1

RUIMTE-VRIJHEID-DIVERSITEIT

MARJAN VAN DEN BOSJANKE DE BOERROELF BOLLENKAREN KAMMER

2

3

EEN WEEK EN EEN LANG WEEKEND verblijven in een krotje in Oost Zeeuws Vlaanderen. Wat kun je je daar nu van te voren van voorstellen? Wat wil je ermee bereiken? Maar vooral, wat zul je allemaal tegenkomen aan verrassingen?

Verrassingen waren het volop: je duikt een gebied in en probeert het in de vingers te krijgen. Veel kijken en proberen te begrijpen. Een topografische atlas van Zeeland op tafel en mee in de auto. Terugkijken en proberen te begrijpen hoe dit Oost Zeeuws Vlaanderen zich heeft ontwikkeld, door ook de grote Historische Provincie atlas Zeeland schaal 1:25.000 van 1856-1858 er bij te halen. Te vergelijken en te analyseren en er vooral met elkaar over te praten en te brainstormen.

Mede dankzij mijn logés Karen Kammer, Roelf Bollen en Janke de Boer is dit verblijf in Terhole tot een inspirerende periode geworden. Vakvrouwen uit de bouw en stedenbouw en stedelijke vernieuwing, die gewend zijn anders te kijken en te analyseren en erover te communiceren. Die denken in oplossingen en praten in beelden. Dat doen ingenieurs nu eenmaal altijd, daar zijn zij voor opgeleid. En out off the box durven denken en daarover reflecteren met elkaar maar ook met de mensen die in dit gebied wonen en werken.

Theo Rietveld, programmamaker uit Middelburg, heeft dat door middel van interviews met Karen Kammer, Marian

Verbruggen en mijzelf naar boven weten te halen en hij heeft dat in de KROT of KANS The Terhole Tapes vastgelegd in ruim 40 minuten gesproken tekst, te beluisteren op:www.krotofkans.nl/terholen-tapes/.

We hebben geschetst en veel gefotografeerd en genoten van deze werkweek. We zijn gastvrij ontvangen door de gemeente Hulst, door bewoners van een gerenoveerde boerenwoning in St. Jansteen, door een bewoner/eigenaar van een groots aangepakte renovatie/nieuwbouw project van een dijkwoning boven Axel. Zijn door een eco-boerin vol enthousiasme rondgeleid in een vervallen Zeeuws Vlaamse boerenschuur in Kuitaart, hebben tijdens een hevige regenbui in Paal mogen schuilen in een vrijstaand arbeidershuisje dat nu door een jongeman en zijn vader helemaal wordt omgetoverd tot een duurzame vakantiewoning aan de rand van het dorp.

In Paal en Graauw kun je heerlijk eten in een sfeervolle ambiance, geluncht hebben we in Emmadorp en Sluis, koffie gedronken in Zuidzande, Lamswaarde en Zaamslag. Interessante gesprekken gehad met eigenaren en een plaatselijke makelaar. Wij zijn ons thuis gaan voelen in dit Zeeland aan de rand van Vlaanderen. En wij hebben de kwaliteiten ervan gevonden en ondervonden.

MARJAN VAN DEN BOS

ZONDAG 1 JULI 2012: ZEEUWS VLAANDEREN OVERLOOPGEBIED VOOR ROTTERDAMMERS?Sleutel opgehaald in Terhole, Hoofstraat 58. Via toeristische route aan de hand van topografische atlas Zeeland, weer terug naar Arnemuiden.

MAANDAG 2 JULI: OP ZOEK NAAR EEN IDENTITEITAankomst en inruimen Krotofkanshuis. Boodschappen gedaan in HulstKaren Kammer is eerste gast. Rondrit langs dijkjes en dijken in de buurt, langs Zaamslag en Axel, het Watersnoodmonument bezocht en de supertankers zien manoeuvreren op de Westerschelde.

4

DINSDAG 3 JULI: MARKANTE PLEKKENFoto’s genomen bij restanten boerenschuur in Kuitaart aan de Vitshoekdijk. ’s Middags gesprek met wethouder Diane van Damme-Fassaert in Hulst, samen met Roelf. Daarna bezoek aan Axel. Lagere school die ooit is ontworpen door de vader van Karen en nu gerenoveerd wordt. Roelf gaat terug naar Rotterdam.

