Voorbeeldproject ‘Patrijs in de Struikwaard’

Eindrapportage

Jochem Sloothaak, September 2015

“Door die prachtige schutkleuren zag ik

haar bijna niet zitten”, Jos Schenkeveld

1

Voorbeeldproject Patrijs in de Struikwaard - West-Brabant Eindrapportage Jochem Sloothaak, September 2015

Aanleiding De provincie Brabant is vanuit landelijk perspectief een belangrijke provincie voor de patrijs. Hoewel de soort verspreid door de hele provincie voorkomt, zijn duidelijke clusters zichtbaar op de rivierkleigronden. Binnen het rivierkleigebied beheert het Brabants Landschap verschillende natuurgebieden, waaronder de Struikwaard. In dit gebied is 60 ha in eigendom van het Brabants Landschap en 40 ha in beheer bij een akkerbouwer. De Struikwaard bestaat uit een afwisseling van graslanden, akkers, sloten, zandpaden en dijken. Een deel van de graslanden wordt beheerd als botanisch grasland en een deel van de akkers bestaat uit biologische akkers. Daarmee vormt de Struikwaard in principe een aantrekkelijk leefgebied voor patrijzen en andere akkervogels. Het verbaast dan ook niet dat dit gebied diverse koppels patrijzen huisvest. Het Jaar van de Patrijs vormde voor het Brabants Landschap de aanleiding om in de Struikwaard nabij Rijswijk (zie pointer op kaart hieronder) een flinke investering te doen om het gebied weer het karakter van een cultuurlandschap te geven met houtwallen, akkers en kruidenrijke zomen. Het moge duidelijk zijn dat hierdoor ook de waarde van het gebied voor de patrijs fors wordt versterkt. Het Brabants Landschap gebruikt de Struikwaard als voorbeeldgebied om in andere (met name agrarische) gebieden in Brabant aan de slag te gaan. Hiertoe liep een project via de provincie Noord-Brabant (zie dit verslag over de 8 voorbeeldprojecten). Het voorbeeldproject in de Struikwaard heeft een bijzondere waarde, omdat hier het beheer en de tellingen in de toekomst zijn gewaarborgd. Een deel van de in de Struikwaard getroffen maatregelen zijn gefinancierd vanuit de door Vogelbescherming Nederland ter beschikking gestelde middelen. Dit betrof de aanleg van struwelen en ‘patrijsvriendelijk’ beheerde akkerranden. De overige getroffen maatregelen en de personele inzet zijn gefinancierd door Brabants Landschap zelf. Inrichting In 2013 ging de eerste schop in de grond om de Struikwaard nog patrijsvriendelijker te maken. Als eerste werd gestart met de aanplant van een gemengde struweelhaag, bestaande uit meidoorn, inlandse vogelkers, hondsroos, heggeroos en wilde appel. Vervolgens werd een biologische akker (10 ha) ingezaaid met zomertarwe. Verder werd een strook van 10 meter breed en 900 meter lang langs de struweelhaag ingezaaid met een gras-kruiden mengsel. Dwars door het gebied en langs de dijk werd een bloemrijke graanrand met een totale lengte van 2.400 meter en 10 meter breed ingezaaid. Voor de gebruikte mensgels zie bijlage 3. Tenslotte is op aangrenzende particuliere grond een bloemrijk graanmengsel ingezaaid met een oppervlak van 3.000 m2. Een foto verslag is hier te vinden.

2

In bijlage 1 zijn foto’s van de ontwikkeling van de maatregelen te vinden. In 2012 zijn gesprekken gevoerd met de akkerbouwers in het gebied, maar op dat moment bleek er geen ruimte om ook op de agrarisch bestemde gronden maatregelen te treffen. Qua beheer zullen de gras-kruidenranden gefaseerd worden gemaaid en de bloemrijke graanranden blijven in de winter staan en worden tussen maart-april opnieuw ingezaaid. De biologische akker is eind 2013 deels bewerkt waarbij de buitenrand (12 meter breed) is blijven staan. In 2014 is de biologische akker op advies van Vogelbescherming verder opgesplitst over drie kleinere akkers, afgescheiden door takkenrillen. Vanwege de extreme onkruiddruk van distel en melde op de akker (in 2013 kon hierdoor niets van de tarwe geoogst worden), is gekozen voor inzaai van twee gewassen om de onkruiden terug te dringen: luzerne en grasklaver. Eind 2014 is nog een deel struweelhaag aangeplant. Vanaf 2015 zal gekeken worden welke graangewassen roulerend ingezaaid zullen worden op de akkers. Momenteel is wisselteelt met rogge, tarwe en luzerne beoogd en toepassen van groenbemester na de oogst. De kosten voor het toekomstig beheer zijn opgenomen in het werkplan van de beheerder en worden derhalve gefinancierd door Brabants Landschap.

