Samenvatting boek "de broosheid van hetzinvolle"

Samenvatting Religie, Zingeving en LevensbeschouwingDe broosheid van het zinvolle

Versie 1 & 2 BrunoVersie 3 Wouter Van Ranst, juni 2007

Versie 4 Charissa Tse, juni 2010

Samenvatting

Deze samenvatting hoort bij het boek Religie, zingeving en levensbeschouwing (cursustekst - Debroosheid van het zinvolle). De transparanten zijn er ook in opgenomen.

De gebruikte versie is van het academiejaar 2005-2006, en is in versie 3 aangevuld met die vanacademiejaar 2006-2007. In versie 4 zijn er twee extra hoofdstukken en enkele kritische lezingentoegevoegd uit de cursus van 2009-2010. De lezingen zijn niet allemaal samengevat omdat datsoms te moeilijk was, daarom verwijs ik hiervoor naar de cursus. De titeltjes staan er wel in zodatje een beter overzicht hebt. Voor latere jaren: Kijk even na of de professor de lezingen nog nietheeft vervangen, dit gebeurt namelijk vrij regelmatig.

Het lijkt een lange samenvatting, maar er staan veel titels in, er zijn structurerende elementenzoals opsommingen en de zinnen zijn simpel.

Succes!

Inhoudsopgave

0 Inleiding 4

0.1 Nadenken over wat zinvol is . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

0.2 Broze culturen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

0.3 Waar godsdiensten goed voor zijn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

0.3.1 Theologie, godsdiensten religiewetenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . 5

0.3.2 Het cultuurscheppende vermogen van mensen . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

0.3.3 Cultuurschepping is een riskante onderneming . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

0.3.4 Culturen en de vraag naar zin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

0.3.5 Culturen, religies en godsdiensten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

1 Premodern, modern en laat/postmodern: veranderende visies op religie, zin-geving en ethiek 8

1.1 Premoderniteit: religieuze culturen en culturele religies . . . . . . . . . . . . . . . . 9

1.1.1 Natuurlijke religies, polythesme en monothesme . . . . . . . . . . . . . . . 9

1.1.2 Van een polythestische naar een monothestische cultuur . . . . . . . . . . 10

1.1.3 Van een religieuze en monothestische cultuur naar een plurale moderne cultuur 10

1.2 De moderne kritische rationaliteit en het afscheid van de premoderniteit . . . . . . 11

1.3 Het paradepaardje van de moderniteit: van intolerantie naar ruime tolerantie . . . 11

1.3.1 Tolerantie op institutioneel vlak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

1.3.2 Tolerantie op cultureel vlak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

1.3.3 Tolerantie op religieus en theologisch vlak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

1.4 Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

2 Agnosticisme, athesme en christelijk geloof 15

2.1 Het wetenschappelijke denken: de passionele zoektocht naar immanente rationeleverklaringen voor alles wat bestaat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

2.2 Het desme: een religie op maat van de moderne en rationele burger . . . . . . . . 16

2.2.1 Verlichting moderniteit secularisatie: de groei van het historisch besef . 16

2.2.2 Het verlichte desme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

2.3 Modern athesme of godloochening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

2.3.1 Athesme, agnosticisme, religieuze onverschilligheid: meerzinnige begrippen 17

2.3.2 Het scientistisch athesme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

1

INHOUDSOPGAVE INHOUDSOPGAVE

2.3.3 Het humanistisch athesme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

3 Evolutiebiologie en humanitas Dei 21

3.1 Evolutie en christendom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

3.2 Het onafhankelijkheidsmodel van Stephen Jay Gould . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

3.3 De mythe van de eeuwige strijd tussen religie en wetenschap . . . . . . . . . . . . . 22

3.4 Tussentijdse evaluatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

3.5 Creationisme, militant evolutionair athesme en integratiemodel . . . . . . . . . . . 23

3.6 Darwinisme en kerkelijk magisterium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

3.7 Op zoek naar een interpretatiekader voor de verhouding tussen wetenschap en geloof 24

3.8 De evolutietheorie in de hedendaagse theologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

3.9 Uitgeleide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

4 Van moderniteit naar postmoderniteit: waarden en zingeving 28

4.1 Zingeving, religiositeit: enkele empirische gegevens . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

4.2 Ethische opvattingen: enkele empirische gegevens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

4.2.1 Normvervaging of normverschuiving? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

4.2.2 Enkele voorlopige conclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

4.3 Het einde van de moderniteit? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

4.3.1 Het postmoderne proces van individualisering . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

4.3.2 Postmodern pluralisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

4.3.3 De postmoderne ethische attitude gewogen en te licht bevonden? . . . . . . 31

4.4 Tot besluit: De postmoderne generatie: decadentie of vitaliteit? . . . . . . . . . . . 31

5 Religie en toekomstverwachting 32

5.1 Drie diesseitige vormen van hoop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

5.1.1 Albert Camus: Sisyphus en de revolte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

5.1.2 Gabriel Marcel: De homo viator . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

5.1.3 Ernst Bloch: De utopische mens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

5.2 De praxis van de hoop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

5.3 De hoop ondanks de dood . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

6 Schepping en milieu 35

6.1 De klassieke antropocentrische plaatsbepaling ter discussie: een versmalling van hetchristelijke scheppingsgeloof? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

6.2 Op zoek naar de wortels van de milieuproblemen in de westerse cultuur . . . . . . 36

6.2.1 Technisch-economische verklaringspogingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

6.2.2 Idealistische verklaringspogingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

6.2.3 Demografische verklaringspogingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

6.3 De nood aan een nieuw ethisch referentiekader . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

6.3.1 Het pleidooi voor een antropocentrische milieubescherming . . . . . . . . . 38

2

INHOUDSOPGAVE INHOUDSOPGAVE

6.3.2 Het zooocentrisme: het pleidooi voor erkenning en/of rechtsbescherming vandieren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

6.3.3 De ecocentrische/biocentrische milieubescherming . . . . . . . . . . . . . . 39

6.3.4 Vanuit het scheppingsgeloof: een keuze voor het gematigd en ethisch gekwa-lificeerd antropocentrisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

6.3.5 Besluit: de religieuze implicaties van het nadenken over ecologie . . . . . . 40

3

Hoofdstuk 0

Inleiding

0.1 Nadenken over wat zinvol is

Walschap, een vrijdenker uit 1940, voelde zich geviseerd (omdat hij vrijdenker is). Tegenwoordigis het net omgekeerd, zegt Arts (gelovigen voelen zich geviseerd).

De vraag is nu: is God werkelijkheid of zinsbegoocheling? Agnosticisme is typisch West-Europeesen typisch modern.

Deze cursus gaat ook over ongeloof, om geloof beter te begrijpen. We bevragen het geloof aan dehand van ongeloof.

0.2 Broze culturen

Geloof is boeiend discussiemateriaal, vooral de dag van vandaag. Maar religie heeft toekomst. Hetzit (hier en nu) in een crisis, maar daar zal het gehavend en vernieuwd uitkomen.

In de westerse beschaving heerst een cultuurcrisis. Een onderdeel daarvan is de godsdienstcrisis.God is een nutteloze hypothese volgens de wetenschap (d.i. het wetenschappelijk athesme ofpositivisme). Godsdienst is een private zaak van de vrije burger geworden.

Ook de moderne cultuur vandaag is in crisis. Wetenschappelijke vooruitgang leidt tot eenzijdig-heid. Dat is ambigu: we hebben fantastische middelen maar geen perspectief. We worden zelfslachtoffer van al onze mogelijkheden. Enkele fundamentele vragen:

Waar willen we naartoe met onze technische kennis? Waarom laten we ons (door de markteconomie) verleiden om zo hard te werken? Wat maakt ons gelukkig? Wat is behoren tot de samenleving (i.t.t. individualisme)?

De huidige cultuurcrisis is niet noodzakelijk het gevolg van een godsdienstcrisis: onze cultuurhoudt zich bezig met techniek; godsdienst daarentegen houdt zich bezig met de inwendige mens.

Heeft onze cultuur een doel, een perspectief?

4

0.3. Waar godsdiensten goed voor zijn

0.3 Waar godsdiensten goed voor zijn

0.3.1 Theologie, godsdiensten religiewetenschappen

Het verschil tussen religie en godsdienst: Religie is ruimer. Ze gaan wel beide over het Absolute.Maar wat overstijgt ons? Zo is er holistische religie, ecologische religie en humanistische religie.En ook monothestische religie, d.i. godsdienst. Er bestaat dus ook athestische religie, volgensKruithof.

De monothestische godsdiensten zijn het christendom, het jodendom en de islam. Het zijn zinge-vingstradities, geen moraal of levensbeschouwing op zich. Religieus zijn is een wijze van mens-zijn.

Twee benaderingswijzen:

Theologie: van binnenuit. Een theoloog is gelovig, maar wel kritisch. Hij gaat ervan uitdat zijn religie waar is. Een theoloog spreekt van openbaring, God toonde zichzelf, gelooftin de Bijbel etc.

Godsdienstwetenschap: van buitenaf. Gaat ervan uit dat godsdienst niet de waarheid is.De Godsdienstwetenschap spreekt over religie als menselijk product, vertrekken uit zichzelf.

Godsdienstwetenschap is niet tegengesteld aan theologie. In dit boek bespreken we eerst gods-dienstwetenschap.

0.3.2 Het cultuurscheppende vermogen van mensen

Biologisch: de mens is een zwak dier (Nietzsche, Herder). Hij heeft geen instinct, zijn gedrag wordtbepaald door cultuur.

Arnold Gehlen is een techniekfilosoof. Pieter Tijmes zegt over hem:

De mens heeft een stimulerende achterstand op de andere dieren. Een grote achter-stand, hij kan niets, hij is een Mangelwesen (gebrekswezen), ongespecialiseerd. Maar,definieer hem als een handelend wezen, en het wordt een voorsprong. Herder denkt erook zo over.

Om te overleven moet de mens scheppen, handelen, beheersen. Daarvoor gebruikthij techniek. Drie soorten: aanvullende, versterkende en ontlastende technieken. Bvbeen vliegtuig heeft van alle drie wat (compenseert gemis aan vleugels, overtreft allevliegprestaties en spaart inspanning bij de voortbeweging resp.). Nog een evolutie isdat we van organische techniek (kolen, olie, hout) naar anorganische techniek (staal enkunststoffen) evolueren.

Een eerste sleutelgebeurtenis ziet Gehlen in de stoommachine en de verbandingsmotor. Een tweedesleutelgebeurtenis is dat de techniek als industrieel systeem in wisselwerking met de natuurweten-schappen alle sectoren van de productie doordringt.

0.3.3 Cultuurschepping is een riskante onderneming

De mens kan keuzes maken en vindt dat niet tof omdat hij de gevolgen niet kan inschatten.

Mens zijn is:

u gedragen t.o.v. andere mensen de wereld bewonen op een creatieve manier

5


Peter Berger zegt cultuur is ordening van ervaring vanuit een interpretatiekader. Dat houdt in:

Het filteren van informatie Het interpreteren van informatie adhv een kader. Bvb een potlood heeft pas zin als je schrift

kent.

Een interpretatiekader wordt vanuit ervaringen opgebouwd. Dat verklaart de verschillen tussenculturen. Voorbeelden:

posities van vrouwen in culturen culturen die kinderen offeren omgang met gehandicapten

De ene cultuur kan dus, vanuit het zichtspunt van een andere cultuur, verkeerd ordenen. Elkecultuur heeft de neiging zich de enige juiste te vinden (d.i. een totaliseringstendens).

