Ritmes, de hartslag van de Stad - kennisactiewater.nl · bijgedragen aan het meest leerzame jaar...

MasterThesis–HumanGeography

Ritmes,dehartslagvandeStadKanseninhetkoppelenvanwaterenenergiestromenindeAmsterdamse

energietransitie

IanMinnesHumanGeography,UniversiteitvanAmsterdam

11juni2018

2

IanMinnes10573348 [email protected] +31641137668 MScHumanGeographyEnvironmentalGeographyTrackUniversiteitvanAmsterdamGraduateSchoolofSocialSciencesMw.Dr.M.A.(Michaela)HordijkDhr.M.A.(Andres)VerzijlMScWaternetKorteOuderkerkdijk71096ACAmsterdamStagebegeleidersWaternet:

• RobVervers• AndréStruker

11juni2018

3

Abstract

ArenapoortWest,liggendinAmsterdam,iseengebieddatenormintransitieis.Hetwiltzichinkortetijdontwikkelentoteenhoogstedelijkgebied.Eenzeerbelangrijkevraagisofindegroteambities van deze transformatie ook de verschillende duurzaamheidsambities en in hetbijzonder de energietransitie kunnen worden meegenomen. Actoren (nutsbedrijven) uitAmsterdam hebben de handen ineengeslagen om dit Amsterdam breed te onderzoeken enhebben in een Co-Creatie traject Arenapoort West aangemerkt als een kans hebbendcasegebied.Ditonderzoekishetresultaatvaneencombinatievaneenhalfjaarlangactieveenpassieve deelname aan het Co-Creatie traject aangevuldmet een serie semigestructureerde-interviews en documentanalyses. Dit onderzoek dient een twee ledig doel, enerzijds wil hetdirecte input bieden voor het proces en gaat het concreet in op vragen van de actoren.Anderzijdsbeoogtditonderzoekeenbijdrageteleverenaandetheorievormingoverdekansenvan het koppelen van energie en waterstromen. Dit onderzoek doet dit door zowel demogelijkhedenendeuitdagingentebelichtenvanuithetperspectiefvansysteemtransitiesende energietransitie. De resultaten laten zien dat er een grote verscheidenheid aankoppelkansen en synergiën bestaat tussen water en energiestromen. Echter is het 1 op 1koppelen vandeze stromen,waarbij rekeningwordt gehoudenmetde ritmes in termen vanpiekbelasting op het gebied van productie en consumptie een onhaalbare opgave. Hiervoormoetdeondergrondbewusterworden ingerichtopbuffercapaciteitencascadering.Ditvergtechter fundamentele systeemveranderingen om de koppelkansen te benutten totsysteemintegratie. Overgaan tot systeemintegratie zal resulteren in substantiële uitdagingendiealleenkunnenwordenoverwonnendoornieuwevormenvanintegralesamenwerking,metmandaatenhandelingscapaciteitopallevlakken.

4

LijstmetafkortingenAMC:AmsterdamMedischCentrumBES:BodemenergiesystemenDWA:DroogweerafvoerGFE:Groente,FruitenEtensrestenHT:HoogtemperatuurIE:IndustriëleEcologieLES:LeidraadEnergetischeStedenbouwLT:LaagtemperatuurMES:Multi-energiesystemenMFA:MaterialflowanalysisNOM:Nul-op-de-meterREAP:RotterdamseEnergieAanpakenPlanningRWZI:RioolwaterzuiveringsinstallatieTE:TriasEnergeticaTEA:ThermischeEnergieuitAfvalwaterTED:ThermischeEnergieuitDrinkwaterTEO:ThermischeEnergieuitOppervlaktewaterWEFNexus:Water-energy-foodNexusWko:Warmte-Koudeopslag

