Departement Bestuurszaken Coördinerende ArchiefdienstKoning Albert II-laan 30 bus 36,1000 BRUSSELTel. 02 553 54 23

datum 2008-11-06

auteur Bart Severi (bart.severi@bz.vlaanderen.be)

onderwerp Stappenplan voor de digitalisering van archiefdocumenten

status 2.2

Digitalisering van archiefdocumenten:stappenplan

1. Omschrijf de doelstellingen

1.1 Overzicht

Beschrijving: Omschrijf het doel van het project, met name het probleem dat men wil oplossen.

Motivering: Afhankelijk van de doelstelling zal men andere keuzes maken, zowel op vormelijk als op technisch vlak.

Toelichting: Wat wil men bereiken: bewaring van bedreigde documenten of een ver­eenvoudigde raadpleging op afstand? Wie zullen de gebruikers zijn van de digitale kopieën?

1.2 Methode

Een project waarbij de originelen bewaard moeten blijven zal andere technische eisen aan de scans opleggen dan een project dat fragiele originelen wil vervangen door getrouwe di­gitale weergaves.

Het is eveneens belangrijk om zich af te vragen welke problemen aanleiding gaven tot het opzetten van een digitaliseringsproject en hoe men die door middel van digitalisering denkt te kunnen oplossen.

Stel de vraag of digitalisering de meest efficiënte en financieel de meest voordelige oplos­sing is. Analoge documenten worden vervangen door digitale kopieën die slechts een be­nadering kunnen zijn van de originelen.

Ten tweede is digitalisering niet gelijk te stellen aan ontsluiting: een archief kan maar op een zinvolle manier gedigitaliseerd worden als er aandacht besteed wordt aan de creatie of (overname van bestaande) ordeningen en metadata.

Bovendien vergt het beheer van digitaal archief een permanente opvolging om de lees­baarheid op lange termijn te garanderen – veel meer dan bij de oorspronkelijke dragers het geval was.

Tenslotte moet erop gewezen worden dat digitale bestanden permanent en actief onder­houden moeten worden om hun leesbaarheid op langere termijn te garanderen en dat de onderhouds- en opslagkosten vaak veel hoger zijn dan die van de papieren originelen. Re­cente cijfers wijzen erop dat de gemiddelde kostprijs voor digitalisering kan oplopen tot 0,40 euro per blad of 4000 euro per strekkende meter. Een grondige kostenbatenanalyse kan duidelijkheid scheppen.

Digitaliseren kan in eigen beheer gebeuren of uitbesteed worden aan een externe leveran­cier die over de nodige expertise beschikt. In beide gevallen is het van belang om voor­waarden te formuleren en toe te zien op de naleving ervan. Binnen de Vlaamse overheid is een centrale scaninfrastructuur (KOFAX) aanwezig, uitgebaat door e-IB (departement Bestuurszaken).

2. Breng de verwachtingen in kaart

2.1 Overzicht

Beschrijving: Formuleer in algemene bewoordingen de voorwaarden waaraan de scans moeten voldoen.

Motivering: Een juiste inschatting van de verwachtingen van gebruikers is onmis­baar voor een succesvol project.

Toelichting: Hou rekening zowel met het gebruik op korte termijn als met het ge­bruik op lange termijn, wat vaak moeilijker in te schatten is. Hoe meer technische opties men openhoudt, hoe groter de kans is dat de scans bruikbaar zullen zijn voor een later, andersoortig gebruik. Tekstherken­ning bijvoorbeeld is in een latere fase nog steeds mogelijk mits een vol­doende hoge resolutie.

2.2 Methode

De gebruikers zullen immers werken met de digitale kopieën en ze hebben verwachtingen over het detailniveau, de zoekmogelijkheden enzovoort.

Ga na welke informatie van de originelen behouden moet blijven in de scans:

2

− Volstaat een weinig gedetailleerd beeld of moeten moeilijker zichtbare details zoals potloodlijnen, marge-aantekeningen en aberraties van de drager nog steeds zichtbaar zijn?

− Moet de tekst doorzoekbaar zijn of kan men genoegen nemen met een beeldscan? De scans door softwarematige tekstherkenning laten bewerken zal een invloed hebben op de kostprijs en is door de nood aan manuele correctie een tijdsintensief proces. Een element in de afweging kan zijn dat de oorspronkelijke documenten deze functionaliteit evenmin hadden.