Cultuurcrisis: het besef dat de huidige ordening van de ervaring niet meer overeenkomt met dewerkelijkheid zelf en dus aan verandering toe is.

0.3.4 Culturen en de vraag naar zin

Cultuur geeft zin aan de menselijke daden.

De mens stopt nooit, hij is actief. Je kan zeggen dat hij drijfveren heeft, zoals moed, verwachtingen geloof. Al die handelende mensen geloven dus in iets. Cultuur veronderstelt geloof. Het ishet antwoord voor mensen op zoek naar hun bestemming en die zichzelf als een zinvol doel willenstellen.

0.3.5 Culturen, religies en godsdiensten

Onze maatschappij is:

postmodern hoogtechnologisch zonder verwijzing naar religieuze transcendentie (hoger bewustzijn, overstijgen)

Het christendom levert een soort blauwdruk voor het geheel. Christenen worden verwacht

te leven in de lijn van het Rijk Gods een grote eigen ethische verantwoordelijkheid te hebben

De Joodse en Islamitische godsdiensten hebben een veel beter omschreven ethische code, maarhouden minder rekening met autonoom en ethisch aanvoelen.

Religieuze ervaring ligt altijd in een of andere menselijke ervaring, zoals

innerlijk en innerlijkheid kosmische ervaring

Verschillende antwoorden op de vraag naar geheel geven aanleiding tot verschillende godsdiensten.Wat ze gemeenschappelijk hebben: een godsdienst geeft vertrouwen, stelt gerust. Godsdienstigemensen gaan ervan uit dat de leefwereld zin heeft, geen zinloze vermoeienis is.

6


Kritische lezing: Strijd om God - Meins CoetsierOm het behoud van de menselijke waardigheid

1. Religieuze boksring

2. Godsverwarring

3. Zelfverdoemenis

4. Wetenschappelijke anti-God ideeen

5. De goddelijke ervaring

6. Etty Hillesum

7. Godszorg

7

Hoofdstuk 1

Premodern, modern enlaat/postmodern: veranderendevisies op religie, zingeving enethiek

Moderniteit staat tegenover het christendom. Het maakte komaf met een aantal zaken:

moderne ontdekking maakte komaf metrationele mentaliteit theologieGalilei: universum God komt tussen in aardse zakenantropologie bronnen van de religiemenswetenschappen theologische lezing van de bijbelteksten

Dat, in combinatie met

een nooit geziene welvaart de geglobaliseerde wereld

dit gedachtengoed verspreidt zich

er komen conflicten met het jodendom en de islam

leidt tot een religieuze crisis. Vergote zei dat dit conflict een dynamiek voor vernieuwing is.

Wij zijn de eerste areligieuze cultuur ooit. De moderne cultuur is athestisch en agnostisch. Religieen godsdienst zijn geen bepalende factor meer voor de constitutie van de cultuur zelf.

8

1.1. Premoderniteit: religieuze culturen en culturele religies

1.1 Premoderniteit: religieuze culturen en culturele religies

Waarom komt moderniteit juist bij ons voor? Volgens Vergote komt dit door het monothestischechristendom.

1.1.1 Natuurlijke religies, polythesme en monothesme

Volgens Vergote zijn de kenmerken van religieuze culturen:

1. Geen onderscheid tussen profane en religieuzeEr is geen strikte scheiding tussen godsdienst en ethiek; tussen godsdienst en politiek oftussen godsdienst en recht.

2. Het christendom is geen natuurlijke religieMonothesme is een zaak van taal en woord en overschrijdt de natuurlijke afhankelijkheid. Derationaliteit waar taal en woord symbool voor staan komt volgens Sigmund Freud overeen methet vaderfiguur. Deze heeft voorrang op het moederfiguur, die eerder staat voor zintuiglijkeervaringen. Hierdoor heeft het monothesme de weg gebaand voor de moderne rationaliteit.

3. Polythestische religiesPolythestische religies zijn een milieu van leven, denken en zich gedragen. Ze doordringenalle bestaanssferen. De goden zijn verpersoonlijkte machten die samen de kosmos en denatuur uitmaken. Meestal zijn de goden zoals de natuur: noch oneindig of scheppend, nochecht transcendent of immant. Alles is religie.

4. RitualismeRituelen duiden op het verschil, maar ook op de verbondenheid tussen mensen en god(en).De voornaamste rite is het offer. Ook in hoogtechnologische maatschappijen worden offersgebracht (bv in Japan).

5. De verhouding tot het goddelijke: collectief oergeloofDie verhouding tot het goddelijke neemt het karakter aan van een collectief oergeloof. Hetbestaan van Goden mag men niet in twijfel trekken; dit is een evidentie. Het AfrikaanseNuer-volk zal niet openlijk uitkomen dat de goden bestaan (dit is immers evident voor hen),maar bevestigen ze door riten.

6. Het mysterie van de seksuele vruchtbaarheidSeksuele voortplanting is het toppunt van goddelijke macht. Het verafgode gouden kalf waseen symbool van goddelijke levenskracht. Ook in andere godsdiensten zijn er fallusbeelden.Freud zocht de oorsprong van religie dan ook in de cultus van de seksualiteit.

7. De tegenstelling tussen rein en onreinDit leidt tot verbodsbepalingen. De verdeling structureert de wereld. Ze bepaalt de riten enmorele wetten. Het onreine is iets wat je niet aanraakt.

Dit behoort nog niet tot het verleden (bv: kastensysteem, koosjer eten).

8. TraditieDe religie is alomtegenwoordig en wie in zo een cultuur leeft kan geen buitentraditioneelstandpunt innemen. De mens is niet vrij handelend.

Traditie bestaat uit geloofsinhoud die men van generatie op generatie doorgeeft.

Deze religies hebben geen stichter, geen persoonlijkheid en het religieuze heden is een her-haling van het tijdloze verleden.

9

1.1. Premoderniteit: religieuze culturen en culturele religies

1.1.2 Van een polythestische naar een monothestische cultuur

Polythesme was een mythische voorstellingswereld. Zoiets komt nooit meer terug. Nochtanssteekt de holistische illusie, de droom van een universele oecumene waarin alle godsdiensten zoudenopgaan, soms de kop op. Dit gaat echter voorbij aan de immense verschillen tussen monothestischeen polythestische godsdiensten. (Welke moderne mens kan nog een polythestische godsdienstbeleven?)

In Rome en Egypte werden verschillende godsdiensten naast elkaar getolereerd. Het Pantheonis een tempel voor alle goden in het rijk. Alle godsdiensten bedoelden immers volgens keizerHadrianus dezelfde God. Dat is de syncretistische overtuiging.

Vandaag hebben we dezelfde visie: er zijn meerdere namen voor dezelfde goden. Daar haaldeMoon zijn idee voor de Union Church.

Ook de Grieken hadden een altaar voor de onbekende god. Volgens Paulus was die onbekendeGod Jezus Christus.

De essentie van de christelijke religie is niet het voltrekken van riten, maar wel het geloofsenga-gement van een vrij persoon. Ik geloof in God. Wie dit zegt doet dit persoonlijk en niet als lidvan een cultuurgemeenschap. Dit zou ondenkbaar zijn in het polythesme.

Hoe is het monothesme ontstaan? Van God zelf. Mozes hoorde God in de woestijn, uit eenstruik die scheen te branden zonder te verbranden. God geeft zichzelf de naam: ik ben. Dat isde vertaling van Jahwe. Dat was een ommekeer in de godsdienst. God werd een eigennaam.

God sprak Mozes aan en maakte zich kenbaar. Dit is de openbaring.

De moderniteit rekent af met 2 belangrijke punten:

In de middeleeuwen had de godsdienst veel invloed in de politiek. De brandende struik beschouwde men als de absolute waarheid en historisch correct.

1.1.3 Van een religieuze en monothestische cultuur naar een pluralemoderne cultuur

Het tegenovergestelde van een religieuze cultuur is een gelaciseerde cultuur. De moderne cultuuris gelaciseerd. Dit wil zeggen dat Kerk en staat gescheiden zijn, religie en geloof worden verbannenuit het openbaar leven.

Dobbelaere:

Sociologen zeggen dat de oorzaak de functionele differentiatie is. Dat is typisch vanonze maatschappij, het is rationeel. Godsdienst past niet in de huidige verscheidenheid.Godsdienst is een subsysteem geworden naast alle andere. Godsdienst is in onze mo-derne samenleving niet meer nodig, zelfs hinderlijk.

Vergote:

Religie is als een taal: een symbolisch systeem. Daarom kan men zich niet indenkendat de mens de religie doelbewust gefabriceerd heeft.

Dit wil zeggen dat in culturele religies niet kan gesproken worden over geloof in de strikte zin vanhet woord (persoonlijke overtuiging). Geloof zou een optie moeten zijn en dit is enkel mogelijk alser een andere optie is of als er geweigerd kan worden. Deze optie-mogelijkheid bestaat niet in eenculturele religie maar wel in een moderne cultuur.

Culturele religies maken ook geen onderscheid tussen de godheid en het goddelijke. God heeft eenmensengedaante (in mythes). Hieruit volgt dat de religie een is met de culturele leefwereld, degodheid is niet zelfstandig.

10

1.3. Het paradepaardje van de moderniteit: van intolerantie naar ruime tolerantie

1.2 De moderne kritische rationaliteit en het afscheid vande premoderniteit

De grondleggers van onze maatschappij zijn Bacon (een nieuwe wetenschapsfilosofie gebaseerd oplogische inductie), Grotius (benvloed door Erasmus werkt een rechtsysteem uit dat niet meergebaseerd is op het kerkelijk recht) en Descartes (op filosofisch vlak).

Pico della Mirandola zei dat de mens geen speciale gaven heeft, maar die zelf moet verkrijgen. Hijmoet zichzelf bepalen. Sartre zei later hetzelfde.

De moderniteit bestaat uit vrijheid/autonomie, rationaliteit en tolerantie. Het misprijst tradities.Zo noemt het bijvoorbeeld de Middeleeuwen ten onrechte de dark ages.

Religie botst met de vrijheid van de mens.

Verschuivingen die Descartes teweeg gebracht heeft:

Systematische twijfel, wat leidde tot het overboord gooien van alle tradities. Psychologie en psychoanalyse, dat houdt in: aandacht voor het bewustzijn zelf. Wat vroeger

gewetensonderzoek was, is nu een waarheidstechniek.

Geert Lernout:

De moderniteit start met de Verlichting. De mens is het centrum van de wereld. Dewereld moet ten dienste staan van de mens. Kant zegt dat we mondig moeten worden(sapere aude), moedig genoeg om het eigen verstand te gebruiken.

Postmodernisten zeggen dat deze rationaliteit net de basis is van wat er fout gaat in onze wereld.

1.3 Het paradepaardje van de moderniteit: van intolerantienaar ruime tolerantie

De reformatie plaatste religie op de politieke agenda en leidde ertoe dat pluralisme erkend werd.Het principe werd cuius regio, illius religio: de heerser van een gebied bepaalt de godsdienst.