LijstmetfigurenFIGUUR1:INTEGRATIEVANWATER-ENERGIE-VOEDSELSECTOREN,BRON:SPERLING&BERKE2017...............................................16FIGUUR2:TRIASENERGETICA/NEWSTEPPEDSTRATEGY,BRON:VANDENDOBBELSTEEN(2008)..................................................21FIGUUR3:MULTI-ENERGIESYSTEMEN,MANCERALLA(2013)...................................................................................................23FIGUUR4:GESLOTENBES,RIJKSWATERSTAAT2018..............................................................................................................41FIGUUR5:OPENBES,RIJKSWATERSTAAT2018....................................................................................................................41FIGUUR6:LIGGINGARENAPOORTWESTINRELATIETOTHETVOLLEDIGEGEBIED(GEELARENAPOORTWEST/ROZEARENAPOORTOOST),

BESTEMMINGSPLANARENAPOORTWEST,2015..........................................................................................................46FIGUUR7:BOUWONTWIKKELINGENARENAPOORT,GEMEENTEAMSTERDAM2017.....................................................................48FIGUUR8:URBANINTERACTIVEDISTRICT,GEMEENTEAMSTERDAM,2018................................................................................49FIGUUR9:KANSENKAARTARENAPOORTWEST,BRON:MINNES(2018)...................................................................................61FIGUUR10:RITMISCHEKALENDERVERSCHILOUDBOUWENNIEUWBOUWVANWONINGENENKANTOREN,PRACTITONERENERGIE4,14

MEI2018.............................................................................................................................................................64FIGUUR11:PIEKENINAFVOERVANAFVALWATERVANGEMAALDELOPERWAAROPDEARENASTAATAANGESLOTEN,PROFESSIONAL

WATER2,14MEI2018.........................................................................................................................................65FIGUUR12:RITMEELEKTRICITEITSVERBRUIKOPEENZOMERENWINTERDAG,LIANDER2014..........................................................67FIGUUR13:RITMEELEKTRICITEITSVERBRUIKGEDURENDEEENWEEKINDEZOMERENWINTER,LIANDER2014...................................67FIGUUR14:RITMEELEKTRICITEITSVERBRUIKGEDURENDEHETJAAR,LIANDER2014......................................................................67FIGUUR15:RITMEAARDGASVERBRUIKOPEENZOMERENWINTERDAG,LIANDER2014.................................................................68FIGUUR16:RITMEAARDGASVERBRUIKGEDURENDEEENWEEKINDEZOMERENWINTER,LIANDER,2014.........................................68FIGUUR17:RITMEAARDGASVERBRUIKGEDURENDEHETJAAR,LIANDER,2014............................................................................68

5

FIGUUR18:DAGPROFIELAFVALWATERAFVOERINGEMAAL5190,PROFESSIONALWATER2,14MEI2018......................................69FIGUUR19:VERDELINGWINDENZONENERGIEOPWEKKING,LIANDER,2016..............................................................................71FIGUUR20:DUCKCURVE,VANDAAL,2017.........................................................................................................................72FIGUUR21:KANSENKAARTARENAPOORTWEST,BRON:MINNES2018....................................................................................73FIGUUR22:COLLECTIEFWARMTE-ENKOUDENET,WATERNET2018.........................................................................................78FIGUUR23:GEKOPPELDEWKONETWERKEN(NETWORKVANNETWERKJES),WATERNET,2018......................................................78FIGUUR24:RESTSTROMEN(WARMTE)VANDATACENTERSDIEWORDENAANGESLOTENOPEENWKO-SYSTEEM,WATERNET2018.......80FIGUUR25:VERDELINGPRIVAATENPUBLIEKBEZITBOVENGRONDSENONDERGRONDS,WATERNET2018........................................83FIGUUR26:EENPUBLIEKWKO-NETDATOPENSTAATVOORALLEAANBIEDERSENAFNEMERS(PUBLIEKENPRIVAAT),WATERNET,2018.88

