Sociaal isolement, desociale functie van het OVen sociaal recreatief verkeer

Probleemstellende notitie

April 1999

Ministerie van Verkeer en Waterstaat

Directoraat-Generaal RiikswaterstaatAdviesdienst Verk

De Adviesdienst Verkeer en Vervoer AVVis één van de specialistische dienstenvan het Directoraat-Generaal Rijkswaterstaatvan het ministerie van Verkeer en Waterstaat.De dienst werkt voor het ministerie en in opdracht daarvanook voor andere overheden.AVV zorgt voor deskundige en tijdige inbreng van kennisbij de ontwikkeling en uitvoering van het rijksbeleidvoor het verplaatsen van personen en goederen.

Bestellen

Adviesdienst Verkeer en VervoerService Desktelefoon 045-560 52 00

Uitlenen van rapporten

Adviesdienst Verkeer en VervoerBibliotheektelefoon 010-282 56 08

Internet www.rws-avv.nl

Sociaal isolement, de sociale functie van het openbaar vervoer en sociaalrecreatief verkeer

Probleemstellende notitie

april 1999

In opdracht van: Ministerie van Verkeer en WaterstaatDirectie MobilteitsmarktAfdeling Consument en MobiliteitContactpersoon: Jasper Tils

Auteur: Adviesdienst Verkeer en VervoerJessica Aarninktelefoon: 010-2825662email: j.e.aarnink@avv.rws.minvenw.nl

§1 Inleiding

Sociaal isolement, de sociale functie van het openbaar vervoer, sociaal recreatief verkeer1. Wat hebbendeze termen met elkaar te maken? In deze probleemstellende notitie wordt gepoogd een antwoord opdeze vraag te geven.

De afdeling Consument en Mobiliteit (C&M) is verantwoordelijk voor het cluster stedelijk enstadsgewestelijk verkeer. Binnen dit cluster valt het beleidsterrein vrije tijdsverkeer. Binnen het vrijetijdsverkeer zijn nog veel aspecten onduidelijk. Eén van die aspecten is de invloed vanbeleidsmaatregelen. Een voorbeeld hiervan is het prijsbeleid. Prijsbeleid zou een groot effect op vrijetijdsverkeer hebben. Wat voor effect is dat? Zullen mensen minder ritten? Gaan mensen minder verweg? Zoeken mensen alternatieven voor hun huidige wijze van vervoer? Wat is die huidige wijze vanvervoer? Welke (groepen van) mensen worden getroffen in hun mobiliteitsbehoefte? Wat houdt'getroffen' in? Betekent dit bijvoorbeeld dat deze mensen in een sociaal isolement komen? Is het eentaak voor het ministerie van Verkeer en Waterstaat deze mensen op de een of andere manier tecompenseren?De AVV heeft van C&M de opdracht gekregen over deze problematiek een korte probleemstellendenotitie te schrijven. De notitie is bedoeld om meer helderheid te krijgen in de relatie tussen de begrippensociaal isolement, de sociale functie van het openbaar vervoer en sociaal recreatief verkeer. Wie maaktvoor welke motieven2 gebruik van het openbaar vervoer? Als dit openbaar vervoer door bepaaldebeleidsmaatregelen weg zou vallen, welke motieven komen dan in de verdrukking? Worden reizen opeen andere manier gemaakt of helemaal niet meer? Deze vragen komen aan de orde in §2. Het begripsociaal isolement is niet makkelijk op een eenduidige manier te omschrijven. Aan dit begrip wordtaandacht besteed in §3. De invloed van beleidsmaatregelen op vrije tijdsverkeer en sociaal isolement isnog moeilijker te 'meten'. Die gevolgen komen kort aan de orde in §4. De notitie wordt afgesloten metenkele conclusies in §5.

