1

It'sthefood,myfriend!-Jaargang9:NaareentoekomstbestendigvoedselsysteemDebat2:Kanonzevoedselproductiezonderchemie?Opdinsdag27maart2018speeldehettweededebatvan"It'sthefood,myfriend!"zichafinDeRodeHoedinAmsterdam.Dedriehoogleraren,plantenfysioloogMichelHaring,diergeneeskundigeJohannaFink-GremmelsenplantenziektekundigeCornéPieterse,haddenerwelvertrouwenin:delandbouwkanzonderchemie,wanterzijnvoldoendealternatievenvoorhetvoorkomenenbestrijdenvanplagenenziekten,onderandereindemicrobiologie.Dekanttekeningenkwamenvooraluitdezaal,diedezekeerbijnavoordehelftvolzatmetboerenenagribusiness.DickVeerman,hoofdredacteurvanFoodlog,modereerdedezekeerhetdebat,waarbijhijeenlevendigeuitwisselingtussenzaalenpodiumtotstandbracht.Hetthema,"Kanonzevoedselproductiezonderchemie?"bleekprikkelend.Nietminderdan28%vandevollezaalindeRodeHoedbestonduitmedewerkersvandelandbouw-envoedingsindustrie,blijkensdeonlinepubliekspeilingmetMentimeter.Datiseenrecordindenegenjarigegeschiedenisvandedebatreeks"It'sthefood,myfriend!".Ookboeren,waarvanvelenverbondenaanAgrifirm,vormdenmet16%eenaanzienlijkegroep.Studentenendefinanciëlesectorvormdenmet6%resp.7%kleineregroepjes.Retail,gezondheidszorg,beleidsmakers,NGO'senburgersvuldenderestvandezaalmetplukjesvan3%tot5%.Thema:vandoodnaarleven?Hetdebatgingoverdevraagofonzevoedselproductiezonderchemiekan.Demaatschappelijkeweerstandtegenmiddelenalsneonicotinoïdenisgroeiendeendevraagnaarbiologischeproductenstijgtaltwintigjaarcontinu.DickVeermanvattehetthemaabstractsamenals"Vandoodnaarleven.""Wehebbensindsdemoderniseringvandelandbouwmetgrofgeweldaangewasbescherminggedaan,maarinmiddelswetenweveelmeervandelevensprocessenbovenenonderdegrond.Dankunjehetlevenookopeenanderemaniergaaninzetten,"aldusVeerman.Publiekverdeeldoverchemie,maarnietoverbodemIndepubliekspeilingwerdentweestellingengepolst.Deeneluidde:"Eengezondebodemdraagtbijaandenatuurlijkegezondheidvangewas,veeenmens."Diestellingbleeknieterguitdagend,wantniemandwashetermeeoneens.Meerverdeeldheidbestondoverdestelling:"Voorgewasbeschermingindelandbouwischemienodig."Ietsmeerdaneenkwartvandezaalvonddatdelandbouwzonderchemiekan,enantwoordde"nee".Preciesdehelftvandezaalvonddatchemiegedeeltelijknodigis,enietsminderdaneenkwartvandezaalvonddatwedechemienodighebben,puntuit.

2

MichelHaring:"Hetkanzonderchemie"

DeeerstesprekerwasMichelHaring,hoogleraarplantenfysiologieaandeUniversiteitvanAmsterdam.Hijweesalsalternatievenvoorchemieopplantbiologischeoplossingen(zoalsmengteelt),biologischebestrijding,natuurlijkebestrijdingsmiddelenennanodeeltjes.Veredelingisdaarbijbelangrijk,wantindeafgelopentachtigjaarisdemeesteveredelinggerichtgeweestophetgebruikvanchemie.Willenweanderemiddeleninzetten,danvraagtdatomeenandereaanpakvanveredeling.HaringzietookmogelijkhedenindezeerpreciezeCRISPR-Cas9gentechnologie,maardanmoetdiewelopensourceworden,zodatdehelemensheiderwataanheeftenookzijnstudentenermeeaandeslagkunnen.Totnutoeheeftdeinzetvangentechnologievooralgeleidtoteenexplosievestijgingvanhetgebruikvanglyfosaat,laathijzienmeteengrafiekje.

