting a Rising Tide: A Proposal for a Convention on Climate

Change Refugees”, Harvard Environmental Law Review 2009, Vol. 33, Nr. 2, (349) 361. (Eigen vertaling)


Naast deze definitie wordt de inhoud van het voorstel opgesplitst in negen componenten,

gebundeld in verschillende onderdelen: verzekeren van ondersteuning, gedeelde verantwoor-

delijkheid en bestuur van het instrument.210

4.3.2 Voor- en nadelen

140. Docherty en Giannini halen ter ondersteuning van hun voorstel enkele voordelen

aan van het creeren van een nieuw verdrag.211 Ten eerste krijgt het probleem van de kli-

maatmigratie grotere aandacht, onafhankelijk van andere migratieproblemen. Het bevestigt

tevens dat deze kwestie een multidisciplinair probleem is waarbij er nood is aan een mix van

juridische principes. Tenslotte, door het opstellen van een onafhankelijk klimaatvluchtelin-

genverdrag kan een nieuwe dynamiek ontstaan die mogelijkheden biedt om de betrokkenheid

van de samenleving en de getro!en gemeenschappen te vergroten.

141. Gebaseerd op haar veldwerk stelt McAdam dat een universeel verdrag ongeschikt

is om te beantwoorden aan de specifieke noden van afzonderlijke gemeenschappen. Volgens

haar wordt de rol van ‘internationale verplaatsing’ als reactie op klimaatswijziging anders

opgevat in Tuvalu, Kiribati of Bangladesh wegens hun specifieke geografische, demografische,

culturele en politieke omstandigheden, en zijn lokale of regionale oplossingen beter in staat

om te beantwoorden aan de noden van milieumigranten.212

142. Zoals blijkt uit de definitie van klimaatvluchteling van Docherty en Giannini is het

noodzakelijk een verband aan te tonen tussen migratie en klimaatverandering. Dit brengt

zowel een wetenschappelijk als een politiek/beleidsmatig probleem met zich mee. Deze pro-

blemen zijn niet enkel relevant in het kader van het opstellen van een nieuw verdrag, maar

zijn inherent aan de hier besproken problematiek.

Niettegenstaande in het voorstel van Docherty en Giannini de doelstelling is opgenomen

om de migratie ten gevolge van zowel onverwachte als graduele ontwrichting van het milieu

te omvatten, is het voor de huidige wetenschap niet mogelijk om onverwachte milieurampen

rechtstreeks toe te schrijven aan de verandering van het klimaat.213 Dit zou tot het ongewilde

gevolg kunnen leiden dat het nieuwe verdrag gemakkelijker van toepassing zou zijn op graduele

210B. Docherty en T. Giannini, “Confronting a Rising Tide: A Proposal for a Convention on Climate

Change Refugees”, Harvard Environmental Law Review 2009, Vol. 33, Nr. 2, (349) 373.211B. Docherty en T. Giannini, “Confronting a Rising Tide: A Proposal for a Convention on Climate

Change Refugees”, Harvard Environmental Law Review 2009, Vol. 33, Nr. 2, (349) 392.212J. McAdam, “Swimming Against the Tide: Why a Climate Change Displacement Treaty is Not the

Answer”, International Journal of Refugee Law 2011, Vol. 23, Nr. 1, (2) 4.213V. Kolmannskog en L. Trebbi, “Climate change, natural disasters and displacement: a multi-track



milieurampen dan op plotse natuurrampen. Niettemin wijzen Kolmannskog en Trebbi er

op dat graduele ontstane milieuontwrichting vaak complexer is dan plotse natuurrampen,

waardoor de causaliteitsvraag wordt bemoeilijkt.214

Het wetenschappelijk quasi niet te bewijzen en moeilijk aan te tonen verband tussen migratie

en respectievelijk plotse natuurrampen en graduele ontwrichting van het milieu brengt het

voorgestelde beschermingsregime in gevaar. De mogelijke lange periode waarin de causali-

teitsvraag wordt onderzocht, kan tot gevolg hebben dat er een even lange periode ontstaat

waarin de klimaatmigranten niet beschermd zijn.

Daarnaast lijkt het vanuit een beleidsmatig perspectief nagenoeg onmogelijk en conceptueel

willekeurig om een onderscheid te maken tussen personen die bescherming verdienen op basis

van de klimaatverandering en personen die migreren om ‘louter’ economische redenen of ten

gevolge van andere milieurampen.215

143. Tevens is er in deze context sprake van een gebrek aan politieke wil om over te gaan tot

het opstellen en toetreden tot nieuwe internationale initiatieven. Gezien de verplichtingen die

staten reeds hebben ten opzichte van het Vluchtelingenverdrag van Geneve, en het feit dat de

dag van vandaag ongeveer 10 miljoen vluchtelingen, zonder de andere in totaal 43,3 miljoen

ontheemde personen mee te rekenen,216 geen duurzame oplossing hebben, is het moeilijk in

te beelden dat staten bereid zijn zich te binden aan een bijkomende beschermingsverplichting

ten overstaan van klimaatvluchtelingen.217

4.4 Opstellen of amenderen van regionale verdragen

4.4.1 Algemeen

144. Ontwikkelen van regionale oplossingen zou een uitweg kunnen bieden voor het opvullen

van de leemte in de context van de klimaatwijziging, natuurrampen en migratie. Klimaatwijzi-

ging zal verschillende delen van de wereld op uiteenlopende wijzen aantasten. Zoals hierboven


approach to filling the protection gaps”, International review of the Red Cross 2010, Nr. 879, (713) 722.215J. McAdam, “Swimming Against the Tide: Why a Climate Change Displacement Treaty is Not the

Answer”, International Journal of Refugee Law 2011, Vol. 23, Nr. 1, (2) 13; V. Kolmannskog en L. Trebbi,

“Climate change, natural disasters and displacement: a multi-track approach to filling the protection gaps”,

International review of the Red Cross 2010, Nr. 879, (713) 722.216UNHCR, 2009 Global Trends: Refugees, Asylum-seekers, Returnees, Internally Displaced and Stateless

Persons, 15 juni 2010, www.unhcr.org, 1.217J. McAdam, “Swimming Against the Tide: Why a Climate Change Displacement Treaty is Not the

Answer”, International Journal of Refugee Law 2011, Vol. 23, Nr. 1, (2) 16.


reeds aangehaald, stelt McAdam dat lokale of regionale reacties milieumigratie op gepastere

wijze kunnen aanpakken. Dergelijke benaderingen kunnen rekening houden met de specifieke

kenmerken van een getro!en regio in het bepalen van o.a. wie moet verhuizen, wanneer,

op welke wijze en met welk resultaat.218 Bovendien kan worden aangenomen dat er meer

politieke wil is op regionaal niveau om de bescherming van milieumigranten te voorzien.219

145. Regionaal georienteerde oplossingen worden aangemoedigd in het Raamverdrag inzake

klimaatverandering.220 De UNFCCC promoot de ontwikkeling van regionale reglementering,

waarbij de nadruk wordt gelegd op aanpassing aan de klimaatwijziging.221 Het Kyoto Pro-

tocol bij het Raamverdrag inzake klimaatverandering heeft enige uitvoering gegeven aan het

engagement dat werd opgenomen in het UNFCCC. Alle partijen bij het Kyoto Protocol wor-

den verplicht tot het opstellen en aanpassen van zowel nationale als regionale programma’s

die maatregelen bevatten die een adequate aanpassing aan de klimaatverandering vergemak-

kelijken.222

4.4.2 Voorbeelden

146. De African Union Convention for the Protection and Assistance of Internally Displaced

Persons (Kampala Convention)223 vormt een goed voorbeeld van een regionaal instrument ter

bescherming van intern ontheemde personen. Artikel 5, (4) van het verdrag verwijst expliciet

218J. McAdam, “Swimming Against the Tide: Why a Climate Change Displacement Treaty is Not the

Answer”, International Journal of Refugee Law 2011, Vol. 23, Nr. 1, (2) 4.219V. Kolmannskog en L. Trebbi, “Climate change, natural disasters and displacement: a multi-track

approach to filling the protection gaps”, International review of the Red Cross 2010, Nr. 879, (713) 722.220A. Williams, “Turning the Tide: Recognising Climate Change Refugees in International Law”, Law &

Policy 2008, Vol. 30, Nr. 4, (502) 519.221Artikel 4, (1), (b) van Raamverdrag van de Verenigde Naties inzake klimaatverandering: “Alle Partijen,

hun gezamenlijke, doch verschillende verantwoordelijkheden en hun specifieke nationale en regionale ontwikke-

lingsprioriteiten, doelstellingen en omstandigheden in aanmerking nemend, [. . . ] [s]tellen nationale en, indien

van toepassing, regionale programma’s op die maatregelen bevatten ter beperking van klimaatverandering,

toegespitst op antropogene emissies per bron en verwijderingen per put van alle broeikasgassen die niet wor-

den beheerst krachtens het Protocol van Montreal, alsook maatregelen ter vergemakkelijking van een

adequate aanpassing aan klimaatverandering, en voeren deze uit, maken deze openbaar en werken deze

regelmatig bij.” (Nadruk toegevoegd)222Artikel 10, (b) van het Protocol van Kyoto bij het raamverdrag van de Verenigde Naties inzake

klimaatverandering: “Alle Partijen [. . . ] stellen nationale en, indien van toepassing, regionale programma’s

op die maatregelen bevatten ter beperking van klimaatverandering en maatregelen ter vergemakkelijking van

een adequate aanpassing aan klimaatverandering, en voeren deze uit, maken deze openbaar en werken deze

regelmatig bij.”223African Union Convention for the Protection and Assistance of Internally Displaced Persons van 23 oktober

2009, www.au.int. (Nog niet in werking getreden)


naar de plicht van de lidstaten tot bescherming van de personen die intern ontheemd zijn ten

gevolge van de wijziging van het klimaat.224

Diezelfde regionale organisatie nam reeds in 1969 de Convention Governing the Specific As-

pects of Refugee Problems in Africa225 aan. Dit laatste verdrag voorziet impliciet in de

bescherming van milieumigranten door in artikel 1, (2) te verwijzen naar gebeurtenissen die

de openbare orde ernstig verstoren, waaronder milieurampen kunnen worden begrepen.226

147. Een vergelijkbare opname van een beschermingsmechanisme voor milieumigranten

kan worden gevonden in de Cartagena Declaration227 waarbij de vluchtelingendefinitie van

het Vluchtelingenverdrag van Geneve impliciet wordt uitgebreid.228 Niettegenstaande de

gelijkaardige verwijzing, heeft de International Conference on Central American Refugees

geoordeeld dat een onderscheid moet worden gemaakt tussen ‘victims of natural disasters’

en slachto!ers van ‘events seriously disturbing the public order ’, waarbij de eerste groep geen

aanspraak maakt op bescherming als vluchteling.229

148. Het creeren of amenderen van regionale verdragen ondervindt dezelfde tegenstand als de

eerder in dit hoofdstuk aangehaalde mogelijkheden. De politieke wil en een wetenschappelijke

basis zijn essentieel voor het ontwikkelen van initiatieven ter bescherming van klimaatmigran-

ten. Niettegenstaande de politieke wil minder een probleem vormt op regionaal vlak vanwege

de nabijheid van het ‘probleem’, blijkt uit de bovenstaande voorbeelden dat klimaatmigranten

niet of slechts impliciet worden opgenomen in regionale verdragen.

224Artikel 5, (4) van de African Union Convention for the Protection and Assistance of Internally Displaced

Persons: “States Parties shall take measures to protect and assist persons who have been internally displaced

due to natural or human made disasters, including climate change.”225Convention Governing the Specific Aspects of Refugee Problems in Africa van 10 september 1969, www.

au.int.226Artikel 1, (2) van de Convention Governing the Specific Aspects of Refugee Problems in Africa: “The term

“refugee” shall also apply to every person who, owing to external aggression, occupation, foreign domination

or events seriously disturbing public order in either part or the whole of his country of origin or nationality, is

compelled to leave his place of habitual residence in order to seek refuge in another place outside his country

of origin or nationality.”227Cartagena Declaration on Refugees, Colloquium on the International Protection of Refugees in Central

America, Mexico and Panama van 22 november 1984, www.unhcr.org.228Artikel 3 van de Cartagena Declaration on Refugees: “[. . . ] in addition to containing the elements of the

1951 Convention and the 1967 Protocol, includes among refugees persons who have fled their country because

their lives, safety or freedom have been threatened by generalized violence, foreign aggression, internal conflicts,

massive violation of human rights or other circumstances which have seriously disturbed public order.”229V. Kolmannskog en L. Trebbi, “Climate change, natural disasters and displacement: a multi-track

approach to filling the protection gaps”, International review of the Red Cross 2010, Nr. 879, (713) 723, met

verwijzing naar H. G. Espiell, S. Picado en L. V. Lanza, “Principles and Criteria for the Protection of and

Assistance to Central American Refugees, Returnees and Displaced Persons in Latin America”, 9 september

1988, www.acnur.org, 11.


4.5 Conclusie opvullen leemte

149. Elke vorm van oplossing kent zijn voor- en nadelen, de ene al wat meer nadelen

dan de andere, maar er is niet zoiets als de oplossing. Een combinatie van de verschillende

oplossingen die hierboven zijn weergegeven kan misschien de meest e!ectieve manier zijn voor

het opvullen van de leemte die er is met betrekking tot de bescherming van milieumigranten.

De complexiteit eigen aan milieumigratie kan slechts worden aangepakt door de gebundelde

kracht van verschillende initiatieven op verschillende niveaus en via verschillende fora.230

150. Aangezien de huidige beschermingsmechanismen ontoereikend tot onbestaande zijn, is

het in de context van de ‘zinkende eilandstaten’ noodzakelijk om te onderzoeken of concepten

als ‘stateloosheid’ en ‘overheid in ballingschap’ geen aanknopingspunten voor een oplossing

bevatten. Deze en andere pistes worden onderzocht in het volgende deel.



Deel III

‘Zinkende eilandstaten’ en

stateloosheid

Hoofdstuk 1

De aard van het verdwijnen van

staten

151. Het voortbestaan van laagliggende eilandstaten in de Stille Oceaan wordt bedreigd

door de stijging van de zeespiegel. De gebruikte terminologie ‘zinkende eilandstaten’ doet

vermoeden dat deze eilandstaten verdwijnen vanaf de volledige overstroming van het grond-

gebied. In dit hoofdstuk wordt nagegaan of dit vermoeden wel gegrond is, aangezien deze

staten reeds lang onbewoonbaar zullen zijn vooraleer ze ‘zinken’ in de Stille Oceaan.

152. In de context van de ‘zinkende’ eilandstaten zijn de normale regels van statenopvolging

niet van toepassing, tenzij het territorium van deze staten zou overgaan op een andere staat.

Om deze reden wordt hier ingegaan op het ontstaan van staten, om van daaruit te bepalen op

welk punt de afwezigheid van bepaalde criteria voor de vorming van een staat ertoe zou kunnen

leiden dat andere staten (en de internationale gemeenschap, bij monde van internationale

organisaties) staten als Tuvalu of Kiribati niet meer erkennen als soevereine staten.

1.1 Wat is een ‘staat’?

153. Lange tijd was er geen algemeen juridisch aanvaarde definitie van een staat. De

oorzaak hiervoor kan enerzijds worden gevonden in het feit dat de vraag naar het al dan

niet bestaan van een staat enkel rijst in twijfelgevallen en gevallen waar een nieuwe staat

ontstaat met sommige maar niet alle criteria voor de vorming van een staat.231 Anderzijds

kan de terughoudendheid van de internationale gemeenschap om een definitie te formuleren

van een ‘staat’ worden gevonden in het feit dat staten de neiging hebben om zichzelf zoveel

mogelijk bewegingsvrijheid voor te behouden als het gaat om nieuwe staten.232 In de andere

231J. Crawford, The Creation of States in International Law, Oxford, Oxford University Press, 2006, 40.232J. Crawford, The Creation of States in International Law, Oxford, Oxford University Press, 2006, 45.