HET GAAT OM RUIMTE, VRIJHEID EN DIVERSITEIT in Oost Zeeuws Vlaanderen. Dat geldt voor het landschap, het particuliere bezit, de dijkwoningen, voor het eten, de winkels, de kroegen. Dus ook voor de bevolking die dat met elkaar heeft gecreëerd. Natuurlijk, er is ook krimp van de bevolking en er zijn problemen met het woningwetbezit.

Er zijn dorpen waar teveel te koop staat, maar er zijn ook dorpen waar niets te koop staat. Verouderd bezit verkoopt niet gemakkelijk, zeker als er nog te hoge prijzen voor gevraagd worden. En het eigenlijk ook niet toonbaar is van binnen. De makelaar uit Zaamslag weet wat mensen zoeken en huurt graag een styliste in om de te verkopen woningen aantrekkelijker in de mark te zetten. Dat werkt, vooral bij jonge Vlamingen, die uitgedaagd worden om naar Zeeuws Vlaanderen te verhuizen dmv sprekende advertentieteksten langs de kant van de weg. Net voorbij de grens als ze naar Morres in Hulst komen voor nieuw meubilair.

Daar is over nagedacht door actieve en betrokken Zeeuws Vlamingen, die in dit geval met een Vlaams marketing bureau werken.

“Krotofkans” heeft ons de gelegenheid geboden na te denken over de uitdagingen die de krimp biedt. Wij zien meer in de benaming “Krot & Kans” en als slogan gaan wij voor ”Grijp je kans en koop een krot”

5

6

7

8

KAREN KAMMER

9

WOENSDAG 4 JULI: VERGANKELIJKHEID TRIGGERTKaren schetst aan het Galgeveld. Komst Theo Rietveld en Johan de Koning. Bezoek en rondleiding aan Het Klein Hoefken in Kuitaart, interviews Theo Rietveld met Marjan van den Bos, Karen Kammer en Marianne Verbruggen.Theo vertrekt na het 3e interview en Johan rijdt weer naar huis na het bezoek aan een bijzonder project boven Axel. Karen vertrekt richting noorden na het eten bij Nobel in Graauw.

ONTWIKKELING EN BEHOUD VAN AGRARISCH ERFGOED.Er staan ook de nodige boerderijen leeg, maar zonder het bord Te koop erbij. Verlaten door oude boeren, die geen opvolgers hebben of waarvan de kinderen geen zin meer hebben in het boeren bestaan en in de Randstad zijn blijven wonen na hun studie. Maar dat is iets dat zich niet alleen voordoet in Zeeuws Vlaanderen, dat beeld tref je ook duidelijk aan in Zuid Beveland. Wel vraag je je af of het niet verstandig zou zijn om een aparte stichting op te richten voor Boerderij en landschap herstel.

Landelijk bestaat dit al bij BOEi, maar deze formule zou uitstekend geschikt zijn om specifiek in Zeeland van de grond te krijgen, waarbij instanties als SCEZ (Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland) en de Boerderijenstichting op het gebied van kennis en advies een belangrijke rol kunnen spelen. En waarbij de Delta en grote partijen uit de industrie en het toerisme in Zeeland hiertoe met een speciaal op te richten fonds hun betrokkenheid met dit goede doel kunnen tonen. Goed voorbeeld doet volgen!

IR. M.(MARJAN) VAN DEN BOS

DIRECTEUR PROJECTEN BIJ MVGM

ONTWIKKELING EN BEHOUD VAN AGRARISCH ERFGOED. Boerderij en Landschap verwerft, restaureert, ontwikkelt en exploiteert historisch boerderijen en daarmee samenhangende objecten en gronden die cultuurhistorische en/ of ecologisch gezien het behouden waard zijn. Zij maakt hierbij gebruik van de expertise van BOEi op het gebied van herbestemmen, restaureren en exploiteren van monumentale panden. Daarnaast kan ze gebruik maken van de financiële faciliteiten van Nationaal Groenfonds en het Nationaal Restauratiefonds.

WERKWIJZEBoerderij en Landschap wil kenmerkende historische boerderijen en eventueel de bijbehorende landbouwgronden, in waardevolle landschappen, in eigendom krijgen. Zij zorgt vervolgens dat de boerderijen gerestaureerd worden en een nieuwe economische functie krijgen. De exploitatie ervan blijft daarbij in handen van Boerderij en Landschap. De gronden worden verkocht of verpacht aan aangrenzende boeren.Wanneer er partijen zijn die zelf willen en kunnen investeren, kan Boerderij en Landschap ook alleen als adviseur in het project participeren. Of investeren in samenwerking met andere partijen. Boerderij en Landschap richt zich primair op bijzondere situaties die door andere partijen niet worden opgepakt.