GrotegetallenHaringlietzichvoorzijnverhaalinspirerendoorgetallenuithetLivingPlanetReport2016vanhetWWF,diehemzowelzorgenbarenalsaansporen.Wehebbenwereldwijd1½miljardhectarewaaropwelandbouwbedrijven.Opdatareaalproducerenwevoedsel(45%),diervoer(33%)enproductenvoordeindustrie(16%).Bijelkaarwordtmeerdantweederde,69%vanhetlandwordingezetvoorproductievanvlees,melkeneieren.

DeGroeneRevolutieDieenormeproductieisvooralhetresultaatvandeGroeneRevolutie,volgensHaringeeneufemismedattegenwoordiglastigaanstudentenisuitteleggen.HetrevolutionaireaandezeRevolutiewasdatweenormveelmeerzijngaanproduceren,metinzetvankunstmest,veredeling,enpesticiden,herbicidenenfungiciden.Haringtoonteengrafiek

3

vandeopbrengtvanmaïsindeVStussen1880en1990.Totongeveer1935looptdielijnvlak,daarnagaathijstijlomhoog.Deopgaandelijnvaltsamenmetdeopkomstvankunstmest.Daarnaisheelveelhighinputlandbouwontwikkeld,waarbijplantenveredelingeencentralerolvervulde.Deveredelingwashelemaalgerichtopdeinzetvankunstmestenchemie.VoordelenennadelenKenmerkendebeeldenvandeGroeneRevolutietonenspuitvliegtuigjesenveldenzogrootalsdeprovincieUtrechtwaarééngewas(bijvoorbeeldkatoen)wordtgekweekt.Monocultuur,mechanisatieengrootschaliggebruikvanchemischehulpmiddelenzijnkenmerkendvoordelandbouwstijlvandezetijd.Devoordelenzijnduidelijk:eengroteoogstengoedkoopvoedsel.Erzijntweegrotenadelen:deaanpakrichtveelomgevingsschadeaan,enhetgewaswordtveelkwetsbaardervoorziektenenplagen.Eenmonocultuurisnamelijkeenopenuitnodigingaanplagenomdaarneertestrijken.Daaromzijnerzoveelchemischemiddelenengenetischeaanpassingennodigomdeproductietehandhaven.Chemie,kunstmestenhoogwaterverbruikOpditmomentwordterwereldwijd4,4miljoentonaanbestrijdingsmiddelengebruikt,waarvanruimdehelftvoorfruitteeltengranen.Hetwereldwijdekunstmestgebruikbedraagt200miljoentonperjaar.Demodernelandbouwaanpakgaatookgepaardmeteenhoogwatergebruik:69%vanalhetwatergebruikwereldwijdgaatnaardelandbouw.Haringwijsteropdatmethetproducerenvanbestrijdingsmiddelenveelgeldvaltteverdienen,wateenbelangrijkedrijfveervoordeontwikkelingenis.VeredelingHiernafocustHaringopplantenveredeling.Meteenserieafbeeldingenmaakthijaanschouwelijkhoedeopbrengstvanmaïssindsdeoertijdisverhoogddoorveredeling,metdecreatievanhybrideninFrankrijkalslaatstegrotestap.Oorspronkelijkwerdditdoorboerengedaan,maarinde20eeeuwisditeenbloeiendebedrijfstakgewordeninNederland.Omkwekersdekanstegevenhuninvesteringterugteverdienen,zonderdevoortgaandeveredelingingevaartebrengen,ishetkwekersrechtopgezet,eensuccesvolleaanpak.Veredeling1.0en2.0Debasisvanplantenverdelingisnatuurlijkevariatie,kruisingenspontanemutatie.Opdiemanierzijnoveralterwereldduizendenkleurrijketomatenrassen,aardappelrassenenaardbeienrassenontstaan.Haringtooneenwitteaardbeimetrodezaadjes,dievolgenshemheerlijksmaakt.