73

74 Deel III. ‘Zinkende eilandstaten’ en stateloosheid

richting maakt de afwezigheid van een algemeen aanvaarde definitie van een ‘staat’ het ook

mogelijk voor andere staten om zelf te kunnen bepalen wanneer een entiteit de criteria om

nog te kunnen spreken van een staat al dan niet heeft verloren. Crawford vraagt zich af of

de regels met betrekking tot de vorming van staten “have been kept so uncertain or open to

manipulation as not to provide any standards at all”.233

154. De klassieke formulering van een staat zit vervat in artikel 1 van de Montevideo

Convention on the Rights and Duties of States van 26 december 1933.234 De vier elementen

voor een staat zijn: een bepaald grondgebied , een permanente bevolking, een e!ectieve

overheid en de capaciteit om betrekkingen aan te gaan met andere staten. Dit laatste criterium

wordt evenwel opgevat als een onafhankelijkheidsvoorwaarde.235 Dit verdrag werd gesloten

tijdens de zevende International Conference of American States en is slechts geratificeerd

door zestien Amerikaanse staten.236 Niettegenstaande de beperkte en regionale ratificatie,

wordt de inhoud van dit verdrag beschouwd als internationaal gewoonterecht.237

De elementen die werden vooropgesteld in de Montevideo Convention werden herhaald door

de Arbitration Commission of the Peace Conference on the former Yugoslavia beter bekend

als de Badinter Arbitration Committee. Dit orgaan stelde dat “the state is commonly defined

as a community which consists of a territory and a population subject to an organized political

authority; that such a state is characterized by sovereignty”.238

155. Terwijl het schijnbaar noodzakelijk is dat deze vier elementen aanwezig zijn voor

het ontstaan van een staat, moet de afwezigheid van een van deze vier elementen misschien

niet noodzakelijk het einde van een staat betekenen. Dit kan worden verklaard doordat er

een sterk vermoeden is ten voordele van de continuıteit van staten en ten nadele van het

verdwijnen van bestaande staten.239 Een bewijs van het bestaan van dit vermoeden kan

worden gevonden in het feit dat sinds de oprichting van het Charter van de Verenigde Naties

in 1945, er maar enkele gevallen van het verdwijnen van staten zijn. Het is opmerkelijk dat

bijna al deze gevallen kunnen worden ingedeeld bij een van volgende situaties: ofwel ging

het om staten die slechts kortstondig hebben bestaan; ofwel was de onafhankelijkheid van de

staat in kwestie niet duidelijk gevestigd; ofwel was er sprake van vrijwillige verdwijning van

233J. Crawford, The Creation of States in International Law, Oxford, Oxford University Press, 2006, 45.234Montevideo Convention on the Rights and Duties of States van 26 december 1933, www.oas.org.235I. Brownlie, Principles of public international law, Oxford, Oxford University Press, 2008, 71.236Brazilie, Chili, Colombia, Costa Rica, Cuba, Dominicaanse Republiek, Ecuador, El Salvador, Guatemala,

Haıti, Honduras, Mexico, Nicaragua, Panama, Verenigde Staten en Venezuela.237D. J. Harris (ed.), Cases and Materials on International Law, London, Sweet and Maxwell, 2004, 99.238A. Pellet, “The Opinions of the Badinter Arbitration Committee, A Second Breath for the Self-

Determination of Peoples”, European Journal of International Law 1992, Vol. 3, Nr. 1, 182.239J. Crawford, The Creation of States in International Law, Oxford, Oxford University Press, 2006, 701.

Hoofdstuk 1. De aard van het verdwijnen van staten 75

een staat. Er zijn daarentegen bijna geen gevallen van onvrijwillig verdwijnen van staten te

noteren.240

156. In de volgende paragrafen zal worden ingegaan op de vier criteria voor de vorming van

staten die worden gesteld in deMontevideo Convention van 1933. Elk onderdeel zal vervolgens

worden getoetst aan de gevolgen van het stijgend zeeniveau op ‘zinkende eilandstaten’.

1.1.1 Een bepaald grondgebied

157. Het meest tot de verbeelding sprekende gevolg van de opwarming van de aarde en de

daarop volgende stijging van het zeeniveau is het overstromen van laagliggende gebieden.241

Naast het door de overheden van de eilandstaten aangehaalde doemscenario van het volledig

verdwijnen van de eilandstaten, kunnen deze overstromingen verschillende gevolgen met zich

meebrengen. Vooraleer dit ‘finale’ stadium is bereikt, zijn er nog andere veranderingen die

kunnen plaatsvinden met betrekking tot het territorium van laagliggende eilandstaten. Het

stijgend zeeniveau zal de omvang van het grondgebied wijzigen vooraleer de eilandstaten vol-

ledig zullen worden overspoeld door het zeewater. De vraag wordt gesteld welke de juridische

gevolgen op de internationaalrechtelijke hoedanigheid van de eilandstaten zijn van wijzigingen

aan of verlies van grondgebied en de (verdere) fragmentatie van het grondgebied.

158. De link tussen de vorming van een staat en een territorium is cruciaal, en inherent aan

het bezit van een territorium (als een indicator van soevereiniteit) is de exclusieve controle

over dit territorium.242 Het grondgebied is de ruimte waarover een staat geldig, daadwerkelijk

en in beginsel op exclusieve wijze, zijn bevoegdheden uitoefent. Het vormt de basis voor de

territoriale soevereiniteit van een staat.243

Volgens Crawford is het logisch dat staten territoriale entiteiten zijn244, maar de vraag stelt

zich of ze dit moeten blijven om hun juridisch statuut te behouden.

1.1.1.1 Veranderingen aan of verlies van een deel van het grondgebied

159. Het is van groot belang staatsgrenzen af te bakenen, maar het verlies van een deel van

het territorium heeft normaalgezien geen e!ect op de juridische status van een staat aangezien

240J. Crawford, The Creation of States in International Law, Oxford, Oxford University Press, 2006, 715.241Hoogste punt Tuvalu: 5m; Kiribati: 81m.242J. Crawford, The Creation of States in International Law, Oxford, Oxford University Press, 2006, 48.243M. Bossuyt en J. Wouters, Grondlijnen van internationaal recht, Antwerpen, Intersentia, 2005, 180.244J. Crawford, The Creation of States in International Law, Oxford, Oxford University Press, 2006, 46.


het niet noodzakelijk is voor een staat om precies gedefinieerde grenzen te hebben.245 Tevens

is het volgens het Internationaal Gerechtshof (IGH) voor de volkenrechtelijke hoedanigheid

van een staat niet noodzakelijk dat het territorium volledig vaststaat. Het IGH overwoog in

de North Sea Continental Shelf Cases:

“The appurtenance of a given area, considered as an entity, in no way governs the

precise delimitation of its boundaries, any more than uncertainty as to boundaries

can a!ect territorial rights. There is for instance no rule that the land frontiers

of a State must be fully delimited and defined, and often in various places and for

long periods they are not [. . . ].”246

1.1.1.2 Fragmentatie van het grondgebied

160. Volgens Bossuyt en Wouters is het doorslaggevend dat een staat een voldoende

identificeerbare kern van grondgebied controleert, het is evenwel niet noodzakelijk dat het

territorium uit een stuk bestaat.247 Het grondgebied van talrijke staten strekt zich uit over

verschillende gebiedsdelen, soms van elkaar gescheiden door een zee of oceaan (bv. Groot-

Brittannie en Noord-Ierland, Denemarken en Groenland, Frankrijk en Martinique). Fragmen-

tatie van het grondgebied kan evenwel ook voor problemen zorgen. Zo was een van de redenen

voor het niet erkennen van een van de Bantustans, Bophuthatswana, door Groot-Brittannie

de fragmentatie van het grondgebied. Er dient evenwel op worden gewezen dat geen enkele

Bantustan internationaal werd erkend, gefragmenteerd of niet.248

161. Indien het stijgend zeeniveau tot gevolg zou hebben dat het grondgebied van eilandsta-

ten (verder) zou worden opgedeeld in kleinere deelgebieden, zal dit geen invloed hebben op

hun juridisch statuut.

1.1.1.3 Minimale oppervlakte van het grondgebied

162. Tuvalu en Kiribati zijn kleine staten, respectievelijk 26 km2 en 811 km2, deze grond-

gebieden zullen, zoals hierboven meermaals gesteld, verkleinen ten gevolge van de klimaat-

wijziging. Alhoewel het recht om een staat te zijn afhankelijk is van, ten minste in eerste



2010, (105) 111.246IGH, North Sea Continental Shelf Cases (Federal Republic of Germany v. Netherlands, Federal Republic

of Germany v. Denmark), Judgement, ICJ Reports 1969, 3, § 46.247M. Bossuyt en J. Wouters, Grondlijnen van internationaal recht, Antwerpen, Intersentia, 2005, 181.248J. Crawford, The Creation of States in International Law, Oxford, Oxford University Press, 2006, 47.


instantie, het recht op de uitoefening van volledige bestuurlijke bevoegdheden met betrekking

tot een bepaald gebied, is er ogenschijnlijk geen regel die voorschrijft dat het grondgebied een

minimale oppervlakte moet hebben.249

1.1.1.4 Conclusie m.b.t. de voorwaarde ‘een bepaald grondgebied’

163. Het eerste noodzakelijke element voor de vorming van een staat zal bijgevolg voldaan

blijven, ongeacht de hierboven besproken wijzigingen die het oppervlakte van het grondgebied

van een ‘zinkende eilandstaat’ kan ondergaan ten gevolge van de klimaatwijziging.

164. De gevolgen zullen evenwel groter zijn indien het volledige grondgebied zou verdwijnen.

De UNHCR verwoordde de gevolgen in zijn verklaring van 15 mei 2009 als volgt:

“Should, the entire territory of a State be permanently submerged, inevitably there

could be no permanent population attached to it or a government in control of it.

The loss of all territory has been cited most frequently as a possible ground for loss

of statehood. It appears, however, unlikely to occur before the end of the century,

even with the upwardly revised rates in rising sea-levels announced by scientists

recently.”250

165. We kunnen bijgevolg concluderen dat indien het grondgebied van de eilandstaten

volledig zou verdwijnen ten gevolge van de klimaatwijziging de staat ophoudt te bestaan

en de inwoners staatloos zullen worden. Problemen van en eventuele oplossingen voor de

staatloosheid van inwoners zullen verder worden besproken.251

1.1.2 Een permanente bevolking

166. Het verhuizen van de bevolking is een gevolg van de stijging van het zeeniveau die

de dag van vandaag reeds begonnen is. Deze migratie is bijvoorbeeld reeds intern aan de

gang in Tuvalu, waar inwoners naar de hoofdstad trekken. Het is evenwel onvermijdelijk dat

deze interne migratie zal evolueren naar een grensoverschrijdende migratie. Deze verplaatsing

van een deel of het geheel van een bevolkingsgroep kan verschillende oorzaken hebben. De

meest zichtbare oorzaak van migratie is het overstromen van bewoonde gebieden, maar er

249T. M. Franck en P. Hoffman, “The Right to Self-Determination in Very Small Places”, New York

University Journal of International Law and Politics 1976, Vol. 8, 383-4: “infinitesimal smallness has never

been seen as a reason to deny self-determination to a population.”250UNHCR, “Submission: Climate Change and Statelessness: An Overview”, 15 mei 2009, www.unhcr.org/

refworld/docid/4a2d189d3.html, 2.251Zie infra: p. 105.


zijn ook nog andere, minder in het oog springende gebeurtenissen die ervoor zorgen dat

bevolkingsgroepen wegtrekken: verhoogde urbanisatie, verzilting van de bodem,. . . Ook hier

moeten we ons de vraag stellen wat de gevolgen zijn voor de juridische hoedanigheid als staat

van de ‘zinkende eilandstaten’.

167. Een permanente bevolking is noodzakelijk voor een soevereine staat, maar net zoals

bij de territoriale voorwaarde is er volgens het internationaal recht geen minimaal aantal

inwoners vereist.252 De nationaliteit van de inwoners is evenwel niet relevant.253 Nationaliteit

is afhankelijk van een staat, niet omgekeerd. Het begrip ‘permanente’ bevolking betekent enkel

dat het niet mag gaan om mensen ‘in transit’. 254

168. In het licht van het probleem van de ‘zinkende eilandstaten’ is de relevante vraag of een

staat al dan niet ophoudt te bestaan wanneer een groot deel van de bevolking of de volledige

bevolking woont buiten het grondgebied van de staat. Er zijn reeds een aantal eilandstaten in

de Stille Oceaan met een grote groep inwoners die leven buiten hun grondgebied.255 Dit heeft

evenwel (nog) geen invloed op de soevereiniteit van deze staten. Volgens McAdam kunnen

we concluderen dat het feit dat een deel van de bevolking niet op het grondgebied woont van

hun eigen land, geen bepalende invloed op het criterium ‘een permanente bevolking’.256 De

vraag stelt zich evenwel of de uittocht van een grote groep inwoners evenmin invloed heeft op

de hoedanigheid van een staat indien deze uittocht gepaard gaat met of veroorzaakt is door

een dreigend of eventueel verlies van land.

169. Als er geen bevolking meer aanwezig is op het grondgebied, kan een staat dan blijven

bestaan door het behoud van zijn eigen buitenpost op het grondgebied (zoals wordt overwogen

in Kiribati) of ergens anders, zoals een overheid in ballingschap of op het grondgebied van een

andere staat die toestemming geeft om diens grondgebied te gebruiken? Dit houdt verband

met het volgende criteria voor de vorming van een staat, wanneer is er sprake van een e!ectieve

overheid?

252J. Crawford, The Creation of States in International Law, Oxford, Oxford University Press, 2006, 52.253IGH, Nottebohm Case (second phase) (Liechtenstein v. Guatemala), Judgement, ICJ Reports 1955, 4.254J. McAdam, “‘Disappearing States’, Statelessness and the Boundaries of International Law” in J.


2010, (105) 112.255Voorbeeld: 56,9 procent van de onderdanen van Samoa en 46 procent van de onderdanen van Tonga wonen

niet in hun eigen land. Zie tabel in C. W. Stahl en R. T. Appleyard, “Migration and Development in the

Pacific Islands: Lessons from the New Zealand Experience”, April 2007, www.ausaid.gov.au/publications/pdf/

migration.pdf, 7.256J. McAdam, “‘Disappearing States’, Statelessness and the Boundaries of International Law” in J.


2010, (105) 113.


1.1.3 Een e!ectieve overheid

170. Een minder in het oog springend gevolg van de klimaatwijziging voor laagliggende

eilandstaten is het feit dat de e!ectiviteit van het overheidsapparaat in het gedrang kan

komen. Welke mate van e!ectiviteit bepaalt het voortbestaan van een staat?

171. Crawford beschouwt de aanwezigheid van een e!ectieve overheid naast het onaf-

hankelijkheidscriterium als het belangrijkste element van een staat. Het internationaal recht

definieert ‘grondgebied’ niet door een privaatrechtelijke analogie te maken met eigendom.

Evenwel wordt er verwezen naar de vraag in welke mate overheidsbevoegdheden worden uit-

geoefend, of kunnen worden uitgeoefend, met betrekking tot een bepaald grondgebied. Terri-

toriale soevereiniteit is niet het eigendomsrecht bezitten, maar de bevoegdheid tot uitoefening

van bestuurlijke macht met betrekking tot grondgebied.257

172. Met een overheid wordt bedoeld, het geheel van de openbare machten die het de

staat mogelijk maakt zijn wil tot uiting te brengen. De regering moet e!ectief gezag over

het grondgebied en de bevolking hebben. Dat wil zeggen daadwerkelijk in staat zijn om alle

staatsfuncties uit te oefenen, met inbegrip van het behoud van de interne orde en veiligheid.258

De vereiste van een e!ectief gezag heeft zowel een interne als een externe dimensie. De

interne dimensie houdt in dat een regering de bekwaamheid moet hebben om een rechtsstelsel

tot stand te brengen en in stand te houden, ze moet over een constitutionele autonomie

beschikken. De externe dimensie vereist dat de regering de bekwaamheid moet hebben om

autonoom op het internationale vlak op te treden.259 Deze externe dimensie van een e!ectieve

overheid wordt besproken in het kader van het volgende criterium.

173. Crawford merkt op dat in de praktijk het verifieren van de interne dimensie van

e!ectief gezag misschien wel het moeilijkste is aangezien de identificatie en draagwijdte van dit

element enkel bij twijfelgevallen ‘getest’ wordt.260 Bijvoorbeeld, in 1960 is de Democratische

Republiek Congo door vele landen erkend als een staat en geaccepteerd als lidstaat van de

Verenigde Naties, en dit zonder afwijkende meningen, niettegenstaande er geen sprake was

van een e!ectieve overheid. Crawford concludeert dat dit zo was omdat de vereiste van

een e!ectieve overheid minder strikt is dan gedacht, en bovenal, dat het twee aspecten heeft:

ten eerste de daadwerkelijke uitoefening van macht, en ten tweede het recht of de titel om

die macht uit te oefenen.261 In dit geval betekende de overdracht van de onafhankelijkheid

door de voormalige koloniale macht Belgie dat er geen staat was waartegen de erkenning van

257J. Crawford, The Creation of States in International Law, Oxford, Oxford University Press, 2006, 56.258M. Bossuyt en J. Wouters, Grondlijnen van internationaal recht, Antwerpen, Intersentia, 2005, 182.259M. Bossuyt en J. Wouters, Grondlijnen van internationaal recht, Antwerpen, Intersentia, 2005, 183.260J. Crawford, The Creation of States in International Law, Oxford, Oxford University Press, 2006, 56.261J. Crawford, The Creation of States in International Law, Oxford, Oxford University Press, 2006, 56-57.


de Democratische Republiek Congo onrechtmatig kon zijn. De gevolgde redenering is dat als

een voormalige ‘heerser’ de volledige onafhankelijkheid overdraagt aan een nieuwe staat, dat

deze nieuwe staat het recht heeft om zijn grondgebied te besturen.262

Aan de andere kant is er het geval van secessie, waarbij de posities verschillend zijn. De

afscheidende staat wil een onafhankelijke staat oprichten en heeft een tegengestelde claim. In

dit geval kan soevereiniteit enkel worden bekomen door een e!ectieve en stabiele uitoefeningen

van bestuurlijke macht.263

174. Met betrekking tot de hier besproken voorwaarde kunnen verschillende conclusies

worden getrokken.264 Ten eerste moet een entiteit, om een staat te zijn, beschikken over

een overheid of een systeem die algemene controle heeft over het territorium, waarbij andere

entiteiten van deze macht worden uitgesloten. Ten tweede stelt het internationale recht geen

specifieke voorwaarden ten opzichte van de aard en de draagwijdte van deze bestuurlijke

controle. Er wordt wel een bepaalde mate van handhaving van ‘law and order ’ en de inrichting

van overheidsinstanties geeist. Tenslotte moet er een onderscheid worden gemaakt tussen

enerzijds het oprichten van een nieuwe staat en anderzijds het voortbestaan of verdwijnen

van een reeds bestaande staat. In het laatste geval, zal het criterium van een e!ectieve

overheid naar alle waarschijnlijkheid ruimer worden toegepast.