TabellenTABEL1:ROTTERDAMSEENERGIEAANPAKENPLANNING(REAP),VANDENDOBBELSTEEN(2011)................................................22TABEL2:CATEGORISERINGVANDETEMPERATUURBRONNEN,MRA2016..................................................................................43TABEL3:BESTEMMINGSPLANARENAPOORTWEST,2015......................................................................................................47TABEL4:OPPERVLAKTEPER(ENKEL)BESTEMMINGARENAPOORTWEST,PLANVIEWER2015.........................................................47

TekstboxenTEKSTBOX1:DEARENA,EENFIT-FOR-PURPOSESYSTEEMINARENAPOORTWEST........................................................................55TEKSTBOX2:AFVALKOPPELKANS-BIOVERGISTEROPHETURBANINTERACTIVEDISTRICT................................................................82

6

Inhoudsopgave

ABSTRACT............................................................................................................................................3

LIJSTMETAFKORTINGEN......................................................................................................................4

LIJSTMETFIGUREN..............................................................................................................................4

TABELLEN.............................................................................................................................................5

TEKSTBOXEN........................................................................................................................................5

INHOUDSOPGAVE................................................................................................................................6

VOORWOORD......................................................................................................................................9

1. INTRODUCTIE.............................................................................................................................101.2CO-CREATIEKOPPELKANSENWATERENENERGIE.......................................................................................111.2LEESWIJZER..........................................................................................................................................131.3ONDERZOEKSVRAGEN............................................................................................................................14

2. THEORETISCHKADER.................................................................................................................152.1WATER-ENERGIE-VOEDSELNEXUSENKOPPELKANSEN.................................................................................15

2.1.1Water-energie-voedselNexus...................................................................................................152.1.2Koppelkansenwater-energie-voedsel.......................................................................................162.1.3GovernancebinnendeWater-Energy-FoodNexus...................................................................18

2.2TRANSITIE-THEORIE,STEDELIJKMETABOLISME,SYSTEEMINTEGRATIE,PAD-AFHANKELIJKHEIDENLOCK-IN...........192.2.1Transitie-theorie:Socio-technologischeTransities...................................................................192.2.2Stedelijkmetabolisme...............................................................................................................202.2.3Methodenvooranalyserenvanstromen..................................................................................212.2.4Systeemintegratie.....................................................................................................................242.2.5Uitdagingendoorpad-afhankelijkheidenLock-ininStedelijkeinfrastructuren.......................25

2.3CENTRALE,DECENTRALEENHYBRIDEINFRASTRUCTURENENROLVERSCHUIVINGEN...........................................272.3.2Decentraleinfrastructuren........................................................................................................282.3.3Hybrideinfrastructuren............................................................................................................29

2.4DYNAMIEKENINENERGIEVRAAG..............................................................................................................30

3. METHODOLOGIE........................................................................................................................323.1AARDVANHETONDERZOEK....................................................................................................................323.2ONDERZOEKSTRATEGIE..........................................................................................................................333.3ONDERZOEKSONTWERP.........................................................................................................................333.4ONDERZOEKSMETHODEN.......................................................................................................................33

3.4.1Literatuuronderzoek.................................................................................................................343.4.2Participatieveobservatie..........................................................................................................343.4.3Semigestructureerdinterview...................................................................................................353.4.4Documentenanalyse................................................................................................................363.4.5SeasonalCalender.....................................................................................................................36

3.5ANALYSEVANDERESULTATEN.................................................................................................................373.6BEPERKINGEN......................................................................................................................................373.7ETHIEK................................................................................................................................................38

7

4. TRIASENERGETICAINDEENERGIETRANSITIEVANAMSTERDAM................................................394.1ALL-ELECTRIC.......................................................................................................................................394.2BODEMENERGIESYSTEMEN.....................................................................................................................404.3WARMTENET.......................................................................................................................................424.4ANDEREALTERNATIEVEN........................................................................................................................434.5VERWACHTEBARRIÈRESINAMSTERDAMSEENERGIETRANSITIE......................................................................43

5. AMSTERDAMEENGROEIENDESTAD..........................................................................................455.1ARENAPOORTEENINTERESSANTONTWIKKELINGSGEBIED............................................................................455.2 CASEARENAPOORTWEST..............................................................................................................46