De betekenissen van tolerantie volgens Ricoeur:

1. Institutioneel gebied: vrijheid die volgt uit onthouding (niet verbieden).

2. Individueel gebied: een andere mening toelaten.

De betekenissen van intolerantie volgens Ricoeur:

1. Een vijandige houding tegenover burgerlijke tolerantie, staat tegenover tolerantie 1.

2. Veroordelen wat u niet aanstaat bij de ander, staat tegenover tolerantie 2.

Die tolerantie is er op drie niveaus:

Institutioneel (staat en Kerk) Cultureel (relatie tussen mezelf en anderen: opinies, meningen, gedachten) Religieus en theologisch (godsdienst, waarheidsvraag)

Elk niveau heeft een andere invulling van tolerantie en intolerantie. We bespreken deze elk apart.

11


1.3.1 Tolerantie op institutioneel vlak

De oorspronkelijke negatieve bijklank van tolerantie kwam doordat:

De Kerk mocht vroeger politici wijden, dat verdween (une foi, une loi, un roi). De sanctionering van ketters verdween.

De inperking van de staat resulteert in meer vrijheden (meningsuiting, vereniging, geweten, pers,religie, privacy...). Het motief daarvoor is rechtvaardigheid. Rawls (in A theory of justice) heefttwee principes van rechtvaardigheid:

Iedereen is gelijk voor de wet. De staat moet de meest achtergestelden van de maatschappij niet benadelen: je moet de

minderheden helpen.

Met intolerantie op dit niveau wordt niet de mening van een intolerant persoon (la differancecomme telle) bedoeld, maar wel de verwarring tussen rechtvaardigheid en waarheid (d.i. depretentie van waarheid).

Het intolereerbare heeft hier te maken met de bescherming van de vrijheden die de verdedigingvan een publieke orde vereisen. Dit is nodig opdat deze zouden kunnen blijven bestaan.

De staat is een scheidsrechter, niet de uitdrager van de waarheid. Ricoeur heeft het over lasurpre`me asce`se du pouvoir (de ultieme soberheid van macht). De staat zorgt ervoor dat devrijheid van de een de vrijheid van de ander niet in gevaar brengt. Mensenrechten zijn op te delenin vrijheidsrechten en sociaal-economische grondrechten.

Een niet-geseculariseerde , Marxistische en Stalinistische staat kan dit niet. In de praktijkbestaat een 100% neutrale staat niet. Zelfs de democratische rechtsstaat niet.

Moet een intolerante groep of persoon getolereerd worden? De democratische rechtsstaat moetalles tolereren, tenzij de rechtsstaat zou opgehoffen worden. Maar eerst dient men alle democrati-sche middelen te gebruiken. Niet democratische partijen die via democratische weg aan de machtkomen vormen een groot probleem hierin (cf. Vlaams Belang). Meyer zegt: La tolerance cest lanon-tolerance de lintolerance .

Wanneer de vrijheid van de burgers ter discussie staat, dan bereikt men de uiterste grenzen vande toleratie.

1.3.2 Tolerantie op cultureel vlak

De verlichtingsfilosofie leidde tot een lekencultuur. Deze cultuur, en niet de christelijke cultuur,leidde tot tolerantie. Tolerantie leidde ertoe dat geloven een optie werd, in tegenstelling tot in eenreligieuze cultuur.

Tolerantie op cultureel vlak is moeilijker door te voeren dan op institutioneel vlak, omdat ik hetmoeilijk heb als anderen mijn mening radicaal in vraag stellen. Ik heb last van het geweld in deovertuiging. Tolerantie vraagt dit geweld te beperken want de ander is in zijn overtuiging echt vrijen vraagt dus om respect. De prijs hiervoor is dat de anderen mijn diepste overtuigingen dreigente reduceren tot een simpele opinie.

Tolerantie leidt tot onverschilligheid in plaats van actieve positieve tolerantie, als gevolg vanpluralisme.

Intolerant zijn dingen die ons respect niet verdienen, wat elke gemeenschap ervaart als onverdraag-lijk (fraude, zwartwerk, kinderporno, ...).

12


1.3.3 Tolerantie op religieus en theologisch vlak

Is er theologische rechtvaardiging voor de tolerantie? Vroeger gebruikte de Kerk geweld tegenrelativisme en onverschilligheid. Nu gebeurt het geweldloos. De Kerk geeft de boodschap op eentotaal andere manier vorm, gebaseerd op de eigen overtuigingskracht. Dat is een gevolg van deinstitutionele en culturele veranderingen. Deze evolutie gebeurde als volgt:

Renaissance: de erkenning ontstond dat de mens vrij is, d.i. ontvoogding.

15de E.: Nicolaus Cusanus: Mensen kunnen alleen vermoeden. Het hoogste weten is in de gods-dienst de wijze erkenning van het niet-weten. Hij huldigt een allesomvattende verdraagzaamheid.

15de naar 16de E.: Erasmus huldigde het humanisme. Hij was voor de redelijke overtuiging, entegen fanatisme en ketterprocessen (fanatisme dat een geloof wil opdringen). Dit splijt de ge-meenschap in gelovigen en ketters, terwijl de christelijke God juist veelvormigheid wilt.

1e helft 16de E.: Ook Sebastiaan Castellio was tegen de ketterprocessen. Iemand doden kan niet,zelfs niet om de leer te beschermen. Men zal met het woord en de rede opkomen voor de waarheid,niet met het zwaard. Hoe dieper men gelooft, hoe minder men geneigd is tot een verdoemenisoor-deel.

Door deze evolutie is de kerk hervormd:

Humanisme werd vrij van politieke druk (d.i. wereldlijke macht). Protestantisme en de reformatie niet. Luther (protestantisme) was oorspronkelijk tolerant

(geen mening van politieke druk in de godsdiensten) maar hij1 schakelde toch over op geweldmet hulp van Duitse heersers.

Contrareformatie: de katholieke reactie op het protestantisme. Ze probeerden alles uit teroeien wat de moederkerk zou kunnen schaden.

2de helft 16de E.: strijd over de tolerantiegedachte.

FrankrijkDe lHopital wilde in Frankrijk mensen christen maken door het goede voorbeeld te geveni.p.v. geweld te gebruiken. Het edict van Nantes geeft protestanten gewetens en cultusvrij-heid. Frankrijk was nog niet klaar voor deze tolerante mentaliteit en de rooms-katholiekeKerk heft het edict op en vervolgt de protestanten bloederig.

Het tij keert weer, o.a. met Voltaire die de dwang in geloofszaken op tal van gronden afwijst.Hij schrijft Traite de la tolerance, tegen kerkelijke en koninklijke absolutisme. Stilletjesaanwordt hieruit de idee geboren voor de rechten van de mens.

DuitslandIn Duitsland heerste, dankzij de Ausburgse godsdienstvrede, godsdienstvrede tussen derooms-katholieken en lutheranen. De vorst van elk lapje grond koos welke godsdienst opzijn grond beleden werd (cuius regio, illius religio). Dat leidde uiteindelijk tot de dertigja-rige oorlog. Dit eindigde met de Westfaalse vrede. In de zeventiende en achttiende eeuwwaren er tolerante gezagsdragers, zodat er vrede bleef.

EngelandIn Engeland was er geen godsdienstvrijheid in de zestiende en het eerste deel van de zeven-tiende eeuw. Hendrik VIII voerde hervormingen door, en er kwam een contrareformatie, watleidde tot een harde strijd.

Er kwam godsdienstvrijheid in de Bill of Rights van 1689, mede dankzij John Locke.1Er zijn twee scheuren geweest in de Kerk: het Oosters schisma na het concilie van Basel in 1423 waarbij de

Orthodoxie zich afscheurde. Die is nationaal georganiseerd en autocefaal. Het werden later vaak communistischestaten. In de 16e eeuw was er de reformatie zodat de protestanten ontstonden.

13

1.4. Besluit

Europa wordt tolerant (cultusvrijheid) in de 19e eeuw. In Spanje en Oostenrijk zijn er nog pro-testantenvervolgingen.

De christelijke boodschap vraagt tolerantie, zonder psychische of fysische dwang. Ook Jezus wasimmers fysisch zwak, maar verbaal sterk. Christenen zijn geen bezitters van de waarheid, maarwel dienaars van de waarheid. Dat leidt ertoe dat men de eigen overtuiging niet fanatiek magverdedigen.

1.4 Besluit

Ernst Bloch schreef Atheismus im Christentum over het gegeven dat athesme wortel schiet bijjoden en christenen. De oorzaak is het onderscheid tussen monothesme en polythesme. Mono-thesme is een breuk met culturele religie. Polythesme gaat over oerkrachten.

Volgens het monothesme behoort God niet tot deze wereld. Het bijbelse monothesme houdt eendesacralisering van de kosmos in. Niets is hier goddelijk. Vandaar de secularisatie.

Descartes zei dat enkel zekerheid waarheid is (cogito ergo sum). Daarom stelde hij vragen aanhet geloof. Hij vroeg of geloof slechts een onzekere kennis is, naast alle andere, en of er nog plaatsis voor geloofstraditie.

14

Hoofdstuk 2

Agnosticisme, athesme enchristelijk geloof

In de achttiende eeuw ontstond de moderne cultuur. Deze was structureel athestisch. Religiewas geen bepalende factor meer voor de constitutie zelf van deze cultuur. Wonderverhalen bvb,onderdeel van een religieuze cultuur, verdwenen.

2.1 Het wetenschappelijke denken: de passionele zoektochtnaar immanente rationele verklaringen voor alles watbestaat

De wetenschappelijke geest is Grieks erfgoed. De Grieken bevroegen als eersten mythen en inter-preteerden ze rationeel. Ze evolueerden naar een natuurlijke theologie. Dat is een breuk met dereligieuze cultuur.

Niet alle terreinen werden meteen gerationaliseerd. In de 18de eeuw was er de verlichting. Dezewerd voorbereid door het Joods-christelijke monothesme, zoals besproken in hoofdstuk 1.

De grondleggers van de moderniteit zijn Galilei, Bacon en Descartes. Galilei werd door de pausveroordeeld. Rationalisten zagen dit als een ontvoogding, een bevrijding van de Kerk. Dit isvolgens Vergote ontaard in een onderdrukte ideologie. In 2000 moest het Vaticaan zijn fouttoegeven. De fout bestond erin dat ze de plaats van de mens in gevaar zagen.

Galilei was niet de eerste om te opperen dat de aarde rond de zon draait, wel Copernicus enKepler. Galilei kon echter wetenschappelijke bewijzen voorleggen, Copernicus en Kepler kondenenkel speculeren.

Positivisme (wetenschappelijk athesme) stelt dat wat niet gestaafd kan worden door de rede,dogmatisch is. Voor de tekorten in de wetenschap mag men zich niet beroepen op bovennatuurlijkefactoren.

Einstein had geen oor voor Lematre die op een wetenschappelijke bijeenkomst zijn idee over deBig Bang-theorie wou vertellen. Volgens Einstein wilde hij het dogma van de schepping weerinvoeren. Zat Einstein daar met het godsbeeld in zijn hoofd van een zichtbaar handelende god,zoals die bestaat in de oude religies, dat in ons collectief onderbewustzijn zit?

Paus Pius XII deed nog een paar uitspraken die de religieuze wetenschappers in verlegenheidbrachten. Thomas van Aquino zei echter: De wereld is net als God, de Schepper, zonder begin.

In natuurlijke religies komen goden tussen in ons leven. In verband met mirakels en wonderen

15

2.2. Het desme: een religie op maat van de moderne en rationele burger

(die ook echt gebeuren), zegt Vergote:

Men kan inderdaad terecht denken dat God handelt door en in het geloof, dat op zijnbeurt inwerkt op psychosomatische processen. (Psychosomatisch = door geestelijkefactoren in het lichaam veroorzaakt.) De ongelovige die een dergelijk voor miraculeusgehouden feit bekijkt, kan er zich toe beperken te zeggen dat het geloven als psychischeen affectieve realiteit werkt, zelfs al is het geloof voor hem een illusie.