175. Dit alles toont aan dat het vermoeden van continuıteit van staten erg groot is. Zoals in

het hierboven besproken geval is er in het kader van de ‘zinkende eilandstaten’ geen sprake

van een tegenovergestelde claim. Deze staten zullen dus blijven bestaan tot het moment dat

staten de overheid niet meer zullen erkennen. De voorwaarde van een e!ectieve overheid zal

minder strikt worden beoordeeld dan in het geval van bijvoorbeeld secessie.

176. Eveneens het loutere feit dat het bestuur opereert van buiten het nationale grondgebied,

doet geen afbreuk aan de e!ectiviteit van de overheid. Het mechanisme van ‘de overheid in

ballingschap’ heeft overheden de mogelijkheid gegeven om extraterritoriaal te werken, alhoe-

wel men dit altijd is blijven zien als een tijdelijke en uitzonderlijke maatregel.265



2010, (105) 113-114.263J. Crawford, The Creation of States in International Law, Oxford, Oxford University Press, 2006, 58.264J. Crawford, The Creation of States in International Law, Oxford, Oxford University Press, 2006, 59.265Zie infra: p. 85.


1.1.4 Onafhankelijkheid

177. De mogelijkheid om betrekkingen aan te gaan met andere staten is niet langer een

prerogatief van staten, alhoewel het natuurlijk een eigenschap is en blijft die vooral staten

bezitten. De capaciteit om relaties aan te gaan met andere staten is eerder een gevolg dan

een criterium van soevereiniteit.266 Hier wordt dan ook het meer gangbare criterium van

onafhankelijkheid besproken.

178. Door de veranderingen die zullen plaatsvinden op het grondgebied van staten als

Kiribati en Tuvalu zullen deze staten toenadering moeten zoeken met andere staten. We

kunnen ons de vraag stellen of dit al dan niet een invloed heeft op hun hoedanigheid als

staat. Duursma stelt vast dat microstaten op drie gebieden nood hebben aan cooperatie met

andere staten. Vormen van samenwerking die vandaag de dag naar alle waarschijnlijkheid

reeds bestaan maar die ten gevolge van de stijging van het zeeniveau zullen worden uitge-

diept.267 Vooreerst hebben microstaten nood aan ‘praktische’ samenwerking, deze vorm zorgt

voor het alledaags functioneren van een staat.268 Verder gaan deze staten op economisch vlak

samenwerken met naburige landen en tenslotte staan ze een deel van hun politieke soeve-

reiniteit af aan regionale en internationale organisaties.269 In welke mate zal deze verdere

samenwerking een invloed hebben op de vervulling van de onafhankelijkheidsvoorwaarde?

179. Crawford beschouwd onafhankelijkheid (soms ook soevereiniteit genoemd) als het

centrale criterium voor de vorming van een staat.270 Het houdt het recht in om de functies van

een staat uit te oefenen, en dit met betrekking tot een deel van de wereld en met uitsluiting

van andere staten.271 Het heeft twee hoofdelementen: een afgescheiden bestaan binnen sa-

menhangende grenzen, en niet afhankelijk zijn van het gezag van een andere staat.272 Rechter

Huber verwoordde het begrip onafhankelijkheid in de Island of Palmas zaak als volgt:

“Sovereignty in the relations between States signifies independence. Independence

in regard to a portion of the globe is the right to exercise therein, to the exclusion of

any other State, the functions of a State. The development of the national organi-

266J. Crawford, The Creation of States in International Law, Oxford, Oxford University Press, 2006, 61-62.267J. Duursma, Fragmentation and the international relations of micro-states: self-determination and

statehood, Cambridge, Cambridge University Press, 1996, 125-126.268Volgens Duursma gaat het om: postal, telegraph, telephone and customs cooperation as well as

practical collaboration for the proper functioning of radio and television stations and schools. J. Duursma,

Fragmentation and the international relations of micro-states: self-determination and statehood, Cambridge,

Cambridge University Press, 1996, 125-126.269Kiribati en Tuvalu zijn o.a. lid van AOSIS en de Verenigde Naties.270J. Crawford, The Creation of States in International Law, Oxford, Oxford University Press, 2006, 61-62.271PCA, Island of Palmas Case (United States of America v. The Netherlands), 4 april 1928, www.pca-cpa.

org/upload/files/IslandofPalmasawardonly+TOC.pdf, 8.272J. Crawford, The Creation of States in International Law, Oxford, Oxford University Press, 2006, 66.


zation of States during the last few centuries and, as a corollary, the development

of international law, have established this principle of the exclusive competence of

the State in regard to its own territory in such a way as to make it the point of

departure in settling most questions that concern international relations.”273

180. Het probleem bij dit criterium is er een van het bepalen van het doel waarvoor en

de context waarin dit criterium wordt gebruikt. Verschillende juridische gevolgen kunnen

worden toebedeeld aan de afwezigheid van onafhankelijkheid in verschillende gevallen.

Bijvoorbeeld kan de afwezigheid van onafhankelijkheid zodanig zijn dat de entiteit in kwestie

geen staat is maar een onbetwistbaar deel van een andere ‘dominante’ staat. In andere

gevallen kan de toekenning van ‘onafhankelijkheid’ juridisch nietig zijn, of zelfs een daad ter

bevestiging van de verantwoordelijkheid van de toekennende staat ten opzichte van de ‘puppet

State’. Tenslotte kan een staat aan de ene kant onafhankelijk zijn, maar aan de andere kant,

in een specifieke aangelegenheid, onder de controle vallen van een andere staat.

181. Bovendien moet er rekening worden gehouden met de verschillende interpretaties van

het criterium ‘onafhankelijkheid’ in verschillende contexten. In het bijzonder in het licht van

de problematiek van de ‘zinkende eilandstaten’ is het belangrijk om het onderscheid te maken

tussen onafhankelijkheid als een criterium voor de vorming van staten en als een noodzakelijk

element voor de continuıteit van een staat.

Een nieuwe staat die zich tracht af te scheiden van een andere staat zal een ‘substantiele’

onafhankelijkheid moeten aantonen van de staat waar het een deel van uitmaakte vooraleer

het onherroepelijk als een nieuw gecreeerde staat zal worden beschouwd. Aan de andere

kant is de onafhankelijkheid van een reeds bestaande staat beschermd door regels van het

internationaal recht tegen onrechtmatige invallen en annexaties, zodat een staat, zelfs voor

een langere tijd, verder kan blijven bestaan als een juridische entiteit, niettegenstaande een

gebrek aan e!ectiviteit. De context waarin de onafhankelijkheid wordt geeist of verloren gaat

is dan ook uitermate belangrijk.274

182. Dit alles houdt in dat andere staten de ‘zinkende eilandstaten’ moeten blijven be-

schouwen als onafhankelijke staten, niettegenstaande een gebrek aan e!ectiviteit, of zelfs een

273PCA, Island of Palmas Case (United States of America v. The Netherlands), 4 april 1928, www.pca-cpa.

org/upload/files/IslandofPalmasawardonly+TOC.pdf, 8.274J. Crawford, The Creation of States in International Law, Oxford, Oxford University Press, 2006, 62-63.


‘groot verlies aan daadwerkelijke macht’.275 Zoals Thurer vermeldt in de context van de

zogenaamde ‘gefaalde staten’:

“Even when States have collapsed, their borders and legal personality have not

been called in question. Such ‘fictitious’ States have not lost their membership

of international organizations and, on the whole, their diplomatic relations have

remained intact. Though they are unable to enter into new treaty obligations, the

international law treaties they have concluded remain in force.”276

183. Het onafhankelijkheidscriterium dient in het licht van de hier besproken problema-

tiek niet al te strikt te worden toegepast. Indien eilandstaten minder onafhankelijk worden

ten gevolge van het stijgende zeeniveau, omdat er bijvoorbeeld moet worden overgegaan tot

verregaande praktische, politieke of economische samenwerking met naburige staten, zal de

internationale gemeenschap zich terughoudend opstellen vooraleer er wordt overgegaan tot

het niet meer erkennen van deze staten.

1.2 Conclusie

184. Het niet absolute karakter van de geanalyseerde criteria is de rode draad doorheen dit

hoofdstuk. De criteria worden immers minder strikt toegepast eens een staat is gevestigd.

Indien het geheel van het grondgebied van een staat verdwijnt, is het hoogst waarschijnlijk

dat de juridische hoedanigheid als ‘staat’ verloren gaat. De oplossing is echter minder eendui-

dig indien slechts een deel van het grondgebied verloren gaat en dit verlies eventueel gepaard

gaat met een uittocht van een groep inwoners. De praktische gevolgen van de stijging van

het zeeniveau voor de e!ectiviteit van de overheid en de onafhankelijkheid van eilandstaten

zal de toekomst moeten uitwijzen. De juridische consequenties hiervan zullen, om de rede-

nen die hierboven zijn aangehaald, naar alle waarschijnlijkheid met enige soepelheid worden

toegepast.

Statenpraktijk doet vermoeden dat de internationale gemeenschap bereid zou zijn om de

status quo blijvend te accepteren (erkenning van de huidige soevereiniteit), zelfs indien de

feiten niet langer het bestaan van de staat lijken te ondersteunen.277 De continuıteit van



2010, (105) 115.276D. Thurer, “The “failed State” and international law”, International Review of the Red Cross 1999, Vol.

81, Nr. 836, 731-761, gelezen op: www.icrc.org/eng/resources/documents/misc/57jq6u.htm-header.277J. McAdam, “‘Disappearing States’, Statelessness and the Boundaries of International Law” in J.


2010, (105) 117.


staten als Kiribati en Tuvalu is niet afhankelijk van afzonderlijke gevallen van (niet-)erkenning

door individuele staten, maar wel van hun cumulatief e!ect.278 Crawford stelt, op basis

van het vermoeden van continuıteit van staten, dat een staat niet noodzakelijk verdwijnt

door wezenlijke veranderingen van grondgebied, bevolking of overheid, of zelf in sommige

gevallen, door een combinatie van alle drie.279 Tot het einde van de ‘zinkende eilandstaten’

zal niet worden besloten door het loutere verloop van tijd, er is noodzaak aan “een algemene

aanvaarding van de internationale gemeenschap dat de situatie is opgelost”280.

185. Indien de hoedanigheid van ‘staat’ verloren gaat, brengt dit met zich mee dat de

personen die de nationaliteit van deze staat bezitten deze nationaliteit verliezen. Verder in

deze tekst zal worden ingegaan op de gevolgen hiervan voor de (voormalige) inwoners van

de eilandstaten. Er wordt nagegaan welk juridisch statuut deze mensen krijgen en welke de

implicaties zijn van dit statuut. Vooraleer we overgaan tot de bespreking van het lot van

staatloze “eiland”-bewoners gaan we na of het verlies van grondgebied altijd moet leiden tot

stateloosheid. De vestiging van een overheid in ballingschap, de en masse verhuizing en de

overgang naar een andere staatsvorm kunnen een tussenoplossing vormen.

278J. Crawford, The Creation of States in International Law, Oxford, Oxford University Press, 2006, 704-

705.279J. Crawford, The Creation of States in International Law, Oxford, Oxford University Press, 2006, 700.280J. Crawford, The Creation of States in International Law, Oxford, Oxford University Press, 2006, 704.

(Eigen vertaling)

Hoofdstuk 2

Overheid in ballingschap

2.1 Algemeen

186. Wat volgt is een (voorlopig) theoretische denkoefening waarbij wordt uitgegaan van

de volledige overstroming van een eilandstaat. Een oplossing die staatloosheid eventueel

kan voorkomen, is het concept van een overheid in ballingschap. We kunnen ons gemakkelijk

voorstellen dat een staat functioneert zonder overheid, maar kan een overheid ook functioneren

zonder een staat, zonder een territorium?

187. Het feit dat staten juridische personen zijn, heeft tot gevolg dat deze moeten handelen

door middel van organen. Het is algemeen aanvaard dat het orgaan dat het recht heeft om een

staat te vertegenwoordigen de overheid van deze staat is.281 Cheng stelt het nog scherper:

“States not only act trough their government, but through their government exclusively.”282

Het recht van een overheid om een staat te vertegenwoordigen is onafhankelijk of de overheid

is gevestigd in het land zelf of in een ander land. De naam ‘ballingschap’ duidt enkel de plaats

aan waar de overheid gevestigd is en heeft geen invloed op diens juridische status.283 Stahl

verduidelijkt dat de meeste staten andere staten erkennen en geen overheden. Evenwel kan

een staat een overheid in ballingschap erkennen als de legitieme bestuurder van een staat.

Op deze manier vertegenwoordigt een overheid in ballingschap een land, terwijl andere staten

deze vertegenwoordigingsbevoegdheid erkennen.284

281S. Talmon, Recognition of governments in international law: with particular reference to governments in

exile, Oxford, Clarendon press, 1998, 115.282B. Cheng, General principles of law as applied by international courts and tribunals, London, Stevens,

1953, 184.283S. Talmon, Recognition of governments in international law: with particular reference to governments in

exile, Oxford, Clarendon press, 1998, 115.284S. Stahl, “Unprotected Ground: The Plight of Vanishing Island Nations”, New York International Law

Review 2010, Vol. 23, (1) 20-21.

85


188. Het begrip ‘overheid in ballingschap’ is algemeen gekend in geval van bezetting of

illegale annexatie. Wanneer een vreemde macht of opstandelingen de staat hebben bezet,

kan diens overheid naar het buitenland vluchten en, op voorwaarde dat het toevluchtsland

akkoord gaat, handelen als een overheid in ballingschap met dezelfde juridische status als

voorheen.285 Traditioneel functioneert de overheid in ballingschap als een tijdelijk mechanisme

dat de overheid in staat stelt te opereren buiten zijn grondgebied tot op het ogenblik dat het

mogelijk is voor deze overheid om zich terug te handhaven op zijn eigen grondgebied.286

189. Het feit dat overheden kunnen functioneren in ballingschap suggereert dat het bestaan

van grondgebied, niettegenstaande essentieel voor de vorming van een staat, geen integraal

deel vormt van de uitoefening van bepaalde overheidsfuncties.287 Reeds in 1814 schreef de

Franse minister van Buitenlands Zaken in zijn Instructions for the King’s Ambassadors to the

Congress of Vienna:

“Een vorst wiens Staten zijn veroverd [. . . ] verliest door de verovering enkel de

facto bezit, en behoudt bijgevolg het recht om alles te doen dat dergelijk bezit

niet vereist.”288

2.2 Overheidsfuncties

190. Overheden in ballingschap zijn in het verleden hun functies met betrekking tot

het sluiten van verdragen, diplomatieke relaties, immuniteiten, privileges en jurisdictie over

onderdanen blijven uitoefenen.289 Hieronder worden kort enkele relevante overheidsfuncties

besproken.

285A. Aust, Handbook of International Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2010, 26. Zie ook: J.

Crawford, The Creation of States in International Law, Oxford, Oxford University Press, 2006, 688-689.286J. McAdam, “‘Disappearing States’, Statelessness and the Boundaries of International Law” in J.




2010, (105) 116.288C.-M. de Talleyrand-Perigord, Memoires du prince de Talleyrand, Parijs, Calmann Levy, 1891, Vol.

ii, 214-254, zoals geciteerd in S. Talmon, Recognition of governments in international law: with particular

reference to governments in exile, Oxford, Clarendon press, 1998, 174. (Eigen vertaling)289S. Talmon, Recognition of governments in international law: with particular reference to governments in

exile, Oxford, Clarendon press, 1998, 15.

Hoofdstuk 2. Overheid in ballingschap 87

2.2.1 Overheid in ballingschap en internationale verdragen

191. De afwezigheid van een overheid van zijn grondgebied heeft niet automatisch de schor-

sing of beeindiging van bestaande verdagen tot gevolg.290 Het Hof van Beroep te Den Haag

besloot in de zaak Valk v. Kokes (1950) dat “de omstandigheid dat de Tsjechoslowaakse

overheid ten gevolge van geweld werd verhinderd om zijn bevoegdheden uit te oefenen op

zijn eigen grondgebied, geen verandering van de internationale relaties volgend uit bestaande

verdragen heeft veroorzaakt”.291 Niettemin kan de omstandigheid die de ballingschap ver-

oorzaakt, zoals een gewapend conflict of burgeroorlog, tot de beeindiging of schorsing van

afzonderlijke verdragen leiden wegens onmogelijkheid tot uitvoering,292 wezenlijke verande-

ring der omstandigheden293 of andere gronden294.295

192. Niettegenstaande de ballingschap van een overheid niet automatisch de schorsing of

beeindiging van een verdrag inhoudt, kan de oorzaak van de ballingschap, het ‘zinken’ van het

grondgebied, aanleiding geven tot dergelijke maatregelen op basis van de hierboven vermelde

artikelen van het Verdrag van Wenen inzake het verdragenrecht.