Daarnakwamplantenveredeling2.0.EerstwaserbiotechnologiediewerktmetweefselkweekjesenhetmerkenvanDNA.Daarmeekunjedeveredelingeenstukefficiëntermaken,zonderdatersprakeisvangenetischemodificatie.Hierbijmoetjeechternogsteedsnaardebuitenkantvandeplantkijken,kruisenensuccesvollekruisingenuitzoeken.Jebentdannogsteedsbezigmetconventioneleveredeling.

Devolgendestapisgentechnologie.Hierbijwordengenenvanbacteriënofandereorganismengebruiktomnieuweeigenschappeninplantentebrengen,diezeeerstnogniethadden.Vanaf1996zijnzulkegewassencommercieelopdemarkt.Erzijn

4

inhoofdzaaktweetoepassingen:gewassendiebestandzijntegenhetherbicideRoundup(glyfosaat)engewassendiehuneigenpesticide(Bt)produceren.RoundupIn2016iserwereldwijdal185miljoenhectareaanGMO-gewassen.Metnamebijsojaishetaandeelenorm:78%vanallesojabonenisgemodificeerd.Bijkatoen,maïsenlijnzaadisdatrespectievelijk64%,33%en24%.HetsuccesvanRoundupReadysojaheeftervoorgezorgddatParaguay,BraziliëenArgentiniëopgroteschaalzijnontbostomsojateproducerenvoorhetveeinEuropa.Hetgebruikvanglyfosaatisdaardoorgestegenvanongeveer7miljoenkiloin1992totongeveer140miljoenkiloin2014.CRISPR-Cas9Plantenveredeling3.0isgenetischemodificatiemetdeCRISPR-Cas9technologie.Ditwordt"genoomediting"genoemd.Hetverschilmetgewonegenetischemodificatieisdatbijdielaatstevrijgrofwordtgekniptineengenoom,terwijljemetCRISPR-Cas9bijéénspecifiekbasenpaarineenDNA-strengkanknippen,genenkuntuitschakelenenwillekeurigebasenparenkuntinvoegen.Jekuntzoheelgerichtgenetischeveranderingenaanbrengen.Dezetechniekwordtalveeltoegepastino.a.tarwe,maïs,rijst,pinda's,komkommer,citrus,paprika,tomaat,aardappelensojabonen.SlaenmeeldauwCRISPR-Cas9kanwordentoegepastomgewassenresistenttemakentegenspecifiekeziektenofplagen,bijvoorbeeldslategenmeeldauw.Resistentieopbasisvanééngenwordtvaakheelsneldoorbroken,maarvoorbedrijvenisdatjuisteeninteressantbusinessmodel:jekuntdannamelijkelkjaareennieuwevariantopdemarktbrengen.MetCRISPR-Cas9kunnensnelnieuwevariantenwordenontwikkeld.Hetprobleemisweldatdegenetischebronnensnelopraken.Warentienjaargeledenbijsla7resistentiegenentegenmeeldauwgebruiktendoorbroken,inmiddelszijneral32resistentiegenengebruiktendoorbroken.Daarmeezijndenatuurlijkebronnenvoormeeldauwresistentiebijslanuopgebruikt.WelofgeenGMO?BijCRISPR-Cas9wordtmeteensoortenzym-schaareenresistentie-genvaneenanderevariëteitvanhetzelfdegewasingebracht.HierbijblijvenechtergeengenenvanandereorganismenachterinhetDNA,zoalsbijouderevormenvangentech.IndeEUwordterdaaromovergesteggeldofditnuGMOisofniet.PatentCRISPR-Cas9iseengepatenteerdetechniek.Alshetopensourcewaskoniederestudentineenhalfjaartijdeennieuwegewasontwikkelen.MaarindeEUheeftdatnugeenzin,hetpatentbureauzalgeentoestemminggeven.EldersindewereldwordtCRISPR-Cas9echteralmassaalgebruiktomnieuwegewassenteontwikkelen.InNederlandwetenwenognietofweditkunnengaaninzetten.

