Voorzitter Vandaag wil ik spreken over gezondheid.Daarmee bedoel ik de houdbaarheid van onze voedselproductie, de vitaliteit van onze natuur en de gezondheid van onze kinderen! De houdbaarheid van onze voedselproductie Onze boeren behoren tot de meest efficiënte ter wereld. Toch putten wij de aarde uit. Dat is niet gezond. Ik neem ze dat niet kwalijk, maar het is niet houdbaar. Het kan slimmer als we onze voedselproductie vanuit de gehele kringloop beschouwen. De sleutel tot vernieuwing ligt bij de manier waarop we onze dieren voeren. Veel dieren eten namelijk granen, waar je ook brood van kunt maken. Er zit in hun krachtvoer vaak soja, dat geïmporteerd wordt uit Zuid-Amerika. Dat is niet gezond voor onze aarde.

Als koeien vooral gras, varkens alleen nog maar restafval en kippen insecten eten, dan houden we in Nederland het landschap in tact en sparen we de regenwouden. Als we tegelijkertijd met betere mest de bodem en gewassen weer gezond maken, hebben we veel minder bestrijdingsmiddelen of kunstmest nodig. Dit is uiteindelijk beter voor de boer en beter voor de aarde.

Als ondernemers naar een gezonde kringloop willen, lopen ze tegen onnodige regelgeving aan. Het moet simpeler! Wat we nu eerst moeten doen is inventariseren welke belemmeringen er zijn om tot een gezonde kringloop te komen.Een paar voorbeelden. Nu blijven teveel reststromen uit de levensmiddelenindustrie onbenut voor onze koeien en varkens. Ook zijn boeren door wetgeving genoodzaakt dierlijke mest af te voeren en kunstmest aan te voeren. Óók niet duurzaam. Tegelijkertijd eten onze koeien op grote schaal maïs waardoor zij eigenlijk permanent aan de dunne zijn. Hun mest draagt niet bij aan een gezonde bodem – om daarbij nog maar te zwijgen over de wijze waarop boeren in Nederland mest moeten opslaan, waardoor het rot in plaats van rijpt!

De bodem zijn we vergeten, ook in ons agrarisch onderwijs! De boer wordt de laatste decennia geadviseerd door verkopers van bijvoorbeeld kunstmest en bestrijdingsmiddelen. Dit staat haaks staan op een gezonde kringloop. En die verkopers willen maar één ding: geld verdienen aan de boer! Voorzitter!

Ik spreek al mijn hele leven met boeren.

En velen van hen willen wel gaan voor kwaliteit en een gezonde kringloop, maar lopen tegen allerlei belemmeringen aan. Is de minister bereid om met ondernemers, kennisinstellingen en anderen te komen tot een Green Deal Kringlooplandbouw? Hiermee kunnen we namelijk concreet aan de slag om met minder regels tot een duurzame landbouwproductie te komen. En is de minister bereid om een overzicht op te stellen van wetgeving die een gezonde kringloop belemmert? En deze belemmeringen vervolgens weg te nemen? Voorzitter! We hebben de laatste jaren in de politiek de put meerdere malen gedempt als het kalf al verdronken was: fosfaat, ammoniak, grondgebonden groei. De noodzaak tot systeemverandering en visie is duidelijk en ook erkend in het regeerakkoord:kringlooplandbouw en de bodem staan daarbij centraal.

Een efficiënte kringloop is ook beter voor het klimaat. Want daarbij wordt minder voedsel weggegooid, veel hergebruikt en duurzaam met de aarde omgegaan.Hoe gaat de minister met de sector de 3,5 Mton reduceren, wetende dat de Europese afspraken gaan in de richting van 36 procent reductie in 2030 ten opzichte van 2005?

Hoe staat de minister ten opzichte van de mogelijkheid die ‘Parijs’ biedt om koolstofopslag in de landbouwbodem mee te laten tellen zoals Ierse boeren dat mogen doen? Op die manier kan de landbouw een positieve bijdrage leveren aan het klimaat! Om tot een transitie van onze voedselproductie naar gezonde kringlopen te komen, dient ook de filosofie van de topsector Agri en Food te veranderen van verbetering van lineaire efficiëntie naar versterking van circulaire efficiëntie. Dus niet meer eindige grondstoffen verspillen, maar gebruiken om onze dieren te voeren. Hoe staat de minister hier tegenover?