2.2.2 Overheid in ballingschap en buitenlandse betrekkingen

193. De praktijk toont aan dat staten in ruime mate hun diplomatieke relaties met overheden

in ballingschap hebben behouden. Dit zowel met erkende overheden in ballingschap als met

autoriteiten in ballingschap die niet erkend zijn als overheden maar erkend zijn in een andere,

mindere hoedanigheid.296

194. Algemeen werd aangenomen dat een staat op interstatelijke fora, zoals internationale of

regionale organisaties of conferenties, enkel kan worden vertegenwoordigd door de autoriteit

die e!ectieve controle uitoefent over de inwoners en het grondgebied.297 Hieruit zou men kun-


exile, Oxford, Clarendon press, 1998, 136.291H. Lauterpacht (ed.), International Law Reports: Volume 17, Cambridge, Cambridge University Press,

1956, 358.292Zie: Artikel 61, (1) van het Verdrag van Wenen inzake het verdragenrecht. Verdrag van Wenen inzake het

verdragenrecht van 23 mei 1969, United Nations Treaty Series, vol. 1155, 331.293Zie: Artikel 62 van het Verdrag van Wenen inzake het verdragenrecht.294Zie: Artikel 73 van het Verdrag van Wenen inzake het verdragenrecht.295S. Talmon, Recognition of governments in international law: with particular reference to governments in

exile, Oxford, Clarendon press, 1998, 136-137.296S. Talmon, Recognition of governments in international law: with particular reference to governments in

exile, Oxford, Clarendon press, 1998, 149.297Zie: R. Higgins, The Development of International Law trough the Political Organs of the United Nations,

Londen, Oxford University Press, 1963, 166.


nen afleiden dat enkel de e!ectieve autoriteit in situ in staat is om de verantwoordelijkheden

volgend uit lidmaatschap te vervullen, en niet de overheid in ballingschap.298

Evenwel, om juridische en politieke redenen hebben interstatelijke fora het ‘principe van de

e!ectieve overheid’ niet altijd nageleefd bij hun beslissingen met betrekking tot de vertegen-

woordiging van lidstaten. Er wordt dan ook geopperd om het ‘principe van erkenning door

het forum’ te hanteren. Hierbij is het belangrijk te melden dat de erkenning van de overheid

in ballingschap door het forum niet automatisch de collectieve erkenning door alle lidstaten

inhoudt.299

2.2.3 Overheid in ballingschap en bescherming van onderdanen

195. De bescherming van zijn onderdanen is een van de meest nobele taken van een staat. Het

is een gevolg van de persoonlijke soevereiniteit van een staat over zijn onderdanen. Niettegen-

staande de overheid in ballingschap zich in de onmogelijkheid kan bevinden om de territoriale

soevereiniteit uit te oefenen wegens een gebrek aan controle over het nationale grondgebied,

kan het zijn persoonlijke soevereiniteit over zijn onderdanen uitoefenen, en ze bijgevolg be-

schermen in het buitenland. Dit alles op voorwaarde dat de overheid in ballingschap is erkend

als de overheid van de staat wiens onderdanen nood hebben aan bescherming.300

196. Om hun onderdanen te beschermen hebben erkende overheden in ballingschap in het

verleden onder andere consulaire vertegenwoordiging verzorgd, bezwaren ingediend, overeen-

komsten met betrekking tot terugkeer gesloten en akkoorden omtrent amnestie onderhandeld.

Tevens hebben overheden in ballingschap paspoorten en identiteitsdocumenten afgeleverd om

te voorkomen dat hun onderdanen worden behandeld als statelozen.301 Deze laatste functie

is in het bijzonder relevant in de context van de milieumigranten. Het is dan ook belangrijk

op te merken dat dergelijke documenten ook rechtsgeldig zijn afgeleverd en verlengd door

autoriteiten in ballingschap erkend in een mindere capaciteit dan een overheid.302


exile, Oxford, Clarendon press, 1998, 173.299S. Talmon, Recognition of governments in international law: with particular reference to governments in

exile, Oxford, Clarendon press, 1998, 174.300S. Talmon, Recognition of governments in international law: with particular reference to governments in

exile, Oxford, Clarendon press, 1998, 202-203.301S. Talmon, Recognition of governments in international law: with particular reference to governments in

exile, Oxford, Clarendon press, 1998, 204-205.302J. McAdam, “‘Disappearing States’, Statelessness and the Boundaries of International Law” in J.


2010, (105) 117.

Hoofdstuk 2. Overheid in ballingschap 89

2.3 Overheid van ‘zinkende eilandstaten’ in ballingschap

197. De erkenning van een overheid in ballingschap in het geval van de ‘zinkende eilandstaten’

heeft tot gevolg dat een staat ontstaat die bestaat uit een overheid en een bevolking die wordt

bestuurd door die overheid, waarbij die overheid de mogelijkheid heeft om betrekkingen aan te

gaan met andere staten. Op deze wijze tegemoetkomend aan alle criteria van de Montevideo

Convention, behalve een grondgebied.

198. Het mechanisme van de ‘overheid in ballingschap’ is gebaseerd op de veronderstelling

dat er een identificeerbare bevolking is waarover de overheid jurisdictie heeft. In de ‘oorspron-

kelijke’ vorm verblijft de meerderheid van deze bevolking op het grondgebied van de staat. In

het scenario van de ‘zinkende eilandstaten’ opereert de overheid op het grondgebied van een

andere staat wegens de onbewoonbaarheid van het grondgebied van de staat van herkomst

voor een groot deel van de inwoners. Bijgevolg, aangezien het merendeel van de inwoners

in andere soevereine staten zal wonen, zullen deze inwoners onderworpen zijn aan de wetten

en jurisdictie van die andere staten. De rol van de ‘thuisstaat’ is dan ook dezelfde als de

bevoegdheid die elke staat kan uitoefenen ten opzichte van zijn onderdanen in het buitenland,

hoofdzakelijk diplomatieke bescherming. Zodra de onderdanen dubbele nationaliteit hebben,

kan het vermoeden van diplomatieke bescherming stelselmatig in het voordeel spelen van de

staat waarin deze persoon woont, op basis van het vermoeden dat dit de meest ‘e!ectieve’

nationaliteit is.303

McAdam voorspelt dat na verloop van tijd de functies van de overheid in ballingschap zullen

afnemen.304 In het bijzonder indien de organen van deze overheid gedurende een aanzienlijke

periode opgaan in deze van het gastland, zal dit resulteren in het verdwijnen van de eerste

staat. Dit op voorwaarde dat er geen waarneembare internationale belangen zijn voor het

behoud van de continuıteit van de staat.305



2010, (105) 117. Zie ook: C. H. Amerasinghe, Diplomatic Protection, Oxford, Oxford University Press, 2008.304J. McAdam, “‘Disappearing States’, Statelessness and the Boundaries of International Law” in J.


2010, (105) 117.305J. Crawford, The Creation of States in International Law, Oxford, Oxford University Press, 2006, 701.


2.4 Conclusie overheid in ballingschap

199. Het vestigen van een overheid op het grondgebied van een andere staat is een oplossing

ter voorkoming van het verdwijnen van een staat indien het grondgebied niet langer bewoon-

baar is. De onderdanen van deze staat kunnen op deze wijze hun nationaliteit behouden.

De overheid in ballingschap kan bepaalde functies met betrekking tot de bescherming van

zijn onderdanen, o.a. diplomatieke bescherming, blijven uitoefenen. Tevens zullen bestaande

bilaterale of multilaterale verdragen slechts worden geschorst of beeindigd indien de oorzaak

van de ballingschap daartoe aanleiding geeft. Bovendien wordt verwacht dat interstatelijke

fora het ‘principe van de erkenning door het forum’ zullen hanteren bij de evaluatie van het

lidmaatschap van overheden in ballingschap.

De oplossing van de ‘overheid in ballingschap’ is evenwel tijdelijk. Zodra onderdanen dubbele

nationaliteit hebben en de functies van de overheid in ballingschap opgaan in organen van

de gaststaat, zal de erkenning van de ‘gezonken’ staat door andere staten afnemen. Hetgeen

uiteindelijk zal leiden tot het verdwijnen van de staat.

Hoofdstuk 3

Verhuizing

200. Verhuizing dient te worden onderscheiden van andere termen als evacuatie, ontheemding

en migratie. Verhuizing kan worden gezien als de meest radicale vorm van langetermijnaan-

passing aan de klimaatverandering. Het wordt door Campbell gedefinieerd als:

“[T]he permanent (or long-term) movement of a community (or significant part of

it) from one location to another, in which important characteristics of the original

community, including its social structures, legal and political systems, cultural

characteristics and worldviews, are retained: the community stays together at the

destination in a social form similar to the community of origin.”306

201. Geen enkele regel in het internationaal recht verbiedt de wederopbouw van landen

als Kiribati en Tuvalu op een ander grondgebied. Bij een en masse verhuizing komen naast

juridische problemen ook sociologische bezorgdheden naar boven.

3.1 Juridisch

3.1.1 Interstatelijke overdracht van grondgebied

202. Om stateloosheid te voorkomen in de context van de ‘zinkende eilandstaten’ zou een

mogelijkheid kunnen zijn dat een andere staat grondgebied afstaat aan de getro!en staten om

op deze manier het voortbestaan te verzekeren. Hierbij doet de overdragende staat o"cieel

afstand van zijn territoriale aanspraken op het overgedragen grondgebied. Indien andere

staten zouden aanvaarden dat dit dezelfde staat is, zou er geen stateloosheid ontstaan.307

306J. Campbell, “Climate-Induced Community Relocation” in J. McAdam (ed.), Climate Change and

Displacement. Multidisciplinary Perspectives, Oxford, Hart Publishing, 2010, (57) 58-59.307UNHCR, “Submission: Climate Change and Statelessness: An Overview”, 15 mei 2009, www.unhcr.org/

refworld/docid/4a2d189d3.html, 2.

91


203. De kans dat dergelijke overdracht gebeurt is evenwel klein. Enerzijds geeft het recht

op zelfbeschikking de inwoners van de ‘zinkende eilandstaten’ niet het recht om land op te

eisen van andere staten.308 Anderzijds is het onwaarschijnlijk dat een staat zijn territoriale

aanspraken op een bepaald deel van zijn grondgebied zal laten varen ten voordele van een

andere staat.

3.1.2 Huren of kopen van grondgebied

204. Theoretisch is het ook mogelijk dat een staat grondgebied ‘huurt’ of ‘koopt’ van een

andere staat. Het gaat hier slechts om een privaatrechtelijke transactie, geen handeling van

staat tot staat. Als voorbeeld kunnen de aankoop van Rabi Island en Kioa Island (beiden in

Fiji) door respectievelijk de Banabans (afkomstig van Kiribati) en de Vaitupu stam (afkomstig

van Tuvalu) worden aangehaald.309

205. Men kan zich in deze situatie afvragen in hoeverre de voorwaarden om te kunnen spreken

van een staat zijn vervuld. Een permanente bevolking, e!ectieve overheid en de mogelijkheid

om betrekkingen aan te gaan met andere staten, drie van de vijf voorwaarden om te kunnen

spreken van een soevereine staat zijn nog steeds vervuld. De resterende voorwaarden, een

bepaald grondgebied en onafhankelijkheid, komen evenwel in het gedrang indien de getro!en

staten een deel van het territorium van een andere staat zouden huren of kopen.

3.1.2.1 Een bepaald grondgebied

206. Met betrekking tot de voorwaarde ‘een bepaald grondgebied’ kan de vraag worden

gesteld of er sprake is van territoriale soevereiniteit. Territoriale soevereiniteit houdt het

exclusieve recht in om de activiteiten uit te oefenen van een staat.310 Het recht om een staat

te zijn is afhankelijk van de uitoefening van volledige overheidsbevoegdheden met betrekking

tot een bepaald grondgebied.311 Crawford stelt dat niet mag worden overgegaan tot het

maken van een analogie tussen territoriale soevereiniteit en het in eigendom hebben of bezitten

van grondgebied.312



2010, (105) 121-122.309J. McAdam, “‘Disappearing States’, Statelessness and the Boundaries of International Law” in J.


2010, (105) 123, voernoot nr. 109.310PCA, Island of Palmas Case (United States of America v. The Netherlands), 4 april 1928, www.pca-cpa.

org/upload/files/IslandofPalmasawardonly+TOC.pdf, 9.311J. Crawford, The Creation of States in International Law, Oxford, Oxford University Press, 2006, 46.312J. Crawford, The Creation of States in International Law, Oxford, Oxford University Press, 2006, 717.

Hoofdstuk 3. Verhuizing 93

Niettegenstaande een staat door middel van huur of koop-verkoop kan beschikken over een

duidelijk afgebakend territorium, heeft deze staat niet de exclusieve controle over een bepaald

grondgebied. De vraag naar al dan niet exclusieve territoriale controle leunt dicht aan bij de

meer algemene onafhankelijkheidsvoorwaarde.

3.1.2.2 Onafhankelijkheid

207. Onafhankelijkheid is het belangrijkste criterium om te kunnen spreken van een soeve-

reine staat. Onafhankelijkheid is het recht om de functies van een staat uit te oefenen, en dit

met uitsluiting van andere staten.313 Gebrek aan onafhankelijkheid kan zodanig zijn dat de

betrokken entiteit niet kan worden beschouwd als een staat, maar wel als een internationaal

niet te onderscheiden deel van een andere dominante staat. Een entiteit kan onafhankelijk

zijn in algemene zin, maar met betrekking tot specifieke aangelegenheden onder de controle

vallen van een andere staat.314

208. Hoewel een staat bevoegdheden zou bezitten over het gehuurde of gekochte grond-

gebied, zou het bezwaard zijn met de ‘verhuurder-staat’ of ‘verkoper-staat’ zijn territoriale

bevoegdheden, behalve indien deze expliciet zouden verkregen zijn.315 Men kan dus bezwaar-

lijk stellen dat op basis van een privaatrechtelijke transactie een onafhankelijke, internationaal

erkende staat kan ontstaan of verder blijven bestaan.

3.1.2.3 Andere problemen

209. Er komt veel meer kijken bij een en masse verhuizing dan alleen maar het beveiligen

van grondgebied. De personen die verhuizen moeten weten ‘waar ze aan toe zijn’. Kunnen ze

blijven en terug binnenkomen in het gekochte of gehuurde land, hebben ze recht op werk en

recht op gezondheidszorg, bezitten ze toegang tot sociale zekerheid en wat is de status van

kinderen geboren op het nieuwe grondgebied?316

Aangezien huur en koop-verkoop privaatrechtelijke transacties zijn, is er weinig in het

internationaal recht dat kan voorkomen dat een gastland, op voorwaarde dat er een an-

313PCA, Island of Palmas Case (United States of America v. The Netherlands), 4 april 1928, www.pca-cpa.

org/upload/files/IslandofPalmasawardonly+TOC.pdf, 8.314J. Crawford, The Creation of States in International Law, Oxford, Oxford University Press, 2006, 62-63.315J. McAdam, “‘Disappearing States’, Statelessness and the Boundaries of International Law” in J.




2010, (105) 123.


der land verplicht is deze personen te aanvaarden, zijn ‘nieuwe’ inwoners uitwijst indien het

dat wenst. Dit houdt bijgevolg een voortdurend risico op uitzetting in zolang het thuisland

blijft bestaan. Zelfs indien deze laatste zou ‘verdwijnen’, zouden de verhuisde burgers niet

automatisch dezelfde rechten genieten als de onderdanen van hun gastland.317

3.2 Sociologisch

210. Naast juridische moeilijkheden die samengaan met een en masse verhuizing, moet

evenzeer rekening worden gehouden met sociologische problemen die grensoverschrijdende

verhuizing met zich mee kan brengen. Eilandbewoners hebben een speciale band met het

land waarop ze wonen, een band die niet aanwezig is in een westerse maatschappij. ‘Land’

in eilandstaten in de Stille Oceaan heeft een speciale betekenis voor de personen die ertoe

‘behoren’ of een ‘onderdeel’ zijn van het land, deze band is moeilijk te omschrijven in een

westerse taal.318

En masse verhuizing ten gevolge van klimaatwijziging heeft grote gevolgen, niet alleen voor de

verhuizende gemeenschappen, maar ook voor de gemeenschappen die land moeten vrijmaken

voor de verhuizende groepen. Grootschalige verhuizing betekent dat een belangrijk onderdeel

van geworteldheid, ten minste iemand op de ‘thuisgrond’ hebben die de band met het land

onderhoudt, verloren gaat.319

211. Naast het feit dat het onwaarschijnlijk is dat een land, inclusief deze in de Stille Oceaan,

soevereiniteit over een deel van zijn territorium zou afstaan aan een verhuizende groep, is het

even onwaarschijnlijk dat deze groep zijn ‘levenswijze’ zou kunnen behouden in een vreemd

land dat hun culturele overtuigingen en gebruiken niet heeft aanvaard of niet begrijpt.320

3.3 Voorbeeld verhuizing: van Banaba naar Rabi

212. Tot op de dag van vandaag zijn er drie gevallen van internationale verhuizing van

gemeenschappen in de Stille Oceaan gekend. Het hier besproken geval gaat over een Microne-



2010, (105) 123.318J. Campbell, “Climate-Induced Community Relocation” in J. McAdam (ed.), Climate Change and

Displacement. Multidisciplinary Perspectives, Oxford, Hart Publishing, 2010, (57) 60.319J. Campbell, “Climate-Induced Community Relocation” in J. McAdam (ed.), Climate Change and

Displacement. Multidisciplinary Perspectives, Oxford, Hart Publishing, 2010, (57) 64.320J. Campbell, “Climate-Induced Community Relocation” in J. McAdam (ed.), Climate Change and

Displacement. Multidisciplinary Perspectives, Oxford, Hart Publishing, 2010, (57) 67.


sische gemeenschap uit Banaba (nu een deel van Kiribati), een eiland dat werd verwoest door

de ontginning van fosfaat. De meeste leden van deze gemeenschap leven nu op het eiland Rabi

in het noorden van Fiji. Hieronder wordt op basis van de bijdrage van Campbell in Climate

Change and Displacement321 een beknopt overzicht gegeven van de oorzaken en sociologische

gevolgen van de grensoverschrijdende verhuizing van Banaba naar Rabi. Niettegenstaande de

verhuizing van de Banabans naar Rabi niet dezelfde oorzaken en gevolgen heeft als een even-

tuele verhuizing van inwoners van ‘zinkende eilandstaten’, kan op deze wijze inzicht worden

verworven in de uitdagingen die deze inwoners te wachten staan.

213. Banaba (ook bekend als Ocean Island) is een eiland opgebouwd uit kalksteen, gelegen

dicht bij de evenaar, ongeveer 300 kilometer ten oosten van Nauru. Evenals Nauru, is Banaba

bedekt met een laag fosfaat en tevens intensief ontgind.

