SILO'S IN OVERIJSSEL

Kathedralen van het platteland

Stukken en brokken: silo’s in OverijsselDirk Baalman

Het Belvedere-project ‘Lege silo’s - nieuwe vulling’ heeft

tot doel de silo’s te omschrijven en te waarderen.

Vervolgens is bestudeerd of ze tot iets bijzonders kunnen

worden getransformeerd. Het project resulteert in een

drietal samenhangende onderdelen:

1. Silogebouwen van graan- en veevoederbedrijven in

Nederland;

2. Stukken en brokken: silo’s in Overijssel;

3. Vijf hergebruikstudies van Overijsselse silo’s.

In ‘Silogebouwen van graan- en veevoederbedrijven in

Nederland’ beschrijft Karel Loeff de ontwikkeling van de

silobouw in Nederland. Het onderzoek is op te vatten als

aanzet tot waardering van silo’s. In nauwe samenwer-

king met Peter Nijhof, coördinator industrieel erfgoed

van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, zijn

waardestellende criteria geformuleerd.

In het tweede deel ‘Stukken en brokken: silo’s in Over-

ijssel’ heeft Dirk Baalman het Overijsselse silobestand

geïnventariseerd, de ontwikkeling ervan beschreven en

gewaardeerd. Het bevat een velddekkend beeld van het

Overijsselse silobestand.

Een vijftal waardevolle Overijsselse studies vindt u op de

Cd-rom getiteld: ‘Vijf hergebruikstudies van Overijsselse

silo’s’. Voor vijf silocomplexen, te weten in Deventer,

Haaksbergen, Mariënberg en Raalte, zijn deze her-

gebruikstudies uitgevoerd. De opdrachten voor de

hergebruikstudies zijn steeds samen met de desbetref-

fende gemeente en soms door de eigenaar of project-

ontwikkelaar verleend.

De vijf studies resulteren in architectuurverkenningen

voor nieuwe functies evenals kostenindicaties voor het

re-animeren van de veelal leegstaande complexen.

Omdat de toekomstige bestemming vaak niet duidelijk

is, zijn diverse functies verkend.

De hergebruikstudies zijn uitgevoerd door DAAD

Architecten BV uit Beilen, I’M architecten uit Deventer,

De Velde Architecten uit Kampen en VHP uit Rotterdam.

Het Belvedere-project is in eendrachtige samenwerking

tussen de Rijksdienst voor de Monumentenzorg,

Het Oversticht en de provincie Overijssel uitgevoerd.

Adriaan Velsink,projectleider ‘Lege silo’s - nieuwe vulling’.

Studie in kader van het Belvedere-project ‘Lege silo’s - nieuwe vulling’, een samenwerkingsproject van

provincie Overijssel, Rijksdienst voor de Monumentenzorg en Het Oversticht. Deze studie is gesubsidieerd door het

Stimuleringsfonds voor Architectuur op grond van de regeling Projectsubsidies Belvedere.

Onderzoek D.H. Baalman, N. Tienstra en M. Nugter

Tekst en redactie D.H. Baalman en M.C. Assink

Afbeeldingen Het Oversticht, Het Oversticht/Ger Dekkers en EZ Foto en Vorm

(Erwin Zijlstra) Deventer

Vormgeving provincie Overijssel, team Communicatie

Druk Tijl Offset, Zwolle

Oplage 1.350 exemplaren

Oktober 2004

www.prv-overijssel.nl

Colofon

3

Voorwoord 5

1. Inleiding 7

1.1. Probleemstelling 7

1.2. Het project 7

1.3. Doeleinden 7

2. Structuur van het agrarisch netwerk 9

2.1. Organisatiegeschiedenis: spelers op de markt 9

2.1.1. Coöperatieve verenigingen 9

2.1.2. Particuliere bedrijven en handelaren 10

2.2. Agrarische geschiedenis: producten en productiesystemen 11

2.2.1. Meststoffen 11

2.2.2. Veevoeders 11

2.2.3. Oogst- en basisstoffenopslag 13

3. Silo’s in Overijssel 15

3.1. Categorieën naar functie 15

3.1.1. Mengvoederbedrijven, voortgekomen uit oude molens/maalderijen 15

3.1.2. Particuliere mengvoederbedrijven als zodanig gesticht 15

3.1.3. Coöperatieve mengvoederbedrijven 15

3.1.4. Oogst- en basisstoffenopslag 15

3.2. Categorieën naar type 15

3.2.1. Gemetselde doos met houten karen 15

3.2.2. Gemetselde karen van Nehobo 17

3.2.3. Stalen silo’s 17

3.2.4. Betonnen silo’s 17

3.3. Objecteninventarisatie met categorisering 18

4. Waardering van silo’s in overijssel 21

4.1. Waardevol vanwege de geschiedenis van streek of landbouw 21

4.1.1. Complex voortgekomen uit het molenbedrijf 21

4.1.2. Mengvoederfabriek bij oudere coöperatie 21

4.1.3. Mengvoederfabriek nieuw gevestigd 21

4.1.4. Op- en overslag 21

4.2. Waardevol vanwege constructie of vormgeving 22

4.2.1. Gemetselde doos met houten karen 22

4.2.2. Gemetselde karen in Nehobo 22

4.2.3. Stalen silo’s 22

4.2.4. Betonnen silo’s 22

Inventarisatie silocomplexen Overijssel 2004 23

Bijlage 1. Silo’s in Overijssel: een inventarisatie in beeld 28

Conclusies 47

Aanbevelingen voor nader onderzoek 47

Bronnen 47

Inhoudsopgave

Voorwoord

5

Dat Overijssel rijk gezegend is met fraaie landschappen,

steden en dorpen weet ik. Maar dat er zoveel silo’s voor-

komen heb ik me nooit zo gerealiseerd.

Dit Belvedere-project levert het bewijs. Het veelal

gemengde landbouwbedrijf heeft er een groot aantal

opgeleverd. Schaalvergroting en technologische ver-

andering maken ze in snel tempo overbodig. De vraag is

of je dit als een verlies moet opvatten of als een kans.

Met het drie jaar geleden gestarte stimuleringspro-

gramma ‘Re-animatie industrieel erfgoed Overijssel’

maakt Overijssel zich sterk voor vernieuwend hergebruik

van industrieel erfgoed. Identiteit, duurzaamheid, zuinig

ruimtegebruik, innovatie-impulsen en ruimtelijke kwali-

teit zijn belangrijke doelen. Creativiteit en samenwerking

zijn sleutelwoorden om dit programma tot een succes te

maken. Inmiddels zijn er verrassend positieve resultaten

geboekt. De in de textiel veel voorkomende zaagtand-

of sheddakfabrieken kunnen een nieuw leven krijgen

als studio, kantoor of woonhuis of een gashouder als

vestzaktheater, enz.

Maar geldt zoiets voor silocomplexen? Mijn eerste reactie

was ’nee’. Deze zijn te lelijk. Weg er mee!

Maar dit Belvedere-project heeft me toch op andere

gedachten gebracht. Ten eerste zag ik dat silo’s horen bij

een bijzondere agrarische bedrijfstak. Vaak bepalen ze

het silhouet van een stad of dorp net zo sterk als de kerk-

toren. Ook werd me duidelijk dat de silo een interessante

’machine’ is voor opslag, mengen en productie, die een

technologische ontwikkeling heeft doorgemaakt.

De vraag of een aantal ervan niet als ‘monument’ door

het leven moet, lijkt me relevant. Maar deze vraag laat ik

graag door anderen beantwoorden.

Wat mij als provinciaal bestuurder, verantwoordelijk voor

ruimtelijke ordening, vooral aanspreekt, zijn de resultaten

van de hergebruikstudies voor concrete situaties. Zij laten

zien dat hergebruik tot verrassende en goede nieuwe

invullingen leidt. De identiteit en ruimtelijke kwaliteit

worden winnaar.

Mijn conclusie na bestudering van de resultaten is dan

ook: Silo’s: het re-animeren waard.

Theo Rietkerk,gedeputeerde voor Ruimtelijke Ordening en Milieuin de provincie Overijssel.

7

1. Inleiding

1.1. Probleemstelling

Silo’s en silocomplexen voor de opslag van graan, meel

en veevoeder vormen binnen het industrieel erfgoed een

uitzonderlijk complex gebouwentype.

De doorgaans hoge, massale, gesloten gebouwen ver-

liezen door veranderende productie-, opslag- en over-

slagtechnieken in snel tempo hun oorspronkelijke functie.

De verspreiding ervan over het gehele land is groot,

variërend van silo’s van de plaatselijke Boerenbond in

dorpen tot massieve complexen in stedelijke binnen-

havens en zeehavens.

Door hun jonge leeftijd (meest na 1920), hun geringe

‘architectonische aaibaarheid’, hun gesloten karakter en

dominante aanwezigheid in het beeld van stad en dorp,

is er weinig waardering voor. Literatuur is schaars,

inventarisaties ontbreken en geen enkele particuliere

organisatie richt zich specifiek op dit deel van het indus-

trieel erfgoed. Door het toenmalige Projectbureau

Industrieel Erfgoed (PIE) is destijds wel een zogenaamde

branchestudie naar Graanbewerkings- en graanproduc-

tenindustrie uitgevoerd (PIE Rapportenreeks no. 9, 1998)

maar deze richtte zich vooral op de grote, oudere meel-

fabrieken. Door al deze oorzaken zijn silo’s grotendeels

buiten de boot gevallen tijdens het MIP (Monumenten

Inventarisatie Project), de zoektocht naar jongere bouw-

kunst en stedenbouw 1850-1940 die rond 1990 werd

uitgevoerd, terwijl de naoorlogse silo’s uit de periode

van de wederopbouw nog lang niet aan bod zijn. In de

achterliggende jaren zijn inmiddels vele tientallen silo`s

gesloopt en vele zullen nog volgen.

Wat zijn nu eigenlijk silo’s, welke type zijn er, welke zijn

waardevol en wat kun je ermee, als ze hun eerste gebruik

hebben verloren?

1.2. Het project

Om in de leemte in kennis te voorzien, is dit onderzoek

gestart. Het past, voorzover het gericht is op naoorlogse

silo’s, in het Meerjarenonderzoeksprogramma Weder-

opbouw 1940-1965 van de Rijksdienst voor de

Monumentenzorg (RdMz).