3. Beschrijf de aard van de documenten

3.1 Overzicht

Beschrijving: Stel een gedetailleerde lijst op van de in te scannen documenten, min­stens op het niveau van de archiefbestanddelen (series).

Motivering: Deze lijst dient niet alleen ter controle bij de terugbrenging van inge­scande documenten maar ze helpt ook bij de budgettering van het pro­ject. De aard van het materiaal bepaalt immers de keuze van bestands­formaten en metadataschema’s.

Toelichting: Indien de ingescande documenten vernietigd zullen worden, moet toe­stemming gevraagd worden aan de Algemeen Rijksarchivaris, waarbij deze lijst gebruikt kan worden.

3.2 Methode

De lijst moet minstens volgende elementen bevatten:

− identificatienummer− inhoud− afmeting of omvang− eventuele opmerkingen

Het identificatienummer is het nummer dat gedragen wordt door het document, het dos­sier, het plan en dergelijke. De inhoud beschrijft de zaak of de handeling waarop het docu­ment betrekking heeft. De omvang geeft aan hoe groot het bestanddeel is. Afmeting wordt gekozen indien het alleenstaande documenten betreft, zoals een tekening. In het laatste geval is het nuttig om de omvang van het grootste en het kleinste document te vermelden.

Andere nuttige elementen zijn:

− de materiële staat (schade)− de aanwezigheid van kleur− het dragertype

3

Indien er stukken beschadigd zijn, beschrijf dan de schade (waterschade, schimmel, inkt­vraat...) per dossier of stuk. De aanwezigheid van kleur zal een impact hebben op het scanproces indien deze moet behouden worden. Indien er meerdere soorten dragers zijn, kan men het aandeel van elke soort aangeven (bijvoorbeeld papier en digitaal)

4. Bepaal het statuut van de documenten

4.1 Overzicht

Beschrijving: Achterhaal wat de wettelijke status is van de documenten (zie beslis­singsschema in bijlage 1).

Motivering: Het statuut van de in te scannen documenten bepaalt de bruikbaarheid van de resulterende digitale kopies. Eenvoudig gezegd moet een digi­taliseringsproces de functie van de oorspronkelijke documenten weten te bewaren in de digitale kopieën. Die functie kan louter administratief van aard zijn of ook juridisch. Indien de functie verloren gaat, verliest het digitale document zijn waarde.

Toelichting: Uiteraard zijn de eisen voor digitalisering van documenten die louter een administratieve waarde hebben, minder streng dan het geval is bij documenten die een wettelijke bewijskracht hebben.

4.2 Methode

4.2.1 Wettelijke vormvereisten

Schrijft de wet vormvereisten voor? Indien de wet voorschrijft dat documenten in een be­paalde vorm of kleur opgesteld moeten worden, moet dit bewaard blijven in digitale vorm opdat de scan haar wettelijke status (en dus haar functie) niet verliest. Indien de wet bij­voorbeeld bepaalt dat documenten in papieren vorm moeten bewaard blijven, zijn de digi­tale versies slechts gebruikerskopieën zonder juridische waarde.

In het algemeen moet men proberen om te voldoen aan eventuele vormvereisten door re­kening te houden met de finaliteit ervan. Een voorbeeld: als in regelgeving opgelegd wordt dat een bepaald document geen witregels mag bevatten, heeft het weinig zin om dit recht­streeks digitaal te vertalen. De finaliteit van die vormvereiste was het vermijden van latere, onrechtmatige toevoegingen. De vormvereiste kan dus beter op een andere manier digi­taal vertaald worden, met name door beheersmatige aspecten die onrechtmatige wijzigin­gen vermijdt.

Eén van die vormvereisten kan een handtekening zijn. Sinds 2001 kan een papieren hand­tekening omgezet worden in een digitale handtekening die dezelfde juridische bewijskracht heeft. De wet maakt een onderscheid tussen een ‘elektronische handtekening’ en een ‘ge­avanceerde elektronische handtekening’ (op basis van een uniek, geëncrypteerd certifi­caat).Vanuit het perspectief van langetermijnbewaring is het garanderen van authenticiteit door middel van een digitale handtekening echter niet voldoende aangezien ze na het ver­strijken van het certificaat of het verdwijnen van de uitgever niet meer gevalideerd kan worden.