Na de ontdekking in 1900 van fosfaat op het eiland werd Banaba opgenomen in het Britse

Protectoraat. Toen de British Phosphate Corporation begon met de ontginning van het

waardevolle mineraal werd het eiland een drukke en multiculturele economie.

Aangezien de extractie verder ging, daalde het nut van Banaba als verblijfplaats voor de

Banabans. Rond 1940 moedigde het Protectoraat de inwoners dan ook aan om een verhuizing

naar een andere plaats te overwegen. Deze plannen werden evenwel opgeborgen toen in 1942

Banaba bezet werd door Japanse troepen.

Het jaar volgend op de Japanse bezetting werden vele van de eilandbewoners verwijderd en

naar drie andere locaties in Micronesie gebracht.

Na de tweede wereldoorlog werd Banaba heroverd door Australische troepen en in de plaats

van de Banabans te repatrieren naar hun thuisland, zogezegd wegens schade veroorzaakt

door de oorlog, hervestigde de Britse koloniale overheid hen op het eiland Rabi. De Banabans

kregen twee jaar om te beslissen of ze wilden blijven op Rabi of terug wilden keren naar

Banaba.

214. Rabi was een eiland in het bezit van Lever Brothers, een groot zeepproducerend bedrijf.

Fondsen vergaard aan de hand van de verkoop van fosfaat werden aangewend voor de aankoop

van het eiland door de Britse koloniale overheid. De voormalige bewoners van het eiland Rabi

werden verhuisd naar het eiland Taveuni ten zuiden van Rabi.

Aangekomen in Rabi, vestigden de Banabans een Banaba-samenleving in deze nieuwe om-

geving. Er volgde evenwel een paradoxale eis. De Banabans wilden enerzijds hun status

321J. Campbell, “Climate-Induced Community Relocation” in J. McAdam (ed.), Climate Change and

Displacement. Multidisciplinary Perspectives, Oxford, Hart Publishing, 2010, (57) 71-78.


als rechtmatige inwoners van Rabi bevestigd zien, en anderzijds autonomie behouden over

Banaba.

215. De zoektocht naar soevereiniteit over Banaba was de manier bij uitstek om de band

met het land te onderhouden. In 1977 werd door honderd jonge mannen een kamp opgezet

in Banaba, terwijl ander vertegenwoordigers juridische acties ondernamen in Londen met als

doel de afscheiding van Banaba te bekomen. Deze vertegenwoordigers keerden echter terug

van een kale reis. Wanneer het laatste schip met fosfaat het eiland verliet, werden de machines

en installaties overgelaten aan Kiribati. Het eiland was verwoest, grote hoeveelheden grond

waren verwijderd en giftig afval was achtergelaten. De Banabans hadden geen soevereine

rechten op het eiland, dat een deel werd van Kiribati bij diens onafhankelijkheid.

216. Zelfs na een periode van 60 jaar na de verhuizing van Banaba naar Rabi blijft de situatie

van de Banabans van Rabi dubbelzinnig en paradoxaal. Vele strategieen zijn ontwikkeld om

de band met het originele thuisland te behouden, maar de band is in gevaar. Daarenboven ligt

voor de bewoners van Rabi de dubbelzinnigheid niet alleen in het relatie met hun thuisland,

maar ook met hun nieuwe thuishaven. Niettegenstaande de Banabans de Fijische nationali-

teit hebben verkregen, zijn ze een van Fiji’s meest benadeelde en politiek gemarginaliseerde

gemeenschappen. Tevens eisen de voormalige bewoners van Rabi, die werden verplaatst naar

een nabijgelegen eiland, hun eiland terug.

Het lijkt duidelijk dat de situatie van deze ontheemde personen niet opgelost is, zowel in het

kader van hun verhuizing van hun oorspronkelijke thuisland, als hun zekerheid op hun nieuwe

eiland.

3.4 Conclusie verhuizing

217. Een grootschalige verhuizing van eilandbewoners behoort tot een van de aanpassingsmo-

gelijkheden aan de stijging van het zeeniveau. Hoewel geen enkele internationale rechtsregel

het onmogelijk maakt dat landen als Kiribati en Tuvalu worden heropgebouwd op een ander

grondgebied, zijn er evenwel juridische en sociologische bezwaren waarmee men rekening dient

te houden.

Enkel de formele afstand van grondgebied tussen twee staten heeft tot gevolg dat een staat op

rechtsgeldige wijze een internationaalrechtelijke titel heeft op dat grondgebied, en onderdanen

naar dit gebied kunnen verhuizen als onderdeel van hun nationale territorium.322 Daaren-



2010, (105) 123.


boven, indien een en masse verhuizing naar een andere staat dient te worden beschouwd als

een permanente oplossing, dan moet o.a. ook rekening worden gehouden met sociologische

gevolgen om het voortbestaan van eilandgemeenschappen te verzekeren.323



2010, (105) 123.

Hoofdstuk 4

Zelfbestuur op basis van vrije

associatie

218. Een radicaal alternatief om te voorkomen dat de ‘natie’ – als een taalkundige en culturele

gemeenschap – verloren gaat, is de gewilde en voortijdige ontbinding van de onafhankelijke,

soevereine staat. Voor de bevolking van landen als Tuvalu en Kiribati zijn de belangrijkste

problemen het behouden van een ‘thuis’ – land, gemeenschap, identiteit – en slechts in mindere

mate het bewaren van de politieke eenheid van het land zelf.324 Het zelfbeschikkingsrecht heeft

niet noodzakelijk een eis voor soevereiniteit en secessie tot gevolg.325

4.1 Algemeen

219. In de literatuur wordt het concept van de vrije associatie besproken in het kader

van de niet-zelfbesturende gebieden. Het vormt naast een soevereine onafhankelijke staat

en integratie in een andere staat, een van de drie mogelijkheden om over te gaan van een

niet-zelfbesturend naar een zelfbesturend gebied.326 Onafhankelijkheid – de meest gangbare

vorm van zelfbestuur327 – is de huidige staatsvorm van Kiribati en Tuvalu. Een overgang

van onafhankelijkheid naar vrije associatie betekent niet de aantasting van het zelfbestuur,



2010, (105) 126, op basis van een interview van de auteur met Tebao Awerika, Minister van Buitenlandse

Zaken van Kiribati op 12 mei 2009.325I. Brownlie, “The Rights of Peoples in Modern International Law” in J. Crawford (ed.), The Rights

of Peoples, Oxford, Oxford University Press, 1992, (1) 6.326IGH, Western Sahara Case, Advisory Opinion, ICJ Reports 1975, 32. Zie ook: U. Fastenrath,

“Declaration Regarding Non-Self-Governing Territories - Article 73” in B. Simma (ed.), The Charter of the

United Nations: A Commentary, Oxford, Oxford University Press, 1994, 923-930.327J. Crawford, The Creation of States in International Law, Oxford, Oxford University Press, 2006, 623.

99


maar wel het einde van het internationaalrechtelijke karakter als soevereine, onafhankelijke

staat.328

220. Volgens Crawford is associatie een vorm van zelfbestuur ontwikkeld in de praktijk van

de Verenigde Naties. De geassocieerde entiteit bezit een speciale status weinig minder dan

onafhankelijkheid, met bepaalde functies (onder andere internationale vertegenwoordiging

en defensie) uitgevoerd door een andere staat, vaak de voormalige koloniale macht.329 De

voorwaarden om te kunnen spreken van vrije associatie als een vorm van zelfbestuur werden

geformuleerd door de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties in Principe VII van de

resolutie 1541 (XV):

“ (a) Vrije associatie zou het gevolg moeten zijn van een vrije en vrijwillige

keuze van de bevolking van het betrokken territorium uitgedrukt door middel

van geınformeerde en democratische processen. Het zou een associatie moeten

zijn die respect heeft voor de eigenheid en de individuele karakteristieken van het

territorium en zijn bevolking, en houdt voor de bevolking van het grondgebied dat

geassocieerd wordt met een onafhankelijke staat de mogelijkheid in om de status

van dat territorium te wijzigen door middel van de uitdrukking van hun wil aan

de hand van democratische middelen en constitutionele processen.

(b) Het geassocieerde territorium zou het recht moeten bezitten om zijn interne

grondwet te bepalen zonder externe inmenging, in overeenstemming met behoor-

lijke constitutionele processen en de vrij uitgedrukte wil van de bevolking. Dit

sluit overleg zoals toepasselijk of noodzakelijk op basis van de bepalingen van de

vrije associatie zoals overeengekomen niet uit.”330

Samenvattend kan worden gesteld dat het oogpunt van deze staatsvorm enerzijds het respect

is voor de eigenheid en de culturele karakteristieken van het territorium en zijn bevolking. En

anderzijds de mogelijkheid inhoudt voor de geassocieerde entiteit tot het opstellen van een

eigen grondwet zonder inmenging van buitenaf. Terwijl andere functies door een andere staat

worden uitgeoefend.331

328De Cook Eilanden, de Marshall-eilanden, de Federale Staten van Micronesie, Niue en Palau zijn de enige

formeel geassocieerde staten, deze worden geassocieerd met respectievelijk Nieuw-Zeeland (sinds 1965), de

Verenigde Staten (sinds 1986), de Verenigde Staten (sinds 1986), Nieuw Zeeland (sinds 1974) en de Verenigde

Staten (sinds 1994).329J. Crawford, The Creation of States in International Law, Oxford, Oxford University Press, 2006, 625.330Resolutie 1541 (XV) van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (15 december 1960), UN Doc.

A/RES/1541(XV) (1960). (Eigen vertaling)331J. McAdam, “‘Disappearing States’, Statelessness and the Boundaries of International Law” in J.


2010, (105) 126-127.

Hoofdstuk 4. Zelfbestuur op basis van vrije associatie 101

4.2 Internationaalrechtelijke status van geassocieerde staten

221. Wat is nu de internationaalrechtelijke status van een geassocieerde staat? In hoeverre

kunnen staten als Kiribati en Tuvalu vertegenwoordigd blijven op het internationale forum

en lid blijven van internationale organisaties?

222. Soms wordt geopperd dat geassocieerde staten gebrek hebben aan internationale status

met betrekking tot de bevoegdheden voor buitenlands beleid, defensie, enz.332 Het is evenwel

niet mogelijk om voorafgaandelijk regels op te stellen met betrekking tot de vrije associatie

tussen staten. De verhouding tussen deze staten is afhankelijk van specifieke instrumenten en

akkoorden en van de interpretatie van deze overeenkomst, en is bijgevolg van geval tot geval

verschillend.333

223. Niettemin is associatie een afzonderlijke status ontwikkeld in de praktijk van de

Verenigde Naties waarbij de verhouding tussen de geassocieerde staten beheerst wordt door

vijf principes.334

Ten eerste, de associatieovereenkomst is op vrijwillige basis geaccepteerd door de inwoners

van het grondgebeid. Ten tweede, de voorwaarden van de associatie zijn op duidelijke en

bindende wijze bepaald voor beide partijen. Ten derde, het geassocieerde grondgebied heeft

substantiele bevoegdheden met betrekking tot intern zelfbestuur. Ten vierde, de voorbehou-

den bevoegdheden van de ‘moeder’-staat houden niet het recht in om tussen te komen in

de voorbehouden of interne bevoegdheden van de geassocieerde staat. Ten vijfde, er is een

procedure voor het beeindigen van de associatie. Deze procedure is even gemakkelijk op te

starten zowel door de geassocieerde staat als de ‘moeder’-staat. Deze beeindigingsprocedure

kan worden gezien als de voortdurende uitdrukking van het recht op zelfbeschikking van de

bevolking van de geassocieerde staat.

224. Op basis van deze vijf principes met betrekking tot de vrije associatie tussen staten

besluit Crawford dat het onhoudbaar is te beweren dat geassocieerde staten gebrek hebben

aan elke internationaalrechtelijke status.335 De verhoudingen tussen de ‘moeder’-staat en de

geassocieerde staat vallen niet binnen de bevoegdheden van de ‘moeder’-staat. De akkoorden

zijn bindend onder het nationaal recht van beide partijen.336 Hieruit kan worden afgeleid dat

332M. Broderick, “Associated Statehood. A New Form of Decolonisation”, International and Comparative

Law Quarterly 1968, Vol. 17, (368-403) 402.333J. Crawford, The Creation of States in International Law, Oxford, Oxford University Press, 2006, 632.334J. Crawford, The Creation of States in International Law, Oxford, Oxford University Press, 2006, 632,

met verwijzing naar W. M. Reisman, Puerto Rico and the International Process: New Roles in Association,

s.l., West Publishing Company, 1973, 48-50.335J. Crawford, The Creation of States in International Law, Oxford, Oxford University Press, 2006, 633.336J. Crawford, The Creation of States in International Law, Oxford, Oxford University Press, 2006, 633.


de akkoorden tevens bindend zijn onder internationaal recht.337 Op basis van de hierboven

geschetste redenen kan worden aangenomen dat aan de geassocieerde staten een internatio-

naalrechtelijke persoonlijkheid kan worden toebedeeld, die in sommige gevallen soevereiniteit

kan benaderen.338

4.3 Voorbeeld: de Cook Eilanden

225. Een uitstekende manier om zicht te krijgen op de mogelijke gevolgen en de inhoud

van een eventuele associatie tussen Kiribati of Tuvalu met bijvoorbeeld Australie of Nieuw-

Zeeland, is te kijken naar een bestaande associatie tussen twee staten. In de Stille Oceaan

vinden we twee staten die geassocieerd zijn met Nieuw-Zeeland: de Cook Eilanden en Niue.

Deze eilandengroepen evolueerden van onderdeel van de staat Nieuw-Zeeland naar een vrije

associatie met de staat Nieuw-Zeeland.

226. Het Nieuw-Zeelandse ‘model’ voor vrije associatie met betrekking tot de Cook Eilanden

en Niue omvat belangrijke grondwettelijke banden tussen de associerende staten:339

- De grondwet van de geassocieerde staten erkennen dat het staatshoofd Hare

Majesteit de Koningin van Nieuw-Zeeland blijft.

- De inwoners van de geassocieerde staten blijven in rechte burgers van Nieuw-

Zeeland.

- De overheid van Nieuw-Zeeland behoud zijn engagement om de overheden van

de geassocieerde staten financiele en andere steun te geven zoals het deed voor het

zelfbestuur.

- Er is een verwachting dat de wetten en het beleid van beide overheden de gedeelde

waarden die voortvloeien uit het gedeelde burgerschap zullen weerspiegelen.

Deze ‘grondwettelijke’ aspecten van het Nieuw-Zeelandse ‘model’ van vrije associatie moeten

worden gezien als de fundamentele principes die de samenhangende rechten en plichten van de

verschillende gemeenschappen van Nieuw-Zeeland bepalen. Deze gemeenschappen leven onder

afzonderlijke overheden, maar, voor bepaalde doelen, vormen ze nog steeds een geheel.340

337J. Crawford, The Creation of States in International Law, Oxford, Oxford University Press, 2006, 632,

met verwijzing naar W. M. Reisman, Puerto Rico and the International Process: New Roles in Association,

s.l., West Publishing Company, 1973, 44-45.338J. Crawford, The Creation of States in International Law, Oxford, Oxford University Press, 2006, 633.339A. Quentin-Baxter, “The New Zealand Model of Free Association: What Does It Mean for New

Zealand?”, Victoria University of Wellington Law Review 2008, Vol. 39, Nr. 4, (607) 613.340A. Quentin-Baxter, “The New Zealand Model of Free Association: What Does It Mean for New

Zealand?”, Victoria University of Wellington Law Review 2008, Vol. 39, Nr. 4, (607) 613.

Hoofdstuk 4. Zelfbestuur op basis van vrije associatie 103

227. Zoals hierboven reeds aangehaald is, bestaat er, hoewel de vrije associatie is erkend

op internationaal vlak, niet zoiets als een enkele vorm van associatie tussen twee staten. De

inhoud en gevolgen van de associatie verschillen van geval tot geval, dit geldt ook voor de

bevoegdheden van de geassocieerde staat met betrekking tot internationale relaties.

Om te kunnen bepalen wat de aard is van de status van de Cook Eilanden op internatio-

naalrechtelijk vlak, is het noodzakelijk om na te gaan op welke wijze de Cook Eilanden in

de praktijk handelen op het internationale toneel. De politieke ontwikkeling van de relatie

tussen de Cook Eilanden en Nieuw-Zeeland zijn geevolueerd tot het punt dat voor hande-

lingen met betrekking tot buitenlandse zaken de Cook Eilanden kunnen worden beschouwd

als onafhankelijk.341 Dit wordt bevestigd in een gezamenlijke verklaring van de twee eerste

ministers:

“In het behartigen van zijn buitenlandse zaken, interageren de Cook Eilanden

met de internationale gemeenschap als een soevereine en onafhankelijke staat.

De verantwoordelijkheid op internationaal vlak ligt bij de Cook Eilanden met

betrekking tot zijn daden en de uitoefening van zijn internationale rechten en de

uitvoering van zijn internationale verplichtingen.”342

228. In 1980 sloten de Cook Eilanden een eerste bilateraal verdrag met Amerikaans Samoa

met betrekking tot de afbakening van de maritieme gebieden. In de tekst van dit verdrag werd

Nieuw-Zeeland op geen enkele wijze vermeld.343 Naast tal van andere bilaterale verdragen

hebben de Cook Eilanden meer dan honderd multilaterale verdragen ondertekend, o.a. het

Verdrag van de Verenigde Naties inzake het Recht van de Zee, het Raamverdrag inzake

Klimaatverandering en het Kyoto Protocol.344

Het lijkt duidelijk dat de verhouding tussen Nieuw-Zeeland en de Cook Eilanden een vorm

van associatie is waarbij de geassocieerde staat in ruime mate onafhankelijk kan optreden.