AlmetalroeptCRISPR-Cas9bijMichelHaringgemengdegevoelensop.Hetgeeftongekendemogelijkheden,maarerzijnookveelgevarenenbeperkingen.Erzijnbovendienandereontwikkelingenindegewasbescherming,diegoedealternatievenbiedenvoorchemie.

5

BiologischebestrijdingennatuurlijkemiddelenMichelHaringisenthousiastoverbiologischebestrijding:hetinzettenvanroversomschadelijkeinsectenwegtehalen.Indekasteeltheeftdithetgebruikvanchemischemiddelensterkomlaaggebracht.Ombiologischebestrijdingteoptimaliserenisveredelingnuttig,bijvoorbeeldomtomatenplantenminderharigtemaken,zodatdesluipwespendiedewittevliegdoden,nietindeharenverstriktraken.Ooknatuurlijkebestrijdingsmiddelenzijneenbelangrijkeoplossing.Daarbijdienenplantenvaakalsinspiratie."Dehaartjesoptomatenplantenzijneensoortchemischfabriekje".MengteeltenplantbiologieEenbelangrijkecategorievormendeplantbiologischeoplossingen.Ditzijnbeheertechnischeoplossingenzoalsmengteelt(intercropping),permacultuurenboslandbouw.Mengteeltiseentechniekdiesteedsmeercommercieelwordttoegepastomdeenormeziektedrukinmonoculturentevoorkomen.HaringlaatzienhoeerinChinanuviersoortenrijstnaastelkaarwordengeplant,diedooreengespecialiseerdemachinegescheidenwordengeoogst.Bijmengteeltspeeltdeondergrondsecommunicatietussenplanteneengroterol;dezekanopallerleimaniereninvloedhebbenopdeproductie.Haringdoethieronderzoeknaar.NanotechnologieHaringnoemtookeenniet-biologische,hightechoplossing:nanodeeltjes.Daarmeekunnenbestrijdingsmiddelengemaaktwordendiebijvoorbeeldnietopdebodemterechtkomen,ofdiebiologischemechanismenindeplantaanschakelen.VolgensHaringisdaarveelpotentieel.Vangevarenrepthijniet.ToekomstmuziekHoezietdetoekomsteruit?Haringissterkvanmeningdathetnietnodigisomchemietegebruiken.Resistentieveredelingiszinvol,maardemanierwaarophetnugebeurtvindhijnietgoed:erisveelmeeraandachtnodigvoorecologieenbiologischebeheersing.HelaassteuntdeNederlandseregeringvooraldehightechscenario's.Daarisin2016achtmiljoeneurovooruitgetrokken.HightechtoekomstEenhightechoplossingtegenziektenenplagenisomallesingeslotensystementedoen,zoalsinJapanalgebeurtingrotekoepels.DezewerdenontwikkeldomradioactieveneerslagnadekernrampinFukushimategentehouden.Jekuntdanookdronesgaaninzettenvoorgerichte,geautomatiseerdebescherming.Agro-ecologischetoekomstHaringvoeltmeervooreenagro-ecologischeaanpak,waarbijwordtgewerktmetplantbiologischeoplossingeneninteractiestussenplantenenmicrobioom.Bijdezeaanpakhoortweleenlagerevleesconsumptie,meerlokaleproductie,enmeerdiversiteit.Haringzietvoorzichdatzoweldekleinschalige,zelfvoorzienendelandbouwinontwikkelingslandenalsdeindustriëlelandbouwdoorontwikkelen,meerkennisvanecosystemenincorporeren,enverduurzamenrichtingdiversifiedagro-ecologicalfarmingsystems.