4

4.2.2 Archiefwet en overheidsdocumenten

Indien de documenten geen wettelijke status hebben en enkel een administratieve status, vallen zij – in het geval van overheidsarchief – nog steeds onder wetgeving die de vervan­ging en vernietiging beperkt. De Archiefwet (1955) bepaalt dat geen enkel (origineel) pu­bliekrechtelijk archiefdocument vernietigd mag worden zonder toestemming van de Alge­meen Rijksarchivaris of diens gemachtigde.

4.2.3 AuteursrechtDe Auteurswet (30 juni 1994, gewijzigd 2005) beschermt ‘werken van letterkunde of kunst’, dat echter niet specifieker gedefinieerd wordt. Voorbeelden van werken die voor auteursrechtelijke bescherming in aanmerking komen, zijn syllabi, handleidingen, brochu­res, slogans, voordrachten, architecturale plannen, logo’s en huisstijlontwerpen. Het au­teursrecht wijst de auteur van deze werken de rechten op onder andere reproductie (dus ook inscanning), vertaling en mededeling toe.

Als een ambtenaar die onder het Vlaams Personeelsstatuut valt, documenten creëert ter uitvoering van zijn functie, verleent hij automatisch alle rechten aan de Vlaamse Gemeen­schap, de IVA met rechtspersoonlijkheid, de EVA, de adviesraad of het Gemeenschapson­derwijs waar hij werkzaam is (VPS, art. II 8).1 De inscanning en terbeschikkingstelling van dergelijke documenten is dus geen inbreuk op de Auteurswet indien dit binnen de eigen organisatie gebeurt.

Dit geldt echter niet voor documenten die buiten de rechthebbende organisatie gecreëerd zijn. Ga dan na of de Auteurswet toch van toepassing is. Het auteursrecht blijft van kracht tot 70 jaar na het overlijden van de auteur.

Sinds 2005 kunnen archieven zich beroepen op een uitzondering op het auteursrecht. Deze voorwaarden zijn hieraan verbonden: 1) het archief mag geen rechtstreeks of on­rechtstreeks economisch of commercieel voordeel halen uit de reproductie, en 2) het werk mag enkel ter plaatse raadpleegbaar zijn (in tegenstelling tot terbeschikkingstelling via een website). De wettekst definieert echter niet de term ‘archieven’; men veronderstelt dat zo­wel publieke als private instellingen bedoeld zijn, net als archiefdiensten binnen een orga­nisatie.

4.2.4 Privacywetgeving

Tenslotte kan ook de Wet voor de bescherming van de persoonlijke levenssfeer (1992) een weerslag hebben op de inscanning van documenten. Elke verwerking van persoonlij­ke gegevens – geautomatiseerd of niet – valt onder deze wet. In de praktijk zal een ar­chiefbewarende instelling echter persoonsgegevens enkel indirect verwerken (zoals door inscanning of verwerking van metadata) en zijn deze gegevens reeds eerder ingezameld geweest. De nieuwe verwerking dient dus hetzelfde doel als de oorspronkelijke. Toch ver­dient het aanbeveling om een aangifte te doen bij de Commissie voor de bescherming van de persoonlijke levenssfeer van deze verwerking.

1De auteur behoudt echter wel de morele rechten.

5

5. Stel de vereiste metadatavelden op

5.1 Overzicht

Beschrijving: Lijst op welke bijkomende gegevens over de inhoud van de documen­ten bijgehouden of gecreëerd moeten worden.

Motivering: Metadata documenteren het document, zowel de inhoud als de vorm, en ze zorgen bijgevolg voor een goede ontsluiting.

Toelichting: Stel in samenspraak met de gebruikers een lijst op van de metadata die minimaal aanwezig moeten zijn. Het inwinnen van informatie bij gelijk­aardige digitaliseringsprojecten is bijzonder zinvol om tijd te besparen.

5.2 Methode

5.2.1 Nut en onnut van metadata

De lijst bevat een duidelijke naam van het metadataveld, een omschrijving en eventueel een voorbeeld. Inhoudelijke metadata geven context aan de inhoud en behouden de rela­tie tussen enerzijds de inhoud van het document en anderzijds de functie van het docu­ment, de relatie tot andere documenten en het dossier. Om de band met het dossier niet te verliezen moeten de metadata van een document uit dat dossier dus het dossiernum­mer bevatten.