Voor het maken van deze probleemstellende notitie is hoofdzakelijk gebruik gemaakt van tweerapporten. Het gaat om het onderzoek naar de gevolgen van de busstaking in het streekvervoer doorMuConsult (1995) en de armoedemonitor van het Sociaal Cultureel Planbureau en het Centraal Bureauvoor de Statistiek (1998). Ook is een kijkje genomen op Internet. Daarbij is gekeken naar de(verschillende) betekenis(sen) van sociaal isolement. Tot slot is telefonisch gesproken met eenmedewerker van het Sociaal Cultureel Planbureau over de armoedemonitor en de gebruikte definitievan sociaal isolement.In deze notitie is nadrukkelijk gekozen voor de invalshoek van het sociaal recreatief verkeer. Er isdaarnaast door de AVV onderzoek verricht naar de (mogelijke) effecten van prijsbeleid. Dezeonderzoeken zijn in deze notitie niet meegenomen3.

In deze probleemstellende notitie wordt een aantal keer een link gelegd met actuele ontwikkelingenbinnen verkeer en vervoer. Staan de genoemde termen bijvoorbeeld in de Perspectievennota? Op welkemanier? Deze ontwikkelingen staan telkens in een apart kader.

1 De termen vrije tijdsverkeer en sociaal (recreatief) verkeer worden in deze notitie door elkaar gebruikt. Ze hebben hier dezelfdebetekenis.2 Motieven zijn bijvoorbeeld woon-werkverkeer, zakelijk verkeer, sociaal recreatief verkeer en school.3 Voor de geïnteresseerden worden enige relevante titels na de literatuurlijst genoemd.

§2 De sociale functie van het openbaar vervoer

In deze paragraaf wordt gekeken naar de sociale functie van het openbaar vervoer en het aandeelsociaal recreatief verkeer daarin.

•vansh||jji|SBÉgMtailllilï

i|f|!t»fltiëS|;

Sfflü

s&iiËlÉlBfiüÉÉÉiipr

MuConsult (1995) heeft onderzoek gedaan naar de effecten van de busstaking in 1995. Dit onderzoekwordt hier overigens alleen ter illustratie gebruikt. Het gaat namelijk alleen om een staking in hetstreekvervoer en niet in het stadsvervoer of de trein. Uit het onderzoek van MuConsult blijkt dat devolgende motieven bestaan voor ritten met de streekbus. In totaal wordt 21 % van de busreizen in hetstreekvervoer gemaakt met een sociaal recreatief motief: winkelen, bezoek vrienden/familie/kennissenen uitgaan.

Tabel 1: verdeling van het aantal busreizen (%) over motieven.

MotievenSchoolWerkWinkelenBezoek vrienden/familie/kennissenBezoek dokter et ceteraUitgaanTotaal

44309923100%

Bron: MuConsult, 1995

Het onderzoek van MuConsult is zoals gezegd gehouden vlak na een staking in het streekvervoer. Destaking heeft uiteindelijk vier weken geduurd. De staking is in deze periode overigens niet altijd vollediggeweest. Dat wil zeggen, er is niet de hele dag in heel Nederland gestaakt.Per motief is door MuConsult bekeken wat reizigers doen als een reis niet met de bus kan wordengemaakt. In tabel 2 wordt voor alle motieven op een rijtje gezet of mensen iets van de staking hebbengemerkt en wat hun reactie was.

Tabel 2: ongehinderde, niet of op een andere wijze gemaakte reizen (%)

WerkSchoolWinkelenBezoek vriendenBezoek dokterUitgaan

ongehinderd60,050,129,122,619,242,8

niet gemaakt3,98,523,721,617,823,3

ander vervoer28,429,133,643,144,328,7

ander tijdstip7,112,110,07,914,94,5

andere dag0,60,23,74,83,80,7

Bron: MuConsult, 1995

Een belangrijke conclusie die uit tabel 2 kan worden getrokken is dat een groot deel van derespondenten die aangeeft hinder te hebben ondervonden van de staking, de rit niet heeft gemaakt.Vooral bij de motieven winkelen, bezoek vrienden/familie/kennissen en uitgaan is dit percentage hoog.Dat kan betekenen dat deze ritten niet noodzakelijk zijn. De ritten krijgen geen prioriteit van derespondenten.