5.2.1Activiteiten................................................................................................................................465.2.1VerantwoordelijkheidGemeenteAmsterdam..........................................................................49

6. STROMENENACTORENINARENAPOORTWEST.........................................................................516.1ENERGIESTROMEN................................................................................................................................51

6.1.1Centraleinfrastructuurenactoren...........................................................................................516.1.2Elektriciteit................................................................................................................................526.1.3Gas............................................................................................................................................526.1.4WarmteenKoude.....................................................................................................................53

6.2DECENTRALEINFRASTRUCTUUR...............................................................................................................546.3WATERSTROMEN..................................................................................................................................566.3.1CENTRALEINFRASTRUCTUURENACTOREN..............................................................................................56

6.3.2Drinkwater................................................................................................................................576.3.3Afvalwater................................................................................................................................576.3.4Hemelwater..............................................................................................................................58

6.4DECENTRALEINFRASTRUCTUUR...............................................................................................................596.5KANSENKAART.....................................................................................................................................60

7. RITMES.......................................................................................................................................627.1KORTERITMES.....................................................................................................................................627.2SYNCHRONIE:GEAGGREGEERDERITMES...................................................................................................657.3VERANDERENDERITMESDOORDUURZAMETECHNIEKEN..............................................................................70

7.3.1Veranderingeninaanbodritmes...............................................................................................707.3.2Veranderingeningebruiksritmes..............................................................................................71

8. KOPPELKANSEN..........................................................................................................................738.1HERNIEUWBAREBRONNENINARENAPOORTWEST....................................................................................74

8.1.1WarmteenKoude.....................................................................................................................748.2KOPPELKANSENRITMES:OPSLAGMOGELIJKHEDENENBUFFERCAPACITEIT........................................................76

8.2.1Individueelschaalniveau...........................................................................................................778.2.2Collectiefschaalniveau.............................................................................................................778.2.3Anderebuffertechnieken..........................................................................................................79

8.3RESTSTROMEN.....................................................................................................................................798.4CASCADEREN.......................................................................................................................................80

9. BARRIÈRESENUITDAGINGEN.....................................................................................................839.1BARRIÈRESINRUIMTE............................................................................................................................839.2BARRIÈRESINWERKZAAMHEDENENINVESTERINGEN...................................................................................849.3FINANCIËLEBARRIÈRES..........................................................................................................................85

8

9.4BARRIÈRESINWETENREGELGEVING........................................................................................................869.5BARRIÈRESINVERSCHUIVINGENTUSSENPUBLIEKENPRIVAAT.......................................................................87

10. CONCLUSIE.............................................................................................................................8910.1BIJDRAGEAANDEWATER-ENERGYNEXUS..............................................................................................94

11. LITERATUURLIJST...................................................................................................................96

APPENDIXA:SEMI-GESTRUCTUREERDINTERVIEW...........................................................................104

APPENDIXB:OVERZICHTRESPONDENTEN........................................................................................110

APPENDIXC:OVERZICHTCO-CREATIE-SESSIES(PARTICIPATIEVEOBSERVATIES)...............................111

APPENDIXD:PIEKBELASTINGAFVOERAFVALWATEREVENEMENTEN...............................................113

APPENDIXE:SECUNDAIREDATAVANGAS/ELEKTRICITEITPROFIELEN..............................................114

APPENDIXF:CENTRALEINFRASTRUCTUURWATERARENAPOORTWEST..........................................115

APPENDIXG:RITMISCHEKALENDER;1OP1KOPPELENARENAENAMC...........................................116

9

Voorwoord

“InNederlandwaseraltijdweinignoodzaakophetgebiedvanduurzaamheid.Nuisdatheelanders…Groningenzakt,wemoetenvanhetgasaf,wemoetenmeerduurzameKyoto

afsprakenmaken…Wewistenhetallemaalwel,maarnuhebbenweeenMinisterdieheeftballenendieheeftgezegddiekraangaatdichtenploepiedereengaatom…Wasernoodzaak,