De vraag aan het geloof luidt: hoe kunnen wij het geloof zo formuleren dat het de proef van demethodische twijfel van de wetenschappelijke mentaliteit kan doorstaan?

2.2 Het desme: een religie op maat van de moderne enrationele burger

Dit is het antwoord op de vorige vraag.

Het desme houdt in dat men gelooft dat God de schepper is van het universum, maar dat hij nade schepping niet meer ingrijpt in het proces van de natuurwetten.

De moderniteit (= secularisatie) is in crisis, we zitten in het postmodernisme.

De Verlichting betekent een breuk met de culturele religies en leidde tot desme en athesme.

2.2.1 Verlichting moderniteit secularisatie: de groei van het histo-risch besef

Het ontstaan van het historisch bewustzijn is gevolg van de Verlichting en de moderniteit. Dwz.dat de moderne mens de werkelijkheid ervaart als geschiedenis. Hij kan dus ingrijpen, wat leiddetot secularisatie.

De wereld is manipuleerbaar, m.a.w. de werkelijkheid is objectiveerbaar.

Er is ook een nieuw zelfbewustzijn bij de mens zelf. We spreken van de burger. Hij is vooremancipatie, bevrijding en vooruitgang.

2.2.2 Het verlichte desme

De desten van de achttiende eeuw zijn tegen het christelijke thesme. Ze zijn tegen gebeden, ritenen dogmas. Ze hebben alleen een cultuur van het morele gedrag.

In eerste instantie nemen ze geen afscheid van het christendom. Het argument: er is nood aanreligie want er is nooit een volk geweest zonder religie.

Er zijn twee methodes om de ene ware godsdienst te zoeken:

Door te vergelijken met andere Godsdiensten en de gemeenschappelijke elementen te isoleren. Door innerlijke zelfwaarneming.

Deze ene ware religie is ons door de natuur meegegeven en heet de natuurlijke religie. Ze heeftmaar twee geloofspunten. Die zijn af te leiden uit twee eenvoudige principes:

Er bestaat een hoogste wezen Dit eerste geloofspunt wordt afgeleid uit het bestaan van dekosmos. Die veronderstelt een maker, dat is het hoogste wezen. Men moet niet de Bijbellezen, maar wel de natuur, zegt Rousseau. Pascal heeft het over le dieu horloger.

16

2.3. Modern athesme of godloochening

Godsdienstig leven staat gelijk met ethisch goed handelen De ethische ervaring is nietzinvol te denken zonder God te postuleren. Dit leidt er wel toe dat het enige wat God vande mensen verlangt is dat zij hun morele plicht vervullen.

God wordt aanzien als niet meer dan een filosofisch principe.

Het christendom is alleen nog haalbaar als natuurlijke religie. Zo kan het nog voldoen aan deredelijkheid. De kenmerkende geschiedenis (verhalen over Jezus, etc.) valt dus weg.

Godsdiensten zijn historische inkledingen van de enige natuurlijke religie. De oorzaak van dezeredeneringen zijn godsdienstoorlogen en ontdekkingsreizen. Dit is problematisch voor het chris-tendom. Deze relativering van Jezus, de Bijbel, ... betekent een fundamentele breuk met dechristelijke geloofstraditie. Bovendien is de God van het Desme abstract en levenloos. De werelden de mensen betekenen niets voor zon God. Hij zal zich niet openbaren. Dus, de moderne burgeris geen athest. Hij vormt het christendom om tot een werkelijkheid waar hij vat op heeft, zoalshij met alles doet.

Kant: Die Religion innerhalb der Grenzen des Blossen Vernuft (De religie binnen de grenzenvan de loutere redelijkheid).

Kant, een rationalist, erkent Christus als historische persoonlijkheid en als hoogste ethische model.Christus is het voorbeeld. Maar wij bepalen zelf wat we doen, we zijn autonoom. De menscombineert een geluksverlangen met een morele intentie. Godsdienst verenigt die.

Lessing was ook eerst een rationalist, maar gaat later akkoord met de openbaring. Hij schreef DieErziehung des Menschengeschlechts (De opvoeding van het menselijk geslacht). Hij ziet Jezusals leraar, die verdween door de redelijkheid.

Het desme stelt dat God de garant is van de kosmische en morele orde, maar hij staat niet inrelatie tot de mens.

Desme is de overgang naar athesme.

Wij stellen dat er wel iets moet bestaan. Dat leidt tot een vaag en inhoudelijk onbepaald geloof.

Freud was een overtuigde athest, en hij was tegen het desme. Hij zei dat desme is als dronkenworden van een drankje met een miniem percentage alcohol.

2.3 Modern athesme of godloochening

Athesme zit ingebakken in de moderne cultuur. Gelovigen van bij ons weten ook wat athesme is.

2.3.1 Athesme, agnosticisme, religieuze onverschilligheid: meerzinnigebegrippen

De agnostische houding is: I wonder (Ik vraag het me af...).

Gelovigen twijfelen veel. Ben ik dan gelovig? Arts zegt: Ja, zoals het goud nooit zuiver is, heeftgeloof twijfel en ongeloof. Geloof is een route, niet de uitkomst. Wie God kent, is in feite al eenongelovige.

Er bestaan positieve en negatieve agnosten. Een negatieve agnost vindt godsdienst een naevevorm van denken en spreken.

Religieuze onverschilligheid is welvaartsathesme.

Athesme gaat ervan uit dat godsdiensten fictief zijn. Het verschuift het probleem: waarom eenBig Bang en niet gewoon niets? Athesme kan ook positief en negatief zijn. Negatief atheismeontkent alleen maar (radicale Godsontkenning). Positieve athesten ontkennen ook God, maarbevestigen wel iets anders, bvb de mens.

17


Door de scherpe kritiek van het athesme moest godsdienst begrijpelijker worden. Dat is goed.

Athesme is ingeburgerd, het is traditie. Men is geen athest meer uit overtuiging.

Sommige athesten zeggen dat religie de vrijheid aantast.

Scientisch athesten stellen dat God geen stoplap mag zijn voor onverklaarde fenomenen.

Humanistische athesme ontkent God vanuit de ethische ervaring. God laat immers het kwaadbestaan op de wereld.

Praktische athesme stelt dat God geen noodzaak heeft, het is een kwestie van persoonlijkevoorkeur.

2.3.2 Het scientistisch athesme

Wetenschap is een werkelijkheidsbenadering.

Er zijn twee soorten mensen, die van voor en die van na de uitvinding van de stoommachine:

De homo faber gebruikt gereedschap en heeft contact met de natuur. Hier horen ookkunstenaars bij.

De arbeider gebruikt moderne technieken. Dit leidt tot een andere levensstijl van efficientieen economie.

Techniek is niet onverdeeld positief.

Het criterium nuttigheid extrapoleren naar waardeoordelen is nefast.

Geluk is niet het bevredigen van behoeften. Geluk is te vinden in belangeloze activiteiten.

God werd een nutteloze hypothese in de wetenschap en in de ganse werkelijkheid. Positivisme iszeggen dat de positief-wetenschappelijke benadering van de werkelijkheid de enige zinvolle wer-kelijkheidsbenadering is. Maar: God kan op andere vlakken dan de werkelijkheidsbenadering tersprake komen.

Positivisme is niet de wetenschap zelf, maar een bepaalde betekenis die men aan de wetenschapgeeft. Het is een subjectieve kijk op het functioneren van de wetenschap.

Wetenschap is een model om de werkelijkheid te contacteren. Niet het enige! Positivisme is danook een ideologie (definitie ideologie: theorie die een bepaalde toestand legitimeert). Dit geloof inwetenschap en techniek kan vandaag niet meer redelijk verantwoord worden. Alle miserie van dewereld i.v.m. techniek toont aan hoe gevaarlijk en naef positivisme is.

Het positivisme staat machteloos t.o.v.

De zinvraag De wetenschap gaat ervan uit dat er dingen zijn. Ze vraagt zich niet af waarom dieer zijn, wat de zin van de afzonderlijke dingen en van het geheel is. Schillebeeckx zegt datin het handelen deze vraag niet uitgeschakeld kan worden.

De ethische vraag Wat moet ik doen? Mogen we alles doen wat we kunnen (kernwapens, ...) ?

2.3.3 Het humanistisch athesme

Dit is antropocentrisch humanisme.

Alleen een geseculariseerd christendom past in een geseculariseerde cultuur.

De athestische godsdienstkritiek van de matres du soupcon (Freud, Marx, Ludwig Feuerbach enNietzsche) zal ons helpen om geloof en bijgeloof beter te onderscheiden.

18


Godsontkenning omwille van de menselijke vrijheid

Humanistisch athesme is positief athesme. God ontkennen staat gelijk met de mens bevestigen.De mens heeft vrijheid, de keuze om dingen te doen, in tegenstelling tot het dier.

Wie in God gelooft richt zich tot een ander, wat alienerend is. Godsdienst is dus alienerend.

Ludwig Feuerbach (1804-1872): de religieuze projectie

Ludwig Feuerbach schreef Das Wesen des Christentums (De essentie van het christendom).De mens schiep God naar zijn beeld, wat leidde tot individuele godsbeelden. Dit individuelegodsbeeld toont voor mensen die lijden medelijden, is een strenge rechter voor autoritaire mensenen schoonheidminnend voor kunstliefhebbers. Al de kenmerken van God (liefde, wijsheid, al-macht, rechtvaardigheid, etc.) zijn gewenste eigenschappen van de mens. Geen godsdienst, maarmensendienst. Marx is het er mee eens, Tavernier (onze professor) niet.

Het bewustzijn van het oneindige is niets anders dan het bewustzijn van de oneindigheid van hetbewustzijn.

Karl Marx en Sigmund Freud

Marx en Freud werkten Ludwig Feuerbach uit op hun eigen manier.

Marx (in Thesen uber Feuerbach)Marx zei dat het maatschappelijke bestel, de reele oorsprong en voedingsbodem van dereligieuze projectie, bestaat uit twee delen:

De economische onderbouw Productiekrachten en productieverhoudingen. Dit is dereele oorsprong van de religieuze projectie.

De ideologische bovenbouw Hierin zit onder andere de godsdienst. Het legitimeert debestaande machtsverhoudingen, waaruit volgt dat het reactionair werkt. Kerkgangersverdragen teveel leed. Bijvoorbeeld in Daens worden onrechtvaardigheden in de on-derbouw gelegitimeerd door de bovenbouw.

Marx zei: Godsdienst als opium van en voor het volk en hij is voor een klasseloze maat-schappij.

Freud (in Die Zukunft einer Illusion)Freud zei dat God de vaderfiguur is. Hij zegt dat religie een illusie is, de vervulling van onzediepste wensen. Het heeft niets te maken met ervaringen en reflectie. Die wensen ontstaanuit frustraties en uit noodsituaties.

Hij ziet godsdienst als de sublimatie van het menselijke onvermogen.

Die wensen zijn infantiel en komen uit het oedipuscomplex. Bijvoorbeeld als de vader derelatie moeder-kind komt verstoren.

Waarheid en onwaarheid van de projectie-theorie

Arts: De moderne mens voelt zich gelukkig zonder godsdienst. God zoekt contact metons, niet wij met Hem. Het nut van de godsdienst is geen opvulling of bevrediging.