Men kan zich afvragen of alle inhoudelijke metadata even zinvol zijn. Een gedetailleerde ontsluiting zal immers de tijd en de kostprijs beïnvloeden. Volstaat de ontsluiting zoals die aanwezig was bij de papieren documenten of kunnen bijkomende metadata nieuwe, waar­devolle zoek- en analysemethoden bieden?

Tekstherkenning (OCR) kan niet de ontsluiting door metadata vervangen. Dergelijke functio­naliteit vergroot weliswaar de zoekmogelijkheden op elk woord van de tekst maar metada­ta bieden het voordeel dat zij een zoekvraag op categorieën toelaten. Indien men een full-textzoekvraag op een persoonsnaam uitvoert, zal men geen onderscheid kunnen maken tussen de resultaten, terwijl een zoekvraag op het metadataveld ‘auteur’ of ‘geadresseer­de’ enkel die categorieën zal bevragen.

5.2.2 Soorten metadata

Doel Soort Inhoud StandaardenNavigeren enzoeken

Beschrijving Alle relevante gegevens: auteur, onderwerp, datum...

ISAD(G) en EAD (archiefbestan­den), NISO Z39.87 (afbeeldin­gen)

6

Indexering Trefwoorden uit een gecontro­leerde woordenlijst of taxonomie

meerdere

Beheer Administratie Acquisitie, rechten, openbaar­heid

ISO-23081

Techniek Hardware, software, afmetingen originelen, formaat en versie, re­solutie, compressie, bitdiepte, controlecijfer (checksum)

PREMIS, NISO Z39.87

Preservering Latere bewerkingen uitgevoerd op de bestanden (migratie en conversie)

PREMIS

Gebruiksgeschie­denis

Raadplegingen (audit trail) geen

Een overzicht van metadatastandaarden biedt Putting Things In Order (zie bibliografie).

6. Bepaal de technische eisen

6.1 Overzicht

Beschrijving: Vertaal de verwachtingen in concrete technische eisen. Advies van de ICT-afdeling en van organisaties met gelijkaardige ervaringen is wense­lijk.

Motivering: De technische eisen hebben een rechtstreekse weerslag op de bruik­baarheid en de duurzaamheid van de resultaten.

Toelichting: De moederkopieën zijn uiteraard aan strengere eisen onderworpen dan de eventuele gebruikerskopieën, zeker indien de papieren originelen niet bewaard blijven. Men kan eveneens een aparte serie veiligheidsko­pieën creëren, die identiek zijn aan de moederkopieën.

6.2 Methode

Om de gebruiksmogelijkheden op lange termijn veilig te stellen, moet de kwaliteit van de scans zo hoog mogelijk zijn.

6.2.1 Bestanden

Zie http://www.archives.gov/preservation/technical/guidelines-matrix.pdf voor een overzicht van technische richtlijnen voor tekst, foto’s, tekeningen en films.

De gewenste resolutie is afhankelijk van de soort documenten; voor plannen, foto's en ge­schreven documenten volstaat doorgaans 300 dpi. Indien OCR zal toegepast worden, op­teert men best voor 600 dpi.

7

Bepaal eveneens de bitdiepte: 1 bit (bitonaal zwart-wit), 8 bits (256 kleuren) of 24 bits (16 miljoen kleuren).

Om kleurconsistentie te bereiken kunnen enkele eisen opgelegd worden. De kleuren van de digitale kopie kunnen worden omgezet naar gestandaardiseerde kleurenruimtes, zoals sRGB. Het scanproces verloopt idealiter op een gekalibreerde scanner om kleurvastheid te garanderen.

Welk bestandsformaat moet worden gekozen? Hierbij moet een onderscheid gemaakt worden tussen moeder- en gebruikerskopieën. Voor moederkopieën is het essentieel om te kiezen voor een open standaard, waarvan de specificaties bekend zijn en door een on­afhankelijke organisatie onderhouden worden. Op deze wijze behoudt men de grootste kans op raadpleegbaarheid op lange termijn. Het vaakst gekozen formaat is TIFF IBM 6.0 on­gecomprimeerd. De laatste tijd wint JPEG2000 (ISO-15444) aan belang wint bij de digitalise­ring van archiefdocumenten, hoewel de onduidelijkheid omtrent patentering en de beperk­te marktondersteuning het momenteel niet de beste keuze maken.