De provincie Overijssel werkt sinds 2001 met een

stimuleringsprogramma ‘Re-animatie Industrieel Erfgoed

Overijssel’. In dat kader kwamen ook de silo’s onder de

aandacht, die in deze provincie (nog) op ruime schaal

voorkomen. Dit provinciale programma tracht, in nauwe

samenwerking met eigenaren en gemeenten, herbe-

stemmingsprojecten voor industrieel erfgoed te initiëren.

Daartoe zijn en worden de nodige hergebruikstudies uit-

gevoerd.

Door het relatief grote aantal silo’s in Overijssel (ruim 50)

ontstaat de behoefte aan een op deze categorie industriële

gebouwen afgestemd project. Vanuit het Belvedere-

credo ‘behoud door ontwikkeling’ richt dit onderdeel

van het project zich op het stimuleren van hergebruik

van Overijsselse silo’s. Bij een dergelijk project kunnen

de ervaringen worden toegepast die inmiddels zijn op-

gedaan bij het uitvoeren van hergebruikstudies voor

ander industrieel erfgoed in Overijssel.

Door beide onderdelen (onderzoek en hergebruikstudies)

tot een gezamenlijk project te combineren wordt via

‘matching van belangen’ een inhoudelijke en beleids-

matige meerwaarde verkregen.

1.3. Doeleinden

Met het gehele project worden de volgende doelen

beoogd:

• de landelijke component:

1. verkrijgen van inzicht in de bouwhistorische,

functionele en typologische ontwikkeling van in

Nederland voorkomende silo’s;

2. ontwikkeling van criteria voor waardestelling en

selectie;

3. formulering van een analysekader voor de toetsing

van hergebruikopties. Een dergelijk kader kan boven-

dien de RdMz dienen bij de beoordeling van

artikel 3-aanvragen voor oudere silo’s van ouder dan

50 jaar (wettelijk termijn voor rijksmonumenten) en

voor de toekomstige selectie en bescherming in het

kader van de Wederopbouw;

• de regionale en lokale component:

1. verkrijgen van inzicht in de bouwhistorische,

functionele en typologische ontwikkeling van in

Overijssel voorkomende silo’s;

2. ontwikkeling van criteria voor waardestelling en

selectie;

3. hergebruik van een vijftal representatieve en kans-

rijke silocomplexen bevorderen door het uitvoeren

van hergebruikstudies;

• kennisontwikkeling en voorbeeldwerking:

1. de resultaten van het landelijk onderzoek

publiceren in een RdMz-presentatie;

2. de resultaten van herbestemmingsstudies en

analyses bekendmaken bij en bediscussiëren met

vakgenoten, beleidsbepalers en beleidsadviseurs;

3. (eventueel) de resultaten van de vijf hergebruik-

studies publiceren in een voorbeeldenboek.

Deze rapportage betreft het Overijsselse deel van het

onderzoek.

2. Structuur van het agrarisch netwerk

Wijziging van het logo op de silo in Zwolle: van ABTB naar Cebeco (± 1973)

Afgezien van een enkele grote particuliere ondernemer,

was de bouw van silo’s een zaak van organisaties die een

plaats hadden in het agrarisch netwerk in Nederland. Een

korenfactor zoals Korthals Altes, die al in 1896 een groot

silocomplex kon bouwen in de Amsterdamse haven,

was een uitzondering. Meestal waren samenwerkings-

verbanden zoals coöperaties, handelsverenigingen of

inkoopcentrales de partijen die tot de bouw van silo’s

overgingen. De opkomst, groei, samensmelting en

terreinafbakening van deze instituties zijn bepalend

geweest voor de ontwikkeling van silobouw.

Maar ook de ontwikkelingen in de productie van grond-

stoffen, halffabrikaten en eindproducten waren belang-

rijk. Nieuwe graansoorten, andere grondstoffenmarkten,

eisen van diergezondheid of efficiënte productie, enz.,

konden de hele keten ingrijpend beïnvloeden.

Niet zelden had dat ook voor de organisatie van de

sector weer grote gevolgen.

2.1. Organisatiegeschiedenis: spelers op de markt

2.1.1. Coöperatieve verenigingen

CoöperatieAl in de negentiende eeuw was de wereld van granen

en diervoeders een globale markt. Als Von Liebig in het

midden van de eeuw vanuit Duitsland het gebruik van

anorganische voeding propageert, leidt dat tot een

enorme vraag naar kunstmeststoffen. Kalizouten,

thomasmeel, chilisalpeter worden de begrippen waar-

mee handel, opslag en transport voor de agrarische

sector nieuwe, mondiale dimensies krijgen. Als in de

Verenigde Staten door de aanleg van spoorlijnen de

grote graanproductiestaten met de havens worden

verbonden, zakt de graanprijs in Europa dramatisch en

is de landbouwcrisis van 1878 een feit.

Om in deze ongewisse wereld van afhankelijkheden een

vuist te kunnen maken, ontstaan in het laatste kwart van

de negentiende eeuw onder andere coöperaties, die zich

richten op gemeenschappelijke inkoop. Die kan betrek-

king hebben op hengsten, stieren, verzekeringen,

cursussen, maar ook op kunstmeststoffen. In 1900 zijn

bij het Centraal Bureau van het Nederlands Landbouw-

comité al 188 landbouwverenigingen aangesloten, die

samen goed zijn voor een omzet van 2.053 wagonladingen

kalizouten (voornamelijk uit Duitsland) en bijna 1.000

wagonladingen thomasfosfaatmeel.

En dit bureau, waaruit (bij een fusie in 1973) de Cebeco-

Handelsraad (CB-H) voortkwam, was niet de enige speler

voor landbouwverenigingen:

de coöperaties organiseerden zich meer en meer langs

confessionele lijnen, met een sterke positie voor de

katholieke bonden in het zuiden.

Organisaties zoals het Centraal Bureau (CB), de Handels-

raad, of de CHV (Coöperatieve Handelsvereniging

Veghel) werkten in feite als top-coöperaties, die bemid-

delden of, later, handelden en produceerden voor de

aangesloten regionale of plaatselijke leden-coöperaties.

10

De letters ABTB domineerden decennia lang menig dorp,

zoals hier in Lemelerveld

OverijsselOverijssel was, curieus genoeg, de bakermat van veel

coöperatieve activiteit, doordat het CB bij zijn ontstaan

werd ondergebracht bij de ‘Coöperatieve Landbouwers-

bank en Handelsvereeniging Lonneker, gemeente

Enschede’. Het kantoor van de CB bleef daar gevestigd

tot de belangen in Rotterdam (vooral in verband met de

graanhandel op de Rotterdamse beurs) in de jaren 1920

zó groot werden, dat men daarheen verhuisde.

Voor Overijssel was de ABTB één van de belangrijkere

coöperaties en die had de Handelsraad als centrale orga-

nisatie. Deze ‘Aartsdiocesane Boeren- en Tuindersbond’

vertegenwoordigde de katholieke agrarische sector in

het gebied van de aartsbisschop van Utrecht: ruwweg

het Nedersticht en het Oversticht, in de praktijk vooral

Twente en Gelderland. Daarnaast zijn (in het meer

protestantse deel van Overijssel) van belang gebleven

de CAV Den Ham, de CAVV Zuidoost-Salland in Haarle

(aanvankelijk ook in Heeten), de CTA in Delden en de

zelfstandige coöperatie voor Staphorst en Rouveen,

‘De Eendracht’. Intussen zijn ook deze allen aangesloten

bij de Cebeco-Handelsraad. De aartsdiocesane bond,

onder het vaandel van de bisschop, stond vrijwel de hele

twintigste eeuw aan het roer in katholiek Twente. Vanuit

Almelo bestierde de Landbouwersbank, onderdeel van

de ABTB, met een reeks filialen Noordoost-Twente.

De meer seculiere coöperatieve verenigingen hadden

een dominante rol westelijk van de Sallandse heuvelrug.

Bij fusies kozen zij soms voor de Cebeco, soms voor de

Aan- en Verkoopcoöperatie Meppel (de ACM), als zij daar

in de buurt gevestigd zijn. Ook de ACM hoort intussen

bij de CB-H.

FusieIn het algemeen nam met de schaalvergroting door de toe-

nemende behoefte aan investeringen en kostenreductie,

het aantal coöperaties door fusies af. Maar die afname in

aantal ging bepaald niet samen met geringere activiteit.

Het takenpakket breidde zich in de loop van de twintigste

eeuw enorm uit. Bij zijn 100-jarig jubileum in 1999 kon de

Cebeco-Handelsraad bogen op activiteiten in de handel

(meststoffen, graan, landbouwmachines, brandstoffen),

in de productie (mengvoeders, slachterijen, eieren, frites,

vleeswaren), advisering in de bouw van stallen, maar

ook daadwerkelijke bouw van stallen, woningen, tot zelfs

vakantiedorpen. OK-tankstations en Welkoop-winkels zijn

bekend als de zichtbare representanten van dit pseudo-

agrarisch imperium.

In dat pakket paste de advisering over de organisatie

van transport en opslag van meststoffen, granen en

veevoeders, waarvoor silo’s konden worden gebouwd.

2.1.2. Particuliere bedrijven en handelaren

Lang niet alle agrariërs zijn of waren aangesloten bij een

coöperatie. Gemiddeld was het aansluitingspercentage

in Nederland maximaal 50%, maar lokaal of regionaal

kon dat sterk verschillen. Er waren dus veel boeren die

het wel met de handel of de kleine producenten konden

vinden en ook deze maakten een ontwikkeling door van

samenwerking, fusie en schaalvergroting. Niet zelden

stonden de organisatorische aanpassingen in de wereld

van de particuliere bedrijven en die van de coöperaties

met elkaar in verband, zoals in 1898, toen een ‘kali-kartel’

van kunstmestoffenhandelaren probeerde te reageren op

de toegenomen samenwerking van boerenorganisaties in

coöperatieve verbanden zoals het Centraal Bureau.

Ook bij de particuliere bedrijven is er sprake van het

uitbreiden van taken in de productieketen. Met name

bij mengvoeders zien we handelaren in grondstoffen

die zich ook storten op het mengen tot kant-en-klare

diervoeders. Met de groei van de eisen aan voedsel-

veiligheid, controleerbaarheid van de keten en de hoge

Een grote Overijsselse particulier is nog steeds een kleine speler in de markt

11

investeringen die dit met zich meebrengt, zien we ook

hier fusies tot grote, bovenregionaal werkende bedrij-

ven. Deze hebben hun eigen gebouwencomplexen met

silo’s opgericht en, net als de coöperatieve bedrijven,

deden zij dat vaak met achterlating van de kleinere

handelsgebouwen en silo’s in de kleine kernen. Feijen in

Dalfsen en Fakkert uit Hoonhorst zijn zulke regionale

spelers, die al lang niet meer pasten in hun uit het

molenbedrijf voortgekomen gebouwencomplex.