Godsdienst is in elk geval ook een projectie, net als elke vorm van menselijke kennis. De oorzaakzijn verlangens en frustraties. Maar is godsdienst slechts projectie? Sommige filosofen maken devolgende opdeling:

19


Een behoefte Een gemis of nood (besoin) Een verlangen (desir): een opgewekte, plotse behoefte, een openbaring.

Arts zegt dat liefde het stimuleren van een psychologisch verlangen is. Seks is een psycholo-gische nood bevredigen.

Jung, een leerling van Freud (die zei dat liefhebben seksen is), zegt dat veel mensen godsdienstnodig hebben om niet zot te worden. Er is dus niet alleen onbewuste seksualiteit (volgens Freud),maar ook onbewuste religiositeit (volgens Jung en Victor Frankl).

Gelovigen zeggen dat de goddelijke werkelijkheid beantwoordt aan religieuze projectie.

Vergote: De psycholoog vraagt zich af: vanwaar de menselijke godsdienstige gedraging? Dat iseen combinatie van:

Religieuze behoefte Dit is een specifiek religieuze motivatie. Niet-religieuze motivaties Dit is wat de psychologen analyseren.

Hierbij sticht godsdienst zijn eigen zin en waarde, net als sport, kunst, wetenschap, ...

Als de neigingen van de mens de overhand nemen op die aangeboden zin, dan wordt de gods-dienst teruggebogen naar de binnenwereldse doelen van de mens. Dat zijn de binnenwereldsemotivaties.

Volgens het tweede aspect leiden de motivaties dus tot godsdienst. Het daarbij horende vraag-gebed echter kan leiden tot onzekerheid en uiteindelijk ontgoocheling inzake de oorspronkelijkemotivaties. Deze ambivalentie (= niet eenduidig) van de motivaties strookt met de vaststellingdat religie vele functies verloren heeft. De mensen die religie de rug toedraaien op basis van deambivalentie van de motivaties zien een deel niet.

De psycholoog kan waarnemen dat een bepaald mens tot God bidt of aan de cultus deelneemt,omdat hij vertrouwt dat God hem zal beschermen in zijn menselijke ondernemingen. Achteraf,wanneer het geloof werd opgegeven, kan hij zelfs zeggen dat deze mens slechts in God geloofde,omdat hij bescherming van Hem verwachtte. Maar in het bewustzijn van die mens zelf is dat nietzo: hij zoekt bescherming bij God, omdat hij in God gelooft.

De mens gebruikt God voor zijn eigen doeleinden (dat ziet de psycholoog). De mens zelf gelooftin God.

20

Hoofdstuk 3

De mens: een schitterend ongelukof kroon op Gods schepping?Evolutiebiologie en humanitas Dei

Over de geldigheid van Darwins theorie wordt nog steeds getwijfeld. Veel theologen aanvaardende evolutietheorie, maar niet de natuurlijke selectie.

3.1 Evolutie en christendom

Tot in het begin van de twintigste eeuw spraken de evolutietheorie van Darwin en de geneticabehandeld door de erfelijkheidswetten van Mendel elkaar tegen. In 1920 brachten onderzoekersFisher, Haldane en Wright daar verandering in met een nieuwe synthese. Ze doen dit aan de handvan wiskundige modellen. Dat heet het neodarwinisme. Het won aan invloed.

Het spanningsveld tussen het christendom en de evolutietheorie beslaat drie aspecten:

1. God is liefde, terwijl natuurlijke selectie doelloos en onverbiddelijk is. Die met het grootsteaanpassingsvermogen overleeft.

2. Volgens de evolutietheorie heeft de mens geen geprivilegieerde relatie met God (de mens isGods evenbeeld).

3. Ook emoties, gedragspatronen en morele overtuiging zouden geprogrammeerd zijn, als gevolgvan evolutie.

3.2 Het onafhankelijkheidsmodel van Stephen Jay Gould

Hij schreef de theorie van het onderbroken evenwicht. Dat gaat over korte fasen van explosievesoortvorming, met ertussen lange periodes van stabiliteit.

Volgens hem is met de evolutie een flinke dosis toeval, geluk gemoeid. Honderd keer dezelfdegeschiedenis zou honderd verschillende uitkomsten opleveren. Hieruit volgt dat de homo sapiensniet de bekroning is van de evolutie.

Hij is het ook oneens met de neodarwinistische stelling dat de evolutie in de richting gaat vantoenemende complexiteit.

21

3.4. Tussentijdse evaluatie

Hij beschouwt wetenschap en religie als twee gescheiden, evenwaardige complementaire onderne-mingen. Er kunnen dus nooit problemen voortvloeien uit tegenstellingen tussen de twee. Detaakverdeling tussen de twee is gebaseerd op het NOMA-principe (non-overlapping magisteria).Magisteria zijn themas waar een van de twee iets zinnigs over kan zeggen (ze zijn complementair).

Volgens hem is de ware kracht van religie dat ze een zinvol antwoord biedt op levensbelangrijkezijnsvragen en morele kwesties. De wetenschap biedt een antwoord op de oudste en meest eenvou-dige levensvragen. Bijvoorbeeld: een onderzoek (wetenschap) naar agressie mag geen conclusiestrekken in verband met moraliteit (religie). Religie moet echter wel rekening houden met watwetenschappelijk bewezen is.

Humanitas Dei = de overtuiging dat God betrokken is bij ons leven en ons liefheeft.

Wonderen en andere bovennatuurlijke zaken vindt Gould een overtreding van het NOMA-principe.Alleen creationisten en athesten zijn tegen NOMA.

Ook Copernicus, Galilei, Descartes en Newton zijn overigens pro, zij zijn immers thesten. ZelfsDarwin zette er eerst nog een God bij. Darwin was Anglicaan. Hij verloor zijn geloof in Godwanneer zijn dochtertje stierf. Dan bestempelt hij zichzelf als agnosticus (I wonder). Hij pasttrouwens wel het NOMA-principe toe in zijn theorie.

3.3 De mythe van de eeuwige strijd tussen religie en we-tenschap

Volgens Gould zijn de botsingen tussen religie en wetenschap belangenconflicten van mensen diemenen religieus of wetenschapper te zijn. Tussen de twee domeinen zelf is er geen echt conflict.

Tot de 16de eeuw had de religie een kennismonopolie. De theologen gaven dat niet graag af. Eenaantal conflicten waren ook politiek van aard. Zo reageerde Paus Pius IX conservatief en tegen demoderne maatschappij toen hem grondgebied werd ontnomen.

De oorzaken van de mythe van de strijd tussen de twee zijn een boek van J.W. Draper (Historyof the Conflict between Religion and Science, 1875) en een van A.D. White (A History ofthe Warfare of Science with Theology in Christianity, 1896). De boeken vertellen hoe de Kerkwetenschappers in de weg stond. Draper was tegen de katholieke Kerk, White vond alleen dat deKerk te gesloten was.

Gould gebruikt een voorbeeld: de mythe van de platte aarde. De Grieken stelden dat de aarderond is. Die kennis is in de middeleeuwen verloren gegaan. Dat is nu een argument om te zeggendat de middeleeuwen, synoniem voor de geestelijkheid toen, staan voor domheid. Tenminste, datvinden White en Draper. In werkelijkheid is deze kennis nooit verloren gegaan. Eerst werd debolvormtheorie verder gedoceerd. Ook de critici van Columbus wisten dat de aarde rond was.Columbus had de aardomtrek onderschat.

Slechts enkele geestelijke garnalen (o.a. een zekere Lactantius) geloofden dat de aarde plat was.Draper maakte van die muggen een olifant. Plots verscheen het platte aarde-model wel in deschoolboeken, als reactie van de Kerk op de door Draper veroorzaakte rivaliteit.

3.4 Tussentijdse evaluatie

Gould zei dat de natuur richtingloos is, intrinsiek zinloos. Maar in de praktijk overtreedt hij zelfhet NOMA-principe door teveel vragen in het kamp van de wetenschap te leggen.

Gould heeft respect voor het christendom, als het zich maar ontdoet van alles wat niet past ineen rationele en materialistische levensvisie. Volgens Gould is er ook geen tegenspraak tussenwetenschap en religie als gelovigen het geloof in de humanitas Dei afzweren. Gould laat te weinig

22

3.5. Creationisme, militant evolutionair athesme en integratiemodel

ruimte voor godsdienst (er wordt teveel geregeerd door de natuurwetten).

De argumentering van Gould voor een model van twee onafhankelijke en complementaire domeinenovertuigt niet.

New Age is een pseudowetenschappelijke religie. Onze professor is daar tegen.

3.5 Creationisme, militant evolutionair athesme en inte-gratiemodel

Creationisme

In de negentiende eeuw hadden ze geen probleem met de evolutietheorie. Theologen zagen deGenesis niet als een wetenschappelijke tekst. Dat veranderde. Vanaf 1920 waren er in het zuidenvan de VS christenen die zeiden dat de evolutie botst met het christendom.

Er zijn drie problemen voor het creationisme:

1. Het ontkent de wetenschappelijke evolutietheorie

2. Het beweert dat de aarde geen vier en een half miljard jaar oud (maar enkele duizenden)

3. Er zijn twee scheppingsverhalen die elkaar tegenspreken (bv in Genesis 1 staat dat dierenvoor de mens geschapen zijn en in Genesis 2 dat de mens eerst geschapen is)

Intussen is creationisme een verzamelnaam voor alle tegenstanders van de evolutieleer.

Het zgn. intelligent design vermijdt de confrontatie met de wetenschap. Volgens hen is evolutieeen instrument van God. Dit heet ook wetenschappelijk creationisme. Onder meer Van derHoeven, een Nederlandse minister van onderwijs, is hier voor te vinden. Het bekendste voorbeeldvan creationisten in Belgie zijn de getuigen van Jehova.

Militant evolutionair athesme (The blind watchmaker)

Richard Dawkins, een voorstander en schrijver van The selfish gene, zegt dat de natuurlijkeselectie zich bevindt op het niveau van de genen en niet op het niveau van het organisme.

De uitgangspunten van zijn kritiek op religie zijn:

Het mysterie van ons bestaan is opgelost door Darwin. God is inhoudsloos als hij wordt voorgesteld als diegene die de natuurlijke selectie aanwendt

om zijn schepping te realiseren, en de beleving van een goddelijke openbaring in zichzelf isgeen argument voor niet-gelovigen.

Daniel Dennett (Darwins dangerous idea) zegt dat er oneindig veel toevallige stapjes zijn, diegoed- of afgekeurd worden door natuurlijke selectie. Het algoritmisch idee van Darwin is gevaarlijk.Het is als een zuur dat zich een weg vreet naar ons denken over de mens, de natuur en de wereld.

Braeckman zegt dat de natuur dan voor niets bestaat (de evolutie is doelloos). Hij vergelijkt dezemet de wind (die waait nu toevallig in deze richting de mens is ontstaan, maar als de wind draait de mens verdwijnt, zal niemand daarom treuren).

Het integratiemodel (syncretisme)

Syncretisme = het naar elkaar toegroeien van religies.

23

3.7. Op zoek naar een interpretatiekader voor de verhouding tussen wetenschap en geloof

Het syncretisme vertrekt vanuit de stelling dat de uitkomsten van de natuurwetenschap de religiebevestigt en versterkt. Het gaat uit van het antropisch principe. Dat zegt onder andere dat allefysische constanten (de lichtsnelheid, de lading van een elektron, ...) juist die waarden hebben diehet leven nodig heeft om te kunnen bestaan (Templeton). Het lijkt dus dat het universum tot inde kleinste details is ontworpen.