10

DONDERDAG 5 JULI: VLAANDEREN VERSUS ZEEUWS VLAANDERENRondrit met Ad Lamers langs de grensstreek met Vlaanderen. Via Koewacht en Zuidzande.naar de Prosperploder en de hertogin Hedwige polder. Zowel vanuit Vlaanderen als vanuit Zeeuws Vlaanderen het gebied uitgebreid verkent.

BEHOUD VAN NATUUR- EN LANDSCHAPSWAARDENDe landerijen bij boerderijen blijven hun agrarische functie behouden, maar Boerderij en Landschap streeft daarbij wel naar versterking van de natuur- en landschapswaarden daarvan. Dat gebeurt bijvoorbeeld door in het landschap passende, streekeigen elementen te herstellen of toe te voegen zoals beplantingen, houtwallen en poelen.

RECREATIE EN TOERISMEBoerderij en Landschap vindt het belangrijk dat het agrarisch cultuurlandschap toegankelijk gemaakt wordt. Daarom wordt ernaar gestreefd om aan de projecten grenzende gronden te ontsluiten met fietspaden en wandelroutes.

www.boerderijenlandschap.nl

11

BOERENSCHUUR AANDIJKSE WEG 1 IN ZAAMSLAG

12

KRIMP IS “JUST A PHASE”!Krimp is geen nieuw fenomeen, het is een tijdsbeeld, wat in de publiciteit nu vaak als probleem naar voren komt. Maar Krimp biedt met name kansen! Krimp hoeft niet erg te zijn als wat (cultuurhistorisch) waardevol is maar behouden blijft. Waar geen waardevolle objecten zijn is Krimp een kans om nieuwe, betere gebouwen of plekken te creëren die kunnen groeien en bij ouderdom kunnen veranderen of krimpen.

Dit vergt extra aandacht en expertise van de ontwerper. Hoe ontwerp ik ruimten die niet alleen vandaag de dag, maar ook over twintig of honderd jaar nog onderdak kunnen bieden aan (nieuwe) functies, wellicht functies die we nu nog niet kunnen verzinnen. Het gebouw of de plek wordt nu geboren, maar moet ook kunnen opgroeien en ouder kunnen worden zonder ingrijpende operaties of dure plastische chirurgie. Plaatsgebonden ontwerpen met respect voor de cultuurhistorie van de plek is een belangrijk instrument om dit doel te kunnen bereiken. Keer op keer bewijst een goed in het landschap ingebedde en aangepaste bouw- en ordeningsstijl wel mee te kunnen gaan met de moderne tijd. Enkele mooie voorbeelden daarvan zijn het verbouwde woonhuis te Sint Janssteen en de “Boedharij” te Hengstdijk.

VRIJDAG 6 JULI KROTTEN EN KANSEN IN OOST ZEEUWS VLAANDERENRoelf arriveert weer in Terhole.Francis Bock en Baudoin Knaapen op uitnodiging van Roelf Bollen. Start in huisje in Terhole.via Vogelwaarde, Hengstdijk, Kloosterzande, Walsoorden naar Lamswaarde.

ROELF BOLLEN

13

ZATERDAGOCHTEND 7 JULI: VERRASSEND OOST ZEEUWS VLAANDEREN. Clinge en Sint Jansteen, afsluiting eerste week.

VRIJDAG 13 JULI: BIJPRATEN EN PLANNEN KOMENDE DAGEN.Janke de Boer haalt mij op in Arnemuiden, door naar Terhole en meteen door naar Paal.Heerlijk slow food diner bij Restaurant Kint&Co tgv de verjaardag van Janke.

WAT BETEKENT DIT VOOR ZEEUWS VLAANDEREN?

In de tijd dat Marjan van den Bos, Janke de Boer en ik verbleven in Terhole hebben we mooie voorbeelden gezien van locatiegebonden duurzame objecten en plekken. De dijkhuizen (aangepast aan de ligging aan de dijk, maar met hun voeten in de klei van de polder), het dorpsplein van Zaamslag (alsof het nooit minder levendig is geweest en op de juiste kruising ligt die het dorp mede bepaald en identiteit geeft) en de Nieuwe Bierkaai te Hulst (het terugbrengen van iets wat is weggeweest en de stad en het water weer in een huwelijk verbindt). Stuk voor stuk mooie plekken die “thuishoren”, er altijd al lijken te hebben gestaan.