Formaten die gegevensverlies en compressie met zich meebrengen of die gesloten zijn, moeten zoveel mogelijk vermeden worden voor moederkopieën.

Gebruikerskopieën volstaan met een lagere graad van detaillering en ze kunnen in een ander formaat gevraagd worden dat aan gegevensverlies onderhevig is, zoals JPEG.

6.2.2 Bewerkingen

Bepaal of en hoe de cropping moet plaatsvinden, waarbij beeldinformatie in de marges wordt weggesneden. Bij inscanning van foto’s bijvoorbeeld kan het wenselijk zijn dit te specificeren.

Leg ook vast of de afbeeldingen geroteerd en rechtgezet moeten worden.

6.2.3 Dragers

Bepaal op welke wijze de scans aangeleverd moeten worden, op optische dragers of via een netwerktransfer. In het laatste geval is het nuttig om de overgebrachte bestanden te controleren op integriteit door middel van door de scanfirma aangeleverde checksums.

Voor optische dragers wordt best gekozen voor het bestandssysteem ISO 9660 Level 2 of UDF.

Indien de scans op CD-R of DVD-R geleverd moeten worden, leg dan de schrijfmethode, de maximale schrijfsnelheid en het bestandssysteem vast. Omschrijf ook hoe de dragers ver­pakt moeten worden: een doosje (jewel case) per schijf verdient de absolute voorkeur op een toren (spindle), waarbij de dragers op elkaar gestapeld worden zonder tussenliggende bescherming. Verbied het schrijven of drukken op de dragers zelf en geef aan welke gege­vens (zoals een dragernummer en de bestandsnamen) genoteerd moeten worden op het doosje.

Navolging van deze richtlijnen verlengt de levensduur van de dragers. Men kan minder stringente eisen opleggen aan de gebruikerskopieën dan aan de moederkopieën. Hetzelf­de geldt voor documenten die onderworpen zijn aan korte administratieve of juridische be­waartermijnen en aan langere bewaartermijnen.

8

6.2.4 Metadata

Leg de structuur van de map- en bestandsnamen vast. Bepaal of en hoe de mapnaam moet overeenstemmen met het dossiernummer. Wat de bestandsnaam betreft, bepaal hoe de inhoud van het document enerzijds en zijn relatie met het dossier en de andere do­cumenten anderzijds duidelijk gemaakt wordt. Hou hierbij ook rekening met de gangbare richtlijnen voor bestandsbenamingen die het gebruik van bepaalde tekens verbieden.

Hoe moeten de metadata aangeleverd worden? Ze kunnen ingekapseld worden in het af­beeldingsbestand of ze kunnen in een apart bestand (met gelijke naam) in XML-vorm opge­nomen worden. De bestaande informaticastructuur en de gebruiksnoden zullen deze keu­ze sturen.

7. Stel een kwaliteitscontroleprocedure op

7.1 Overzicht

Beschrijving: Werk een gedetailleerde controleprocedure uit om de kwaliteit van de scans te garanderen.

Motivering: In eerste instantie zal de procedure toelaten om de technische eisen bij te stellen na controle van de proef; in tweede instantie zorgt ze voor permanente opvolging van het scanproces.

Toelichting: Ook na afloop van het retroactieve scanproject kan de controleprocedu­re haar nut behouden. Indien de archiefvormer voortaan nieuwe papie­ren documenten meteen zal digitaliseren, kan ze gebruikt worden als startpunt om de productie van die nieuwe scans te controleren.

Indien het scannen aan derden uitbesteed wordt, moet deze controle­procedure intern gebeuren, met name bij de opdrachtgever zelf. Een controle door de externe firma is zeker wenselijk maar kan deze niet vervangen.