weriwerkeer beoordéleCTüf&éiitt

;|p;:|||rjji|^r|:sbj^ïkbaarheicl

Een andere conclusie is dat veel mensen die aangeven hinder te hebben ondervonden, de rit op eenandere manier hebben gemaakt. Het gebruik van een alternatieve vervoerwijze is de meestvoorkomende gedragsreactie bij de staking in het streekvervoer. Dat geldt ook voor de sociaalrecreatieve motieven. In de studie is helaas niet gekeken naar bijvoorbeeld autobezit van derespondenten. De vraag is dus of deze mensen écht geen alternatieve vervoersmogelijkheden hebben(sociale functie, zie citaat Perspectievennota) of dat ze om een andere reden met de streekbus reizen.Dat roept ook de vraag op wat hinder precies is. Is het zoeken naar alternatieve vervoersmogelijkhedenhinder4? Of is het niet kunnen maken van de reis hinder? Hinder is (hier) een subjectief begrip.MuConsult heeft geprobeerd dit begrip in te vullen door te vragen naar de mate van gedupeerdheidvan de respondenten door de busstaking. In §3 wordt hier nader op ingegaan.Tot slot blijkt er alleen een sterke relatie te zijn tussen ondervonden hinder van de staking en leeftijd.Vooral jongeren hebben hun verplaatsingsgedrag moeten wijzigen. Dit heeft te maken met het motiefschool en de daarmee samenhangen frequentie. Ouderen hebben minder last van de busstaking omdathun motieven minder beperkend zijn in bestemming en tijd dan het motief van jongeren.

§3 Sociaal isolement

In het onderzoek van MuConsult is ook gekeken naar de perceptie van de busreizigers van deondervonden hinder. 'Immers naast wijzigingen in het feitelijke verplaatsingsgedrag heeft eenbusstaking effecten op de emoties van de gebruikers van het systeem. Met name deze emotionelecomponent kan belangrijk zijn bij mogelijke effecten op termijn.'Deze perceptie is door de onderzoekers ingevuld door te vragen naar de mate waarin reizigers zichgedupeerd voelen door de staking. Bij de motieven winkelen, bezoek aan vrienden/familie/kennissen enuitgaan is de mate van gedupeerdheid laag. Dit komt doordat men bij deze motieven meer vrijheidheeft, zowel voor wat betreft bestemming als tijdstip. Daar komt bij dat de frequentie van de reizenlager is dan bij de motieven school en werk.

De 'mate van gedupeerdheid' is zeker niet hetzelfde als een sociaal isolement, het is er hoogstens eenonderdeel van. Gedupeerdheid zou een heel indirecte maat kunnen zijn voor sociaal isolement. Wat iswel een sociaal isolement? Een eenduidige definitie van het begrip heb ik (nog) niet kunnen vinden.

In Helmond &ÉW iiifmateiBi!Wé«r|»iiiWttflSiCntenum1S dat de gebru.ker meer

~ ; ::mÊÊmmSÊÊÊM§|l§||j i iÈHfi

enegevoel van sociaal isolement.

t$ipm^^piiwi|ife!!!p!^ •-.••••

gemeentetijke-ieffinsén i r i Bit ireiding variitlfe frofeste>neiè1ftutpyertCTirt&. <]':• • ;

1sWliiiiSSn'.onitaBStig;S5C3i';de:..