En Hendrix UTD mag gelden als voorbeeld van een

bovenregionale partij, die onder meer in Zwolle en

Deventer grote silocomplexen aan de kanaalhavens

bezit.

2.2. Agrarische geschiedenis: producten en productiesystemen

2.2.1. Meststoffen

In de categorie meststoffen zijn de kalizouten voor kunst-

mest verreweg de belangrijkste component. Aanvankelijk

werden kunstmeststoffen per spoor getransporteerd

naar de coöperatieve verdeelstations, later gebeurde dat

per schip. Nu wordt kunstmest alleen nog in zakken

geleverd en per as vervoerd. Voor de opslag van kunst-

mest werden grote (houten) loodsen gebouwd, waarvan

er enkele zijn overgebleven: in Almelo aan de haven van

het Twentekanaal zijtak Almelo en in Hengelo (nog

gesierd met de letters ABTB) aan het Twentekanaal,

Haven Zuidzijde. De opslagloodsen waren niet in staal

geconstrueerd, omdat de chemicaliën in de kunstmest

tot sterke corrosie konden leiden. In Steenwijk is

(bij De Dolder) een bulkloods voor de overslag van

kunstmest overgebleven die in gewapend beton is uitge-

voerd.

2.2.2. Veevoeders

Koeken en brokkenAanvankelijk werden de samenstellende delen van vee-

voer apart verhandeld, getransporteerd en opgeslagen.

Tot 1920 was het handelen in mengvoeders verboden.

Het zou toen nog tien jaar duren vóór er een erkend

controlesysteem was ontwikkeld dat een garantie op

kwaliteit kon afgeven. De Centrale Landbouworganisaties

introduceerden toen het CLO-keurmerk.

a. Veevoer op basis van granen

Tot ongeveer 1930 ging het in de veevoerindustrie dus

vooral om voedergranen, met daarnaast veekoeken

en -brokken. De granen werden voor ruwweg een kwart

geïmporteerd; de rest werd inlands verbouwd. De brokken

en koeken werden gemaakt met wat veelal restproducten

waren van de bewerking van grondstoffen uit andere

sectoren, zoals oliehoudende zaden, soja, grondnoten,

cacao en kokos.

Deze achtergrond in de wereld van het graan heeft

ervoor gezorgd dat korenmolens vaak de kern van een

veevoederbedrijf zijn geworden. Het molenbedrijf maakte

de verschuiving naar deze rol voor het veevoer geleide-

lijk. Met de komst van de grote stoommeelfabrieken aan

het eind van de negentiende eeuw raakten de molens de

fabricage van bloem kwijt.

De behoefte aan een goede kwaliteitscontrole zorgde na

de Eerste Wereldoorlog voor een reductie van het aantal

plekken waar tarwemeel gemalen kon worden. Zo raakte

het molenbedrijf het bakkersgemaal kwijt en bleef alleen

het ‘boerengemaal’ over. Tijdige omschakeling naar

elektrificatie en naar de inzet van hamermolens (in plaats

van de in capaciteit beperkte molenstenen) hield deze

molenbedrijven relatief lang in stand.

Misschien is de grote verspreiding van het molenbedrijf

in Overijssel er wel de reden van, dat zich hier nog veel

relatief kleine zelfstandige (particuliere) diervoeder-

bedrijven bevinden. De meeste daarvan zijn zelfs nog

gevestigd op een oorspronkelijke molenlocatie. Niet

zelden werden elektrische maalderijen gebouwd door

molenaars die hun windmolen vervolgens onttakelden

en voor opslag gingen gebruiken, soms door er een silo

in te bouwen. Voorbeelden van zulke complexen zijn

Massier in Nieuwleusen, Fakkert in Hoonhorst en Olde

Hengel in Ootmarsum.

b. Veevoer op basis van olie

Olieslagerijen en oliemolens waren de producenten van

veekoeken. Uit zaden (koolzaad, lijnzaad, raapzaad) werd

olie geperst. Die olie werd verwerkt tot een eindproduct

dat de hoofdzaak van de olieslagerij was, maar de uit-

geperste massa, die als rest overbleef, was bruikbaar als

veekoek. Elke koek was ongeveer een kilo zwaar; per koe

was het verbruik van dit ‘krachtvoer’ zo’n twee koeken

per dag. Veekoeken hadden bij een juiste vochtigheid

een behoorlijke houdbaarheidsdatum en zij konden

worden verpakt in kartonnen dozen.

Door het belang van hun restproduct veekoeken werden

oliemolens een onderdeel van de veevoederindustrie.

Maalderijen met een combinatie van maalstoelen voor

graan en olie waren gewone verschijningen.

MengvoedersHet opheffen van het verbod op het maken van meng-

voeders hing samen met een grote druk vanuit de

veesector. Door de toepassing van kunstmest was de

voedingswaarde van grassen als zomervoer sterk

Olde Hengel in Ootmarsum: silo voortgekomen uit het molenbedrijf (midden)

Verdeelinstallatie met schroefas (wormwiel) en

stortkokers op de zolder van de silo in Ootmarsum (onder)

Een typische silo van architect Giesen: geometrische volumes

en een glazen kubus op de elevator (boven)

13

toegenomen. De productiviteit van de koeien groeide

navenant, maar gelijkwaardig wintervoer was niet voor-

handen tegen aantrekkelijke prijzen. Met het voeden met

hooi, lijnmeel en veekoeken kwam de veestapel de winter

niet meer door. Alleen mengvoer kon tegen haalbare

prijzen de benodigde wintervoedingswaarde leveren.

De top-coöperaties hielpen de regio’s met de bouw van

mengvoederinstallaties. Rond 1950 waren er in Neder-

land al ruim 1.800 mengvoederfabrieken of -fabriekjes.

Grote fabrieken van bijvoorbeeld het Centraal Bureau

stonden in Meppel en in Almelo, waar na de oorlog met

Dollegoor een nieuw nat bedrijventerrein (dat wil zeggen

met kanaalhavens) beschikbaar kwam. De mengvoeder-

fabriek was er één van de eerste vestigingen.

De Handelsraad leverde aan de coöperaties van de ABTB

de benodigde kennis voor de oprichting van meng-

voederfabrieken. In de jaren ’50 werden zulke complexen

gebouwd met inzet van onder andere één architecten-

bureau, dat in het hele werkgebied van de Handelsraad

actief was. De silo was een onmisbaar onderdeel van

deze complexen en de silobouwwerken van dit bureau,

Giesen uit Doetinchem, zijn steeds herkenbaar door hun

eigen stijl. Er zijn er veel van verdwenen doordat ze zijn

gesloopt (Albergen, Haarle na brand), ingepakt in dam-

wandprofiel, of aangevuld met nieuwe silo’s in staal of

beton (Hankate). Een gave staat er nog te verkommeren

in Nieuw Heeten, een exemplaar dat bewijst op welke

kleine schaal de bouw van een fabriek toen nog kon

plaatsvinden.

Naar de aard van het product mengvoer zijn de silo’s

opgebouwd uit schachten voor verschillende basis-

producten of grondstoffen. Die worden apart per schip

of per as aangevoerd en in de karen gestort. Onder uit-

stortopeningen vinden we een wormwiel (schroef) of

lopende band, die de in wisselende hoeveelheden

gestorte grondstoffen naar de meng-installatie voert.

Het gemengde product wordt opgeslagen in silo’s en

later als bulk of in zakken afgevoerd naar de afnemers,

de boeren. Een silocomplex heeft dus een ruime infra-

structuur voor vrachtauto’s en/of schepen, heeft karen

voor grondstoffen en eindproducten, heeft een mengen

weeginstallatie en bezit veelal laboratoriumfaciliteiten

voor de kwaliteitscontrole. Een ‘afzakinstallatie’ en ruim-

te voor zakkenopslag horen ook tot de standaarduitrusting.

Tot de stoffen die worden opgeslagen behoren graan-

soorten, sojaschroot, melasse, meelsoorten zoals been-

dermeel en lijnmeel, alsmede vitaminen en mineralen.

De verschillende samenstellende delen worden in een

brokkenmachine geperst (bijvoorbeeld met stoom, vet-

ten en oliën) tot brokken van verschillende afmetingen,

afhankelijk van de diersoort die ermee gevoerd wordt.

Omdat de hoeveelheden van deze stoffen in de verschil-

lende mengverhoudingen anders zijn (evenals de korrel-

groottes), kunnen gespecialiseerde installaties ontstaan

voor varkensvoer en voor rundervoer. Booijink bijvoor-

beeld heeft zijn installaties voor rundervoer in Lutten-

berg staan, die voor varkensvoer in Raalte. Bovendien

leiden de wisselende hoeveelheden ertoe, dat een silo-

complex karen van verschillende afmetingen kan hebben:

de karen voor de toeslagstoffen kunnen kleiner zijn dan

die voor de basis; die voor de grondstoffen zijn vaak

kleiner dan die voor gereed product.

2.2.3. Oogst- en basisstoffenopslag

Enkele silo’s in Overijssel zijn speciaal ingericht voor de

opslag van geoogst product dat vervolgens als grondstof

voor mengvoer dient. De coöperatie ABCTA gebruikt de

silo in Vroomshoop voor de opslag van graan, dat op de

productielocaties in Almelo, Deventer en Delden (en

Lochem) wordt verwerkt. De silo is daartoe uitgerust met

een graandrooginstallatie. Ook de silo van Graansloot in

Kampen is uitsluitend ingericht voor de opslag van graan

dat als basis dient voor diervoeders. Dit bedrijf beperkt

zich tot op- en overslag zonder verdere bewerkingen.

In Hengelo vinden we bij de firma Schouten Industries

een sojafabriek. Sojabrokken worden hier per schip

aangevoerd, verwarmd (‘geroast’) en voor transport in

silo’s opgeslagen. De soja dient als basismateriaal voor

diervoederfabrieken.

De silo in De Krim (gemeente Hardenberg) werd

de laatste jaren vooral gebruikt voor gerst, dat werd

afgenomen door bierbrouwerijen en diervoeder-

bedrijven.

Karentrechters op de begane grond van de silo in De Krim. Ook aan de

zijkanten zitten uitstroomopeningen, die rechtstreeks naar buiten voeren.