nee.Isernunoodzaak,ja!–ProfessionalEnergie1,7mei2018Bovenstaande quote dekt op zeer treffende wijze de kernboodschap van dit onderzoek.Namelijk dat we aan de vooravond staan van misschien wel de grootste transitie in degeschiedenisvandemens.Beslissingen,zoalsvanhetgasafhebbenalsgevolgdatbestaandestructuren doorbroken worden en er maatschappelijk draagvlak ontstaat voor deveranderingen waar wij nu voor staan. De technieken zijn er, maar laten wij met onzeindividualistischekijkopzakenbeseffendatdeenergietransitievooralvansocialeaardis.Ook in Amsterdam moet het roer drastisch om, maar is er tegelijkertijd ook veel kennisbeschikbaar om met dergelijke vraagstukken aan de slag te gaan. Daarnaast bieden destadsuitbreidingen die plaatsvinden natuurlijke momenten om duurzame systemen teimplementeren.Opditmomentiseralgeruimetijdeenco-creatietrajectgaandediedergelijke(koppel) kansenbepaalt tussenenover verschillende sectoren.Dit onderzoek is eenproductvandittraject,waarinvraagtekensrondeenconcretekoppelkansuitvoerigzijnuitgewerkt.VoorafwilikiedereendieaanditonderzoekheeftbijgedragenbedankenennadrukkelijkmijnthesissupervisorMichaëlaHordijk.Metnamehaarenthousiasteenactiegerichtekritischekijkopzakenheeftditonderzoekgevormdtotwathetis.Daarnaastheefthetmijookalspersoongevormdenhebikpersoonlijkgebodenkoppelkansen,zoalseenstagebijWaternet,eenrolalsonderzoeksassistent en het helpen organiseren van de co-creatie sessies en tweeWeMakeThe.City events met beide handen aangegrepen. Deze geboden handvaten hebbenbijgedragenaanhetmeestleerzamejaarvanmijnloopbaantotnogtoezonderdaarvoorveelindeschoolbankentehebbenmoetenzitten.Volgendjaarzalikmededankzijdegebodenkansenmijnwegvervolgeninditco-creatietraject.Hierzalikverdervoortbordurenophetgeenwatikditjaarhebgeleerd:datnieuwe(integrale)samenwerkingsvormenmoetenontstaanomdegrotemaatschappelijkeopgaveswaarwijvoorstaan te kunnen oplossen. Alleen met gedeeld eigenaarschap kunnen wij het verkokerdedenken ontschotten en daarbij moeten we concreet durven fantaseren, met concreteaanknopingspunten inde realiteit.Opdezemanier kunnenweonzeduurzame toekomstvisievormgevenenkomentotreëledromen.