3.6 Darwinisme en kerkelijk magisterium

Gelovigen moeten de uitkomsten van de wetenschap aanvaarden.

Johannes Paulus II was een voorstander van wetenschappelijk onderzoek. Zijn uitspraak over deevolutietheorie kan op twee manieren genterpreteerd worden. Hij zegt dat de evolutietheorie meeris dan een hypothese, maar hij denkt dat er meerdere evolutietheorieen zijn. Hij verwerpt explicietelke theorie die de menselijke geest herleidt tot het product van een evolutionair, materialistischproces. Dat is tegen het christendom.

3.7 Op zoek naar een interpretatiekader voor de verhoudingtussen wetenschap en geloof

Er zijn drie modellen voor de verhouding van wetenschap en religie: conflict, onafhankelijkheid endialoog. Ian Barbour (Issues in science and religion) zegt dat er een vierdeling is. De vierde isintegratie.

De conflictbenadering

Deze benadering maakt volgens Barber niet genoeg het onderscheid tussen wetenschap en defilosofische interpretatie ervan.

De onafhankelijkheidsbenadering

Karl Barth zegt iets analoog als Gould, hij heeft het over een scheiding.

Een theologisch bezwaar tegen de scheiding die Karl Barth voorstelt is dat het onaanvaardbaaris dat God en de wereld los van elkaar staan. Dit leidt ertoe dat hedendaagse theologen deonafhankelijkheid niet zien zitten.

De dialoog

Alfred North Whitehead zei dat het christendom de basis is van het moderne wetenschappelijkedenken. En hij ziet geen tegenstelling tussen wetenschap en religie, want de wetenschap verklaartniet alles. Niemand heeft ooit een gen, quark, elektron of God waargenomen.

Gelovige wetenschappers zeggen dat de evolutie gaat in de richting van toenemende complexiteit.Dit zou een rode draad zijn, een systeem, wat wijst op een intentie, de intentie van God. Dat isook het antropisch principe. Zij zien dat in overeenkomst met hun religie.

Volgens Max Wildiers leveren de evolutionaire biologische inzichten een positieve bijdrage tot deschuchtere vernieuwing van de theologie in de tweede helft van de twintigste eeuw.

24

3.8. De evolutietheorie in de hedendaagse theologie

De integratiebenadering

Het christendom wordt geherformuleerd om een synthese toe te staan tussen geloof en wetenschap.Er zijn twee manieren:

1. De procestheologie van Alfred North Whitehead

(Whitehead) What is done in the world is transformed into a reality in heaven, and thereality in heaven passes back into the world. By reason of this reciprocal relation, thelove in the world passes into the love in heaven, and floods back again into the world.In this sense, God is the great companion the fellow-sufferer who understands.

Deze gaat uit van een bipolaire godsopvatting. In de ene goddelijke werkelijkheid zijn er tweenaturen volgens Charles Hartshorne:

De abstracte, of primordiale natuur God beslist over wat mogelijk is. Hij is almachtig, al-wetend en transcendent.

De concrete, of consequente natuur God treedt in relatie met deze wereld, evalueert en be-waart alles wat gebeurt. Dit is panenthesme: God is aanwezig in de wereld maar overstijgttegelijkertijd de fysische werkelijkheid. Hij reikt mogelijkheden aan, schept perspectief voorons handelen, lijdt mee, ... Dat is interactie.

2. De evolutionaire theologie van Teilhard de Chardin (Le phenome`ne humain)

Volgens hem is de evolutie niet blind, maar is er wel:

Groei van steeds ingewikkeldere structuren als gevolg van een divergerende kracht Toename van het bewustzijn als gevolg van een convergerende kracht

Het resultaat is een organische eenwording, een collectieve vergeestelijking.

Er zijn drie achtereenvolgende fasen: de opbouw van de materie (de geosfeer), de opbouw vanhet leven (de biosfeer) en de opbouw van het bewustzijn (de noosfeer). Het bewustzijn zal zichlosmaken uit de ruimte-tijd en zich verbinden met de Omega.

De evolutiebiologen volgen zijn wetenschap niet. Het is tegen het darwinisme, en dus volgens henfout.

3.8 De evolutietheorie in de hedendaagse theologie

Theologen zijn volgens John Haught zelden ingegaan op het darwinisme, op Whitehead en Teilhardde Chardin na.

John Haught zegt dat de twee basisargumenten voor de conflictbenadering misvattingen zijn:

Het evolutiemodel zou botsen met het godsbeeld. Dit is gebaseerd op een materialistischeinterpretatie van het darwinisme, en dat is maar een mogelijke interpretatie. Theologen bvpassen Darwin toe binnen het wereldbeeld van Alfred North Whitehead.

De evolutie staat door het recht van de sterkste haaks op het christendom. Dit is geba-seerd op de almacht van God. Het strookt niet met het godsbeeld van het oorspronkelijkechristendom. Het procesdenken houdt een nederige, kwetsbare God in.

25

3.9. Uitgeleide

Arthur Peacocke ziet uit onderzoek toenemende complexiteit en bewustzijn. Dat lijkt voorgepro-grammeerd, volgens hem.

Hij ziet een wisselwerking tussen God en de wereld. Geen God die de natuurwetten tijdelijkopheft, maar die wel invloed heeft op ons mentaal functioneren. Dat is het hoogste evolutionairniveau. Sommige zaken uit het Nieuwe Testament moet hij echter wel letterlijk nemen, zoals deopstanding.

3.9 Uitgeleide

De evolutiebiologie is geen bedreiging voor het christendom. Het is ofwel een inherent zinloosgebeuren, ofwel een door God gewilde ontplooiing van het universum in de richting van steedsmeer bewustzijn en vrije wil.

Het materialistische van de evolutietheorie is de kern van het darwinisme. Creationisten zien welgoed in dat Darwin botst met het christendom.

John Haught zegt dat de natuurlijke selectie het zelfbewustzijn niet kan verklaren. Er zijn tweeoplossingen voor het conflict:

Een aantal aspecten van het darwinisme afvoeren (zgn. derde weg). Keith Ward zegt dathet darwinisme de rijke diversiteit van het leven niet kan verklaren.

Het christendom vrijzinnig herformuleren. Ofwel: W.B. Drees en Hans Jonas zijn voor een scheiding volgens Gould (NOMA). Het beeld

van een God die alles in gang heeft gezet, waarna het proces ongestoord is verder gegaan isongepast. Onze professor is eerder voor het begrip dragende grond.

Theologen zijn het met Gould eens op een punt: het afwijzen van het evolutionair athesme enchristelijk fundamentalisme.

Kritische lezing: George CoyneDestiny of life and religious attitudes

1. IntroductionTo what extent can religious thought make a contribution to our scientific understanding ofthe origins and evolution of life in the universe derived from astrophysics and cosmology?And, on the other hand, to what extent can what we know from science influence our religiousattitudes?

Too many discussions about the relationship between science and religion are carried out invery general terms. This can be very unfruitfull for 2 reasons:

In comparison with science, religion contains larger measure of the subjective, nottotally verifiable by objective reasons. Religious experiences dont necessarily conflictwith reason. They simply are not limited to rational explanation. They go beyondwhat can be rationally justified.

Religion is not well defined. What does religion mean?2. Scientific evidence for universal evolution

3. Origins of intelligent life

26

3.9. Uitgeleide

4. The questioning human brain

5. Implications for religious belief

6. An invitation to think of life as destined

7. SummaryThe search for lifes meaning today is ever more human; it stimulates, provokes, questionsus in ways that drive us beyond science in the search for satisfaction. Freedom to seekunderstanding and not dogmatism in what is understood characterize the best of sciencessearch for the origins and meaning of life.

27

Hoofdstuk 4

Van moderniteit naarpostmoderniteit: waarden enzingeving

Met post-modernisme bedoelt men een nieuwe en andere culturele levensingesteldheid. Het woordpost betekent hier niet gewoon na, maar voorbij. Het is geen vervanging van het modernistischevrijheidsideaal, maar een transcendentie ervan. (transcendentie = overstijgen, voorbijschrijden)

4.1 Zingeving, religiositeit: enkele empirische gegevens

Via de studie naar de houding van de jeugd heeft Joep de Hart getracht een doorkijkje te krijgennaar de toekomst van de samenleving en op til zijnde veranderingen. Men moet zich hoedenvoor foute veralgemeningen: dejeugd bestaat helemaal niet. Binnen een leeftijdsgroep zijner vaak grotere verschillen dan tussen generaties. (Bv: studerende en werkende leeftijdsgenoten.)Onderwijsniveau heeft een veel grotere invloed dan leeftijd. Enkel kerkelijkheid is niet of nauwelijksgebonden aan het onderwijsniveau.

Secularisering: enkele vaststellingen

De Hart stelt vast dat in de afgelopen decennia sprake is geweest van secularisatie onder de Ne-derlandse/Vlaamse bevolking, de jeugd in het bijzonder. Deze manifesteert zich op minstens 3gedragsdomeinen:

Geloofsinhoud Betrokkenheid bij kerkelijke instituties Relevantie van het geloof voor het dagelijkse handelen

De meerderheid van de Nederlandse jongeren wijst het bestaan van God af zonder een explicietedrang te hebben naar een alternatief ankerpunt in het leven. Bij ethische beslissingen neemt menhet eigen geweten en de autonomie tot kompas.

Traditioneel christelijke opvattingen over het voortbestaan na de dood, over de betekenis vanJezus en de bijbel worden door minderheden bevestigd. Als men zich als gelovig bestempeld, isdit overwegend niet-kerkelijk en zeer persoonlijk ingevuld. Uit recentere cijfers blijkt dat er een

28

4.2. Ethische opvattingen: enkele empirische gegevens

geloofstoename is bij mensen onder de 34 jaar. Het belang van religie is sterk verminderd, maarniet zo erg als in de categorie 35-49-jarigen.

K. Dobbelaere gaat er vanuit dat kerkelijkheid niet hetzelfde is als gelovigheid. Kerkelijkheid isde graad van kerkelijke geengageerdheid. Mensen kunnen gezagsstructuren en dogmas afwijzenterwijl ze zichzelf toch beschouwen als godsdienstig. Als men de kerk verlaten heeft maar tochblijft geloven, spreekt men over christendom buiten de kerk, religie zonder kerk of zelfs kerkbuiten de kerk. Kerkelijkheid is zoals eerder gezegd niet of nauwelijks verbonden met het onder-wijsniveau, wel met de leeftijd.

Mensen die niet geloven zijn vaker betrokken bij esoterische religiositeit zoals astrologie, spiritisme,zieners, kaartleggen, buitenaardse wezens, etc. Voor de een is alternatieve godsdienst het bewijsvan de moeizame doodsstrijd van het Chistendom in een erg geseculariseerde samenleving. Voorde ander is het juist een teken van hoop, een overgangsfase waarbij het geloof verlost raakt vanveel historische ballast.

Sommige commentatoren verwerpen de secularisatie en wijzen op nieuwere religieuze vormen dieverdwijnende klassieke religieuze vormen vervangen. Ze wijzen dan vooral naar de opkomst vanzogenaamde nieuwe religieuze spiritualiteitsbewegingen en in de tweede plaats naar levensbeschou-welijke paracultuur (oosterse wijsheid, yoga, natuurgeneeswijzen, vegetarisme, astrologie...). De-ze stromingen doen geen beroep op God, noch op de kerk. Ze zijn sterk individu-gericht, eris weinig sprake van maatschappelijk bewustzijn of sociale bewogenheid. De houding is vaakanti-intellectueel, hiermee bedoelen ze dat het gaat om de persoonlijke ervaring, de intutie, despontaniteit van het eigen gevoel.