Een rijdende trechter kan dienen voor het vullen van zakken (onder)

Installatie op de verdeelzolder van silo in De Krim. De bovenste schroefassen

bedienen de middelste karen, de lagere zijn voor de karen langs de gevels (boven)

Schets van de klassieke elevator: een reeks bakjes aan een eindeloze band

(midden, uit: Hoffmann, Getreidespeicher)

3. Silo’s in Overijssel

15

3.1. Categorieën naar functie

3.1.1. Mengvoederbedrijven, voortgekomen uit oude molens/maalderijen

Hier gaat het om de bedrijven die zijn voortgekomen uit

het molenbedrijf.

Het meest interessant zijn de complexen, waar de hele

geschiedenis nog aan is af te lezen. Daar staat nog de

molenromp, waaruit het gaande werk is verwijderd,

tegelijk met het gevlucht, toen de maalderij op basis van

elektro- of dieselmotor zijn intrede deed. Die maalderij

zit vaak aan de molen vast. Los erbij staat de woning

met gelagkamer of het café, waar de molenaar de boer

voor de tweede keer als klant trof, wanneer die het

wachten veraangenaamde met een graanjenever. Ook

met een bakkerij kon klandizie worden gebonden. Bij

groei van de maalderijfunctie werd de molen getransfor-

meerd tot pakhuis en later werd er een silo in gemaakt.

Als de opslagcapaciteit nog groter moest zijn, werden bij

het complex silo’s gebouwd.

Zo’n compleet ensemble is te vinden in Hoonhorst:

molen, café, bakkerij, maalderij, silo’s. Helaas bestaat bij

sommige monumentenzorgers de mening, dat van dit

ensemble de silo’s moeten worden gesloopt en de molen

weer een gaand werk en gevlucht moet krijgen. Dit

terugrestaureren naar één bepaalde periode uit de rijke

geschiedenis van een complex wordt door de Rijksdienst

voor de Monumentenzorg gesanctioneerd door de

molenromp te registreren als ‘incomplete molen’, daarbij

voorbijgaand aan de compleetheid van het ensemble en

de rijkdom van de ontwikkelingsgeschiedenis. Een ver-

gelijkbaar voorbeeld is het complex van Schellings in

Beuningen: een molenromp die in gebruik is als silo en

waarvan de begane grond naadloos overloopt in de

maalderij, bijgebouwde silo’s, een molenaarswoning en

een (voormalige) bakkerij. Soms herinnert weinig meer

aan het ontstaan van een complex uit een molenbedrijf:

in Olst-Wesepe duidt alleen een bordje ‘molenweg’ erop

dat de molen nu weg is en bij Feijen in Dalfsen stuitte

men alleen nog bij een uitbreiding op de funderingsres-

ten van de molen die aan de basis van het bedrijf stond.

3.1.2. Particuliere mengvoederbedrijven als zodanig gesticht

Dit zijn de bedrijven die als nieuwe maalderij voor

mengvoeders werden gesticht nadat het verbod op

mengvoeders was opgeheven en het controlesysteem

van de Centrale Landbouworganisaties CLO effectief was

geworden (begin jaren ’30). Dit soort bedrijven nam na

de Tweede Wereldoorlog een grote vlucht. Vele ervan

hebben de schaalvergroting door fusies niet overleefd

(Smeenk en Dieperink in Olst-Wesepe), maar een aantal

bestaat nog, met een oude kern in grotere silocom-

plexen (Booijink in Raalte, Kamphuis in Beckum).

3.1.3. Coöperatieve mengvoederbedrijven

Dit zijn de bedrijven die als coöperatie een maalderij

hebben opgericht en die niet uit het molenbedrijf

zijn voortgekomen (ABCTA in Haaksbergen, VTL in

Mariënberg, CAVV in Haarle, enz.).

3.1.4. Oogst- en basisstoffenopslag

Deze categorie betreft de silo’s voor op- en overslag van

halffabrikaten of grondstoffen voor de diervoederindus-

trie (Graansloot in Kampen, SESAM in Enschede, DOK in

Deventer, Agri-firm in De Krim, COVATRA in Hasselt). Een

buitencategorie vormt het complex van relatief lage silo’s

van de firma WPA in Dedemsvaart, die zaaigraan opslaat.

3.2. Categorieën naar type

3.2.1. Gemetselde doos met houten karen

Het oudste type silogebouw. Voor Amsterdam werd zo’n

type al beschreven voor een korenfactor in de Jordaan

rond 1880. Voorbeelden in Overijssel zijn te vinden in

de silo Weijers in Deventer (1898) en in de silo te Zuna,

gemeente Wierden. Om stijfheid in de constructie te

garanderen werd een stelsel van trekstangen aange-

bracht, die met schotelankers het metselwerk op zijn

plaats houden. Zo wordt het uitbuiken van de wanden

tegengegaan als de druk in de karen toeneemt.

Voormalige silo van Smeenk in Olst-Middel (rechtsmidden)

Silo’s voor op- en overslag van allerlei, waaronder basisstoffen voor veevoer:

SESAM aan de Sesamstraat 1 in Enschede (linksonder)

Bakstenen huls met houten karen: silo aan de Klokkendijk in Zuna (rechtsonder, Wierden)

17

3.2.2. Gemetselde karen van NeHoBo

Silogebouw en karen zijn opgetrokken in een systeem

van holle (strengpers)bakstenen, die zo zijn geprofileerd,

dat bij de stapeling van de blokken ruimte overblijft voor

het aanbrengen van stalen wapeningsstaven. Deze geven

een gebouw buigstijfheid tegen windbelasting en zorgen

tegelijkertijd voor het opnemen van de spatkrachten die

in de karenwanden kunnen optreden door de belading.

Het geheel van karen is op een onderbouw gezet van

gewapend beton. Hiermee kunnen de grotere hoogtes

en overspanningen worden gemaakt die nodig zijn om

bijvoorbeeld vrachtauto’s onder de trechters te rijden.

Dit type komt veel voor na de Tweede Wereldoorlog,

een periode die samenvalt met de grote agrarische

productiegroei enerzijds en met de bloei van de meng-

voederindustrie anderzijds. Dit is de periode waarin er

relatief veel kleinere maalderijen zijn, de fase vóór de

grote fusies die gebruik zullen maken van stalen en

betonnen silo’s. Voorbeelden zijn De Laarman in Lutten-

berg (nu museum; de karen zijn daar deels weggehakt)

en de silo van Van Riel in Olst-Wesepe.

In enkele gevallen komen gemengde constructies voor,

zoals bij Smeenk in Middel bij Olst-Wesepe.

Hier is op een betonnen onderbouw een silo opgetrokken

van drie karen van 3 x 3 meter in NeHoBo-bakstenen,

waaromheen een gevel is gemetseld van waalformaat in

halfsteensverband. De karen zijn elk in drieën gedeeld

met houten schotten, zodat negen cellen zijn ontstaan.

Niet zelden is dit type silo’s later bekleed met damwand-

profielplaten van staal, enerzijds om een eenheid te

creëren in wat vaak een lappendeken van uitbreidingen

was geworden en anderzijds om een betere waterdicht-

heid te garanderen. Soms is het gebouw geïsoleerd om

geluidsoverdracht naar de buurt te beperken.

3.2.3. Stalen silo’s

Stalen silo’s zijn meestal gemaakt in een prefabsysteem

van walsprofielen (I- of H-profielen), waarin panelen

worden geschoven met een damwandprofiel. Zulke silo’s

zijn eenvoudig te monteren, makkelijk aan te passen aan

de gewenste hoogtemaat, simpel uit te breiden door

toevoeging van extra vakken en ze zijn demontabel en

verplaatsbaar. Voorbeelden daarvan zijn de stalen silo in

Beuningen, die uit Oldenzaal afkomstig is en een deel

van de silo’s in Den Ham, die uit Dedemsvaart werden

gehaald. Ook de graansilo in Kampen (Haatland) is

volgens deze constructiewijze gebouwd.

Deze constructiewijze is zo algemeen, dat zij niet alleen

voor veevoeder, maar ook voor bijvoorbeeld zand wordt

gebruikt, zoals te zien bij de SESAM-silo’s aan de haven

in Enschede.

Ronde stalen silo’s (met het uiterlijk van een rechtop-

staande tankwagen) zijn in het onderzoek buiten

beschouwing gebleven. Een prachtige verzameling van

zulke silo’s is te zien bij Nijhof-Wassink in Rijssen. Een

ander voorbeeld is de installatie voor de firma Sloten in

Deventer, waarbij de cilinders in een met plaatstaal

beklede staalconstructie zijn opgehangen, wat ze onher-

kenbaar maakt. Datzelfde is te zien bij de installatie voor

de Covatra in Hasselt, die werd ingericht voor de opslag

van melkpoeder.

Wel van belang zijn silo’s die zijn opgebouwd uit plaat-

stalen karen. Deze cellen worden gevormd door platen te

vouwen en tot de gewenste lengtes aan elkaar te bouten

of te lassen. Deze kokers worden opgehangen in een

skelet van stalen balken en kolommen, terwijl het geheel

wordt aangekleed met een regenjas van damwandprofiel-

platen.

3.2.4. Betonnen silo’s

Gewapend betonnen silo’s zijn per definitie de grotere,

omdat voor de kosten van het bekisten van de beton-

constructie een zekere omvang van het gebouw nodig is.

In Deventer is de silo Lammers een mooi voorbeeld van

een vroege silo, die nog helemaal ter plaatse is uitgekist

en gestort; in Haaksbergen is de silo aan de Parallelweg

daarvan een voorbeeld.

De gebouwvorm bleef niet beperkt tot een min of meer

vierkante schacht, zoals de schijfvormige silogebouwen

van De Krim (Hardenberg) en Vroomshoop laten zien.

Soms werden de karen verder onderverdeeld met stalen

schotten.

Silo voor graanopslag: Graansloot in Kampen (linksboven)

Molenaarswoning, cafe, maalderij, bakkerij, tot silo getransformeerde molenromp en stalen silo’s:

prototype van een historisch gegroeide diervoederfabriek (rechtsboven)

Voormalige silo van Dieperink in Olst-Wesepe (linksmidden)

De CODO-silo in Deventer vertegenwoordigt een latere

fase in de betonconstructies, waarin de kosten worden

gedrukt door gebruik te maken van een glijbekisting.

Hierbij wordt één bekisting van zo’n 1,5 m hoog, die alle

opgaande wanden van de karen bevat, langzaam

omhooggehesen en steeds opnieuw gevuld, in een

continu proces. Deze methode is vaak gebruikt voor de

grotere havensilo’s die we in Deventer, Zwolle, Hengelo

en Genemuiden aantreffen.