Ook dient het gelijk speelveld te worden versterkt: door gedwongen winkelnering kunnen WUR en TNO nu gesubsidieerd, dus oneerlijk, concurreren met private instituten als de Gezondheidsdienst voor Dieren en het Veenweide Innovatie Centrum. Is de minister bereid om met haar collega Wiebes in gesprek te gaan om samen een gelijk speelveld voor onderzoek te creëren? Een transitie naar een gezonde kringloop betekent ook dat je gericht moet saneren. Dat gaat dit kabinet doen met de varkenshouderij – als deze tenminste de mestfraude onder controle krijgt. Hoe gaat de minister voorkomen dat de sanering van de varkenshouderij een investering in de geitenhouderij wordt,

doordat stoppende varkensboeren geiten gaan houden in hun leeggekomen stallen? Goed, ik loop de kringloop met u door, zodat we een idee krijgen waar er werk aan de winkel is:

Voer

Eerst het voer. De helft van het voer voor onze dieren bestaat uit graan. De FAO heeft gewaarschuwd dat een verder gebruik van graan als diervoer de voedselzekerheid in gevaar brengt doordat er minder graan beschikbaar is voor menselijke consumptie. We moeten dus meer reststromen gebruiken voor diervoeder. De belemmerende wetgeving zit nu in de weg, terwijl het potentieel enorm is. We kunnen de oppervlakte die nu nodig is voor ons varkensvoer met 20 procent terugbrengen en het aantal hectare soja met 268.000 hectare! Het mooie is dat we daarmee ook de voerkosten van de boer kunnen terugbrengen waardoor hun inkomsten kunnen stijgen! Hoe staat de minister in dit verband tegenover het Europese verbod om diermeel te voeren aan varkens en kippen? Ook door het terugdringen van voedselverspilling kunnen we het gebruik van graan als diervoeder terugdringen. Hoe gaat de minister de regie versterken zodat we de doelen halen van een halvering in 2030?

Bodem

Dan de bodem. Een gezonde bodem speelt een belangrijke rol in een gezonde kringloop. Het regeerakkoord noemt bodemvruchtbaarheid als een belangrijk element van de op te stellen visies. In Brabant is de ZLTO begonnen met een bodempaspoort om de bewustwording van boeren te stimuleren en dat is een doorslaand succes. Is de minister bereid om ervoor te zorgen dat deze kennis wordt gedeeld opdat andere delen van Nederland ook goede ervaringen met dit instrument kunnen opdoen?

Kunstmest

Kunstmest is een eindige grondstof en past daarom niet in een gezonde kringloop. D66 wil daarom dat alternatieven voorrang krijgen. Europa is onlangs gekomen met verbeterde wetgeving ten aanzien van Biostimulanten. Deze wetgeving wordt echter uitgewerkt door het NEN en daar geldt: wie betaalt bepaalt. Kan de minister hier een vinger aan de pols houden om te voorkomen dat de kunstmestlobby toeslaat? En hoe voorkomt de minister dat stoffen die straks als biostimulant worden

beschouwd voortijdig uit van de Regeling Uitzondering Bestrijdingsmiddelen lijst worden geschrapt?

Dierlijke mest

De regelgeving ten aanzien van dierlijke mest beperkt de kringloop, met als bekendste voorbeeld dat producenten kunstmest moeten aanvoeren en dierlijke mest moeten afvoeren. Wat gaat de minister aan dergelijke gekkigheid doen? Ook zijn de regelgeving en de techniek ten aanzien van het uitrijden verouderd en zijn de onderzoeksresultaten die de effectiviteit ervan moeten aantonen omstreden. Het uitrijden van de mest leidt tot blauwzuurgas in de bodem en vermindering van het zuurstofgehalte. D66 verzoekt de wetgeving en techniek opnieuw te bezien.

Gewasbescherming

Het uitgangspunt bij gewasbescherming is wat D66 betreft: alleen chemische middelen als er geen effectieve en milieuveilige biologische middelen zijn! Hoe staat de minister tegenover dit uitgangspunt? D66 maakt zich zorgen dat er bij het verdwijnen van de Regeling Uitzondering Bestrijdingsmiddelen, middelen van algemeen landbouwkundig belang zonder duidelijke eigenaar verdwijnen. Hoe gaat de minister dit voorkomen?