Ik doe een oproep aan architecten, landschapsarchitecten en stedenbouwers en hun opdrachtgevers om in te burgeren op de locatie van de opgave. Tijdgebonden trendgevoelige oplossingen kunnen desastreus zijn voor de omgeving en blijven vaak nog lang na-ebben! Dit is echter geen pleidooi voor historiserend bouwen. Nieuwe technieken, nieuwe materialen en wetgeving (o.a. duurzaamheidseisen en bouwbesluit) geven vormgevers nieuwe tools om mee te werken die zeker gebruikt moeten worden, maar ook deze kunnen passen bij de plek. Elke voorbijganger zou moeten kunnen begrijpen waarom het gebouw, de straat of het plein er op die plek zo uit ziet, dat blijft een goede graadmeter

voor succes, acceptatie en duurzaamheid. Want wat mensen waardevol achten bewaren ze en is in die zin een stuk duurzamer dan tijdelijke hippe objecten die meer passen bij een weggooi consumptiemaatschappij die hopelijk tot het verleden behoord!

Krimp tot slot is slechts een tijdsbeeld. Het ligt er maar aan, aan welke periode je de huidige situatie spiegelt. Vasthouden aan altijd maar meer, aan nooit tevreden, aan winstmarges uit het verleden die garantie moeten bieden voor de toekomst, aan waardestijging van je huis, aan groei van een dorp…. is een onnatuurlijke vorm van conservatisme. Net als de zee zal er eb en vloed blijven, dus meebewegen, herbestemmen, transformeren en vormen maken die passen in het landschap, dat in tegenstelling tot de gebouwde omgeving met een zalige traagheid verandert, is onze opgave!

KRIMP IS NATUURLIJK!

Dit artikel is een pleidooi voor tijdsbestendige ontwerpen, mooie duurzame en plaatsgebonden oplossingen die meebewegen met het getijde!

IR. R.(ROELF) BOLLENSTEDENBOUWKUNDIGE EN DIRECTEUR BIJ OP TEN NOORT BLIJDENSTEIN ARCHITECTEN EN ADVISEURS.

14

BOEDDHISTISCH RETRAITECENTRUM METTA VIHARA IN HENGSTDIJK

15

TRANSFORMATIE VAN BOERENWONING TOT DUURZAAM COMPLEX IN ST. JANSTEEN

16

ZATERDAG 14 JULI. VAN PAAL TOT DOELWalsoorden, Paal, Emmadorp, Hedwigepolder en Doel.

ZONDAG 15 JULI: DIJKEN ALS ADERS IN HET LANDSCHAP EN ZEEUWS OF VLAAMS? LEKKER DICHTBIJ.Vogeltjesmarkt in Antwerpen bezocht en ’t Groenkwartier gevonden in ’t Stad.’s Middags langs de Westerschelde gereden via Reuzenhoek en Zeedorp naar Ossenisse.

HOGE LUCHTENOp 13 juli begint mijn eerste bezoek aan Zeeuws Vlaanderen. Vier dagen zal ik logeren in de doorzonwoning in Terhole die voor Krotofkans ter beschikking is gesteld. In die tijd verken ik intensief de omgeving. Te voet, met de auto. Vanwege de vele regen heb ik helaas minder kunnen schetsen dan ik wilde.

Het eerste dat me opvalt zijn de hoge luchten, het weidse landschap. Ik realiseer me dat we op de kruin van de dijk rijden. Aan weerszijden van de dijk ligt het land lager, zodat er onbelemmerd uitzicht is op de volgende dijk een paar kilometer verderop. Een ongekend gevoel van ruimte. Maar ook buienfronten kun je al van grote afstand zien aankomen.

Water is nooit ver weg. De reflectie van zonlicht op het water van de Schelde versterkt het effect van ruimte en lichtheid van het landschap. Enorme schepen, geladen met zeecontainers steken boven de dijk uit, en lijken van een afstand door het landschap te glijden.

POLDERSDe geschiedenis van de inpolderingen is nog goed in het landschap af te lezen. Centraal in het gebied liggen de oudste polders, onregelmatig gevormd, omgeven door relatief lage dijken. Verder valt op dat het land niet of weinig geëgaliseerd is: natuurlijke hoogteverschillen zijn goed te herkennen en

geven de oude polders ecologische rijkdom. Bijvoorbeeld zijn oude kreken zoals bij het natuurgebied de Vogel, of de Vliet bij Terhole gebieden met bijzondere ecologische en landschappelijke waarde.