Er zijn 3 manieren om te reageren op de tendens naar een niet-christelijke meerderheid:

Assimilatie, ook wel modernisering genoemd: een aanpassing aan de eisen van deze tijd omzo toch een boodschap kwijt te kunnen. Critici wijzen erop dat de trouwe gelovigen eenvervreemdingseffect zullen beleven.

Tegen de tijdsgeest keren en alles zetten op het traditionele orthodoxe religieuze erfgoed.Geen aanpassing, bijstelling of vertaling.

De kerken laten vele van haar pretenties varen en concentreren zich op enkele overgangsri-tuelen zoals doopsel, huwelijk en bijstand bij lijden en dood. Dekker (een socioloog) noemtdit een evolutie naar een klantenkerk of een hotelkerk.

4.2 Ethische opvattingen: enkele empirische gegevens

Vele volwassenen vinden de jeugd onbezorgd en verwend, exponenten van de consumptiemaat-schappij. Wat is er van waar?

4.2.1 Normvervaging of normverschuiving?

Normvervaging is de vervaging van collectief bindende regels in de maatschappij. Normen wor-den nog steeds erkend, maar verliezen hun verplichtend karakter. Dit wordt vaak geassocieerdmet stijgende criminaliteit, agressie, vandalisme, fraude, verkeersregels negeren, misbruik van so-ciale voorzieningen, etc. De bevolking wordt in het algemeen toleranter i.v.m. homoseksualteit,echtscheidingen, euthanasie... Onze samenleving ondergaat een ethische transitie.

Yves Desmet: Door de nadruk te leggen op onze individualiteit, op ons recht op zelfontplooiing enzelfbeschikking, hebben we voor een stuk afstand genomen van alle onvoorwaardelijke plichten,universele geboden en absolute verbintenissen. We zijn oprecht gaan geloven dat we alleen nogaan onszelf verantwoording verschuldigd zijn. We leven steeds meer in het hier en nu, op zoek naaronmiddelijke bevrediging. Het goede leven is een individueel project geworden. Het individualisme

29

4.3. Het einde van de moderniteit?

heeft ons losgeweekt uit de traditionele sociale verbanden, maar heeft ons ook de illusie bezorgddat we het helemaal zonder samenlevingsverbanden kunnen stellen. Maar deze individualiseringmag geen excuus worden voor bijvoorbeeld jeugdcriminaliteit. Als het individu het recht heeft opzelfbeschikking, dan heeft het ook de plicht tot zelfverantwoordelijkheid.

Als we kijken naar zowel conservatieve als progressieve mensen maatschappijopvattingen (dui-delijke morele grondslagen als bijvoorbeeld respect voor milieu, gezondheid van anderen door hetrookverbod) en naar zowel liberale (reactie tegen sociale fraude) als socialistische opvattingen (ge-brek aan burgerzin ten nadele van solidariteit en collectief welzijn), dan zien we dat deze allemaalbezorgdheid tonen over het fatsoen en de burgerzin.

Een gevolg van ontzuiling is dat individuele burgers zich veel sterker laten leiden door eigenbelang.Mary Thung stelt dat we niet alles mogen toeschrijven aan individualisering, maar dat het ookgedeeltelijk komt door politiek-economische ontwikkelingen (werkloosheid, inkomensverschillen,gebrekkige controle op de naleving van regels, rechtsachterstand, corruptie...).

Op enkele terreinen is er duidelijk sprake van normvervaging, maar daarnaast zijn er tal van zakenwaar het normbesef juist is versterkt: milieu, dierenrechten, mensenrechten, seksueel geweld,slachtofferhulp, pedofilie, etc. Daarom spreken sommigen liever over normverschuiving dan overnormvervaging.

4.2.2 Enkele voorlopige conclusies

De waardenoverdracht is problematisch geworden. Jongeren construeren liever hun eigen waar-denpakket. Dit proces van bijeensprokkelen van waarden en normen noemt Levi-Strauss bricolage(midden tussen knutselen en prutsen). We leven in een snelle wereld waar de media ons waarden-besef benvloedt.

4.3 Het einde van de moderniteit?

Postmodernen willen niemand overtuigen van hun gelijk, maar ook niet overtuigd worden vanandermans gelijk. Geloof in God kan best, maar een publieke bekentenis is voor veel jongeren eenstap te ver. De vroegere vanzelfsprekendheid van kinderen hebben en huwen valt weg.

4.3.1 Het postmoderne proces van individualisering

Het is een misverstand dat individualisering noodzakelijk leidt tot individualisme, in de zin vanenkel het plat eigenbelang op het oog hebbend (egosme). Er is wel duidelijk een waarneembarepopulariteit van het prestatie- en nuttigheidsdenken. De hele samenleving denkt pragmatischer(praktischer) dan vroeger. Het sociale leven zal niet meer geleid worden op automatische piloot.De postmoderne mens denkt na over de voordelen die hij erbij heeft: heb ik er iets aan of voel ikme aangesproken?

4.3.2 Postmodern pluralisme

Studenten apprecieren vandaag veeleer een studie van de verschillende godsdiensten als fenomeendan een directe studie van vooral een godsdienst. Deze aarzeling duidt erop dat het voor jong-volwassenen niet duidelijk is waarom de rooms-katholieke godsdienst bijvoorbeeld te verkiezen isboven alle andere godsdiensten. Bovendien ervaren jongeren het geloof slechts als relevant als hethelpt hen te ontwikkelen als persoon. Ze beschouwen dat wat verteld wordt in het geloof niet alswaarheid en ook niet relevant.

30

4.4. Tot besluit: De postmoderne generatie: decadentie of vitaliteit?

4.3.3 De postmoderne ethische attitude gewogen en te licht bevonden?

Postmoderne ethiek is gekant tegen universele ethische principes:

Universele principes motiveren niet om iets te doen. Principes zorgen voor verarming van de ethische gevoeligheid. Een principemoraal verarmt het leven.

4.4 Tot besluit: De postmoderne generatie: decadentie ofvitaliteit?

Postmoderne ethiek herinnert ons aan hoe ethische redelijkheid niet aan de tekentafel wordt ont-worpen, maar in concrete leerprocessen.

31

Hoofdstuk 5

Religie en toekomstverwachting

Het vroegere, moderne vooruitgangsoptimisme is geweken voor een groeiend cultuurpessimisme.De West-Europeanen houden zich meer dan ooit bezig met wat de toekomst zal brengen door devele problemen: crisis in het christendom (identiteit en relevantie), economische crisis, milieupro-blemen, welvaartsziekten, etc.

Enkele vragen waar christenen zich mee bezig houden: Ligt de zin in een ander, eeuwig leven(hiernamaals)? Of moeten we enkel belang hechten aan het huidige leven? Heeft de mens werkelijkbehoefte aan hoop?

5.1 Drie diesseitige vormen van hoop

Diesseitig betekent werelds, secularistisch, dat religie inboet aan invloed op de maatschappij.

5.1.1 Albert Camus: Sisyphus en de revolte

Hij behandelde themas als de zinloosheid van onrecht, lijden en dood. Er is volgens hem maareen ernstig filosofisch probleem: de zelfmoord. Oordelen of het leven al dan niet de moeite waardis om geleefd te worden, is volgens hem antwoorden op de meest fundamentele vraag die mensenzich kunnen stellen. De confrontatie van de irrationele natuur met de naar redelijkheid vragendemens mondt uit in absurditeit. Hiertegenover zijn 3 houdingen denkbaar:

De zelfmoord: overgave aan de zinloosheid. De hoop: een vlucht in de toekomst. De revolte (opstand): hier en nu weigeren zich bij de situatie neer te leggen, de mogelijkheden

van het ogenblik uitputten, leven zonder uit te kijken naar een toekomst, laat staan naareen hiernamaals (enige waardige houding).

Het onschuldige lijden kan niet goed gepraat worden. Lijden hoef je niet te rationaliseren. Depest moet je niet interpreteren als een straf van God, maar je moet er moedig tegen vechten. Demoraal van de authentieke mens luidt: Om heilig te worden, leef, vecht. Zonder God, zonder hoop,maar vechtend en genietend. De gemeenschappelijke strijd tegen onrecht en lijden wordt een bronvan solidariteit.

32

5.3. De hoop ondanks de dood

5.1.2 Gabriel Marcel: De homo viator

Zijn stelling: Geen menswaardig leven zonder hoop. De wanhoop anticipeert de zelfmoord. Hopendaarentegen is standhouden, zijn lot niet aanvaarden maar op positieve wijze transcenderen.

Verder ligt de nadruk op de sociale dimensie van de hoop. Wie hoopt, vertrouwt zich toen aan eenjij. De zieke hoopt op herstel door zich toe te vertrouwen aan de arts. Maar kan een ten dodeopgeschreven patient zinvol zeggen ik hoop? Een absolute hoop die hierboven uitstijgt is enkelmogelijk door te geloven in een transcenderende Gij, Godsgeloof dus.

5.1.3 Ernst Bloch: De utopische mens

De toekomst is geen herhaling van wat in het verleden reeds gebeurde. Bloch vertrekt van hetaxioma dat mensen zich bevinden in een oceaan van mogelijkheden. Over de toekomst, maar ookover mijn toekomst wordt beslist in het heden.

Bloch stond een open socialisme voor en klaagde iedere vorm van staatsideologie en bureaucratie,ook de communistische aan. Hij was het niet eens met de stelling dat de simpele omverwerpingvan het kapitalisme automatisch zou leiden tot de vrijheid en het geluk van de individuele mens.Daarvoor is meer nodig. Mens-zijn is namelijk een utopie hebben (het griekse outopos betekentgeen plaats, een niet-bestaande plaats dus).

In een socialistische maatschappij zou de kerk het beste haar taak vervullen. De mens, bevrijd vanvele vervreemdingen, kan dan zijn diepste levensvragen op een authentieke manier verhelderen.

5.2 De praxis van de hoop

Praxis betekent praktijk. Dus de hoop in de praktijk.

Net zoals wetenschap en techniek vorderingen maken dankzij de verbeeldingskracht van weten-schappers, is de sociale vooruitgang de vrucht van een droom van emancipatie en gelijkberechtiging,die conventies heeft ontwricht en tradities heeft ontworteld.

De hele bijbel is een oproep tot hoop: elk gebeuren vervult gedeeltelijk en voorlopig een verwach-ting, waarna een nieuwe verwachtingshorizon opdoemt die oproept tot een nieuwe hoop.

5.3 De hoop ondanks de dood

Hopen is de grenzen van het hier en nu overschrijden. De dood is een uitdaging voor de zinzoekendemens. Is hopen mogelijk ondanks de onvermijdelijke dood?

In de middeleeuwse theologie sprak men over de dood als het einde van een proeftijd. Paulus aande Korintiers: Want als er geen opstanding van de doden bestaat, is ook Christus niet verrezen.En wanneer Christus niet is verrezen, is onze prediking zonder inhoud en uw geloof eveneens.Mertens maakt hierbij 2 belangrijke opmerkingen:

Authentiek godsgeloof is mogelijk zonder verrijzenishoop. Voor er nog maar gesproken werdover lichamelijke verrijzenis, was er al godsgeloof. De toekomstverwachting was louter bin-nenwerelds.