7.2 MethodeOp verschillende tijdstippen moet een staal gecontroleerd en getoetst worden aan de tech­nische eisen. Een algemeen uitgangspunt is dat men van een ontvangen gedeelte 5% test. Indien 1% van dat staal niet voldoet, stuurt men het volledige deel terug; indien min­der dan 1% te wensen over laat, stuurt men enkel de foute scans terug. Men controleert bijvoorbeeld na de eerste proef, na één vijfde van het werk, wanneer men halfweg is en tenslotte bij afsluiting. Elementen die aan controle onderworpen kunnen worden, zijn:

− cropping− rotatie (bijvoorbeeld gespiegelde afbeeldingen)

9

− kleurdiepte− resolutie− tekstherkenning− metadata− bestandsformaat

Met betrekking tot het laatste: valideer met behulp van JHOVE (zie bibliografie) de stalen te­gen de specificaties van het formaat waarin ze zijn opgeslagen; een goed gevormd for­maat biedt de beste kans op het behoud van raadpleegbaarheid op lange termijn.

Men kan met behulp van een gedrukte referentiekleurenkaart de resultaten van de scans beoordelen.

8. Werk de praktische werkwijze uit

8.1 Overzicht

Beschrijving: Stel richtlijnen op over de werkwijze tijdens het project.Motivering: Een vlotte werkwijze zal de dagelijkse werking van de organisatie min­

der hinderen.

8.2 Methode

Voorzie de inscanning van een proef, een beperkte staalname van het geheel. Men kan kiezen voor een representatieve staalname of men kan de klemtoon leggen op de moeilijk­ste stukken.

Leg de maximale termijn vast dat een document mag uitgeleend zijn en de terugbrenging. Voorzie ook een procedure voor dringende raadpleging van een uitgeleend document.

Leg vast dat de oorspronkelijke verpakking en de interne orde van de dossiers bewaard moet blijven.

Stipuleer ook of er voorwaarden verbonden zijn aan het transport van de stukken.

Fragiele documenten zouden met bijkomende zorg behandeld moeten worden; de op­drachtgever kan bijvoorbeeld het gebruik van katoenen handschoenen voorschrijven of het gebruik van kleefband of zelfklevende briefjes verbieden. Schrijven op de stukken wordt evenmin toegelaten.

10

9. Documenteer het digitaliseringsproject

9.1 Overzicht

Beschrijving: Houd alle relevante documentatie over de digitalisering bij.Motivering: Zo blijft in een latere fase raadpleging, reconstructie en verantwoording

mogelijk.

9.2 MethodeDocumenteer niet alleen de organisatorische aspecten van het project maar ook de techni­sche eisen die gesteld werden tijdens het scanproces op een zo uniform mogelijke wijze.

10. Werk een opvolgingstraject uit

10.1 Overzicht

Beschrijving: Valoriseer en bestendig de tijdens het project behaalde resultaten.Motivering: De resultaten van het digitaliseringsproject zijn aan dezelfde risico’s on­

derhevig als alle digitale objecten. Zelfs op middellange termijn is de technische raadpleegbaarheid niet gegarandeerd wegens de snelle ver­oudering van software om de bestanden te lezen en van hardware om de dragers te lezen.

10.2 MethodeMen is dus gedwongen om de dragers op een degelijke manier te bewaren, ze regelmatig te controleren op fouten en indien nodig ze tijdig over te zetten naar nieuwe dragers. In­dien het risico ontstaat dat het bestandsformaat niet meer raadpleegbaar zou worden (we­gens verminderende marktondersteuning), zullen de bestanden gemigreerd moeten wor­den naar een ander formaat dat aan dezelfde technische criteria moet voldoen.

Minstens even belangrijk is de vaststelling dat een succesvolle digitalisering een andere manier van werken vereist. Men kan immers niet meer teruggrijpen naar de vertrouwde papieren documenten en men dient de digitale versies te raadplegen op een andere ma­nier en in een andere omgeving. Om deze nieuwe werkwijze ingang te laten vinden op de werkvloer, is vorming van de gebruikers essentieel. Indien de gebruikers van in het begin geraadpleegd zijn, zullen zij immers snel de voordelen inzien van het resultaat dat zij mee hebben vormgegeven.