Hoe staat de minister tegenover de aanbevelingen uit de Green Deal gewasbescherming? D66 vindt dat de overheid zich aan de eigen termijn van 120 dagen moet houden als het gaat om de beoordeling van laag-risicostoffen. Anders komen alternatieven veel te langzaam van de grond. Wat gaat de minister doen om die 120 dagen te halen?

Data

In de precisielandbouw valt nog een hoop te verbeteren aan de agrarische bedrijfsvoering. Talrijke projecten lopen er: smart dairy farming, Potato Valley, Dronehub Eelde en ga zo maar door. Er is vooral behoefte aan regie en slim gebruik van de data. Hoe staat de minister hier tegenover?

En tot slot. Hoe gaat de minister ervoor zorgen dat het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid bijdraagt aan de transitie naar Kringlooplandbouw?

Dan de vitaliteit van onze natuur Het komende kabinet acht het ‘beschermen van belangrijke open ruimtes zoals het Groene Hart, de Waddenzee en de Veluwe een belangrijk onderdeel van ruimtelijk beleid.’ Wat D66 betreft gaan we de extra 275 miljoen dáár inzetten waar we een blijvend positief effect kunnen creëren op natuur en waterkwaliteit!

Wat ons betreft horen de Marker Wadden daar zeker bij.

Het regeerakkoord stelt dat het beleid ten aanzien van de nationale parken wordt voortgezet. Het is daarvoor nodig dat er beleidslijn en een financieringsplan komen voor de komende zes jaar. Is de minister hiertoe bereid? Verder bestaat volgend jaar de Zuiderzeewet 100 jaar en de Oostvaardersplassen 50 jaar. Wat zou er dan mooier zijn om dan een nieuw Nationaal Park toe te voegen aan de lijst met nationale parken, namelijk Nieuwland, bestaande uit de Oostvaardersplassen en de Marker Wadden?

D66 is verheugd over de ambitie van het kabinet waar het gaat om het behoud en herstel van de natuur. D66 heeft becijferd dat er 400 miljoen nodig is per jaar om de Europese natuurdoelstellingen te realiseren. Welk deel van de ruim 2 miljard tbv gemeenten en provincies denkt de minister dat er nodig is om te kunnen voldoen aan Europese afspraken tav natuur en biodiversiteit? Het bestuur van de Waddenzee verdient versterking, maar dan moet het ook echt wat voorstellen. Drie kernbegrippen staan daarbij centraal: daadkracht, praktisch en een breed werkgebied. Hoe gaat de minister met deze ijkpunten aan de slag en wanneer

komen de bewindspersonen met een voorstel?

Het kabinet trekt 4,5 miljard Euro uit voor wind op zee. Ook is er geld voor de verduurzaming van de visserij. D66 vindt het van belang dat ook de natuur van de investeringen kan profiteren, niet in de laatste plaats vanwege de internationale verplichtingen van Nederland. Van belang is een zorgvuldig proces waarin alle belangen een plek hebben. Is de minister bereid om er met collega Wiebes voor te zorgen dat het proces ten aanzien van de invulling van onze Noordzee zorgvuldig wordt vormgegeven?

Monitoring van natuur, biodiversiteit en landschap. Met de decentralisatie van het natuurbeleid zijn de organisaties - OBN, NEM, NDFF - die dit werk voor ons doen tussen de wal en het schip geraakt. De financiering van de vrijwilligersorganisaties en informatienetwerken zijn zorgelijk; investeringen worden onvoldoende gedaan en de bestuurlijke ophanging is onduidelijk. Vrijwilligers zelf hebben geen toegang tot de data. Ook bleek uit de hoorzitting die deze kamer organiseerde over de teloorgang van onze biodiversiteit dat Nederland het bodemleven en kleinere insecten niet structureel monitort en ook leidt het

landschapsobservatorium een kwijnend bestaan. Op korte termijn is een beetje procesgeld nodig voor het Deltaplan Biodiversiteit en mogelijk ook al voor de gaten in onze monitoring. Hoe staat minister hier tegenover?Op langere termijn zijn nodig een visie, regie en mogelijk ook extra geld. Is de minister bereid om in 2018 deze problemen serieus aan te pakken, zodat vanaf 2019 deze mensen weer fatsoenlijk ondersteund kunnen worden en daarmee een zeer kosteneffectieve organisatie van de natuurmonitoring in Nederland?