De verrijzenishoop is niet de enige zinvolle houding tegenover de dood voor een zinzoekendemens.

33

5.3. De hoop ondanks de dood

Kritische lezing: Is er nog een die vraagt naar God?Over het geloof in God in een agnostische cultuur - Anton Houtepen

Sommigen van ons hebben aan het leven zelf met al zijn avonturen en genoegens eenvoudig genoeg.Anderen hebben juist van God en geloof genoeg. Waar oprechte weldaad is en liefde, daar isGod. Met dit accent op de eenheid van de mensenliefde en de liefde tot God is ongetwijfeld veelgoeds geschied. Wat wij secularisatie noemden was de geleidelijke overgang van een almachtigeGod naar een wereldbeeld waarin we de toekomst tegemoet gaan: verbeter de wereld, begin bijjezelf. We leven dagdagelijks met een wetenschappelijk wereldbeeld waarin minder plaats is voorGod. Er is een membraan gespannen tussen ons en wie God ooit was voor de mensen.

Naast de agnosten, zijn er ook pragmatische idealisten: jongeren die zich best wel willen inzettenvoor het goede, mits het ook aangenaam, leerzaam en nuttig is voor henzelf.

Hoe brengen we God weer ter sprake in onze cultuur?

Drie denkbewegingen:

1. God van genade, genadige GodOnze westerse cultuur is erop gericht om leven en samenleven zo plezierig mogelijk te maken:zoveel mogelijk geluk voor zoveel mogelijk mensen, zo weinig mogelijk leed voor zo weinigmogelijk mensen. We slagen daar een heel eind in door beschaving en cultuur. Af en toeworden we geschokt in die zekerheden: dood, rampen, zinloos geweld, terreur, etc. Danroepen we om maatregelen. Maar eigenlijk zouden we aan de andere kant moeten beginnen.Daar waar ze ondanks alle tegenslag en ellende leven van de passie voor het mogelijke goede.Gelovigen verbinden daaraan de naam God.

De idealen van de instrumentele rationaliteit (een maakbare samenleving en een geluktezelfontplooiing) doen ons makkelijk over het hoofd zien dat deze steunt op de wereld van dehermeneutische rationaliteit (taal, verhaal, kunst, spel, etc.), waarvan de leerschool van dereligie een van de voornaamste bronnen is.

Levinas: God heeft ons niet aan onszelf gegeven als individu, maar als persoon naast deander.

2. De aard van het gebed, als persoonsbetrekking met GodMet het gebed veronderstellen we dat er contact kan zijn tussen mens en God. Dat dezeGod een ander is en geen deel of uitvloeisel van iets. Omgekeerd, dringt God zich niet op enlaat zich ook niets opdringen. Wie God verlaat of uit het oog verliest, is daarmee nog nietafgeschreven. Het vraagt, integendeel, moed en inzet om zich aan God toe te vertrouwen.

Bidden zonder het perspectief van genade en verbond, betrekking en hoop voorbij de dood, iseen machteloos gebaar met veeleer magische trekken, vaak een klachtengebed vol eigenbelang.

3. Gods vraag aan ons: het tweezijdige verbondZolang christenen bidden tot God als een hulpmiddel voor het bereiken van hun doelen,doen zij wat de heidenen van oudsher hebben gedaan: God en goden voor het eigen karretjespannen, gunstig stemmen voor eigenbelang. Het is precies deze idee van God die door veelongelovige tijdgenoten wordt verworpen.

In onze globaliserende cultuur staat het christendom voor een moeilijk opdracht. Ze moet nietalleen agnostische tijdgenoten en dragers van de grote religieuze tradities van Azie, Afrika en deIslam die intussen in ons midden wonen overtuigen. Maar ook de aanhangers van allerlei religiesdie fragmenten van het christendom vertonen.

De theologische uiteenzetting heeft vaak het karakter van een pleidooi eerder dan een sluitendbewijs. Maar daarmee is het nog niet onzinnig, evenmin als kunst en politiek. De grootstebedreiging van het godsgeloof is dat we ons ervoor generen.

34

Hoofdstuk 6

Schepping en milieu

Dat cultuur en natuur niet altijd elkaars tegengestelden zijn en dat mensen ook verantwoordelijkzijn voor de natuur zijn meer recente gedachten. Eerst zal de notie schepping besproken worden,vervolgd door ecologische verantwoordelijkheid en milieu-ethiek.

6.1 De klassieke antropocentrische plaatsbepaling ter dis-cussie: een versmalling van het christelijke scheppings-geloof?

God is scheppend, dacht men vroeger. Dat heeft tot gevolg dat alles verbonden is met God (ookrampen). Maar in de liturgie wordt de focus niet op de schepping gelegd. Ze wordt wel vaakvernoemd, maar er wordt niet diep op ingegaan.

Christenen plaatsen de mens niet in het centrum, in tegenstelling tot het moderne antropocentris-me en het postmoderne christendom.

Het scheppingsverhaal gaat over hoe mensen zich verhouden tot de kosmische krachten en anderelevensvormen. Omwille van de wetenschap is het niet meer metafysisch of historisch-chronologischte interpreteren.

Het is nodig om met de natuur om te gaan. De milieucrisis moet ons doen inzien dat antropocen-trisme niet het de juiste visie is.

We zoeken ethische leefregels over milieu. Er is een ommekeer nodig, en het christendom levertalvast de juiste attitude. Er zijn waarden nodig. Dat kan men op twee manieren uitleggen:

Filosofisch Elk deel van de natuur heeft een ziel, die is geschapen, die is waardevol.Dit is het holistisch-functioneel motief.

Christelijk De natuur is ons geschonken en door ons gecultiveerd.Dit is het ontologisch-theologisch motief.

De tegenstander is de markteconomie: afwegingen tussen techniek, markt en politiek houdenweinig rekening met de natuur. De markteconomie staat haaks op het scheppingsgeloof en hetmilieubesef.

35

6.2. Op zoek naar de wortels van de milieuproblemen in de westerse cultuur

6.2 Op zoek naar de wortels van de milieuproblemen in dewesterse cultuur

De oorzaken worden in de volgende drie puntjes uit de doeken gedaan:

1. Technisch-Economische verklaringspogingen (markt-economische en technische oorzaken)

2. Idealistische verklaringspogingen (ideeen en wereldbeelden met hun mensbeeld en idealisme)

3. Demografische verklaringspogingen

6.2.1 Technisch-economische verklaringspogingen

De economische groei van de westerse industrielanden is de hoofdoorzaak van de milieucrisis. Demarkteonomie is explosief gegroeid door ontwikkeling van technologie (steenkool, pesticiden, ...)en dit brengt met zich mee de toename van kapitaalgoederen die productieondersteunend werken(wegen, ...) en een vergroting van de beroepsbevolking.

De huidige marktgroei is milieuconsumptie. De natuur

levert grondstoffen die de economie omzet in afval; levert ruimte (voor productie en afval).

Er is milieuschaarste. Het milieu is niet langer in staat om milieufunties te vervullen voor deene groep en tegelijkertijd andere functies voor een andere groep. Dit is een maatschappelijkecrisis.

Het probleem is dat niemand betaalt voor het afval. Of economisch: de natuur (res communes) iste goedkoop. Enkel voor private goederen wordt betaald. De overheid moet tussenkomen, maardit is niet eenvuodig in een tijd van deregulering.

De technisch-economische verklaring is de visie van onder meer Etienne Vermeersch. Hij heefthet in De ogen van de Panda over het WTK-bestel (de interacties van Wetenschap, Techniek enKapitalisme). Dit systeem is doelloos in zijn totaliteit en rationeel in de deelsystemen. Nog meertechniek is volgens hem niet de oplossing voor het probleem.

Het Brundlandt rapport zegt hoe we naar een verantwoorde markteconomie (sustainable develop-ment) kunnen.

6.2.2 Idealistische verklaringspogingen

Definitie legitimering (positief of negatief): een dominante waardenovertuiging bevordert een be-paalde omgang van de mens met het milieu.

De Weber-these zegt dat belangen stiekem het handelen van de mens sturen, waarbij een we-reldbeeld als wisselwachter gebruikt wordt om de banen voor het handelen te maken.

Hierdoor stellen sommigen dat de joods-christelijke traditie de basis is van de milieucrisis, sommigeanderen zeggen dat het de Grieks-christelijke traditie is.

De joods-christelijke wortels van de milieucrisis

Deze these is uitgewerkt door Lynn White in The historical roots of our ecologic crisis na een ge-sprek met Aldous Huxley over myxomatose (deze ziekte die dodelijk is voor konijntjes werd doorde mens verspreid omdat die de oogst opaten).

De joods-christelijke traditie omvat (in tegenstelling tot de Romeinse of Oosterse cultuur):

36

6.2. Op zoek naar de wortels van de milieuproblemen in de westerse cultuur

vooruitgangsgeloof lineaire tijdsvisie (geen cyclische tijdsvisie, dwz geen rencarnatie) specifieke scheppingsinhoud

Het monothesme ontgoddelijkt de natuur. Ze krijgt een instrumentele waarde, geen goddelijke(geen heilige boompjes meer). Dit leidt tot een grotere vrijheid ten aanzien van de natuur, watkansen creeert voor wetenschap en techniek.

Bovendien is het christendom een zeer antropocentrische godsdienst. De mens heeft immers volgensde bijbel een scheppingsopdracht van God gekregen, de schepping is er dus voor de mens en mager mee doen wat hij wil (hij heerst erover). Het christendom heeft die houding ook verspreid.

Dit idee leidt tot activisme, terwijl andere religies God meer benadrukken in de schepping (ookhet oosters christendom doet dat). Dat is een heel belangrijk onderscheid. Joods-christenen zijnvoluntaristisch (ingrijpend) in plaats van contemplatief (beschouwend). De Benedictijnen zeggen:

ora et labora (bid en werk). Hugo van Sint-Victor gaat voor techniek en dominum terrae(heerschappij over de aarde). En iemand zei: An Orthodox saint reflects, a Western saint acts.

Het communisme was ook nefast voor het milieu, maar dat is volgens Lynn White ook een lateerfenis van de joods-christelijke traditie.

Lematre deelt Lynn Whites mening. Volgens hem heeft het christendom deze houding verspreid.Volgens hem is de milieucrisis het gevolg van de ontkenning van onze wortels in de aarde. VolgensLematre moet de ecologie zich dan ook afstoten van het christendom, net als van het kapitalismeen de industrie.

De Grieks-christelijke wortels van de milieucrisis

Deze visie is uitgewerkt door Passmore in Mans responsibility for nature. Hij beschouwt naast hetjoods-christelijke erfoed ook het Griekse, als inspiratie voor onze cultuur.

Het Oude Testament is desacraliserend, maar dit verklaart niet de heersende relatie met de natuuromdat het Oud Testament nog theocentrisch is. Het sterke antropocentrisme is afkomstig van destocijnen (Stoa). Zij zijn rationeel en concludeerden dat de mens superieur is. De natuur heeftgeen morele relevantie.

Tussentijdse evaluatie

Deze twee motieven hebben een minieme invloed en het christendom stond vaak niet aan de zijdevan de wetenschap.

6.2.3 Demografische verklaringspogingen

Menselijke beinvloeding van het milieu kan problematisch worden door de g

Samenvatting boek "de broosheid van hetzinvolle"

Documents

Transcript of Samenvatting boek "de broosheid van hetzinvolle"