6

ZaaldiscussieInreactieopdelezingvoeltDickVeermaneerstHaringaandetandoverhetvoedenvandewereld.Kandatzonderchemie?Haringzegtdaaropronduit"ja".VandedriesprekersisHaringhetmeestexplicietoverlandbouwbeleid,meteenduidelijkevoorkeurvooreenchemievrijeaanpak.

VeermansuggereertdatvoordeaanpakdieMichelHaringvoorstaat,ookeenandermaatschappijbeeldnodigis.Haringantwoordthieropdatdejeugdhierindeoudemannenvoorgaatendatdewetenschapmeerlosmoetzientekomenvanheteconomischverdienmodel.Alsjedechemiewiltverduurzamen,ishethuidigetopsectorenbeleidcontraproductief,zegthij,wantdatkijktalleennaarhetverdienmodel,ennietnaarduurzaamheid.Duurzaamheidzouvooropmoetenstaan. NaenigedrukvandemoderatorbeaamtHaring,naaraanleidingvaneenvraagvaneenvaneigenstudentenindezaal,datinontwikkelingslandenmetsterkverarmdebodemseneentekortaanmest,delandbouwnietkanzonderaanvoervannutriëntenvanbuiten."Danmoetjemisschientocheenbeetjechemietoevoegen."

Deboerenindezaalwarenverdeeld.Sommigeboerenverteldenvooralhoezehunbestdedenomhetgebruikvankunstmestenbestrijdingsmiddelenaftebouwen.RobvandeLindeloof,DirecteurInkoop&MarketingvanboerencoöperatieAgrifirm,stondophetstandpuntdatwegedeeltelijkzonderchemiekunnen,maarvoorlopigniet."Wekunnendeefficiëntievanchemienognietmissen.VanAnaarZkomenkosttijd.WemoeteneerstvanAnaarB.Ermoetookeenverdienmodelvoordeboerenzijn."Fink-GremmelsenPieterse:"Wemoetenhetlevenbevorderenvanallemicrobioomdieonsomgeeft"

JohannaFink-GremmelsenCornéPietersehieldeneenduopresentatieoverdegroterolvanhetmicrobioombijdegezondheidengroeivanplantenendieren.Fink-Gremmelsbelichttedaarbijalsdiergeneeskundigeenfarmacolooghetmenselijkeaspectendeveeteelt.CornéPietersekeekalsplantenziektekundigevooralnaarhetplantaardigeenlandbouwkundigedeel.Suikerinruilvoorweerstand,beschermingenvoedingPietersebegonmethetbeeldvaneen1000-jarigeik.Hoeishetmogelijkdatzo'norganisme1000jaaroudkanwordenenallemogelijkeziektenenbedreigingenweerstaan?Hijgafzelfhetantwoord:datkomtomdatdeeikheelveelgebruikmaaktvanhetmicrobioom.Erzitmeestalevenveelbiomassaonderdegrondalserboven.Plantenzettenzonne-energieominsuikersenenergie,maar20%daarvanverdwijntin

7

debodem.Daarmeevoedtdeboommicro-organismen.Endemicro-organismenleverenallerleistoffendiegoedzijnvoordeplant.90%vanalleziektengelinktaandedarmbacteriënBijdierenisietssoortgelijksaandehand.Onsmenselijklichaambevatmeerbacteriëlecellendanlichaamseigencellen.Watbijeenboomdewortelsendebodemzijn,zijnbijeenmensdedarmenendedarminhoud.Hetmicrobioomdatdaarhuist,stuurt70%vandelichaamseigenafweeraandiewordtopgebouwd,zoverteldeFink-Gremmels.Inmiddelsisduidelijkdat90%vanalleziektesdiewekennen,vanobesitastotdiabetestoautismetotAlzheimer,eenkleinereofgrotererelatiehebbenmethetmicrobioom.GoedebestrijdingvanziektenvangrootbelangZowelbijdierenalsplantenblijkthetmicrobioomeendoorslaggevenderoltespeleninzowelstressbestendigheid,ziekteresistentiealsdenutriëntenopname.Pieterselietmetfoto’szienhoeplantenbeterpresterenbijeengezondmicrobioomindebodem.