3.3. Objecteninventarisatie met categorisering

De inventarisatie van silocomplexen in Overijssel is zo

compleet mogelijk. Het onderzoek was in bepaalde mate

pionierswerk: lijstjes ontbraken, evenals kenners met een

wijde blik. Tijdens het onderzoek leidden silo’s naar

andere silo’s: het bespreken van het thema leverde vaak

nieuwe voorbeelden.

Per silo zijn, naast de naam- en adresgegevens, drie

categorieën van informatie opgenomen: typering (a),

waardering (b) en status (c):

A. 1. een typering van het object in het veld ‘landbouw-

historie’. Onderscheidende begrippen zijn ontleend

aan paragraaf 3.1: afkomstig uit molenbedrijf, uit

een coöperatie, nieuw mengvoederbedrijf of op-

en overslag;

A. 2. een typering van de bouwconstructie in de termen

van paragraaf 3.2: metselwerk met hout, NeHoBo,

staal en beton;

B. een waardering van het complex in termen van land-

bouwhistorie, waarde als type bouwconstructie en

waardering van de kwaliteiten van het object als

architectonisch ontwerp;

C. een aanduiding van de huidige status van het object,

met als kenmerkende criteria: in bedrijf, interessant

voor hergebruik of indifferent: dat wil zeggen niet in

bedrijf, maar evenmin van belang voor extra inspan-

ningen om hergebruik te bevorderen.

Voor de waardering is in de inventarisatie het beproefde

‘sterretjes’-systeem toegepast, dat aangeeft hoe onze

waardering op de verschillende aspecten uitvalt.

NeHoBo toegepast in de silo bij De Laarman in Luttenberg (Raalte). De weggehakte

karen laten goed de rode baksteen zien (linksboven)

Plaatstalen silocomplex met skelet van stalen balken en liggers: melkpoedersilo voor

de Covatra in Hasselt (rechtsboven, Zwartewaterland)

Architect Giesen gebruikte vaak NeHoBo-stenen voor de silo’s (linksmidden)

18

Twee silo’s in gewapend beton in Deventer: de linker uit 1923 met zeskantige cellen, de

rechter een vroeg voorbeeld van de toepassing van glijbekisting uit 1961 (rechtsmidden)

Stalen silo bij de voorm. Heimolen in Beuningen (Losser), verplaatst vanuit Oldenzaal (linksonder)

Modern silocomplex van Hendrix UTD in Zwolle waarvoor op uitgebreide schaal met

glijbekistingen is gewerkt (rechtsonder)

21

4. Waardering van silo’s in Overijssel

4.1. Waardevol vanwege de geschiedenis vanstreek of landbouw

4.1.1. Complex voortgekomen uit het molenbedrijf

Maatgevend is hier de compleetheid en de gaafheid van

het ensemble:

• vm. Fakkert Hoonhorst (gemeente Dalfsen) (in de

staat waarin het zich anno 2004 bevindt);

• Olde Hengel Ootmarsum (gemeente Dinkelland);

• Schellings Beuningen (gemeente Dinkelland).

Bijzonder voorbeeld in deze categorie zonder

herinnering aan het molenbedrijf;

• vm. Dieperink nu Van Riel, Olst-Wesepe (gemeente

Olst-Wijhe): gaaf bewaard complex van maalderij-

gebouw met silo in NeHoBo uitgevoerd, strategisch

gelegen aan wegenknoop in Salland.

4.1.2. Mengvoederfabriek bij oudere coöperatie

Maatgevend is hier het ensemble van coöperatie-

gebouw/maalderij en silo:

• Haaksbergen vm. ABCTA: een zeer gaaf ensemble

met naoorlogse silo;

• Ane, vm. coöperatie, nu Altena (gemeente

Hardenberg): gaaf, reeds hergebruikt ensemble aan

de gedempte Dedemsvaart, karakteristieke naoorlog-

se architectuur;

• Mariënberg vm. coöperatie VTL (gemeente Harden-

berg): coöperatiegebouwen van vóór en na de oorlog,

beide in voor die perioden karakteristieke architectuur;

zeldzaam voorbeeld van spoorwegontsluiting;

• Markelo Arkervaart (gemeente Hof van Twente):

zeldzaam fraai coöperatiegebouw; uitzonderlijke relatie

tussen grootte van het bedrijf en omvang van het dorp;

• vm. CAVV De Lutte (gemeente Losser): voorbeeld van

het vooroorlogse type coöperatiegebouw waarin een

silo werd gebouwd (vergelijk Luttenberg de Laarman);

• vm. CAVV Nieuw Heeten (gemeente Raalte): gaafst

bewaard gebleven voorbeeld van een silo ontworpen

door architect Giesen; zeer fraaie architectuur;

• De Laarman, Luttenberg (gemeente Raalte): typisch

voorbeeld van een coöperatiegebouw waar een silo

in werd gebouwd; goed voorbeeld van de toepassing

van NeHoBo;

• ABCTA Dollegoor, Almelo: de oudste vestiging van

de coöperatie op het industrieterrein Dollegoor was

tevens de eerste fabriek op dit terrein. Bakstenen

elevatorgebouw met daarachter een reeks cellen in

NeHoBo en latere (cilindervormige) cellen in

gewapend beton.

4.1.3. Mengvoederfabriek nieuw gevestigd

Criterium is hier de vestiging van een bedrijf voor de aan-

maak van mengvoer, niet afkomstig uit een coöperatie en

niet uit het molenbedrijf:

• Bosch ‘De Landbouw’, Daarle (gemeente Hellendoorn):

gaaf ensemble van maalderijgebouw met silo’s,

beeldbepalend gelegen in het dorp;

• Kamphuis Beckum (gemeente Hengelo): fraai en gaaf

oud maalderijgebouw uit 1916 met houten karen; aan

de overzijde van de weg het nieuwe bedrijfsgebouw

met stalen silo’s;

• Smeenk Middel (gemeente Olst-Wesepe): gaaf voor-

beeld van een klein particulier bedrijfsgebouw.

4.1.4. Op- en overslag

• De silo Weijers in de Raambuurt in Deventer (naar

ontwerp van de in de utiliteitsbouw gespecialiseerde

architecten Beltman uit Enschede) is al geregistreerd

als rijksmonument.

• Het silocomplex aan de Zuiderzeestraat in Deventer

(silo Lammers en silo CODO): waardevol als ensemble

en ook bijzonder vanwege de constructie van respec-

tievelijk gewapend beton (1916) en beton, gemaakt

met een glijbekisting. Markering van de centrale plaats

die Deventer inneemt in de productie en de op- en

overslag van veevoer in een wijde regio.

• Agri-firm in De Krim (gemeente Hardenberg):

kenmerkend voor het type silo voor oogstopslag

(met vóórgeplaatste elevator-toren), centraal gelegen

in een gebied met veel akkerbouw, uitvoering in

gewapend beton; door de forse maten een markant

herkenningspunt.

22

• Van ’t Spijker Vriezenveen (gemeente Twenterand):

uniek qua locatie tussen spoor en water en zeldzaam

als klein particulier bedrijf dat uitsluitend is gericht

op handel, op- en overslag.

4.2. Waardevol vanwege constructie of vormgeving

4.2.1. Gemetselde doos met houten karen

• Garden Toys en Tools, Wierden: ensemble van

maalderij met silogebouw, inclusief elevator-toren.

4.2.2. Gemetselde karen in NeHoBo

(Holle bakstenen met stalen wapening):

• De Laarman, Luttenberg (gemeente Raalte): de cellen-

wanden zijn deels verwoest om museumruimtes te

maken;

• vm. CAVV Nieuw Heeten: Giesen maakte veel gebruik

van NeHoBo, dat in de jaren ’50 in zwang kwam;

• Smeenk Middel (gemeente Olst-Wijhe): de silo met

drie cellen werd met hout onderverdeeld tot 12 karen;

• Almelo Dollegoor ABCTA.

4.2.3. Stalen silo’s

Stalen silo’s zijn op zichzelf zelden waardevol als type of

als architectuur. Waardevol zijn er enkele om historische

redenen of als onderdeel van een ensemble dat als

geheel waardevol is:

• Covatra Haselt (gemeente Zwartewaterland):

gebouwd in de periode dat de melkplas en de boter-

berg van niet verkochte maar wel met Europese

subsidie geproduceerde zuivel niet weg te werken was.

De Combinatie van Transportondernemingen CoVaTra

sloeg in Hasselt melkpoeder op, dat gemengd werd

met andere stoffen om zo als diervoeder te worden ge-

bruikt. Bij de introductie van het melkquotumsysteem

enkele jaren later werd de installatie overbodig;

• vm. Fakkert Hoonhorst: de silo’s vormen hier het

eindstation van de historische ontwikkeling van het

complex dat als molenbedrijf begon;

• Schellings, Beuningen (gemeente Dinkelland): idem;

• Van ’t Spijker, Vriezenveen (gemeente Twenterand):

silo’s van belang als onderdeel van het ensemble;

• Bosch ‘De Landbouw’, Daarle (gemeente Hellen-

doorn): idem.

4.2.4. Betonnen silo’s

Criteria voor het selecteren van betonnen silo’s zijn de

betekenis van de constructie, de ensemblewaarde of de

architectonische vormgeving:

• CODO-silo Deventer: architectonisch fraai en vroeg

voorbeeld van het toepassen van glijbekisting; bijzon-

dere waarde als ‘landmark’ en ensemblewaarde met

de naastgelegen Silo Lammers;

• Silo Lammers Deventer: vroeg voorbeeld van de toe-

passing van gewapend beton voor silo’s; markant

ensemble vormend met de CODO-silo;

• Mariënberg vm. VTL (gemeente Hardenberg): interes-

sant ensemble met de beide fasen van het coöpera-

tiegebouw; bijzondere constructie met uiterst dunne

wanddiktes;

• Agri-firm De Krim (gemeente Hardenberg): fraai vorm-

gegeven betonconstructie met zes meter hoge

kolommen op de begane grond, betonnen cellen-

wanden, trappenhuis, elevator-toren, verdeelzolder

en dakconstructie, het geheel ingepakt in een regen-

jas van baksteen;

• Vroomshoop ABCTA (gemeente Twenterand): gaaf

voorbeeld van een betonnen silo (1954) van het type

als in De Krim (elevator-toren op de kop), hier ingezet

bij voormalige coöperatieve diervoederfabriek; nu in

gebruik voor opslag bij een graandrogerij;

• ABCTA Haaksbergen: fraai en gaaf voorbeeld van een

torensilo met betonskelet en betonnen cellenwanden;

betontrap in prefab-delen aan de buitenzijde; ampel

gebruik van ramen op de onderste en bovenste

lagen.