4.4 Conclusie zelfbestuur met vrije associatie

229. Door het zelfbestuur op basis van vrije associatie kan op de eventuele teloorgang van

de soevereine staat en de onduidelijkheid die hierop zou volgen worden geanticipeerd. Op

341J. Crawford, The Creation of States in International Law, Oxford, Oxford University Press, 2006, 633.342Joint Centenary Declaration of the Principles of the Relationship between the Cook Islands and New

Zealand, Rarotango, 11 juni 2001, www.cookislands.de/files/nz-cki.pdf, 3. (Eigen vertaling)343S. E. Smith, “Uncharted Waters: Has the Cook Islands Become Eligible for Membership in the United

Nations?”, New Zealand Journal of Public and International Law 2010, Vol. 8, Nr. 1, (169) 193.344Voor een lijst van alle multilaterale verdragen waar de Cook Eilanden zijn toegetreden, zie http://mfai.

gov.ck.


deze wijze kunnen de juridische gevolgen van het stijgen van de zeespiegel op de inwoners

voorafgaandelijk worden vastgelegd. Tevens kan de rol die de ‘moeder’-staat in het kader

van toekomstige milieumigratie zal vervullen worden bepaald. Dit alles met respect voor de

eigenheid van de eilandgemeenschappen en met als doel het behoud van de ‘natie’.

De haalbaarheid van dergelijke associatie is evenwel onzeker. De verhouding tussen Nieuw-

Zeeland en de Cook Eilanden is gebaseerd op historische gronden, terwijl deze historische basis

niet aanwezig is met Kiribati en Tuvalu. Men kan zich dan ook afvragen in hoeverre Nieuw-

Zeeland bereidt zou zijn om een vrije associatie aan te gaan met deze landen. Tevens, wegens

de recentelijk verkregen onafhankelijkheid, is het twijfelachtig of de inwoners van Kiribati en

Tuvalu zouden instemmen met een model van zelfbestuur op basis van vrije associatie.345



2010, (105) 128.

Hoofdstuk 5

Stateloosheid

230. Indien de eilandstaten ophouden te bestaan, wat is dan de juridische status van

hun (voormalige) bevolking? Bij afwezigheid van het verkrijgen van een nieuwe nationaliteit,

kunnen deze personen worden beschouwd als ‘stateloos’ zoals omschreven in het internationaal

recht?

5.1 Algemeen

231. De nationaliteit is de juridische band die een individu verbindt met een staat. Deze

band is van fundamenteel belang voor de status van dit individu in het volkenrecht. Via de na-

tionaliteit geniet het individu van hem door het volkenrecht verleende rechten en bescherming.

De nationaliteitsband ligt aan de basis van het toegangs- en verblijfsrecht van het individu in

zijn thuisland en biedt dat laatste de mogelijkheid om diplomatieke bescherming te verlenen

aan zijn onderdanen.346

232. Tegenover personen met een of meerdere nationaliteiten, staan statelozen (apatriden).

Het gaat om personen die door geen enkele staat als onderdaan worden beschouwd. De toe-

stand van apatridie leidt er toe dat geen enkele staat hen beschermt tegen onrechtmatige

behandelingen van een andere staat. Afhankelijk van de nationale wetgeving genieten state-

lozen al dan niet toegangs- en verblijfsrecht in een land. De internationale gemeenschap heeft

diverse inspanningen geleverd om aan de toestand van stateloosheid te verhelpen, hetzij door

te pogen het te voorkomen, hetzij door de gevolgen ervan te verzachten.347

Een persoon kan enerzijds stateloos zijn bij geboorte, ten gevolge van het feit dat hij geen

nationaliteit heeft verworven bij de geboorte volgens het recht van een staat. Anderzijds kan

346M. Bossuyt en J. Wouters, Grondlijnen van internationaal recht, Antwerpen, Intersentia, 2005, 309.347M. Bossuyt en J. Wouters, Grondlijnen van internationaal recht, Antwerpen, Intersentia, 2005, 309-310.

105


men stateloos worden na de geboorte door verlies van nationaliteit, zonder het verkrijgen van

een andere nationaliteit.348

233. Een algemeen recht op nationaliteit vormt geen onderdeel van het internationaal

gewoonterecht. Evenwel kan men spreken van een ‘sterk vermoeden’ in het voordeel van het

voorkomen van stateloosheid in geval van verandering van nationaliteit, met inbegrip van de

opvolging van staten.349 Niettegenstaande artikel 15 van de Universele Verklaring van de

Rechten van de Mens het recht op een nationaliteit bevat,350 is er geen overeenstemmende

verplichting voor staten om nationaliteit toe te kennen.351

Bepalingen gericht op het verminderen van stateloosheid waren reeds opgenomen in interna-

tionale instrumenten vooraleer het recht op nationaliteit in de Universele Verklaring van de

Rechten van de Mens werd geformuleerd. Niettemin is de verplichting voor staten tot voor-

komen van stateloosheid verbonden aan het recht op een nationaliteit. Kan deze verplichting

worden opgevat als de negatieve verplichting die voortvloeit uit het recht op nationaliteit?352

Concrete verplichtingen voor staten met betrekking tot het verminderen van stateloosheid

kunnen worden gevonden in het Verdrag betre!ende de Vermindering van Staatloosheid.

Belgie heeft dit verdrag evenwel niet geratificeerd.353

234. Het verdragenrecht heeft tot doel te voorkomen dat de inwoners van een bestaande

staat stateloos worden indien een nieuwe staat wordt gevormd op dat grondgebied.354 Er

is evenwel een uiteenlopende praktijk met betrekking tot de verandering van nationaliteit

bij opvolging van staten: verandert de nationaliteit automatisch bij de opvolging of zijn

bepalingen opgesteld door de nieuwe staat noodzakelijk?355

348P. Weis, Nationality and statelessness in international law, Alphen aan den Rijn, Sijtho! & Noordho!,

1979, 161-162.349J. L. Blackman, “State Successions and Statelessness: The Emerging Right to an E!ective Nationality

under International Law”, Michigan Journal of International Law 1998, Vol. 19, (1141) 1183.350Universele Verklaring van de Rechten van de Mens van 10 december 1948, UN. Doc. A/810 (1948). Artikel

15 Universele Verklaring van de Rechten van de Mens: “1. Een ieder heeft het recht op een nationaliteit. 2.

Aan niemand mag willekeurig zijn nationaliteit worden ontnomen, noch het recht worden ontzegd om van

nationaliteit te veranderen.”351J. McAdam, “‘Disappearing States’, Statelessness and the Boundaries of International Law” in J.


2010, (105) 118.352J. L. Blackman, “State Successions and Statelessness: The Emerging Right to an E!ective Nationality

under International Law”, Michigan Journal of International Law 1998, Vol. 19, (1141) 1176.353Verdrag betre!ende de Vermindering van Staatloosheid van 30 augustus 1961, United Nations Treaty

Series, vol. 989, 175.354Verdrag betre!ende de Vermindering van Staatloosheid, in het bijzonder artikels 8-10.355J. Crafword, The Creation of States in International Law, Oxford, Oxford University Press, 2006, 52-

53, met verwijzing naar ‘The Israeli cases (1948-52)’ en ‘AB v. MB ’ in International Law Reports, Vol. 17,

110-112.

Hoofdstuk 5. Stateloosheid 107

Niettegenstaande het duidelijk is dat het vraagstuk in verband met de opvolging van staten

niet van toepassing is op de situatie van de ‘zinkende eilandstaten’, is het relevant te mel-

den dat de bestaande internationaalrechtelijke praktijk geen eenduidige oplossing biedt voor

het nationaliteitsprobleem in het geval een staat ophoudt te bestaan.356 Hoewel geratificeerd

door een klein aantal landen,357 verplicht het Verdrag betre!ende de Vermindering van Staat-

loosheid staten te verzekeren dat elke overdracht van grondgebied niet tot gevolg heeft dat

inwoners stateloos worden.358

235. Hieronder zal worden nagegaan of het Verdrag betre!ende de Vermindering van Staat-

loosheid en het meer algemene Verdrag betre!ende de Status van Staatlozen359 van toepassing

zijn op de situatie van de bewoners van de ‘zinkende eilandstaten’.

5.2 Toepasselijkheid op klimaatvluchtelingen

5.2.1 De jure stateloosheid

236. Misschien niet geheel onverwacht, de twee internationale verdragen met betrekking tot

stateloosheid360 voorzien niet in het geval van letterlijke, fysieke stateloosheid. De Hoge Ver-

tegenwoordiger voor Vluchtelingen van de Verenigde Naties (UNHCR) argumenteert evenwel

dat in geval de ‘zinkende eilandstaten’ worden beschouwd als verdwenen, de bevolking als

‘stateloos’ moet worden aanzien. Hetgeen volgens de UNHCR niet het geval is indien deze

bevolking reeds een andere nationaliteit heeft.361



2010, (105) 118.357Verdrag betre!ende de Vermindering van Staatloosheid is geratificeerd door 30 landen, o.a. Australie,

Frankrijk, Duitsland, Nederland, het Verenigd Koninkrijk en Zweden.358Artikel 10 van het Verdrag betre!ende de Vermindering van Staatloosheid: “1. Every treaty between

Contracting States providing for the transfer of territory shall include provisions designed to secure that no

person shall become stateless as a result of the transfer. A Contracting State shall use its best endeavours

to secure that any such treaty made by it with a State which is not a party to this Convention includes such

provisions. 2. In the absence of such provisions a Contracting State to which territory is transferred or which

otherwise acquires territory shall confer its nationality on such persons as would otherwise become stateless as

a result of the transfer or acquisition.”359Verdrag betre!ende de Status van Staatlozen van 28 september 1954, United Nations Treaty Series, vol.

360, 117.360Het Verdrag betre!ende de Status van Staatlozen en het Verdrag betre!ende de Vermindering van Staat-

loosheid.361UNHCR, “Submission: Climate Change and Statelessness: An Overview”, 15 mei 2009, www.unhcr.org/



237. De juridische definitie van stateloosheid is op zodanige wijze opgesteld dat ze enkel van

toepassing is op de jure stateloosheid:

“Voor de toepassing van [het Verdrag betre!ende de Status van Staatlozen] geldt

als ‘staatloze’ een persoon die door geen enkele Staat, krachtens diens wetgeving,

als onderdaan wordt beschouwd.”362

De definitie van stateloosheid zoals opgenomen in het Verdrag betre!ende de Status van

Staatlozen is gebaseerd op de ontkenning van nationaliteit krachtens de wetgeving van een

bepaalde staat. Er is nood aan regelgevend optreden die stateloosheid tot gevolg heeft. Het

verdrag heeft aldus enkel betrekking op een beperkte categorie staatlozen. Het verdrag is

bijgevolg niet van toepassing op de situatie van de facto stateloosheid, waar een persoon

formeel een nationaliteit heeft, maar de nationaliteit in de praktijk ine!ectief is.363

238. De voorwaarde om te worden beschouwd als de jure stateloos is dat men stateloos

is of wordt ten gevolge van wetgeving. Argumenteren dat de inwoners van ‘zinkende eiland-

staten’ apatride zijn ten gevolge van wetgeving is onjuist. Slechts indien de staat formeel

de nationaliteit aan zijn inwoners heeft onttrokken, zou deze daad tot gevolg hebben dat

het verdragsrechtelijke concept ‘stateloosheid’ van toepassing is. Er kan dan ook worden ge-

concludeerd dat de bevolking van de ‘zinkende eilandstaten’ niet kan worden beschouwd als

stateloos in de zin van het Verdrag betre!ende de Status van Staatlozen.

5.2.2 De facto stateloosheid

5.2.2.1 Algemeen

239. De facto apatriden kunnen worden omschreven als:

“[. . . ] [P]ersons outside the country of their nationality who are unable or, for

valid reasons, are unwilling to avail themselves of the protection of that country.

Persons who have more than one nationality are de facto stateless only if they are

outside all the countries of their nationality and are unable, or for valid reasons,

are unwilling to avail themselves of the protection of any of those countries.”364

362Artikel 1, 1 van het Verdrag betre!ende de Status van Staatlozen.363J. McAdam, “‘Disappearing States’, Statelessness and the Boundaries of International Law” in J.


2010, (105) 119-120.364H. Massey, “UNHCR and De Facto Statelessness”, Legal and Protection Policy Research Series, April

2010, www.unhcr.org/refworld/docid/4bbf387d2.html, 61.


240. Het beschermingsmandaat van de UNHCR omvat niet enkel de vluchtelingen die

voldoen aan de criteria van het Vluchtelingenverdrag van Geneve.365 De Hoge Vertegenwoor-

diger voor de Vluchtelingen heeft ook de taak stateloosheid te voorkomen en te verminderen

in gevallen van de facto stateloosheid.366

5.2.2.2 Voorwaarden

241. Massey leidt uit de bovenstaande definitie drie voorwaarden af opdat een persoon kan

worden gekwalificeerd als zijnde de facto stateloos.367 Hier zullen deze voorwaarden getoetst

worden aan de situatie van de inwoners van de ‘zinkende eilandstaten’.

5.2.2.2.1 Buiten land van nationaliteit

242. Ten eerste is het noodzakelijk dat de men zich buiten het land van zijn nationaliteit

bevindt. Indien men zich in het land bevindt waar men de nationaliteit van heeft, kan er

geen sprake zijn van de facto stateloosheid.368

5.2.2.2.2 Bescherming land van nationaliteit

243. Personen die de facto stateloos zijn, moeten zich in de onmogelijkheid bevinden of, om

geldige redenen, niet bereid zijn om zich te laten beschermen door hun land van nationaliteit.

Dergelijke bescherming houdt niet enkel ‘letterlijke bescherming’ in – namelijk, het recht op

diplomatieke bescherming uitgeoefend door een staat van zijn nationaliteit om onrechtmatige

daad tegen een onderdaan te verhelpen – maar diplomatieke en consulaire bescherming in het

algemeen, inclusief de terugkeer naar het land van zijn nationaliteit.369

365H. Massey, “UNHCR and De Facto Statelessness”, Legal and Protection Policy Research Series, April

2010, www.unhcr.org/refworld/docid/4bbf387d2.html, 65-66.366J. McAdam, “‘Disappearing States’, Statelessness and the Boundaries of International Law” in J.


2010, (105) 120 en H. Massey, “UNHCR and De Facto Statelessness”, Legal and Protection Policy Research

Series, April 2010, www.unhcr.org/refworld/docid/4bbf387d2.html, 65-66.367H. Massey, “UNHCR and De Facto Statelessness”, Legal and Protection Policy Research Series, April

2010, www.unhcr.org/refworld/docid/4bbf387d2.html, 61-65.368H. Massey, “UNHCR and De Facto Statelessness”, Legal and Protection Policy Research Series, April

2010, www.unhcr.org/refworld/docid/4bbf387d2.html, 61.369H. Massey, “UNHCR and De Facto Statelessness”, Legal and Protection Policy Research Series, April

2010, www.unhcr.org/refworld/docid/4bbf387d2.html, 61-63.


5.2.2.2.3 Onmogelijkheid om gebruik te maken van bescherming

244. Zich in de onmogelijkheid bevinden om gebruik te maken van bescherming houdt

omstandigheden in die zich buiten de wil van de persoon afspelen. Dergelijke onmogelijkheid

kan worden veroorzaakt enerzijds omdat het land van nationaliteit bescherming weigert te

geven of anderzijds omdat het land van nationaliteit zich in de onmogelijkheid bevindt om

bescherming te bieden. Deze onmogelijkheid kan het gevolg zijn van bijvoorbeeld de staat

van oorlog en/of de afwezigheid van diplomatieke of consulaire betrekkingen met het land van

toevlucht.370

Of de persoon die zich in de onmogelijkheid bevindt gebruik te maken van bescherming

juridisch een vluchteling is, is zonder belang. Dergelijke persoon is steeds de facto stateloos

indien hij of zij zich buiten het land van zijn of haar nationaliteit bevindt.371

245. De onmogelijkheid om gebruik te maken van bescherming kan volledig of gedeeltelijk

zijn. Volledige onmogelijk zal altijd de facto stateloosheid tot gevolg hebben. Gedeeltelijke

onmogelijkheid dient te worden opgesplitst in twee verschillende situaties. Enerzijds zijn er

personen voor wie het onmogelijk is om terug te keren naar het land van hun nationaliteit.

Deze personen worden steeds beschouwd als de facto stateloos, ook indien het mogelijk is

om bescherming van het land van hun nationaliteit te krijgen in het land van toevlucht.

Anderzijds, personen die wel over de mogelijkheid beschikken om terug te keren naar het

land van hun nationaliteit zijn niet de facto stateloos, zelfs indien het voor hen onmogelijk is

om bescherming te ontvangen in het land van toevlucht.372

5.2.2.3 Inwoners eilandstaten en de facto stateloosheid

246. De onmogelijkheid om een menswaardig leven te leiden op het grondgebied van ‘zinkende

eilandstaten’ is de hoofdoorzaak van de migratie van hun inwoners. Een terugkeer naar hun

land van nationaliteit als beschermingsmaatregel is voor deze personen dan ook onmogelijk.

Deze personen dienen dan ook, indien ze zich niet langer op het grondgebied van het land

van hun nationaliteit bevinden, te worden geschouwd als de facto stateloos. Deze conclusie is

onafhankelijk van het feit of het land van nationaliteit al dan niet nog de mogelijkheid bezit

om bescherming te bieden in het land van toevlucht.