: iWeijKii^^^BwiiiiiÉ'iill^iiiii^ ••» ••

Het Sociaal Cultureel Planbureau maakt geen gebruik van één definitie van sociaal isolement. Natelefonische navraag blijkt dat het SCP uitgaat van een 'gevoel' over sociaal isolement. In dearmoedemonitor (1996) wordt wel gesproken over sociale uitsluiting (p.106). 'Men is bevreesd voor demogelijkheid dat bepaalde groepen aan de onderkant van de samenleving definitief uit de boot vallen.Betaalde arbeid wordt als één van de belangrijkste middelen gezien om mensen voor sociale uitsluitingte behoeden. (...) Alternatieve vormen van participatie, zoals lidmaatschap van verenigingen envrijwilligerswerk, zouden de integrerende functie van arbeid (ten dele) kunnen overnemen.'

' Als dit het geval is, is het dan de taak van de rijksoverheid om ervoor te zorgen dat mensen geen hinder ondervinden?

De armoedemonitor wordt in deze notitie vrij uitgebreid behandeld. Het gaat immers om (groepen van)mensen die worden getroffen door (prijs)beleid. De armoedemonitor gaat wél in op vrije tijdsbestedingmaar helaas niet op het vrije tijdsverkeer.Allereerst wordt in tabel 3 armoede uitgezet tegen tijdsbesteding. Uit de tabel blijkt dat arme mensensignificant minder uren vrije tijd hebben dan niet arme mensen. Dit is overigens pas zo nadat isgecorrigeerd voor de oververtegenwoordiging van niet-werkenden.

Tabel 3: armoede en tijdsbesteding,

VerplichtingenPersoonlijke verzorgingVrije tijd

arm40,776,347,9

gecorrigeerd voor achtergrondkenmerkenniet arm41,474,349,2

(uren per week)verschilns**

Bron: CPB, 1996ns=niet significant*=significant

Tabel 4 laat zien dat armen in hun vrije tijd iets meer thuis zijn dan niet-armen. Dit verschil is echter nietsignificant. Bovendien hebben ze een kleiner aantal verschillende activiteiten. Enerzijds kan dit eenverschil in voorkeuren betekenen. Anderzijds kan een oorzaak worden gezocht in beperkingen van eenaantal alternatieve activiteiten.

Tabel 4: armoede en algemene kenmerken van vrije tijd, gecorrigeerd voor achtergrondkenmerken

Vrije tijd (uren per week)Uithuizigheid vrije tijd (%)Aantal activiteiten vrije tijd, onderzoeksweeka

Aantal activiteiten vrije tijd, jaarbasis3

Langere tijd volgehouden vrije tijdsbesteding8

Outillage ten behoeve van huiselijke vrije tijdsbesteding"1

Autogebruik in vrije tijd (uren per week)

arm47,934,4969699931,4

niet arm49,236.11001001001001,9

verschil

ns##ns

Bron: SCP, 1996ns=niet significant*=significanta Geïndexeerd, bevolkingsgemiddelde=100

In deze notitie ligt de nadruk op sociaal verkeer. In de armoedemonitor is vrije tijdsbesteding verdeeld ineen aantal categorieën: tv/video/radio, sociale contacten, hobby's, lezen, uitgaan en recreatie buiten. Indeze probleemstellende notitie worden de sociale contacten nader bekeken. In tabel 5 worden desociale contacten van de respondenten verdeeld in huiselijke en niet huiselijke contacten. Armerespondenten besteden in totaal iets meer vrije tijd aan sociale contacten dan niet arme respondenten:13,8 tegenover 13,4 uur per week. Dit verschil is overigens niet significant.Belangrijk aspect voor deze notitie die helaas niet in de armoedemonitor is opgenomen is de afstand diemoet worden afgelegd om bepaalde activiteiten te kunnen uitvoeren. Dat kan gevolgen hebben voorhet autogebruik in de vrije uren.