Het totale oppervlak van de patrijsvriendelijke maatregelen is ongeveer 4,3 hectare. Het oppervlak van de polder (zie blauw kader in kaartjes pagina 3 en 4), exclusief de dijken, de dijktaluds en het buitendijkse vochtig rivierbos is ongeveer 70 hectare. Het percentage patrijsvriendelijk beheer komt daarmee op 6%.

3

Tellingen patrijs Losse waarnemingen worden doorgegeven door bewoners van het gebied en vogelaars van de Natuurbeschermingsvereniging Altenatuur. Verder zijn patrijzentellingen uitgevoerd conform de Handleiding Populatietellingen van SOVON Vogelonderzoek. Deze betreffen de volgende telrondes: • Voorjaarstelling, 15 februari – 31 maart, • Nazomertelling, 1 – 30 september, bedoeld • Wintertelling, 1 december – 1 februari, Tot 2015 heeft Brabants Landschap deze tellingen geïnitieerd, maar vanaf 2015 zal de Vogelwerkgroep van Altenatuur ze voortzetten. Alle gegevens zijn ingevoerd in de database van SOVON. Een samenvatting van de tellingen zijn weergegeven op de kaartjes hieronder.

Patrijsvriendelijke maatregel lengte breedte oppervlak

Struweelhaag 1.075 3 3.225 m2

Graskruidenrand 900 10 9.000 m2

Overwinterende graanrand 2.400 10 24.000 m2

Braakstrook 2.000 3 6.000 m2

Takkenrillen 600 1 600 m2

Bloemrijke graanveldje 68 46 3.128 m2

Biologische zomertarwe - - 8.000 m2

42.825 m2

Oppervlak totale polder 700.000 m2

- inclusief 10ha dijken en 20ha vochtig bos 1.000.000 m2

Percentage patrijsvriendelijk beheer 6%

2012 2 koppels 1 x 9 jongen

2013 3 koppels 1 x 2 jongen 1 x 10 jongen 1 x 8 jongen

4

Jaar Koppels Kuikens

2012 2 9

2013 3 20

2014 2 14

2015 3 44

Uit de plaatje hierboven valt op te maken dat er drie vaste territoria te vinden zijn in de Struikwaard (gele cirkels). Dit komt ook overeen met de auto-clustering vanuit SOVON aan de hand van de tellingen. Het ene jaar wordt wel in alle territoria succesvol gebroed, het andere jaar niet. Met een totaal oppervlak van 70-80 hectare, verwachten we niet dat er nog een territoria in het gebied bij zal komen. Mogelijk is er nog ‘ruimte’ voor een territorium in het centrale deel als het struweel nog meer uitgegroeid is. Op het akkerreservaat the Hope Farm van het Britse RSPB komen ze op een dichtheid van 5 broedparen per 100ha. Hier wordt geen predatorenbeheer uitgevoerd. Het aantal kuikens wat tijdens de nazomertelling in de Struikwaard is geteld lijkt door de jaren heen wel toegenomen. Deze vogels zullen zich aan het eind van de winter en het vroege voorjaar verspreiden over het gebied om eventuele gaten op te vullen (die vrij zijn gekomen door gesneuvelde haantjes) en zich verplaatsen naar het agrarisch gebied ten zuiden van de Struikwaard richting Andel en Eng. Hier worden regelmatig patrijzen waargenomen. Bovendien is op twee momenten ook gezien dat patrijzen gemakkelijk vanuit de Struikwaard de zuidelijk dijk (met N-weg) overvliegen). Wat verder opvalt is dat er in de noordpunt – waar de meeste maatregelen zijn genomen - vanaf 2013 een nieuw territoria is bijgekomen en dat hier in de jaren 2014 en 2015 grote broedsels (14 en 16 jongen) aanwezig waren. Deze kluchten zitten bij veldbezoeken bijna altijd zo’n 50 meter van de dijk langs het nieuw aangeplante struweel en in het bloemrijke graanveldje. Er is bij toeval in 2015 ook een nest gevonden met 9 eieren dat precies in de graanrand lag; zo’n 20 meter vanaf de N-weg aan de zuidoostkant van het gebied (zie rechter cirkel in kaartjes hierboven). In de winter trekken de patrijzen vooral naar de achtertuinen bij de mensen die aan de dijk wonen. We hebben hen gevraagd de waarnemingen ook in te voeren. Tijdens één van de wintertellingen zijn ook groepen patrijzen overdag midden op de akkers aangetroffen. Het lijkt erop dat ze daar vooral rusten en foerageren in de achtertuinen, waar meer beschutting is. Als het struweel meer volgroeid is, zal er ook midden in het gebied meer dekking zijn. Foto’s van de patrijzen in het gebied zijn te vinden in bijlage 2. Met name in de winter bleek het gebied ook in trek bij wintergasten en doortrekkers. Door het overstaande graan vonden ganzen het gebied ook snel. Het betrof met name grauwe gans (100-150) en brandgans (150-200). Verder zijn er groepen holenduiven (150), ringmussen (20), groenlingen (50), rietgorzen (10) en een ruigpootbuizerd geteld.