370H. Massey, “UNHCR and De Facto Statelessness”, Legal and Protection Policy Research Series, April

2010, www.unhcr.org/refworld/docid/4bbf387d2.html, 64-65.371H. Massey, “UNHCR and De Facto Statelessness”, Legal and Protection Policy Research Series, April

2010, www.unhcr.org/refworld/docid/4bbf387d2.html, 65.372H. Massey, “UNHCR and De Facto Statelessness”, Legal and Protection Policy Research Series, April

2010, www.unhcr.org/refworld/docid/4bbf387d2.html, 65.


247. De visie dat inwoners van ‘zinkende eilandstaten’ in aanmerking komen om te worden

gekwalificeerd als de facto stateloos, wordt gedeeld door de Hoge Vertegenwoordiger voor de

Vluchtelingen van de Verenigde Naties. In zijn bijdrage tijdens de zesde sessie van de Ad

Hoc Working Group on Long-Term Cooperative Action onder het Klimaatverdrag te Bonn,

Duitsland stelde de Hoge Vertegenwoordiger dat:

“[. . . ] [G]overnments of a!ected States would face many constraints in practice,

and their populations would be likely to find themselves largely in a situation that

would be similar to if not the same as if statehood had ceased. The population

could thus be considered de facto stateless.”373

248. Nu rest natuurlijk de vraag wat het gevolg is van het feit dat inwoners van ‘zinkende

eilandstaten’, via de omweg van de facto stateloosheid, onder de bescherming komen van de

UNHCR.

5.2.2.4 UNHCR en de facto stateloosheid

249. Zoals hierboven reeds gesteld is de UNHCR niet alleen gemachtigd om internationale

bescherming te bieden aan vluchtelingen in de zin van het Vluchtelingenverdrag van Geneve,

maar ook aan personen die vallen onder het ruimere begrip ‘vluchteling’, waaronder de facto

statelozen. Wat is nu het gevolg van het feit dat de inwoners van de ‘zinkende eilandstaten’

onder de vleugels van de UNHCR terecht komen?

250. De Hoge Vertegenwoordiger voor de Vluchtelingen heeft met betrekking tot state-

loosheid een vierledige doelstelling: enerzijds identificatie en bescherming van statelozen en

anderzijds voorkomen en verminderen van stateloosheid.374 De UNHCR is bevoegd om ver-

bintenissen met staten aan te gaan met betrekking tot het voorkomen van stateloosheid en

hij kan op deze manier pleiten voor de getro!en bevolkingsgroepen.375 In het kader van deze

bevoegdheid behoort volgens de Hoge Vertegenwoordiger voor de Vluchtelingen het sluiten

van multilaterale akkoorden tot de mogelijkheden. Deze akkoorden zouden onder andere ge-

plande en ordelijke verplaatsing naar een andere staat kunnen ondersteunen en het tijdstip en

de juridische basis van de verhuizing bepalen. Dergelijke akkoorden moeten ook voorzien in

373UNHCR, “Submission: Climate Change and Statelessness: An Overview”, 15 mei 2009, www.unhcr.org/

refworld/docid/4a2d189d3.html, 2.374Resolutie 64/127 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (27 januari 2010), UN Doc.

A/RES/64/127 (2010), § 4.375J. McAdam, “‘Disappearing States’, Statelessness and the Boundaries of International Law” in J.


2010, (105) 120.


het recht op verblijf, militaire verplichtingen, gezondheidszorg, pensioenen en andere sociale

zekerheidsvoordelen.376

De UNHCR heeft ook blijk gegeven van een proactieve benadering ter voorbereiding van de

inwoners van ‘zinkende eilandstaten’ op een verhuis naar een gastland. Een snelle introductie

van educatieve en andere maatregelen ter voorbereiding van dergelijke verplaatsing, zoals

‘labour migration schemes’, zouden de inwoners grotere mogelijkheden moeten bieden om

zich aan te passen in het gastland.377

251. Twijfel omtrent de oprechte en goede intenties van de Hoge Vertegenwoordiger voor de

Vluchtelingen van de Verenigde Naties zou ongepast zijn. Evenwel dient te worden opgemerkt

dat er enkel nog maar sprake is van de mogelijkheid tot het sluiten van akkoorden. Inwoners

van ‘zinkende eilandstaten’ hebben als enig houvast intenties en onafdwingbare verklaringen

van de UNHCR, rechtsonzekerheid is ook in dit opzicht de enige juiste conclusie.

5.2.2.5 Voorkomen van de facto stateloosheid

252. Zoals hierboven reeds gesteld is het Verdrag betre!ende de Status van Staatlozen niet

expliciet van toepassing op de facto statelozen. De Final Act van de verdrag beveelt wel

aan om de facto statelozen op dezelfde wijze te behandelen als de jure statelozen. Lidstaten

bij het verdrag zijn bijgevolg vrij om binnen hun jurisdictie de inhoud van het verdrag al

dan niet van toepassing te verklaren op de facto statelozen.378 Het Verdrag betre!ende de

Vermindering van Staatloosheid bevat in zijn Final Act dezelfde bepaling als het Verdrag

betre!ende de Status van Staatlozen:

“[. . . ] [P]ersons who are stateless de facto should as far as possible be treated as

stateless de jure to enable them to acquire an e!ective nationality.”379

Men kan er dus vanuit gaan dat ook met betrekking tot dit verdrag lidstaten vrij zijn om het

verdrag, binnen hun jurisdictie, van toepassing te verklaren op de facto statelozen.

253. Het Verdrag betre!ende de Vermindering van Staatloosheid is evenwel slechts van

toepassing voor het kleine aantal landen die het hebben geratificeerd, en enkel voor apatriden

die zich op hun grondgebied bevinden.

376UNHCR, “Submission: Climate Change and Statelessness: An Overview”, 15 mei 2009, www.unhcr.org/

refworld/docid/4a2d189d3.html, 3.377UNHCR, “Submission: Climate Change and Statelessness: An Overview”, 15 mei 2009, www.unhcr.org/

refworld/docid/4a2d189d3.html, 3.378UNHCR, “Convention relating to the Status of Stateless Persons. Its History and Interpretation”, 1997,

www.unhcr.org/refworld/docid/4785f03d2.html, §7.379Resolutions nr. I van het Verdrag betre!ende de Vermindering van Staatloosheid.


Slechts een handvol staten hebben een uitgewerkte procedure voor het identificeren van apa-

triden, in tegenstelling tot de vele vluchtelingenprocedures. Op basis van deze argumenten

concludeert McAdam dat de praktische toepassing van het Verdrag betre!ende de Vermin-

dering van Staatloosheid slechts gering zal zijn.380

254. Volgens McAdam is het beter om te concentreren op de verplichting van staten

om stateloosheid te voorkomen.381 De UNHCR stelt dat het principe van het voorkomen

van stateloosheid algemeen erkend is in het internationaal recht als een uitvloeisel van het

recht op een nationaliteit.382 Beide rechten zijn opgenomen in verschillende internationale

en regionale mensenrechtenverdragen.383 De Hoge Vertegenwoordiger voor de Vluchtelingen

raad in deze context het volgende aan:

“To prevent temporary statelessness, acquisition of an e!ective nationality should

be foreseen prior to the dissolution of the a!ected State. Dual nationality may

therefore need to be permitted at least for a transitional period. As well, a waiver

may be required of formal requirements for renunciation or acquisition of nationa-

lity which might be di"cult to fulfill for a!ected populations. Such arrangements

would need to provide inter alia for the right of residence, military obligations,

health care, pensions and other social security benefits. Citizens of a!ected States

that might have been displaced earlier, possibly to third States not party to the

agreement, may also need to be considered.”384

Ook in deze context duidt de UNHCR de nood aan van het sluiten van voorafgaande akkoor-

den, met betrekking tot de verkrijging van een nieuwe, eventueel tijdelijke dubbele, nationa-

liteit.





2010, (105) 121.382UNHCR, “Submission: Climate Change and Statelessness: An Overview”, 15 mei 2009, www.unhcr.org/

refworld/docid/4a2d189d3.html, 2.383Artikel 15 van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens; artikel 24 (3) van het Verdrag inzake

burgerlijke en politieke rechten; Artikel 7 van het Verdrag inzake de rechten van het kind (Verdrag inzake

de rechten van het kind van 20 november 1989, United Nations Treaty Series, vol. 1577, 3.); Artikel 29 van

het Internationaal Verdrag ter bescherming van alle arbeidsmigranten en van hun familieleden (Internationaal

Verdrag ter bescherming van alle arbeidsmigranten en van hun familieleden van 18 december 1990, UN. Doc.

A/RES/45/158 (1990).).384UNHCR, “Submission: Climate Change and Statelessness: An Overview”, 15 mei 2009, www.unhcr.org/



5.3 Conclusie stateloosheid

255. Met betrekking tot stateloosheid dient een onderscheid te worden gemaakt tussen

de jure stateloosheid en de facto stateloosheid. Van de jure stateloosheid is slechts sprake

indien de apatridie het gevolg is van wetgeving, hetgeen niet het geval is in de situatie van

de inwoners van ‘zinkende eilandstaten’. Inwoners van staten als Kiribati en Tuvalu kunnen

evenwel worden beschouwd als de facto stateloos, aangezien het voor hen na verloop van tijd

niet meer mogelijk zal zijn om bescherming te genieten op het grondgebied van het land van

hun nationaliteit.

256. In tegenstelling tot de jure apatriden kunnen de facto apatriden zich niet beroepen

op internationale verdragen. De inwoners van ‘zinkende eilandstaten’ zijn afhankelijk van de

goodwill van andere landen opdat deze zouden overgaan tot de gelijke behandeling van de

jure en de facto statelozen.

De Hoge Vertegenwoordiger voor de Vluchtelingen heeft de intentie geuit tot het sluiten van

akkoorden met bepaalde staten. Deze akkoorden zouden het ondersteunen van een ordelijke

en juridisch ondersteunde verhuizing en het voorkomen van stateloosheid tot doel moeten

hebben.

257. De mogelijkheden die worden geboden door het concept van de facto stateloosheid

zijn veelbelovend, maar het is noodzakelijk dat de UNHCR op basis van zijn mandaat over-

gaat tot het sluiten van akkoorden om de inwoners van ‘zinkende eilandstaten’ enig houvast

te bieden. De getro!en bevolkingsgroepen kunnen geen juridische aanspraken steunen op

intentieverklaringen van de UNHCR.

Deel IV

Conclusie

Conclusie 117

258. De impact van de klimaatverandering op laagliggende eilandstaten is onomstotelijk

vastgesteld. De onduidelijkheid omtrent de bescherming van hun inwoners en het behoud van

de staat als internationaalrechtelijke entiteit is daarentegen des te groter.

259. Het basisrecht opgenomen in het Vluchtelingenverdrag van Geneve, het non-refoulement

beginsel, is vanwege de enge invulling van het begrip ‘vluchteling’ slechts van toepassing op

een beperkte (bevoorrechte) groep personen. Milieumigranten werden niet opgenomen in dit

toepassingsgebied. Opdat deze migranten aanspraak kunnen maken op de in dit verdrag

geboden bescherming tegen uitzetting, zou een amendering van het verdrag een oplossing

kunnen bieden.

Een non-refoulement beginsel ligt tevens impliciet in het Europees Verdrag voor de Rechten

van de Mens vervat. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft uit artikel 3

van het EVRM afgeleid dat indien het gevaar bestaat dat personen in het ontvangende land

het voorwerp uitmaken van onmenselijke of vernederende behandelingen, deze personen niet

mogen worden teruggestuurd naar dat land. Dit impliciet verbod op uitzetting is door het

Hof evenwel nog niet toegepast op de situatie van milieumigranten. Niettemin sluit datzelfde

hof niet expliciet uit dat in uitzonderlijke omstandigheden het uit artikel 3 afgeleide non-

refoulement beginsel kan worden toegepast op de situatie van de inwoners van ‘zinkende

eilandstaten’.

Naast het verdragenrecht biedt het moeilijk afdwingbare gewoonterechtelijke non-refoulement

beginsel evenmin zekerheid. Milieumigranten blijven ook in het kader van het internationale

gewoonterecht voor hun bescherming tegen uitwijzing afhankelijk van een extensieve inter-

pretatie van het begrip ‘onmenselijke of vernederende behandelingen’.

Niet worden teruggestuurd naar een land waar het niet langer mogelijk is om een menswaardig

bestaan te leiden, lijkt een basisrecht te zijn. Niets is minder waar voor inwoners van laaglig-

gende eilandstaten die worden bedreigd door de stijging van de zeespiegel. Toonaangevende

verdragen als het Vluchtelingenverdrag van Geneve en het Europees Verdrag voor de Rech-

ten van de Mens voorzien geen enkele expliciete of impliciete bescherming tegen uitzetting

voor milieumigranten. Zelfs indien een non-refoulement beginsel van toepassing zou zijn op

milieumigranten, geeft dit hun geen recht op o.a. werk en onderwijs.

De aanvullende beschermingsmechanismen in Europa, de Europese Kwalificatierichtlijn en de

Europese Richtlijn Tijdelijke Bescherming, hebben als doel de internationale beschermingsba-

sis voor vluchtelingen te verbreden. De toepassingsgebieden van beide richtlijnen zijn evenwel

niet breed genoeg om bescherming te bieden aan milieumigranten.

260. Naast de gevolgen van de klimaatswijziging voor de inwoners van ‘zinkende eiland-

staten’, heeft de stijging van de zeespiegel desastreuze gevolgen op het niveau van de staat.

118 Conclusie

Met betrekking tot het behoud van de staat als internationaalrechtelijke entiteit is er evenwel

een vermoeden van continuıteit, zelfs indien de criteria voor soevereiniteit aan het afzwakken

zijn. Niettemin zal dit vermoeden in de toekomst verdwijnen als de objectieve elementen van

soevereiniteit beginnen te vervagen, en staten, unilateraal of collectief, de erkenning van een

entiteit als staat intrekken.385

Wel zijn er verschillende mogelijkheden om de teloorgang van de staat te vermijden. De over-

heid van een staat die bedreigd wordt door de stijging van de zeespiegel kan zich in een andere

staat vestigen en opereren als overheid in ballingschap. Dit is slechts een tijdelijke oplossing.

Enerzijds zal er bijvoorbeeld in het kader van diplomatieke bescherming de voorkeur worden

gegeven aan de e!ectieve nationaliteit, indien er sprake is van een dubbele nationaliteit. An-

derzijds zullen de overheidsorganen geleidelijk aan worden geıntegreerd in de instanties van

het gastland.

Een heel duidelijke en op het eerste zicht eenvoudige oplossing is de en masse verhuizing

van een gehele eilandgemeenschap. Deze herlocatie brengt evenwel, al dan niet overbrugbare,

juridische problemen met zich mee. Het belang van het ‘land’ en de culturele identiteit van

eilandbewoners mogen daarenboven nooit uit het oog verloren worden. Dergelijke elementen

moeten dan ook in overweging worden genomen in de zoektocht naar een gepaste reactie op

de klimaatwijziging.

Een laatste oplossing op het niveau van de staat is het zelfbestuur op basis van vrije associatie.

Deze mindere vorm dan onafhankelijkheid heeft het voordeel van het behoud van de ‘natie’

en de steun van de ‘moeder’-staat. De haalbaarheid van deze staatsvorm is evenwel klein

vanwege de geringe historische banden van Nieuw-Zeeland met eilandstaten als Kiribati en

Tuvalu en de recent verworven volledige onafhankelijkheid van deze eilandstaten.

261. Indien in laatste instantie moet worden besloten tot de verdwijning van een eiland-

staat, worden hun inwoners stateloos. In tegenstelling tot wat men zou verwachten worden

deze personen niet gekwalificeerd als de jure statelozen. Bijgevolg vallen ze niet onder het toe-

passingsgebied van het Verdrag betre!ende de Vermindering van Staatloosheid en het Verdrag

betre!ende de Status van Staatlozen.

De voormalige inwoners van een ‘gezonken’ eilandstaat kunnen wel worden beschouwd als de

facto statelozen. Deze kwalificatie heeft tot gevolg dat ze onder het mandaat van de Hoge

Vertegenwoordiger voor Vluchtelingen van de Verenigde Naties vallen. De Hoge Vertegen-



2010, (105) 128.

Conclusie 119

woordiger kan akkoorden sluiten met staten om op proactieve wijze te reageren op de stijging

van de zeespiegel. Dergelijke akkoorden zijn evenwel noch gesloten, noch gepland.

262. Inwoners van ‘zinkende eilandstaten’ bevinden zich in een uitzichtloze situatie. Indien

ze hun land verlaten vooraleer dit volledig onbewoonbaar is, kunnen ze als milieumigranten op

geen enkel internationaal of Europees beschermingsmechanisme beroep doen. Bovendien, als

hun thuisland ‘gezonken’ is en ze letterlijk stateloos worden, is er eveneens geen juridisch kader

die hen een helpende hand reikt. Deze personen bevinden zich bijgevolg in een onaanvaardbare

situatie van (rechts)onzekerheid waaraan dringend een einde dient te komen.

Zowel op internationaal, regionaal en nationaal niveau is er nood aan duidelijke en afdoende

bescherming van milieumigranten. Deze mechanismen moeten samen een werkbaar geheel

vormen, dat rekening houdt met de specifieke noden van de inwoners van ‘zinkende eiland-

staten’.

Bibliografie

Bibliografie 123

Wetgeving

Montevideo Convention on the Rights and Duties of States van 26 december 1933, www.oas.

org.

Universele Verklaring van de Rechten van de Mens van 10 december 1948, UN. Doc. A/810

(1948).

Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden

van 4 november 1950, United Nations Treaty Series, vol. 213, 222.