Eengoedebestrijdingvanziektenenplagenisvangrootbelangalswedewereldvoedselproductiewillenopkrikken,zegtPieterse.Want25%vanalleproductiegaathieraannogvoordeoogstverloren.Endeklimaatveranderingzorgtvoornieuweziekteverwekkers.ChemischeaanpakzorgtvoorresistentepathogenenDeoudeaanpakindelandbouwisombestrijdingsmiddelenintezetten,netzoalsindegeneeskundealtijdveelantibiotica,antiparasitairemiddelenenontstekingsremmerszijningezet.Maarantibioticakunnenhetmicrobioomindedarmenflinkverzieken.Bestrijdingsmiddelen,netalsantibioticaindeartsenij,leverenopdenduurvooralresistenteziektekiemenenplagenop.Ensommigeresistenteziektekiemenkomeninhetmilieuenveranderendaarhethelemicrobioom,metmogelijkdesastreuzegevolgen.Levennietbestrijden,maarbevorderenBestrijdenisdaaromgeengoedidee:wemoetenjuisthetlevenbevorderenvanallemicrobioomdatonsomgeeft,aldusFink-Gremmels.

Pieterslaatfoto'svanlabproevenzien,waarbijplantenineenbodemmetgezondmicrobioomenineenbodemmetverarmdmicrobioomwordenblootgesteldaanziektekiemen(Rhizoctonia).Deplantenindegezondegrondwordennauwelijksaangetastdoordeziekteengroeienveelbeterdandeplantenindeverarmdegrond:diewordenziek.

Ookinhetveldwerktdat.Pieterstoonfoto'svaneenveldmettarweindeFlevopolder.Linkszienwegrondmetdetarwehalmdoder,rechtsgrondmetdiezelfdeziektekiem,maarookveelgoedaardigebacteriën.Indatdeelstaatdetarweerdanookprachtigbij,terwijldetarweaandeverarmdekantziekelijkoogt."Goedaardigeorganismenbeschermendeplanttegenziekte",vatPieterssamen.

Zowelindeveehouderijalsdeakkerbouwkunjedaaromprobioticaenprebioticainzettenomdechemieterugtedringen,stellendetweewetenschappers,bijvoorbeeldmetbacteriëlezaadcoatingsofbacteriënsprayindevarkensstal.Netzoalsmensenveelbaatkunnenhebbenbijpoeptransplantatie,kunjeindelandbouwdegrondverbeterenmetgrondtransplantatie.

8

DiscussieWanneerwordtditrealiteit?DickVeermanvraagtwanneerziektebestrijdingmetmicro-organismennupraktischmogelijkwordt.Pieterseantwoordtdatweeerstmeerinzichtmoetenkrijgenwelkeplanteigenschappenbetrokkenzijnbijhetmicrobioom.Eengrootprobleemdaarbijisdaterdeafgelopen100jaarnietisveredeldopinteractiemethetmicrobioom,integendeel.Dechemischeaanpaktasthetmicrobioomindebodemjuistaan.BoerendiscussieErzatenflinkwatboerenindezaal.DickVeermanlietzeallemaalopstaanenvroegverschillendenvanhenomeenreactie.

HeleenLansinkuitHaaksbergenverteldedathaarman,officieelgediplomeerdkroosteler,bezigishetrestproductvaneendenkroos-dateenplaatsgenootgebruiktvoorhetmakenvanplastic-toetepassenindeeiwittransitievoorhunkoeien.Verderwillenzekoolstoftoegaanvoegenaandemestomdietelatenrijpenwaardoordekunstmestachterwegekanblijven.

OokeenmelkveehouderuitFrieslandgeeftaandathijersamenmetzijnbuurmannaarstreeftomdekringloopmeertesluiten,demestbetertebenuttenendaarmeedekunstmestaftebouwen."Wezijnopdegoedeweg."