Nieuwere polders hebben elk hun eigen karakteristiek, afhankelijk van de tijd waarin de inpoldering is gerealiseerd. Wel hebben ze gemeen dat de dijken zijn aangeplant met bomen. Sommige dijken zijn omzoomd met wel drie rijen populieren. De dijken zien er goed onderhouden uit, en worden maar weinig begraasd. Tot aan het begin van de 20ste eeuw zijn nieuwe polders toegevoegd, bijvoorbeeld de Emmapolder, en nog recenter de Hedwigepolder. In deze nieuwe polders staat weinig bebouwing, enkele boerderijen langs de centrale kruisende wegen. Niet de linten met pittoreske arbeiderswoninkjes die de oudere dijken zo karakteristiek maken.

CONTRASTENHet is een land van contrasten: groot/klein, open/beschut, hoog/laag. Ten opzichte van de grote maten van de polders lijken de huisjes aan de voet van de dijk bijna te klein voor menselijke bewoning. Sommige zijn inderdaad zo laag dat je er niet rechtop in kunt staan. Dat vormt dan weer een scherp contrast met een nieuwe woning die ter vervanging van een krotje zijn gebouwd. Het schaalverschil van twee lagen met

JANKE DE BOER

17

18

MAANDAG 16 JULI. AANPAK PARTICULIERE BEZIT.Met Roelf naar Connie Pieters, hoofd afdeling vergunningen van de gemeente Hulst. Gesprek met makelaar Rene Hamelink in Zaamslag.Na het eten in Terneuzen is Roelf vetrokken naar Rotterdam en zijn Janke en ik nog in Zaamslag wezen kijken naar de nieuwbouw die leeg staat.

kap, met een goot op vijf meter detoneert in alle opzichten met het lage huisje met een goot op hooguit twee meter. Dat lage huisje symboliseert de beschutting van het wonen aan de dijk, de grote hoge woning lijkt de elementen te trotseren. Een beetje gechargeerd misschien, maar voor het behoud van een waardevol landschap zou het verstandig zijn om de bouwmogelijkheden te beperken tot één laag met kap. Voor het overige geeft de vrijheid in bouwstijlen, en het ontbreken van harde welstandseisen juist een prettig, ongedwongen effect. Het wonen aan de dijk betekent niet alleen beschutting, maar ook vrijheid, en geeft een vrijbuitergevoel.

WEINIG CONTRAST IN ARM/RIJKKennelijk is de omgeving van Terhole van oudsher een vrij arme streek. De verschillen in volume, bouwstijl en ornamenten tussen boerderijen en arbeiderswoningen zijn relatief gering. Niet zoals in bijvoorbeeld Noordoost Groningen waar de landaanwinsten door inpoldering ten gunste kwamen van de grote boeren. In Noordoost Groningen staan kolossale boerderijen, met soms wel driedubbele schuren en rijk gedecoreerde voorhuizen. Daar tegenover zeer bescheiden arbeiderswoningen.

Hier in Zeeuws Vlaanderen zijn de historische boerderijen relatief klein en bescheiden van architectuur, evenals de losse woningen. Ook in de dorpen is weinig luxebouw. Een

19

paar blokjes sociale huurwoningen uit de jaren ’60, en paar bejaardenwoningen uit de jaren ’70 , aangevuld met een handjevol vrijstaande woningen in een wijkje achteraf. Het lijkt wel of er de laatste decennia bijna geen groei meer is geweest op het platteland. Kennelijk is in de jaren ’60 en ’70 nog wel gebouwd in de kernen om het voorzieningenniveau op peil te houden. Deze nieuwbouw heeft echter niet kunnen voorkomen dat de voorzieningen uiteindelijk nog verder in de grootste kernen zijn geconcentreerd. Een flink aantal van de complexen met huurwoningen is inmiddels aan ingrijpende renovatie toe. Dat biedt de gelegenheid om de vraag te stellen of in sommige gevallen sloop niet een betere optie is.

IR. J.(JANKE) DE BOER

PROJECTLEIDER PLANONTWIKKELING GEMEENTE LEEUWARDEN

DINSDAG 17 JULI: AFSCHEIDJanke vertrekt in alle vroegte naar Leeuwarden, ik blijf achter in een leeg huisje, wachtend totdat Ad mij weer komt ophalen.

20

KROTofKANS-reeks nummer 15©2012

ISBN:978-90-6354-160-6

Vormgeving:MARTIEN LUTEIJN

WWW.KROTOFKANS.NL

Beluister de‘Terhole Tapes’

van Theo Rietveld,programmamaker uit

Middelburg op:www.krotofkans.nl/

terholen-tapes/