Tot slot. Zoals u in dit deel van mijn betoog heeft gemerkt, heb ik twee duurzame ontwikkelingsdoelen centraal gezet, namelijk nr 14 bescherming van de zeeën en nr 15 herstel ecosystemen en behoud biodiversiteit. Hoe gaat de minister deze doelen verwerken in haar beleid? Voorzitter! Vroeger hadden we in Nederland één dik kind en dat heette Dik Trom. Tegenwoordig hebben veel van onze kinderen overgewicht. Niet toevallig zijn dat kinderen uit gezinnen met een kleinere beurs: armoede, slechtere kansen op school en overgewicht gaan helaas vaak hand in hand. Kinderen met overgewicht hebben ook als volwassen een grotere kans op ziekten als diabetes, hartproblemen en hersenbloedingen.

Gek genoeg heten dit welvaartsziekten, maar het zijn vooral ziektes die voortkomen uit armoede. En laten we nu bijna 90 miljard Euro uitgeven aan gezondheidszorg. Waarvan 10-20 miljard Euro aan voedselgerelateerde ziektes en maar een paar miljoen per jaar aan preventie. Ik tel daar nog de paar miljoen voor het voedselbeleid bij op, maar dan nog staat dit bedrag in geen verhouding tot wat we besteden aan de bestrijding van armoedeziektes. En die kinderen en ouders hebben vaak geen idee wat gezond is of wat ongezond is, laat staan dat ze weten waar het eten vandaan komt. Laten we daarom bij het begin beginnen. Wie ooit de vreugde heeft gekend om als kind uit een schooltuin te hebben geoogst weet precies wat ik bedoel. Je leert veel over waar ons eten vandaan komt, je proeft het en dat plezier verlaat je nooit meer. Laten we hiermee beginnen: Een schooltuin voor ieder kind! De vraag aan de minister is of zij met collega Blokhuis in gesprek wil gaan om te kijken hoe het voedselbeleid en het beleid ten aanzien van preventie aan elkaar kunnen worden gekoppeld. En vergeet daarbij niet de schoonheid en de helende werking van de natuur zelf ook bij te betrekken! Voorzitter!

Voordat ik afrond, draai ik een speciaal ererondje voor de dieren. Ooit stond ik aan de basis voor de allereerste nota over dierenwelzijn: Houden van Dieren. Naar deze kamer gestuurd door D66 minister Brinkhorst. Ik ben trots dat dit regeerakkoord een aantal aangekondigde voornemens onverkort doorzet, bijvoorbeeld ten aanzien van de illegale handel in puppies en het tegengaan van de illegale import van dieren door te komen met een aangepaste versie van de witte lijst van toegestane huisdieren. Verder kijk ik met genoegen terug op de hoorzitting over proefdiervrije innovaties die op instigatie van D66 is georganiseerd en waaruit bleek dat we in 2024 wereldwijd koploper kunnen zijn op dit gebied als we de regie aantrekken. Vraag aan de minister is hoe zij dit gaat doen?

Tot slot is D66 er tevreden mee dat we de groene handhaving versterken. Niet meer regels, maar bestaande regels voor voedselveiligheid, dierenwelzijn en de visserij beter handhaven. Ik vraag me wel hier af of er nu extra geld moet gaan naar een organisatie die nog niet op orde is? Hoe kijkt de minister hier tegenaan? Voorzitter, ik rond af! Gezondheid is onze basis. En die basis is ons voedsel. Laten we weer eens gaan nadenken over deze basis.

Laten we als Nederland voorop lopen en de wereld leren over hoe we vanuit gezonde kringlopen in balans met de omgeving ons voedsel kunnen gaan produceren. En wat zou er nu mooier zijn voorzitter, als onze kinderen weer het ontzag en het plezier krijgen van het wonder dat ons voedsel is.