2014 2 koppels 1 x 14 jongen

2015 3 koppels 1 x 12 jongen 1 x 16 jongen 1 x 16 jongen

5

Toekomstperspectief In 2012 waren de inrichtingsplannen voor de Struikwaard heel anders dan dat die nu zijn. Brabants Landschap was voornemens om de landbouwgronden in de polder gedeeltelijk af te graven en het om te vormen naar moerasnatuur met twee grote plassen. Mede door het Jaar van de Patrijs en de financiële mogelijkheden vanuit Vogelbescherming dankzij het Prins Bernard Cultuurfonds zijn de plannen voor de Struikwaard aangepast. De uitgevoerde inrichting, met name gericht op een kleinschaliger open akkerlandschap zijn permanent en het beheer is opgenomen in het beheerplan van dit district (Land van Heusden en Altena). Zoals eerder vermeld heeft het gebied een belangrijke voorbeeldfunctie voor het omringende landbouwgebied. In dit gebied werden in 2013 door de vrijwilligers van Altenatuur 227 patrijzen geteld tijdens de wintertelling (lees hier het hele verslag). Uit de rapportage van SOVON na het Jaar van de Patrijs (zie kaartje met kans op voorkomen patrijs hieronder) blijkt ook dat in de regio (blauwe cirkel) grote kansen liggen voor de instandhouding van de populatie patrijzen. Om die reden is het gebied één van de demonstratiegebieden binnen een Interreg project, wat momenteel in voorbereiding is. Met betrekking tot de patrijzenpopulatie is het lastig te voorspellen hoe toekomstbestendig die is. De tellingen laten wel zien dat de aanwas met jonge vogels is gestegen nadat de maatregelen zijn genomen. Maar, zoals hierboven vermeld in het onderdeel Tellingen patrijs lijkt het erop dat een aantal territoria inmiddels bezet zijn (gele cirkels op de kaartjes) en dat er nog ‘ruimte’ is voor 1 á 2 territoria. Vogels die de winter overleven en binnen de Struikwaard geen territoria kunnen innemen zullen zich gaan verplaatsen naar de zuidelijke polders. Het is belend dat haantjes grote afstanden kunnen afleggen, dus ze zullen zich vrij gemakkelijk richting Andel en Eng verplaatsen. Communicatie Verschillende kranten hebben artikelen geplaatst over het project, waaronder Algemeen Dagblad, Volkskrant, Brabants Dagblad, BN De Stem Omroep Brabant en Nieuwsblad Land van Altena. De betrokkenheid in de streek is groot. Regelmatig wordt de projectleiding aangesproken op de ontwikkelingen in het gebied. Ook via Twitter en FaceBook komen leuke reacties. Omdat de Struikwaard voorheen een open en vrij kaal landschap was, vallen de inrichtingen voor toeristen en aanwonenden enorm op. Over de dijk loopt een fietspad, waar vanaf mensen een prachtig uitzicht hebben op het gebied. Mensen die betrokken zijn bij het project hebben een speldje gekregen met de opdruk van een patrijs.