Tabel 5: armoede en sociale contacten, gecorrigeerd voor achtergrondkenmerken (uren per week)

Huiselijke sociale contacten• visite ontvangen/afleggen• praten met huisgenoten• feestje/etentje• telefoneren

Niet huiselijke sociale contacten• activiteiten maatschappelijke organisaties• activiteiten verenigingsleven• vrijwilligerswerk• hulp aan familieleden• kerkgang

arm

7,32,00,80,6

0,30,81,10,50,4

niet arm

7,51,80,90,7

0,20,80,60,50,4

verschil

nsnsns*

nsns*

nsns

Bron: SCP, 1996ns=niet significant*=significant

De tijdsbesteding voor de meeste activiteiten blijkt niet significant te verschillen tussen arme en nietarme mensen. Mensen met een inkomen boven de armoedegrens telefoneren iets meer terwijl mensenmet een inkomen onder de armoedegrens meer tijd besteden aan vrijwilligerswerk. Het CPB geeft voordit laatste als mogelijke verklaring dat vrijwilligerswerk een aantrekkelijke manier is om goedkoop onderde mensen te komen.Uit tabel 6 blijkt dat personen met een laag inkomen minder tijd besteden aan sport (actief en passief),wandel- en fietstochtjes en toneel- en museumbezoek. Vaker voorkomende besteding van de vrije tijdis knutselen, handwerken, gezelschapsspelletjes en bezoek aan café en disco.

Tabel 6: armoede en recreatie, gecorrigeerd voor achtergrondkenmerken (uren per week)

SportbeoefeningCreatieve activiteiten (musiceren, toneelspelen, schilderen)Knutselen, handwerkenGezelschapsspelletjes doenWandel- en fietstochtjes makenBezoek sportwedstrijdenBezoek podia en museaBezoek café en discotheekBezoek bioscoop

arm0,80,51,80,50,50,20,21,20,1

niet arm1,00,51,40,30,80,40,30,90,1

verschil*

nsns**#

ns*

nsBron: SCP, 1996ns=niet significant*=significant

Het SCP trekt in de armoedemonitor een belangrijke conclusie: 'De invulling van de vrije tijd geschiedtveelal binnenshuis, waarbij televisiekijken een veelvoorkomend tijdverdrijf is. Uitgaan, recreatievedagtochten en sportbeoefening zijn bezigheden die armen minder verrichten. Hoewel de mogelijke rolvan persoonlijke voorkeuren niet mag worden genegeerd, lijkt gebrek aan geld hier van doorslaggevendbelang.'Verderop geeft het SCP aan: 'In tegenstelling tot de verwachting, geven de bevindingen weinig of geenaanleiding tot de conclusie dat armen minder tijd besteden aan sociale contacten of minder in demaatschappij participeren. Ten aanzien van zowel de huiselijke als niet huiselijke sociale contactenverschillen zij nauwelijks van degenen met een hoger inkomen. Als het gaat om maatschappelijkeparticipatie in de vorm van vrijwilligerswerk, scoren armen zelfs hoger dan niet-armen. Dit betekentechter niet noodzakelijk dat sociaal isolement geen enkele rol speelt. De grotere mate van actievebetrokkenheid bij het vrijwilligerswerk kan immers ook worden uitgelegd als een poging om toch noghet gevoel te hebben bij de samenleving te horen. De integrerende functie van arbeid wordt op diemanier deels overgenomen door andere vormen van maatschappelijke participatie.'

§4 Gevolgen (prijs)beleid en prioritering van uitgaven

Het laatste aspect dat in deze probleemstellende notitie wordt bekeken is de relatie tussenoverheidsmaatregelen en sociaal verkeer. Door het SCP is in de armoedemonitor gekeken of erbepaalde patronen van tijdsbesteding zijn die onderdeel uitmaken van bezuinigingsstrategieën5. Er zijnvier clusters van strategieën geformuleerd om van een laag inkomen rond te komen: prijsinkopen ('hetzo goedkoop mogelijk inslaan van levensmiddelen en hiervoor verscheidene winkels aflopen'), hetverminderen van luxe, het verminderen van sociale contacten en zelfvoorziening. Voor deze notitie zijnvooral de middelste twee strategieën interessant. In tabel 7 zijn ze onder elkaar gezet.