Zijnbuurman,deakkerbouwer,voegtdesgevraagddoorDickVeermantoedatdeantibioticaindemestvandekoeiendaarbijweleenzorgpuntjeis.Hijheeftdaaromomstrorijke,composteerbaremestgevraagd.Maarhetisnognietzover."Destalmoeternogkomen.Datiseengewaagdesprong.Maarikbenervanovertuigd:hoegezonderdebodem,hoegezonderdeplant."

9

"Biologischeboerengebruikenooksteedsmeerchemie"MichielvanAndel,dieeengangbaarakkerbouwbedrijfindeNoordoostpolderheeft,kwammeteensterkertegengeluid."Ikwerksamenmetbiologischeboeren.Maarwatikindepraktijkzie,isdatersteedsmeerchemiewordtgebruikt,ookdoorbiologischeboeren.Hetgaatdannietomsynthetischechemie,maaromorganischechemie.Diemiddelenzijnookgiftig.Vaakzijnzezelfsgiftigerenmindereffectief,zodatzevakerwordengespoten.IkhebhetdanovereenmiddelalsSpinosad.Opditmomentkunnenwenietzonderchemie."GeenboerisblijalshijdespuitpaktEenanderejongeboer,JohanBarendregtuitSchermer,steldedatalleboerenwelvandechemieafwillen,maardepraktijkisweerbarstig:"Ofjealsboernugangbaarofbiobent,jebentnietblijalsjedespuitpakt.Hetiseenkostenpost.Ikdenkdaterveeltewinnenismethetmicrobioom,maarhoelangduurthetomdatuittedokteren?CornéPieterseverteldedatjemaar10%goedegrondbijslechtegrondhoefttemengenomhetmicrobioomervanteveranderen.Maarikheb150hectaregrond.Danbenikderestvanmijncarrièrebezigomgrondteverplaatsen.Hetwordtgepresenteerdalsofhetmakkelijkis.Maarhetiszoverdomdmoeilijk."

Barendregtwijsterookopdatheteconomischeverdienmodel,waarHaringopafgeeft,nietalleenietsvandeagrochemischesectoris:"Datgeldtookvoordebiologischemiddelen,voordeproductenvanKoppert.DievertegenwoordigervanKopperttrekteenplantuitdegrondenzegt:kijkeenswateenmooiewortels.Maardaarmeehebikernoggeenzichtophoedatbijmijophetlandgaatuitpakken.Hetmaaktmijnietuitofikchemieofbiologiegebruik,ikwilhetgewoonsnappen."Nietdomineren,maarfaciliterenEenduidelijkpro-geluidkomtvanArnoldvanWoerkom,dieaardappelenenuienteeltindeNoordoostpolder.Hijnoemtzichzelfeen"ecologischteler",ofschoonhijnietofficieelbiologischwerkt."Ikhebmijneigenkennisnetwerkgecreëerdenbenindegrondgedoken.Ikhebdebodemecologiebeterlerenbegrijpen.Hetcommunicatienetwerkvanschimmelsisbijvoorbeeldheelbelangrijk.Watwijophetbedrijfdoenis:nietchemischdomineren,maarfaciliterenmetnatuurlijkehulpstoffen.Aandeboerendieermeeworstelenzegik:kommaarbijonskijken."DickVeerman:"Haaljenetzoveelvanjeakkersalseengangbareboer?"Arnold:"Ja,zekerweten!"Phytophthora:CRISPR-Cas9ofbiologischeveredeling?Eenboerindezaalvraagt:"Ishetnietmakkelijkeromchemievrijtegaanwerken,alsweCRISPR-Cas9volopgaantoepassen,bijvoorbeeldtegenphytophthora?"MichelHaringherhaaltzijnstandpuntdatCRISPR-Cas9gebruiktzoukunnenworden,mitsalsopensourceinstrument.EdithLammertsvanBueren,hoogleraarBiologischePlantentveredeling,wijsteropdateropditmomentalmeerdan10nieuwerassenbestaandieresistentzijntegenphytophthora,ontwikkeldviaklassiekeverdeling."DaarvoorisCRISPR-Cas9nietnodig."