6

Dankwoord Allereerst gaat dank uit naar de vrijwilligers van Altenatuur en de omwonenden van de Struikwaard die waarnemingen hebben doorgegeven of geholpen hebben met de tellingen. De vogelwerkgroep van Altenatuur zal de tellingen gaan voortzetten. Zonder die veldgegevens weten wij niet of we goed bezig zijn, dus we zijn blij dat ze dat willen doen! Daarnaast speciale dank aan Jules Bos en Cees Witkamp van Vogelbescherming Nederland die ons het vertrouwen hebben gegeven om van dit project iets moois te maken. Dankzij hun aanbevelingen hebben we gezamenlijk een toekomstbestendig patrijzengebied kunnen inrichten. Ook de terreinbeheerders van Brabants Landschap, Bart Pörtzen, Jos Schenkeveld en Henk Vink bijzondere dank voor hun proactieve houding in dit project en het fotomateriaal wat ze hebben gedeeld. Jullie hebben de patrijs duidelijk in ‘het hart gesloten’ en zijn bereid geweest veel tijd in dit project te steken. Tenslotte was dit project niet mogelijk geweest zonder de financiële bijdrage die Vogelbescherming Nederland van het Prins Bernard Cultuurfonds heeft ontvangen. Daarom zijn wij ook hen dankbaar voor de investering in dit project. Voor meer info: Jochem Sloothaak Coördinator Soortbescherming Brabants Landschap jsloothaak@brabantslandschap.nl 0411 66 40 10 Kijk ook eens op: Werkgroep Patrijs www.facebook.com/WerkgroepPatrijs werkgroeppatrijs@gmail.com

7

Bijlage 1: Foto’s ontwikkeling maatregelen

Begin 2013 Eind 2013

2014

2015

In de winter van 2012 - 2013 werd gestart met de aanplant van een 900 meter lange struweelheg bestaande uit wilde appel, heggeroos, meidoorn (1-steilig en 2-steilig) en inlandse vogelkers.

Direct langs de struweelhaag zijn meerjarige graskruidenranden en overwinterende graanranden ingezaaid.

8

2012

2013

Haaks op de dijk is dwars door het gebied een duorand aangelegd bestaande uit een strook grassen en kruiden en een strook overstaand graan.

2015 2015

9

Najaar 2013

Zomer 2014

10

Ook tussen de dijk en de akker is een duorand aangelegd bestaande uit een strook grassen en kruiden en een strook overstaand graan.

11

2015

2015

Haaks op de overwinterende graanrand langs de dijk zijn aan het eind van de winter ‘14-’15, drie takkenrillen aangelegd langs de 3 akkers. Op de onderste foto is te zien dat de staanders al beginnen uit te lopen en er veel kruiden op en rond de rillen staan.

12

Bijlage 2: Foto’s patrijzen Struikwaard

Foto’s patrijzen Struikwaard, met de klok mee: 1) klucht in de winter van 2012-2013, 2) klucht in

achtertuin bij omwonende aan de Maasdijk in de winter van 2013-2014, 3) koppel met 16 jongen in

overgang aangelegde graskruidenstrook – struweelheg in 2014, 4) vrouwtjes patrijs met rustende

jongen langs graskruidenstrook in 2015, 5) acht van de negen uitgekomen eieren van nest in 2015, 6)

jonge patrijzen langs kruidenstrook en graangewas in 2014.

13

Bijlage 3: Gebruikte mengsels Bloemrijk graanmengsel voor de patrijs Zaaihoeveelheid: 7,5 gr/m2 = 75 kg/ha.= ± 50% norm landbouw Norm landbouw 150 – 200 kg ha

Bouwlandgewas Wet. naam Percentage

Zomertarwe Triticum 33%

Zomergerst Hordeum distochon 20%

Triticale × Triticosecale 20%

Vlas Linum usitatissimum 10%

Boekweit Fagopyrum 5%

Blauw maanzaad Papaver somniferum 4%

Gele mosterd Sinapsis 1%

Bladrammanas Raphanus sativus oleiferus

1%

Akkerflora

Korenbloem Centaurea cyanus 3%

Gewone klaproos Papaver rhoeas 3%

Meerjarig graskruidenmengsel voor de patrijs Zaaihoeveelheid: 1 gr/m2= 10 kg/ha= 25% van de norm landbouw

Kruiden Wet. naam Percentage

Gewone rolklaver (wild) Lotus corniculatus 12%

Margriet (wild) Leucanthemum vulgare 10%

Wilde peen (wild) Daucus carota 10%

Knoopkruid (wild) Centarea jacea 6%

Gewoon duizendblad (wild) Achillea millefolium 7 %

Cichorei (wild) Cichorium intybus 6 %

Luzerne Medicage sativa 4 %

Rode klaver (wild) Trifolium pratense 3 %

Witte klaver (wild) Trifolium repens 3 %

Incarnaatklaver Trifolium incarnatum 15 %

Boekweit Fagopyrum esculentum 10 %

Phacelia Phacelia tanacetifolia 4 %

Grassen

Timotheegras Phleum pratense 10%

2014