11

Bibliografie

Boudrez, F. CD's voor het archief. Antwerpen, 2001. http://www.expertisecentrumdavid.be/da­vidproject/teksten/DAVIDbijdragen/Archiefcd.pdf

Boudrez, F. Digitaliseren van analoge archiefdocumenten (Digitaal Archiveren: Richtlijn en Advies nr. 9). [Antwerpen, 2006]. http://www.expertisecentrumdavid.be/davidproject/teksten/Richtlijn9.pdf

Boudrez, F. Duurzame CD's (Digitaal Archiveren: Richtlijn & Advies nr. 2). [Antwerpen, 2006]. http://www.expertisecentrumdavid.be/davidproject/teksten/Richtlijn2.pdf

Boudrez, F. Mappenstructuur en bestandsnamen voor digitale documenten (Digitaal Archi­veren: Richtlijn en Advies nr. 3). [Antwerpen, 2006]. http://www.expertisecentrumdavid.be/da­vidproject/teksten/Richtlijn3.pdf

Bourgonjen, R. e.a. Digitalisering ontrafeld. Technische aspecten van digitale reproductie van archiefstukken. Amsterdam, 2006. http://stadsarchief.amsterdam.nl/stadsarchief/over_ons/projecten_en_jaarverslagen/digitalisering_ontrafeld_web.pdf

Dale, R. RLG Worksheet for Estimating Digital Reformatting Costs. [1998]. http://www.rlg.org/preserv/RLGWorksheet.pdf

Dekeyser, H. Digitale archivering. Auteursrecht, technische beschermingsmaatregelen en wettelijk depot. Antwerpen, 2007. http://www.expertisecentrumdavid.be/docs/Auteursrecht_Di­gitaal_Archiveren_v2.pdf

Dhérent, C. 'Document Preservation and Imaging Technologies'. Lezing op XXXIV CITRA, Budapest, 1999. http://old.ica.org/citra/citra.budapest.1999.eng/dherent.pdf

Dormolen, H. van e.a. Richtlijnen Preservation Imaging Metamorfoze. Den Haag, 2007. http://www.metamorfoze.nl/publicaties/richtlijnen/richtlijnenpijuni07.pdf

Gibbs, R. Scanning or Imaging of Records: Advice to Victorian Government Agencies (Profile 2), 2001. http://www.prov.vic.gov.au/publications/publns/PROVRMadvice2.pdf

Good Practice Handbook. Minerva Working Group 6. 2003. http://www.minervaeurope.org/structure/workinggroups/goodpract/document/bestpracticehand­book1_2.pdf

Handleiding bij de Regeling Archiefruimten en Archiefbewaarplaatsen, Landelijk Overleg van Provinciale Archiefinspecteurs, 2003.http://www.lopai.nl/pdf/handleiding_ruimten_en_bewaarplaatsen_2003.pdf

Janssens, M.-C. ‘Digitale archivering van kranten en auteursrecht’ in: I. Steen (ed.), Oud nieuws, nieuw leven? Studiedag over de digitale bewaring en ontsluiting van historische kranten (Ieper, 2007) 16-18. http://www.erfgoedcelieper.be/images/filelib/verslag_oud_nieuws__nieuw_leven.pdf

JHOVE – JSTOR/Harvard Object Validation Environment. http://hul.harvard.edu/jhove/

Moving Theory into Practice. Digital Imaging Tutorial. Cornell University Library, 2000-2003. http://www.library.cornell.edu/preservation/tutorial/contents.html

Palm, J. The Digital Black Hole. 2006. http://www.tape-online.net/docs/Palm_Black_Hole.pdf

12

Preservation Guidelines for Vendors Handling Records and Historical Materials, U.S. Na­tional Archives, 2007. http://www.archives.gov/preservation/technical/vendor-training.html

Puglia, S. e.a. NARA Guidelines for digitizing archival materials for Electronic Access. 2004. http://www.archives.gov/research/arc/digitizing-archival-materials.html

Putting Things In Order: Links to Metadata Schemas and Related Standards. http://www.ta­si.ac.uk/resources/schemas.html

Richtlijnen en procedures voor de uitvoering van projecten in het kader van het Geheugen van Nederland, Projectbureau Het Geheugen van Nederland, 2006. http://www.geheugen­vannederland.nl/project/techniek.html

Technical Guidelines for Digitizing Archival Materials for Electronic Access:Creation of Production Master Files – Raster Images, U.S. National Archives, 2004.http://www.archives.gov/preservation/technical/guidelines.pdf

Vandermaesen, M. Modellastenboek digitalisering van cultureel erfgoed ([Antwerpen, 2007]. http://www.cdavid.be/index.php/Modellastenboek

13

Bijlage 1: Onderzoek naar wettelijke obstakels bij digitalisering

14