16

Inventarisatie silocomplexen Overijssel 2004

01. Almelo, ABCTA

02. Dalfsen, Feijen

03. Hoonhorst, Fakkert

04. Nieuwleusen, Coöperatie

05. Deventer, Weijers

06. Deventer, CODO

07. Deventer, Lammers

08. Deventer, Hendrix UTD

09. Deventer, SEM

10. Deventer, ABCTA

11. Deventer, Sloten

12. Deventer, D.O.K.

13. Ootmarsum, Olde Hengel

14. Eschede, SESAM

15. Haaksbergen, ABCTA

16. Haaksbergen, Leusink

17. Ane, Altena

18. De Krim, Agri-firm

19. Dedemsvaart, WPA

20. Hardenberg, Bruins

21. Mariënberg, coöp. VTL

22. Daarle, Bosch

23. Haarle, CAVV

24. Hankate

25. Beckum, Kamphuis

26. Hengelo, Schouten

27. Delden, ABCTA

28. Hengevelde

29. Markelo, Arkervaart

30. Kampen, Haatland

31. Beuningen, Schellings

32. De Lutte, CAVV

33. Olst/Middel

34. Wesepe, Van Riel

35. Heeten, CAVV

36. Heino, IDH

37. Heino, Fakkert Ganzepan

38. Luttenberg, Booijink

39. Luttenberg, De Laarman

40. Nieuw Heeten

41. Raalte, Booijink

42. Staphorst, De Eendracht

43. Staphorst, De Leyen

44. Vollenhove, Van Benthem

45. Den Ham, CAV

46. Vriezenveen, Van ’t Spijker

47. Vroomshoop, ABCTA

48. Wierden

49. Rijssen, Slaghekke

50. Genemuiden, Fuite

51. Hasselt, Covaira

52. Zwolle, Hendrix UTD

53. Zwolle, Agri-firm

gemeente plaats naam silocomplex eigenaar adres

01 Almelo Almelo ABCTA Dollegoor ABCTA Lochem Jollesweg 4

02 Dalfsen Dalfsen Feijen Feijen Rondweg 14

03 Dalfsen Hoonhorst Fakkert + molenstomp gemeente Kerkstraat 5

04 Dalfsen Nieuwleusen Silo en coöp.-gebouw G. Brinkman Den Hulst 102

05 Deventer Deventer Weijers - raambuurt NV Bergkwartier Bergpoortstraat 23

06 Deventer Deventer Silo CODO ABCTA Lochem Zuiderzeestraat 24002

07 Deventer Deventer Silo Fa. A.J. Lammers ABCTA Lochem Zuiderzeestraat 24002

08 Deventer Deventer Hendrix UTD vleespluimvee Hendrix Roermondstraat 2-4

09 Deventer Deventer Sallandse Elevator Mij. B.V. SEM Roermondstraat 37002

10 Deventer Deventer ABCTA ABCTA Lochem Roermondstraat 37002

11 Deventer Deventer Sloten Sloten BV Antwerpenweg 38007

12 Deventer Deventer D.O.K. De Winter Westfalenstraat 2

13 Dinkelland Ootmarsum Houtzagerij 'Olde Hengel' Oude Hengel Oldenzaalsestraat 22

14 Enschede Enschede SESAM SESAM Sesamstraat 1

15 Haaksbergen Haaksbergen ABCTA ABCTA Lochem Parallelweg 4

16 Haaksbergen Haaksbergen Silo Leusink, winkel Discus Leusink Spoorstraat 71

17 Hardenberg Ane Altena Classic Service Altena De Vaart 23

18 Hardenberg De Krim Agri-firm AVB-Veendam Coevorderweg 191

19 Hardenberg Dedemsvaart WPA zeker & vast WPA zeker & vast Tottenhamstraat 14

20 Hardenberg Hardenberg Bruins mengv. + kunstmest Bruins en zonen Nieuwe haven 17

21 Hardenberg Mariënberg VTL coöp. Timmerman Stationsweg 5

22 Hellendoorn Daarle Bosch ‘De Landbouw’ D.J. Bosch Dalvoordeweg 17a

23 Hellendoorn Haarle CAVV, in bedrijf CAVV Stationsweg 2-4

24 Hellendoorn Hankate Hankate J.M.P. Bloemsma Ommerweg 153/ Hancateweg W

25 Hengelo Beckum Kamphuis-Beckum BV mengv. Kamphuis Wolfkaterweg 53

26 Hengelo Beckum Kamphuis oude silo 1916 Kamphuis Wolfkaterweg 53

27 Hengelo Hengelo Schouten industries Schouten industries Zuidelijke Havenweg 20

28 Hof van Twente Delden ABCTA ABCTA Lochem Sluisstraat 24

29 Hof van Twente Hengevelde vm. Fa. Nijhuis mengvoeders Ten Heggeler bouwbedrijf Bretelerstraat 29

30 Hof van Twente Markelo Arkervaart-Twente Coöp. Arkervaart-Twente Goorseweg 3

31 Kampen Kampen Graansloot op- en overslag Graansloot Kampen BV Haatlandhaven 13

32 Losser Beuningen Schellings Schellings Denekamperstraat 43

33 Losser De Lutte CAVV Wessel Bentheimerstraat/ Dorpsstr.66

24

ontsluiting type landbouw- type bouwconstructie cellen waarde waarde waarde ib = in bedrijf

historie landbouw- type architectuur o = indifferent

historie h = hergebruik

water mengv., nieuw NeHoBo + beton �� ib / h

weg ex-molen part. baksteen + hout + staal 79 �� ib

weg ex-molen part. staal �� sloopplan

weg ex-molen coöp. beton �� h fabriek

water opslag baksteen/hout �� h archeodepot

water opslag beton �� h

water mengv., nieuw beton �� h

water mengv., nieuw �� ib


water mengv., nieuw beton �� ib

water mengv., nieuw staal rond �� ib

water mengv., nieuw staal 80 karen �� ib

water ex-molen part. beton/baksteen �� h

water opslag staal, 48 karen �� ib

water coöp. mengv. beton �� h in studie

water mengv., nieuw staal �� sloopplan

water coöp. mengv. beton �� h auto’s

water opslag beton + staal �� h sloopplan

water opslag staal �� ib

water mengv., nieuw staal �� ib

spoor coöp. mengv. hout + beton �� h in studie

weg mengv., nieuw staal + hout �� ib / h

weg coöp. mengv. beton, 20 + staal, 41 karen �� ib

water coöp. mengv. NeHoBo �� o

weg mengv., nieuw staal �� ib

weg mengv., nieuw baksteen + hout �� h

water grondst./halff. NeHoBo, 30 karen + beton �� ib

water mengv., nieuw staal �� ib

weg mengv., nieuw beton + staal �� sloopplan

weg coöp. mengv. beton + staal �� ib / h

water opslag staal �� ib

weg ex-molen part. staal �� ib / h

weg coöp. mengv. NeHoBo, 3 karen �� h sloopplan

25

gemeente plaats naam silocomplex eigenaar adres

34 Olst-Wijhe Olst/Middel Smeenk-Middel Smeenk transport Oude Deventerweg 11

35 Olst-Wijhe Olst-Wesepe vm. Fa. Dieperink Van Riel Raalterweg 6

36 Raalte Heeten CAVV Heeten CAVV Zuid-Salland Dorpsstraat 51

37 Raalte Heino Industriële Diensten Heino IDH Zwolseweg 33-35

38 Raalte Heino Ganzepan (Fakkert) Fakkert Zwolseweg 85-87

39 Raalte Luttenberg Booijink Luttenberg BV Booijink Butzelaarstraat 38-40

40 Raalte Luttenberg De Laarman/nu landb.museum Tielbeek Butzelaarstraat 60

41 Raalte Nieuw Heeten vm. CAVV Vree-Egberts brood/banket Scholtensstraat 4

42 Raalte Raalte Booijink Raalte BV (varkens) Booijink Schoolstraat 2

43 Rijssen-Holten Rijssen Slaghekke mengvoeders Slaghekke Molendijk-Zuid 3

44 Staphorst Staphorst Coöp. De Eendracht Coöperatie Lichtmisweg 15

45 Staphorst De Leyen Staphorst De Leyen Vogelzang Gemeenteweg 374

46 Steenwijkerland Vollenhove Van Benthem Van Benthem De Weyert 20/Industrieweg

47 Twenterand Den Ham CAV Aankoopver. Den Ham CAV Coöperatie Dorpsstraat 68

48 Twenterand Vriezeveen W. van ’t Spijker W. van ’t Spijker Wierdenseweg 90

49 Twenterand Vroomshoop ABCTA ABCTA Lochem Schoolstraat 14

50 Wierden Wierden Agri-Twente Weggeman Weggeman BV Hexelseweg 4

51 Wierden Wierden/Zuna Garden toys en tools Garden toys en tools Rijssensestraat 164

52 Zwartewaterland Genemuiden Fuite Fuite Kokosstraat 15

53 Zwartewaterland Hasselt Covatra Nederland BV Covatra Randweg 23

54 Zwolle Zwolle Hendrix UTD rundvee Hendrix Botterweg 4

55 Zwolle Zwolle ACM-Agrifirm ACM Schokkerweg 2

26

ontsluiting type landbouw- type bouwconstructie cellen waarde waarde waarde ib = in bedrijf

historie landbouw- type architectuur o = indifferent

historie h = hergebruik

weg mengv., nieuw NeHoBo, 3 karen + hout �� h sloopplan

weg ex-molen part. NeHoBo, 10 karen �� h sloopplan


weg coöp. zuivel staal rond rvs �� ib

weg coöp. mengv. staal �� ib

weg mengv., nieuw NeHoBo 34 + staal, 90 karen �� ib

weg coöp. mengv. NeHoBo �� h museum

weg coöp. mengv. NeHoBo �� h

weg mengv., nieuw beton + staal �� ib / h

weg ex-molen part. NeHoBo, 32 + staal, 46 karen �� ib

water coöp. mengv. staal, 38 karen �� ib

weg ex-molen part. staal, 8 karen �� o sloopplan


weg ex-molen coöp. baksteen/staal/beton 100 �� ib / h

spoor opslag staal + hout 32 karen �� o

water coöp. mengv. beton, 12 karen uit 1954 �� ib / h

weg opslag staal �� o

weg coöp. mengv. baksteen/hout �� h


water opslag melkp. staal rond �� o

water mengv., nieuw beton, glijbekisting �� ib

water mengv., nieuw beton �� ib

27

01. ABCTA Dollegoorgemeente Almeloplaats Almeloadres Jollesweg 4typering soort ontsluiting watertypering soort bedrijf mengvoeder, nieuwtypering soort constructie NeHoBo + beton

In bedrijf; hergebruik zou te zijner tijd moeten wordenoverwogen.