IanMinnesAmsterdam,16juni2018

10

1. Introductie DeNederlandseoverheidheeftin2018beslotendatNederlandin2050vanhetgasafmoetendateentransitienaareenfossielbrandstofvrijeenergievoorzieningnoodzakelijkisomverdereemissiestegentegaan.Methetbesluitomin2050aardgasvrij tezijngaatAmsterdammee.Hierdoor moet de energievoorziening van de stad in de aankomende decennia resoluutveranderenenwordeningerichtopeenmanierdieovereenkomtmetdegemaakteafsprakeninhetKlimaatakkoordvanParijs,waarinisgestelddatdeopwarmingvandeaardemoetwordenbeperkt tot onder de twee graden Celsius (Ministerie van Economische Zaken, 2016). Deenergietransitie1 naar een fossielbrandstof vrije energievoorziening vraagt om inspanningvanuitallehoekenvandesamenleving.Burgers,bedrijvenenoverhedenmoetensamenwerkenomdezecomplexeopgavedekomendedecennia terealiseren.AlternatieveenergievoorhetAmsterdam van de toekomst zal uit duurzame bronnen moeten komen en hierdoor is hetnoodzakelijk om hierop vroeg te anticiperen. Onder andere het koppelen van energie- enwaterstromenenhuninfrastructuurkanbijdragenaandegezochteenergietransitie.DeopgavewaarNederlandenwaarmetnameAmsterdamvoorstaat isomschrevenalszeercomplex(MinisterievanEconomischezaken,2016;Co-Creatie,7december2017;NOS,2018).Er moet nu worden gedacht aan de ontwikkeling en beschikbaarheid van duurzamealternatieven, er moeten grote investeringen worden verricht en er moeten aanpassingenworden gedaan aan de huidige productie-installaties en de ondergrondse infrastructuur (Co-Creatie,7december2017).Hierdoorzaldeenergietransitiewordengevoeldinallefacettenvande samenleving, waaronder het dagelijks leven en de leefomgeving van mensen. Zowelwetenschappers als overheden stellen dat deze grote opgaven ook kansen en perspectiefbieden, namelijk het inzetten van de beschikbare kennis en het bundelen en versterken vanarrangementenencapaciteiten.Hierdoorzullenernieuwesamenwerkingsverbandenmoetenontstaan tussen de private sector, publieke sector en kennisinstellingen (Ministerie vanEconomische Zaken, 2016; Co-Creatie, 7 december 2017; Co-Creatie, 12 februari 2018; Co-Creatie,28februari2018)Dit urgente maatschappelijke vraagstuk is niet onopgemerkt gebleven in Amsterdam. Zoalseerder beschreven vraagt de energietransitie om zakendrastisch anders aan tepakkenen iseenlangetermijnvisienodigomdestadvanmorgenduurzaaminterichten.Amsterdamendeomliggende regio zetten hierdoor vol in op het realiseren van de energie- engrondstoffentransitiemet als ambitie het creëren van een internationaal concurrerende stad(MRA, 2018). Deze ambitie heeft geleid tot het samenkomen van verschillende actoren en

1Energietransitiezalinditonderzoekalsoverkoepelendbegripwordengebruikt,onderanderedewarmtetransitiekanhieronderwordengeschaard.

11

nutsbedrijven die elk een actieve rol willen spelen in energietransitie, zoals Alliander2 enWaternet3(Alliander,2018;Waternet,2018).HetsamenkomenvandezeactorenenhetaankoppelenvandeGemeenteAmsterdamdievooreengrotebouwopgavestaatenwiltkijkeninhoeverreduurzaamheidsambitieskunnenwordenmeegenomen in transformatieopgaves,heeft geleid toteenco-creatieproject“KoppelkansenWaterenEnergie”.Hierin zoekenverschillende stakeholders samennaarhet resoluutandersaanpakken van zaken. Zoals het koppelen van dergelijke opgaven en zodoende holistischeduurzame (her)ontwikkeling tebewerkstelligen inAmsterdam(Keeys&Huemann,2017).Hetbereiken van duurzame ontwikkeling is complex vanuit de traditionele lineaireplanningsmodellen die gefocust zijn naar een zo groot mogelijke winstoptimalisatie en hetlinkenvanstrategieenzakelijkedoelstellingenwaarhetmaatschappelijkedoelregelmatigoverhet hoofd wordt gezien (Boon & Horlings, 2013; Keeys & Huemann, 2017). Een mogelijkinstrument om holistische duurzame ontwikkeling te bereiken is co-creatie wat kan wordengebruiktalsnieuwehervormingsstrategievoorverschillendesectoren(Voorbergetal.,2014).1.2Co-CreatieKoppelkansenWaterenEnergieCo-creatiewintsnelaanpopulariteitgezienhetgroeiendewetenschappelijkedebat,waardooreenduidelijkedefinitiemoeilijkteformulerenis(Voorbergetal.,2014;Co-Creatie,7december2017). Co-creatie wordt met name ingezet naar het vinden van oplossingen voorongestructureerde problemen die moeilijk af te bakenen zijn (Boon & Horlings, 2013). Dezeproblemenzijncomplex,waardoorergeenduidelijkeoplossingkanwordenaangewezendoorde vele betrokkenen die hierin een rol spelen. Daarnaast kunnen dergelijke problemen delevens van miljoenen mensen beïnvloeden, waardoor de maatschappelijke urgentie groot is(Hisschemöller,1993;Rittel&Webber,1973inBoon&Horlings,2013).Co-creatie-traject“KoppelkansenWaterenEnergie”brengtveleactoren(Alliander,GemeenteAmsterdam,Waternet etc.) samen om te denken vanuit de grotemaatschappelijke opgavenwaarzijzelfvoorstaanendievandeAmsterdam.Hetoverkoepelendeperspectiefdatwordtaangewezeninditco-creatietraject is“loos”,waarondergasloos,rioolloosenafvalloos.Dit isgeengemakkelijkeopgave,omdatmendenktvanuiteeneigen“disciplinairekoker”,waardoorsamenwerking een vereiste is om tot een gewenste oplossing te komen (Co-Creatie, 7december2017).