10

BedrijvenenaandeelhoudersEenjongevrouwvanhetSlowFoodYouthNetworkvraagtaandebedrijvenindezaal:"Watgaanjullieveranderenomminderchemietegebruiken?Julliebedrijfsvoeringisnugebaseerdopéénpijler,namelijkwinstmaken.Hoegaanjulliedeaandeelhoudersovertuigenomhiermeeaandeslagtegaan?"DickVeermangeefthetwoordaanHinseBoontra,lobbyistbijBayerinNederland.Hijsteltdatweindetoekomstalleaanpakkennodighebben:chemie,biologieenprecisielandbouw.Dienuanceinhetdebatmisthijeenbeetje,zegthij.Enja,datmoetookrendementvooraandeelhouderopleveren.Maarwinstisnietenigedoel."Webedienenookboerendiegebruikwillenmakenvanonzemiddelen."En:"Alsjegeenrendementhaalt,hebjegeengeldominvesteringentedoen."DevrouwvanSlowFoodYouthNetwork:"Rendementisgeenrendementvoordetoekomstalswedebodemuitputten."DickVeermankaptdezediscussieafdoortestellendatditookeenvraagstukvoordemaatschappijis,nietalleenvoorBayer.

DerolvandelobbyDelaatstevragensteller,WillemKoopman,komtmetkritiekopdeagrochemischelobby.Hijheefteenveredelingsbedrijfenwerktmetschimmelsenbacteriëlecoatings.Koopman:"IkzitindegewasbeschermingscommissievanPlantumendaarmerkikdatdelobbyvoorchemischemiddelenzeersterkis.Alswetoelatingwillenvoortijmolieofbieralsnatuurlijkebestrijding,magdatinNederlandeventjes,maarvervolgensgaatdechemischelobbyermetEU-regelsvoorliggen.DeNederlandseoverheidlaatdatgewoongebeuren.Wemogendusgeenbiergebruikenophetland,maarwelchemischemiddelen."MichelHaringvoegttoe:"Ikbenbetrokkenbijeenonderzoeknaarhetgebruikvannatuurazijntegenonkruiden.MijnstudentenwarenstomverbaasdtoenNefytoeen

11

lobbyopgangbrachtomazijnteonderwerpenaanEuropesetoelatingsverplichtingen.Alleswordtmethandentandvanhetveldgehouden."

HinseBoonstra,lobbyistbijBayer,reageertnaafloopopdeaanvalvanKoopman."Indepubliekeopiniebestaathetideedatalleswatnatuurlijkis,beterisdanchemie.Maarerzijngenoegvoorbeeldenvanbiologischestoffendienetzogevaarlijkofgevaarlijkerzijn.Wijhebbenookproductenmeteenheellaagrisico,bijvoorbeeldContans,enookdatmoetenweaanalletoetsingenonderwerpen.Jekuntnietbijvoorbaatzeggendateenproductalsbier,waaralcoholinzit,onschadelijkis.Erzijnveelstoffenwaarvanwevroegerdachten:datisprima.Enlaterkomjeerachterdathetnegatievebijeffectenheeft.Devoorzorgsmaatregelendievoorchemischemiddelengelden,moetenookvooranderemiddelengelden."AlexisdeRoodeHetvolgendedebatindeserieIt'sthefood,myfriend!vindtplaatsopdinsdag24april2018inDeRodeHoedinAmsterdam.Thema:Technologischerevolutieindevoedselketen.MetMelaniePeters,PaulvanHamenAnneBruinsma.Moderator:JosziSmeets.Organisatie:WoutervanderWeijden,StichtingCentrumvoorlandbouwenMilieu,BertvanRuitenbeek,bureauEcomindsenFelixRottenberg,insamenwerkingmetdeRodeHoed.