Bijlage 1 Silo’s in Overijssel: een inventarisatie in beeld

De objectgegevens uit de inventarisatie, die in paragraaf

3.3. werd gepresenteerd, worden hier geïllustreerd.

Per silo zijn opgenomen:

• gemeente en plaats;

• naam van het silocomplex;

• adres;

• typering van de soort ontsluiting (water, weg, spoor);

• typering van het soort bedrijf (ex-molenbedrijf, meng-

voederbedrijf nieuw, coöperatie, op- en overslag);

• typering van de constructie van de silo’s;

• aanduiding of het complex in bedrijf is, dreigt te

worden gesloopt, of voor hergebruik in aanmerking

komt danwel al hergebruikt wordt.

02. Feijengemeente Dalfsenplaats Dalfsenadres Rondweg 14typering soort ontsluiting wegtypering soort bedrijf ex-molen particulier

(sinds de 19e eeuw)typering soort constructie baksteen (deels

wanden van 40 cm, waarin houten karen) + staal; 79 silocellen

In bedrijf.

03. Fakkertgemeente Dalfsenplaats Hoonhorstadres Kerkstraat 5typering soort ontsluiting wegtypering soort bedrijf ex-molen particuliertypering soort constructie staal

Niet in bedrijf; sloopplan; hoewel het ensemble zeerwaardevol is, is het voornemen om de silo’s de slopenen de molen te reconstrueren naar de periode van vóórde silo’s, waarin hij maalvaardig was.

04. Silo en coöp.-gebouwgemeente Dalfsenplaats Nieuwleusenadres Den Hulst 102typering soort ontsluiting wegtypering soort bedrijf ex-molen coöp.typering soort constructie beton

Niet in bedrijf; wordt hergebruikt als fabriek; voormaligmolenbedrijf; coöperatie nu door fusies bij ACM Meppel.

29

05. Weijers Raambuurtgemeente Deventerplaats Deventeradres Bergpoortstraat 23typering soort ontsluiting watertypering soort bedrijf opslagtypering soort constructie baksteen/hout

Niet in bedrijf; wordt hergebruikt als depot voor archeo-logische bodemvondsten; restauratie door de NV Berg-kwartier in 2004; daarna voor archeologie in gebruik bijde gemeente Deventer en de provincie Overijssel.

06. Silo CODOgemeente Deventerplaats Deventeradres Zuiderzeestraat 24002typering soort ontsluiting watertypering soort bedrijf opslagtypering soort constructie beton (glijbekisting)

Niet in bedrijf; hergebruik in studie. Doet nu dienst alsreservelocatie in geval het Twentekanaal is bevroren enLochem daarom door de ABCTA niet kan wordenbereikt.

07. Silo Fa. A.J. Lammersgemeente Deventerplaats Deventeradres Zuiderzeestraat 24002typering soort ontsluiting watertypering soort bedrijf mengvoeder, nieuwtypering soort constructie beton

Niet in bedrijf; hergebruik in studie.

31

08. Hendrix UTD (vleespluimvee)gemeente Deventerplaats Deventeradres Roermondstraat 2-4typering soort ontsluiting watertypering soort bedrijf mengvoeder, nieuwtypering soort constructie beton/staal

In bedrijf (deel van silolandschap aan het Basiskanaal inBergweide).

09. SEM: Sallandse Elevatorgemeente Deventerplaats Deventeradres Roermondstraat 37002typering soort ontsluiting watertypering soort bedrijf mengvoeder, nieuwtypering soort constructie beton/staal


10. ABCTAgemeente Deventerplaats Deventeradres Roermondstraat 37002typering soort ontsluiting watertypering soort bedrijf mengvoeder, nieuwtypering soort constructie beton


11. Sloten BVgemeente Deventerplaats Deventeradres Antwerpenweg 38007typering soort ontsluiting watertypering soort bedrijf mengvoeder, nieuwtypering soort constructie staal: ronde silo’s

hangen in een staal-skelet dat met dam-wandprofielplaten is bekleed


12. DOK (De Winter)

14. SESAMgemeente Enschedeplaats Enschedeadres Sesamstraat 1typering soort ontsluiting watertypering soort bedrijf op- en overslagtypering soort constructie staal (48 silocellen)

In bedrijf voor op- en overslag.

15. ABCTAgemeente Haaksbergenplaats Haaksbergenadres Parallelweg 4typering soort ontsluiting wegtypering soort bedrijf coöp. mengvoedertypering soort constructie beton


16. Silo Leusink, winkel Discusgemeente Haaksbergenplaats Haaksbergenadres Spoorstraat 71typering soort ontsluiting wegtypering soort bedrijf mengvoeder, nieuwtypering soort constructie staal

Niet in bedrijf; sloopplan.

33

17. Altena Classic Servicegemeente Hardenbergplaats Aneadres De Vaart 23 Ane,

Gramsbergentypering soort ontsluiting water (gebouwd aan

de Dedemsvaart, die later werd gedempt)

typering soort bedrijf coöp. mengvoedertypering soort constructie beton

Niet in bedrijf; wordt hergebruikt als: garagebedrijf.

18. Agri-firmgemeente Hardenbergplaats De Krimadres Coevorderweg 191typering soort ontsluiting watertypering soort bedrijf opslagtypering soort constructie beton + staal

Niet in bedrijf; sloopplan; hergebruik verdient echtersterke aanbeveling.

19. WPA zeker & vastgemeente Hardenbergplaats Dedemsvaartadres Tottenhamstraat 14typering soort ontsluiting wegtypering soort bedrijf opslagtypering soort constructie staal

In bedrijf (handel in zaaigraan).

20. Bruins (mengvoeder + kunstmest)gemeente Hardenbergplaats Hardenbergadres Nieuwe haven 17typering soort ontsluiting watertypering soort bedrijf mengvoeder, nieuwtypering soort constructie staal (ruim

30 silocellen)

In bedrijf (oud particulier mengvoeder bedrijf, aanvankelijk in de stad gevestigd).

21. VTL coöp.gemeente Hardenbergplaats Mariënbergadres Stationsweg 5typering soort ontsluiting spoor (één van de

twee complexen metspoorwegontsluiting)

typering soort bedrijf coöp. mengvoedertypering soort constructie houten cellen in het

oudste deel + betonvoor de silotoren


22. Bosch ‘De Landbouw’gemeente Hellendoornplaats Daarleadres Dalvoordeweg 17atypering soort ontsluiting wegtypering soort bedrijf mengvoeder, nieuwtypering soort constructie staal + hout

Gebouwen in bedrijf, de silo’s niet meer; hergebruik vangebouwen zou te zijner tijd moeten worden overwogen.

35

23. CAVVgemeente Hellendoornplaats Haarleadres Stationsweg 2-4typering soort ontsluiting wegtypering soort bedrijf coöp. mengvoedertypering soort constructie beton (20 silocellen)

+ staal (rond 40 cellen)

In bedrijf (één bedrijf met CAVV Heeten); aanvankelijksilo’s in NeHoBo van architect Giesen, maar na brandnieuwbouw.

24. Hankategemeente Hellendoornplaats Hankateadres Ommerweg 153/

Hankateweg Westtypering soort ontsluiting watertypering soort bedrijf coöp. mengvoedertypering soort constructie NeHoBo (deel naar

ontwerp van architect Giesen) + beton

Niet in bedrijf.

25. Kamphuis-Beckum (mengvoeder)gemeente Hengeloplaats Beckumadres Wolfkaterweg 53typering soort ontsluiting wegtypering soort bedrijf mengvoeder, nieuwtypering soort constructie staal

In bedrijf.

26. Kamphuis (oude silo 1916)gemeente Hengeloplaats Beckumadres Wolfkaterweg 53typering soort ontsluiting wegtypering soort bedrijf mengvoeder, nieuw (in

1916 gesticht als maal-derij (2 stenen) met dieselmotor; in 1951 overgang naar hamermolen)

typering soort constructie bakstenen gebouw met houten silocellen (deels verdwenen)

Niet in bedrijf; hergebruik nu als opslag.

27. Schouten industriesgemeente Hengeloplaats Hengeloadres Zuidelijke Havenweg 20typering soort ontsluiting watertypering soort bedrijf grondstoffen/half-

fabrikaten: sojafabriek typering soort constructie NeHoBo + beton (rond

30 silocellen)

In bedrijf; bedrijfscomplex voorheen ABTB/CB metMervo voeder; nu opslag + ‘toasting’ van soja.

28. ABCTAgemeente Hof van Twenteplaats Deldenadres Sluisstraat 24typering soort ontsluiting watertypering soort bedrijf mengvoeder, nieuwtypering soort constructie staal

In bedrijf; het grootste productiebedrijf van de ABCTA inOverijssel.

37

29. Voorm. fa. Nijhuis (mengvoeders)gemeente Hof van Twenteplaats Hengeveldeadres Bretelerstraat 29typering soort ontsluiting wegtypering soort bedrijf mengvoeder, nieuwtypering soort constructie beton, staal

Niet in bedrijf; eigenaar Ten Heggeler Bouwbedrijf heeftsloopplan.

30. Arkervaart-Twentegemeente Hof van Twenteplaats Markeloadres Goorseweg 3typering soort ontsluiting wegtypering soort bedrijf coöp. mengvoedertypering soort constructie beton, staal

In bedrijf.

31. Graansloot op- en overslaggemeente Kampenplaats Kampenadres Haatlandhaven 13typering soort ontsluiting watertypering soort bedrijf opslagtypering soort constructie staal

In bedrijf: op- en overslag van graan; de enige zuivere‘graansilo’ in Overijssel.

32. Schellingsgemeente Losserplaats Beuningenadres Denekamperstraat 43typering soort ontsluiting wegtypering soort bedrijf ex-molen particuliertypering soort constructie staal

In bedrijf; hergebruik zou te zijner tijd moeten wordenoverwogen.