2AllianderisalsnutsbedrijfverantwoordelijkvoordedistributievanenergieineenderdevanNederland(regioAmsterdam) 3 Waternetiseenoverheidsbedrijfdatverantwoordelijkisvoordedrinkwatervoorziening,rioleringenwaterbeheerinAmsterdam

12

Waternetheefthettrajectgeïnitieerdvanuithuneigengrotevervangingsopgave,namelijkdievanhet rioolsysteemveroorzaakt door verzakkingdoorde slappebodem inAmsterdam (Co-Creatie, 7 december 2017). Daarnaast stelt de gemeente Amsterdam dat het aandeelverouderde riolering exponentieel zal toenemen na 2021 (Mo & Zhang, 2013; GemeentelijkRioleringsplan,2016).Devervangingsopgave zorgtechterookvoorkansenvoorgrondstofenenergieterugwinninguitafvalwater.Wanneerditgekoppeldwordtaandevervangingsopgavevanhetrioolliggendaargrotekansenomduurzaamtewerktegaan(Co-Creatie,7december2017).Allianderheefteensoortgelijkegroteopgavediewordtveroorzaaktdoordeenergie-transitienaar een Nederland zonder aardgas. Door de steeds goedkoper wordende zonnepanelen,warmtepompenendeeconomischegroeiinNederlandkiezenconsumentensteedsvakervoordergelijkeduurzameopties(Grol,2018;CBS,2017).Daarnaastspelenerandereinnovatiesdiedevraagvanhetenergienetlatentoenemen,zoalsdetoenemendedigitalisering.HierdoorisdeverwachtingbinnenAllianderdatdecapaciteitvanhetelektriciteitsnetvergrootmoetworden.Ditmaakt de infrastructuur robuuster voor de enorme teruglevering van elektriciteit en hettoenemendegebruikvanduurzametechniekendiealleengebruikmakenvanelektriciteit.Dezeuitbreidingsopgave zal traditioneel gezien niet gerealiseerd kunnen worden (Co-Creatie, 7december2017)DegemeenteAmsterdamheefteenopgavevaneenanderkaliber,namelijkhetopgroteschaaluitbreiden van de stad om de woning schaarste tegen te gaan in Koers 2025 (GemeenteAmsterdam, 2018H). Verder zoekt het naar manieren om afval terug te dringen, meer terecyclen en uiteindelijk een volledig circulaire afvalketen te creëren die bijdraagt aan deduurzameambitiesvanAmsterdam(MRA,2017;Co-Creatie,7december2017).Het samenbrengen van deze verschillende opgaven (vervanging en uitbreiding) zorgt voorcomplexeuitdagingen,maarookvoorenormekansendiekunnenbijdragenaaneenduurzameambitie van Amsterdam, die zich richt op gekoppelde energie- en watersystemen die opgrootstedelijke schaal kunnen worden geïmplementeerd (Gemeente Amsterdam, 2012).Voornamelijkhetkoppelenvandezeopgavenheefttijdenshetlopendeco-creatietrajectgeleidtot de identificatie van een grote hoeveelheid aan koppelkansen op verschillende vlakken,bijvoorbeeld op fysiek, technisch, financieel en bestuurlijk vlak tussen verschillende sectorenzoals energie, water en afval (Gemeente Amsterdam, 2012). Met name de rol die deverduurzaming van de watercyclus4 kan spelen in de energietransitie door middel van hetterugwinnenvanenergieuitdezecyclus,biedtperspectiefomtevoldoenaandetoenemendevraagenbelastingvanhetelektriciteitsnet(vanderHoek,2012;Roestetal.,2010).