Tabel 7: armoede en beperking van de uitgaven, gecorrigeerd voor achtergrondkenmerken

Het verminderen van luxe• luxe huishoudelijke apparatuur (aantal aanwezig)• audiovisuele apparatuur (aantal aanwezig)• auto (% aanwezig)• abonnement krant (% aanwezig)• abonnement vrijetijdsbladen (% aanwezig)Het verminderen van sociale contacten• visite ontvangen/afleggen• mensen te eten vragen• bij anderen thuis eten

arm

1,822,77605349

7,33,213,18

niet arm

1,982.98807054

7,53,603,42

verschil

****

ns

ns#

Bron: SCP, 1996

Arme huishoudens proberen hun uitgaven te beperken door te bezuinigen op luxe apparatuur. Zebezitten minder huishoudelijke en audiovisuele apparatuur, hebben minder vaak een auto en zijnminder vaak geabonneerd op de krant. Mensen uit arme huishoudens gaan minder vaak bij anderemensen eten en nodigen andere mensen minder vaak uit om te komen eten.

§5 Conclusies

Een eerste conclusie is dat het onduidelijk blijft wat precies een sociaal isolement is. Een sociaalisolement kan vanuit meerdere beleidsterreinen worden ingevuld (zie kader Internet). Bovendien is -opgrond van deze snelle inventarisatie- geen eenduidige relatie tussen de begrippen sociaal isolement, desociale functie van het openbaar vervoer en sociaal recreatief verkeer te leggen. Daarbij komt ook nogdat naar de invloed van specifieke beleidsmaatregelen op deze begrippen wordt gevraagd.Een tweede conclusie die uit deze notitie kan worden getrokken is dat oorzaak en gevolg moeilijk vanelkaar zijn te scheiden. Zitten mensen in een sociaal isolement omdat ze geen bezigheden buitenshuishebben of hebben mensen geen bezigheden buitenshuis omdat ze in een sociaal isolement zitten?Daarbij komt dat (de kosten van) het aspect 'vervoer' niet als hoofdoorzaak kan worden aangewezenvoor een sociaal isolement, hooguit als een onderdeel daarvan. Het ministerie van Verkeer enWaterstaat is geen probleemeigenaar.

5 In de armoedemonitor is niet gevraagd waarom mensen (moeten) bezuinigen.

Tot slot is het voorbarig te stellen dat mensen met een laag inkomen eerder in een sociaal isolementraken dan mensen met een hoger inkomen, ledere groep kent zijn eigen invulling van de (vrije) tijd.Belangrijk is daarbij overigens te corrigeren voor achtergrondkenmerken. Die andere invulling van de(vrije) tijd kan het gevolg zijn van een verschillend patroon van voorkeuren, verschil in af te leggenafstanden, inkomensverschillen et cetera. Dat wil echter niet zeggen dat een andere invulling leidt totsociaal isolement.

Gebruikte literatuur

• Ministerie van Verkeer en Waterstaat (1999). Perspectievennota verkeer en vervoer.• MuConsult (1995). De staking in het streekvervoer 1995. Een terugblik in cijfers en opinies.• Sociaal Cultureel Planbureau (1998). Armoedemonitor 1998.

Relevante literatuur

• Goudappel en MuConsult (mei 1996). Kwantitatieve effecten van parkeerbeleid.• MuConsult (april 1997). Effecten van grote prijsveranderingen. Effecten van grote veranderingen in

de vaste en variabele autokosten en de OV-tarieven op de mobiliteit.• MuConsult (maart 1998). Variabilisatie van de autokosten. Effecten van variabilisatie op het niet

zakelijke gebruik van de auto.• MuConsult (december 1998). Variabilisatie van de autokosten. Effecten van verschillende vormen

van variabilisatie.