33. CAVVgemeente Losserplaats De Lutteadres Bentheimerstraat/

Dorpsstraat 66typering soort ontsluiting wegtypering soort bedrijf coöp. mengvoedertypering soort constructie NeHoBo (3 silocellen)

Sloopplan: sloopvergunning is afgegeven, maar hergebruik zou op zijn plaats zijn.

34. Smeenk-Middelgemeente Olst-Wijheplaats Olst/Middeladres Oude Deventerweg 11typering soort ontsluiting wegtypering soort bedrijf mengvoeder, nieuwtypering soort constructie NeHoBo (3 silocellen,

onderverdeeld met hout, gebouwd in de jaren ’50)

Niet in bedrijf; sloopplan, maar hergebruik zou op zijnplaats zijn.

39

35. Van Riel (voorm. fa. Dieperink)gemeente Olst-Wijheplaats Wesepeadres Raalterweg 6typering soort ontsluiting wegtypering soort bedrijf ex-molen particuliertypering soort constructie NeHoBo (10 silocellen);

na WO-II nieuw gebouwd


36. CAVV Zuid-Sallandgemeente Raalteplaats Heetenadres Dorpsstraat 51typering soort ontsluiting wegtypering soort bedrijf mengvoeder, nieuwtypering soort constructie staal

In bedrijf; alleen nog piekvoorraad in oogsttijd, éénbedrijf met CAVV Haarle.

37. Ind. Diensten Heino IDHgemeente Raalteplaats Heinoadres Zwolseweg 33-35typering soort ontsluiting wegtypering soort bedrijf coöperatief zuivel-

bedrijftypering soort constructie staal: ronde roestvrij

stalen silo’s in staal-skelet, bekleed met damwandprofielplaten

In bedrijf (opslag van melkpoeder/melkvet).

38. Fakkertgemeente Raalteplaats Heino Ganzepanadres Zwolseweg 85-87typering soort ontsluiting wegtypering soort bedrijf coöp. mengvoedertypering soort constructie staal

In bedrijf.

39. Booijink Luttenberg BV (rundvee)gemeente Raalteplaats Luttenbergadres Butzelaarstraat 38-40typering soort ontsluiting wegtypering soort bedrijf mengvoeder, nieuwtypering soort constructie NeHoBo (ongeveer 34)

+ staal (ongeveer 90), bouwfasen 1956-1965-1988-2003

In bedrijf.

40. Landbouwmuseum (De Laarman)gemeente Raalteplaats Luttenbergadres Butzelaarstraat 60typering soort ontsluiting wegtypering soort bedrijf coöp. mengvoedertypering soort constructie NeHoBo

Niet in bedrijf; hergebruikt als museum.

41

41. Vree-Egberts (voorm. CAVV)gemeente Raalteplaats Nieuw Heetenadres Scholtensstraat 4typering soort ontsluiting wegtypering soort bedrijf coöp. mengvoedertypering soort constructie NeHoBo


42. Booijink Raalte BV (varkens)gemeente Raalteplaats Raalteadres Schoolstraat 2typering soort ontsluiting wegtypering soort bedrijf mengvoeder, nieuwtypering soort constructie staal + beton

In bedrijf; hergebruik in studie.

43. Slaghekke mengvoedersgemeente Rijssen-Holtenplaats Rijssenadres Molendijk, Zuid 3typering soort ontsluiting wegtypering soort bedrijf ex-molen particuliertypering soort constructie NeHoBo (32 cellen) +

staal (46 cellen)

In bedrijf.

44. De Eendracht (voorh. De Samenwerking)gemeente Staphorstplaats Staphorstadres Lichtmisweg 15typering soort ontsluiting water (Dedemsvaart)typering soort bedrijf coöp. mengvoedertypering soort constructie staal (38 cellen)

In bedrijf.

45. Vogelzanggemeente Staphorstplaats Staphorst de Leyenadres Gemeenteweg 374typering soort ontsluiting wegtypering soort bedrijf ex-molen particuliertypering soort constructie staal (8 cellen)

Niet in bedrijf; sloopplan.

46. Van Benthemgemeente Steenwijkerlandplaats Vollenhoveadres De Weyert 20typering soort ontsluiting weg (maakt gebruik

van de aanvoer via water bij Fuite Genemuiden)

typering soort bedrijf mengvoeder, nieuwtypering soort constructie staal

In bedrijf.

43

47. CAV Den Hamgemeente Twenterandplaats Den Hamadres Dorpsstraat 68typering soort ontsluiting wegtypering soort bedrijf ex-molen coöp.typering soort constructie baksteen + staal +

beton (totaal zo’n 100 silocellen)

In bedrijf (voor varkens-, runder- en kippenvoer).

48. W. van ’t Spijkergemeente Twenterandplaats Vriezeveenadres Wierdenseweg 90typering soort ontsluiting spoortypering soort bedrijf opslagtypering soort constructie staal + hout (totaal

32 cellen; gebouwd in de jaren ‘30 en ‘60)

Silo’s buiten gebruik; hergebruik voor complex zou tezijner tijd te overwegen zijn.

49. ABCTAgemeente Twenterandplaats Vroomshoopadres Schoolstraat 14typering soort ontsluiting watertypering soort bedrijf coöp. mengvoedertypering soort constructie beton (12 cellen uit

1954)

In bedrijf: nu graanopslag en -drogerij: grondstof voorveevoer; hergebruik te zijner tijd bestuderen.

50. Agri-Twente Weggeman BVgemeente Wierdenplaats Wierdenadres Hexelseweg 4typering soort ontsluiting wegtypering soort bedrijf opslagtypering soort constructie staal

Niet in bedrijf; was voor grondstoffen mengvoeder.

51. Garden toys en toolsgemeente Wierdenplaats Zunaadres Rijssensestraat 164typering soort ontsluiting wegtypering soort bedrijf coöp. mengvoedertypering soort constructie bakstenen gebouw

met houten silocellen

Niet in bedrijf; hergebruik zou moeten worden bestudeerd.

52. Fuitegemeente Zwartewaterlandplaats Genemuidenadres Kokosstraat 15typering soort ontsluiting watertypering soort bedrijf mengvoeder, nieuwtypering soort constructie beton + staal

In bedrijf.

45

53. Covatra Nederland BVgemeente Zwartewaterlandplaats Hasseltadres Randweg 23typering soort ontsluiting watertypering soort bedrijf gebouwd voor de

opslag van melkpoedertypering soort constructie staal: ronde silo’s

hangen in een staal-skelet dat met dam-wandprofielplaten isbekleed

Niet in bedrijf.

54. Hendrix UTD (rundvee)gemeente Zwolleplaats Zwolleadres Botterweg 4typering soort ontsluiting watertypering soort bedrijf mengvoeder, nieuwtypering soort constructie beton, glijbekisting

In bedrijf.

55. ACM Agrifirmgemeente Zwolleplaats Zwolleadres Schokkerweg 2typering soort ontsluiting watertypering soort bedrijf mengvoeder, nieuwtypering soort constructie beton

in bedrijf

47

a. Voordragen als monument

Potentiële rijksmonumenten: Mariënberg vm. VTL,

Haaksbergen coöperatiecomplex vm. ABCTA,

De Krim Agri-firm, Nieuw Heeten vm. CAVV, Fakkert

Hoonhorst (en niet alleen de molenromp), de silo’s in

Deventer. (nr. 6 en 7).

Potentiële gemeentelijke monumenten: Ane vm.

coöperatie, Arkervaart Markelo, met name vanwege

het coöperatiegebouw, De Laarman in Luttenberg,

vm. coöperatie en silo in Den Hulst/Nieuwleusen,

Olde Hengel in Ootmarsum, Schellings in Beuningen,

Bosch in Daarle, Kamphuis in Beckum, Smeenk in

Middel en Van ’t Spijker in Vriezenveen.

b. Kansrijk voor transformatie

In de inventarisatie is aangeduid voor welke silocom-

plexen wij mogelijkheden voor hergebruik zien, soms

in weerwil van een voorgenomen sloop.

c. Aan een groot aantal silocomplexen hoeft geen

nadere aandacht te worden besteed, bijvoorbeeld

omdat zij gewoon functioneren (‘ib: in bedrijf’).

Een enkele keer is, ondanks leegstand en dreigende

sloop, geen aandacht nodig omdat de waarde niet

bijzonder is (Hankate, de silo’s van Van ’t Spijker in

Vriezenveen, de Covatra in Hasselt, Staphorst

De Leyen).

Conclusies

Aanbevelingen voor nader onderzoek

Bronnen

a. In het onderzoek zijn we regelmatig gestuit op silo-

complexen die wel werden beschreven of gefoto-

grafeerd, maar die toch zijn verdwenen. Enkele heb-

ben we apart geïnventariseerd, maar een completer

overzicht zou beter aan het licht brengen hoe groot de

sector is geweest en hoe representatief datgene is,

wat we nu over hebben.

b. Een meer precieze genealogie van de spelers in de

markt lijkt ons van belang. De benadering die wij heb-

ben gekozen, om te redeneren vanuit de productie- en

distributiekant, heeft ons inziens laten zien, dat het in

beeld brengen van een sector een goed kader schept

om een verzameling gebouwen te benaderen.

Zo’n gedetailleerder genealogie kan ook bijdragen aan

een betere waardering van bijvoorbeeld coöperatie-

gebouwen.

c. Nog te weinig zijn de bedrijven in beeld gekomen

die daadwerkelijk silo’s bouwden: de aannemers en

adviseurs voor installaties en gebouwen.

• Interviews met de heren Kloosterman in Dalfsen en

Giesen in Doetinchem, met vele silo-eigenaren en

-beheerders.

• H. Veldman et al., Een machtige Schakel in de Neder-

landse Land- en tuinbouw. De Geschiedenis van

Cebeco-Handelsraad 1899-1999, Rotterdam 1999.

• Dubbelman, K., K. Sloots, Graanbewerkings- en graan-

productenindustrie, PIE rapport deel 9, Utrecht, 1998.

• Dr. J.F. Hoffmann, Die Getreidespeicher, Berlin 1916

(deel II van Das Getreidekorn, seine Bewertung

Bewertung und Behandlung (etc.), Berlin 1916.

• Handbuch der Architektur Teil IV Halbband 3 Heft 1,

Stuttgart 1901.

• M. Bühle, Transport und Lagerungseinrichtungen für

Getreide und Kohle, Berlin 1899.

• R. van de Wiel, ‘Een murwe lijnkoekendoos’, artikel op

de website van het Zaans Museum, Zaandam.

SILO'S IN OVERIJSSEL

Education

Transcript of SILO'S IN OVERIJSSEL