Internationaal Verdrag betre!ende de Status van Vluchtelingen van 28 juli 1951, United

Nations Treaty Series, vol. 189, 137, geamendeerd door het Protocol betre!ende de Status

van Vluchtelingen van 31 januari 1967, United Nations Treaty Series, vol. 606, 267.

Verdrag betre!ende de Status van Staatlozen van 28 september 1954, United Nations Treaty

Series, vol. 360, 117.

Verdrag betre!ende de Vermindering van Staatloosheid van 30 augustus 1961, United Nations

Treaty Series, vol. 989, 175.

Verdrag inzake burgerlijk en politieke rechten van 19 december 1966, United Nations Treaty

Series, vol. 999, 171.

Verdrag van Wenen inzake het verdragenrecht van 23 mei 1969, United Nations Treaty Series,

vol. 1155, 331.

Convention Governing the Specific Aspects of Refugee Problems in Africa van 10 september

1969, www.au.int.

Cartagena Declaration on Refugees, Colloquium on the International Protection of Refugees

in Central America, Mexico and Panama van 22 november 1984, www.unhcr.org.

Verdrag tegen foltering en andere wrede, onmenselijke of onterende behandeling of bestra"ng

van 10 december 1984, United Nations Treaty Series, vol. 1465, 85.

Verdrag inzake de rechten van het kind van 20 november 1989, United Nations Treaty Series,

vol. 1577, 3.

Internationaal Verdrag ter bescherming van alle arbeidsmigranten en van hun familieleden

van 18 december 1990, UN. Doc. A/RES/45/158 (1990).

Raamverdrag van de Verenigde Naties inzake klimaatverandering van 9 mei 1992, United

Nations Treaty Series, vol. 1771, 107.

124 Bibliografie

Protocol van Kyoto bij het raamverdrag van de Verenigde Naties inzake klimaatverandering

van 11 december 1997, United Nations Treaty Series, vol. 2303, 148.

African Union Convention for the Protection and Assistance of Internally Displaced Persons

van 23 oktober 2009, www.au.int.

Richtlijn nr. 2001/55 van de Raad van 20 juli 2001 inzake minimumnormen voor het verlenen

van tijdelijke bescherming in geval van massale toestroom van ontheemden en maatregelen

ter bevordering van een evenwicht tussen de inspanningen van de lidstaten voor de opvang

en het dragen van de consequenties van de opvang van deze personen, P.B. L 212/12 van 7

augustus 2001.

Richtlijn nr. 2004/83 van de Raad van 29 april 2004 inzake minimumnormen voor de erkenning

van onderdanen van derde landen en staatlozen als vluchteling of als persoon die anderszins

internationale bescherming behoeft, en de inhoud van de verleende bescherming, P.B. L 304/12

van 30 september 2004.

Rechtspraak

IGH, Nottebohm Case (second phase) (Liechtenstein v. Guatemala), Judgement, ICJ Reports

1955, 4.

IGH, North Sea Continental Shelf Cases (Federal Republic of Germany v. Netherlands,

Federal Republic of Germany v. Denmark), Judgement, ICJ Reports 1969, 3.

IGH, Western Sahara Case, Advisory Opinion, ICJ Reports 1975, 12.

PCA, Island of Palmas Case (United States of America v. The Netherlands), 4 april 1928,

www.pca-cpa.org/upload/files/IslandofPalmasawardonly+TOC.pdf.

EHRM, Soering v. the United Kingdom, 7 juli 1989, nr. 14038/88.

EHRM, Cruz Varas and Others v. Sweden, 20 maart 1991, nr. 15576/89.

EHRM, Vilvarajah and Others vs. the United Kingdom, 30 oktober 1991, nrs. 13163/87,

13164/87, 13165/87, 13447/87, 13448/87.

EHRM, Chahal v. the United Kingdom, 15 november 1996, nr. 23366/94.

Bibliografie 125

EHRM, D. v. the United Kingdom, 2 mei 1997, nr. 30240/96.

EHRM, Dulas v. Turkey, 30 januari 2001, nr. 25801/94.

EHRM, Salah Sheekh v. The Netherlands, 11 januari 2007, nr. 1948/04.

EHRM, Budayeva and others v. Russia, 30 maart 2008, nrs. 15339/02, 21166/02, 20058/02,

11673/02, 15343/02.

EHRM, N. v. the United Kingdom, 28 mei 2008, nr. 26565/05.

HvJ, Elgafaji v. Staatssecretaris van Justitie, 17 februari 2009, C-465/07.

Rechtsleer

Ammer, M., “Climate change and Human Rights: The Status of Climate Refugees in

Europe”, Swiss Initiative to Commemorate the 60th Anniversary of the UDHR, Protecting

Dignity: An Agenda for Human Rights, Research Project on Climate Change, Juni 2009,

www.udhr60.ch/report/ClimateChange-paper0609.pdf, 11.

Aust, A., Handbook of International Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2010,

527 p.

Bates, D. C., “Environmental Refugees? Classifying Human Migrations Caused by

Environmental Change”, Population and Environment 2002, 465-477.

Betts, A. en Kaytaz, E., “National and International Responses to the Zimbabwean

Exodus: Implications for the Refugee Protection Regime”, New Issues in Refugee Research,

UNHCR Research Paper No. 175, Juli 2009, www.unhcr.org/4a76fc8a9.html.

Biermann, F. en Boas, I. , “Preparing for a Warmer World. Towards a Global

Governance System to Protect Climate Refugees”, Global Governance Working Paper No 33,

November 2007, www.sarpn.org/documents/d0002952/Climate refugees global governance

Nov2007.pdf.

Blackman, J. L., “State Successions and Statelessness: The Emerging Right to an E!ective

Nationality under International Law”, Michigan Journal of International Law 1998, Vol. 19,

1141-1194.

Boncour, P., “Climate change, migration and forced displacement: the new humanitarian

frontier?”, Paper presented at a side event of the 14th Conference of the Parties to UNFCCC

126 Bibliografie

by UNHCR in association with IOM and UNU, 8 december 2008, Poznan, www.iom.int/

jahia/webdav/shared/shared/mainsite/activities/env degradation/webcast.pdf.

Boon, E. en Le Tra, T., “Are Environmental Refugees Refused?”, Studies of Tribes and

Tribals 2007, Vol. 5, 85-95.

Bossuyt, M. en Wouters, J., Grondlijnen van internationaal recht, Antwerpen,

Intersentia, 2005, 1086 p.

Broderick, M., “Associated Statehood. A New Form of Decolonisation”, International and

Comparative Law Quarterly 1968, Vol. 17, 368-403.

Brown, O., “Migration and Climate Change”, International Organization for Migration

Research Series, No. 31, www.iom.int/jahia/webdav/site/myjahiasite/shared/shared/

mainsite/published docs/serial publications/MRS-31 EN correct.pdf.

Brownlie, I., “The Rights of Peoples in Modern International Law” in J. Crawford (ed.),

The Rights of Peoples, Oxford, Oxford University Press, 1992, 1-16.

Brownlie, I., Principles of public international law, Oxford, Oxford University Press, 2008,

784.

Campbell, J., “Climate-Induced Community Relocation” in J. McAdam (ed.), Climate

Change and Displacement. Multidisciplinary Perspectives, Oxford, Hart Publishing, 2010,

57-80.

Castles, S., “Environmental change and forced migration: making sense of the debate”,

New Issues in Refugee Research, UNHCR Working Paper No. 70, Oktober 2002, www.unhcr.

org/3de344fd9.html.

Cheng, B., General principles of law as applied by international courts and tribunals,

London, Stevens, 1953, 490 p.

Cooper, J. B., “Environmental refugees: meeting the requirements of the refugee definition”,

New York University Environmental Law Journal 1998, 480-529.

Crawford, J., The Creation of States in International Law, Oxford, Oxford University

Press, 2006, 870 p.

de Moor, N. en Cliquet, A., “Environmental Displacement: A New Challenge

for European Migration Policy”, 2009, http://biblio.ugent.be/input/download?func=

downloadFile&fileOId=784741&recordOId=761954.

Bibliografie 127

de Moor, N. en Cliquet, A., “Environmental Displacement: A New Security Risk

for Europe?”, 2009, http://biblio.ugent.be/input/download?func=downloadFile&fileOId=

923105&recordOId=923103.

Deruytter, T., Klimaatvluchtelingen: doelloos op zoek naar erkenning. Onderzoek naar

nieuw internationaal wetgevend initiatief, Masterproef Faculteit Rechtsgeleerdheid Universi-

teit Gent, 2008-09, http://lib.ugent.be.

Docherty, B. en Giannini, T., “Confronting a Rising Tide: A Proposal for a Convention

on Climate Change Refugees”, Harvard Environmental Law Review 2009, Vol. 33, Nr. 2,

349-404.

Durieux, J.-F., “Salah-Sheekh is a Refugee. New Insights into Primary and Subsidiary

Forms of Protection”, Refugee Studies Centre Working Paper Series No. 49, Oktober 2008,

www.rsc.ox.ac.uk/publications/working-papers/RSCworkingpaper49.pdf.

Duursma, J., Fragmentation and the international relations of micro-states: self-

determination and statehood, Cambridge, Cambridge University Press, 1996, 461 p.

Fastenrath, U., “Declaration Regarding Non-Self-Governing Territories - Article 73” in B.

Simma (ed.), The Charter of the United Nations: A Commentary, Oxford, Oxford University

Press, 1994, 923-930.

Franck, T. M. en Hoffman, P., “The Right to Self-Determination in Very Small Places”,

New York University Journal of International Law and Politics 1976, Vol. 8, 331-386.

German Advisory Council on Global Change, Climate Change as a Security Risk,

London, Earthscan, 2008, 248 p.

Goodwin-Gill, G. S., The Refugee in International Law, Oxford, Clarendon Press, 1996,

624 p.

Haeck, Y. en Staelens, V., “Verbod van foltering en onmenselijke of vernederende

behandelingen of stra!en” in J. Vande Lanotte en Y. Haeck (eds.), Handboek EVRM

– Deel 2: Artikelsgewijze Commentaar – Volume I, Antwerpen, Intersentia, 2004, 123-229.

Harris, D. J. (ed.), Cases and Materials on International Law, London, Sweet and Maxwell,

2004, 1152 p.

Higgins, R., The Development of International Law trough the Political Organs of the United

Nations, Londen, Oxford University Press, 1963, 402 p.

128 Bibliografie

Kalin, W.,“Conceptualising Climate-Induced Displacement” in J. McAdam (ed.), Climate

Change and Displacement. Multidisciplinary Perspectives, Oxford, Hart Publishing, 2010,

81-104.

Keane, D., “The Environmental Causes and Consequences of Migration: A Search for the

Meaning of “Environmental Refugees”, Georgetown International Environmental Law Review

2004, Vol. 16, Nr. 2, 209-223.

Kolmannskog, V. en Myrstad, F., “Environmental Displacement in European Asylum

Law”, European Journal of Migration and Law 2009, Vol. 11, Nr. 4, 313-324.

Kolmannskog, V. en Trebbi, L., “Climate change, natural disasters and displacement: a

multi-track approach to filling the protection gaps”, International review of the Red Cross

2010, Nr. 879, 713-730.

Lauterpacht, H. (ed.), International Law Reports: Volume 17, Cambridge, Cambridge

University Press, 1956, 488 p.

Lauterpacht, E. en Bethlehem, D., “The scope and content of the principle of non-

refoulement: Opinion” in E. Feller, V. Turk en F. Nicholson (eds.), Refugee protection

in international law: UNHCR’s global consultations on international protection, Cambridge,

Cambridge University Press, 2003, 717 p.

Lonergan, S., “The Role of Environmental Degradation in Population Displacement”,

Environmental Change and Security Project, Report 4, 1998, 5-15.

Lopez, A., “The protection of environmentally-displaced persons in international law”,

Environmental Law 2007, Vol. 37, 365-410.

Massey, H., “UNHCR and De Facto Statelessness”, Legal and Protection Policy Research

Series, April 2010, www.unhcr.org/refworld/docid/4bbf387d2.html.

McAdam, J., “Complementary Protection and Beyond: How States Deal with Human Rights

Protection”, New Issues in Refugee Research, UNHCR Working Paper No. 118, Augustus

2005, www.unhcr.org/42fb1f045.html.

McAdam, J., “The European Union Qualification Directive: The Creation of a Subsidiary

Protection Regime”, International Journal of Refugee Law 2005, Vol. 17, Nr. 3, 461-516.

McAdam, J., “Climate Change ‘Refugees’ and International Law”, NSW Bar Association,

24 oktober 2007, www.nswbar.asn.au/circulars/climatechange1.pdf.

Bibliografie 129

McAdam, J., “‘Disappearing States’, Statelessness and the Boundaries of International Law”

in J. McAdam (ed.), Climate Change and Displacement. Multidisciplinary Perspectives,

Oxford, Hart Publishing, 2010, 105-130.

McAdam, J., “Introduction” in J. McAdam (ed.), Climate Change and Displacement.

Multidisciplinary Perspectives, Oxford, Hart Publishing, 2010, 1-8.

McAdam, J., “Swimming Against the Tide: Why a Climate Change Displacement Treaty is

Not the Answer”, International Journal of Refugee Law 2011, Vol. 23, Nr. 1, 2-27.

Mimura, N., Nurse, L., McLean, R. F., Agard, J., Briguglio, L., Lefale, P., Payet,

R. en Sem, G., “Small islands” in M. L. Parry, O. F. Canziani, J. P. Palutikof, P.

J. van der Linden en C. E. Hanson (eds.), Climate Change 2007: Impacts, Adaptation

and Vulnerability. Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report of the

Intergovernmental Panel on Climate Change, Cambridge, Cambridge University Press, 2007,

687-716.

Morel, M., “‘Milieumigranten’ in het internationaal recht: een zoektocht naar bescherming”,

TvMR 2010, nr. 2, 7-10.

Morel, M. en Maes, F., “The Curious Phenomenon of “Environmental

Migration/Displacement” and the Role of International Law in Cross-Border Protection”

in D. French (ed.), Global Justice and Sustainable Development, Leiden, Koninklijke Brill

NV, 2010, 273-288.

Myers, N., “Environmental refugees: A growing phenomenon of the 21st century”,

Philosophical Transactions of the Royal Society: Biological Sciences 2002, 609-613.

Myers, N. en Kent, J., Environmental Exodus: An Emergent Crisis in the Global Arena,

Washington DC, Climate Institute, 1995, 213 p.

Nowak, M. en McArthur, E., The United Nations Convention Against Torture. A

Commentary, Oxford, Oxford University Press, 2008, 1649 p.

Pellet, A., “The Opinions of the Badinter Arbitration Committee, A Second Breath for

the Self-Determination of Peoples”, European Journal of International Law 1992, Vol. 3, Nr.

1, 178-185.

Quentin-Baxter, A., “The New Zealand Model of Free Association: What Does It Mean

for New Zealand?”, Victoria University of Wellington Law Review 2008, Vol. 39, Nr. 4,

607-634.

130 Bibliografie

Rayfuse, R., “W(h)ither Tuvalu? International Law and Disappearing States”, University

of New South Wales Faculty of Law Research Series 2009, Nr. 9, 1-13.

Smith, S. E., “Uncharted Waters: Has the Cook Islands Become Eligible for Membership in

the United Nations?”, New Zealand Journal of Public and International Law 2010, Vol. 8,

Nr. 1, 169-216.

Stahl, S., “Unprotected Ground: The Plight of Vanishing Island Nations”, New York

International Law Review 2010, Vol. 23, 1-51.

Stern, N., The Economics of Climate Change. The Stern Review, Cambridge, Cambridge

University Press, 2007, 712.

Talmon, S., Recognition of governments in international law: with particular reference to

governments in exile, Oxford, Clarendon press, 1998, 393 p.

Thurer, D., “The “failed State” and international law”, International Review of the Red

Cross 1999, Vol. 81, Nr. 836, 731-761, gelezen op: www.icrc.org/eng/resources/documents/

misc/57jq6u.htm-header.

UNEP, “After the Tsunami: Rapid Environmental Assessment”, 22 februari 2005, www.unep.

org/tsunami/reports/TSUNAMI report complete.pdf.

UNHCR, “Handbook on Procedures and Criteria for Determining Refugee Status under the

1951 Convention and the 1967 Protocol relating to the Status of Refugees”, Januari 1992,

www.unhcr.org/refworld/docid/3ae6b3314.html.

UNHCR, “Convention relating to the Status of Stateless Persons. Its History and

Interpretation”, 1997, www.unhcr.org/refworld/docid/4785f03d2.html.

UNHCR, “Submission: Climate change and statelessness: an overview”, 15 mei 2009, www.

unhcr.org/refworld/docid/4a2d189d3.html.

UNOCHA, “Japan - Earthquake and Tsunami. Situation Report No. 4”, 18 maart

2011, www.un.org/wcm/webdav/site/dpingorelations/shared/Documents/PDFDocuments/

Announcements/OCHASituationReportonJapanemergency,issue7,18March.pdf.

Weis, P., Nationality and statelessness in international law, Alphen aan den Rijn, Sijtho!

& Noordho!, 1979, 340 p.

Weis, P., The refugee Convention, 1951. The travaux preparatoires analysed with a

commentary by the late Dr Paul Weis, Cambridge, Cambridge University Press, 1995, 383 p.

Bibliografie 131

Williams, A., “Turning the Tide: Recognising Climate Change Refugees in International

Law”, Law & Policy 2008, Vol. 30, Nr. 4, 502-529.

Wouters, K., International Legal Standards for the Protection from Refoulement, Mortsel,

Intersentia, 2009, 638 p.

Stateloosheid en klimaatwijziging Het geval van de...

Documents

Transcript of Stateloosheid en klimaatwijziging Het geval van de...