4 afvalwater,drinkwatervoorzieningenoppervlaktewater

13

Onderzoek heeft aangetoond dat thermische energie vanuit de watercyclus een significantebijdragekan leverenaandeNederlandseenergieenwarmte transitie (Scholtenetal., 2016).Met name het leveren van koude en warmte vanuit drinkwater is een technologie die zijnintrede doet in Amsterdam5 (van der Zee, 2016). Echter roept het koppelen van energie- enwatersystemen verschillende vragen op, zoals waar de koppelkansen liggen en hoe dezenieuwesystemengeorganiseerdmoetenworden.Dezethesiszalonderzoekenopwelkewijzehetkoppelenvanenergie-enwaterstromenenhuninfrastructurenkanbijdragenaandeenergietransitie.Ditzalwordengedaanaandehandvandewater-energienexus.Deactorenhebbeninhetco-creatietrajectdehandenineengeslagenen gekeken of duurzaamheidsambities kunnen worden meegenomen in de verschillendegebiedendie inontwikkelingzijn.ZijhebbenArenAPoortWest inAmsterdamaangewezenalskans hebbende casuswaar dit onderzoek zich specifiek op zal richten.Aandehand van eensterke academische positionering in een theoretisch kader zal dit onderzoek bijdragen aannieuwekennisoverhetkoppelenvaninfrastructurenvanstedelijkeenergie-enwaterstromen.Ditonderzoekdraagtdaarnaastbijaantweewetenschappelijkeprogramma’sdiezoekennaarnieuwe kennis over systeemveranderingen, namelijk het co-creatie-traject “KoppelkansenWaterenEnergie”enhet“KennisactieprogrammaWater”datactiegerichtonderzoekdoetnaarwaterindeduurzamestadvandetoekomst.1.2Leeswijzer Inhetvolgendehoofdstukzaleerstdecentraleonderzoeksvraagendeelvragenbesprekendiezijngeformuleerdaandehandvandeintroductie.Voordat er een analyse kan worden uitgevoerd moet er een uitvoerig literatuuronderzoekworden verricht, waarin de sleuteldefinities en theoretische concepten die worden gebruiktnader worden beschreven. Het theoretisch kader richt zich op het identificeren van demogelijkhedenendebelemmeringeninhetkoppelenvandeeerdergenoemdeinfrastructurenenhoedezekunnenbijdragenaandeenergietransitie.Ditwordtgedaaninhoofdstuktweeaande hand van dewater-energie nexus als overkoepelend thema.Hiernaworden verschillendetheorieën en concepten uitgelicht, zoals de transitie-theorie, stedelijk metabolisme,systeemintegratie, pad-afhankelijkheid en lock-in, centrale, decentrale en hybrideinfrastructurenendedynamiekeninenergievraag.Inhetderdehoofdstukzaldetheorieverderwordengeoperationaliseerdenhoedezegebruiktwordt.Hetgaatinophoeenopwelkemanierdeconceptenkunnenwordenbehandeldindeanalyse. De methoden die behandeld zullen worden zijn een specifieke casestudie, 5 BijvoorbeeldhetleverenvankoudeuitdrinkwateraandeSanquinBloedvoorzieningenwarmteaanwoningenindenieuwbouwwijkPlantagedeSniepinDiemen(vanderZee,2016).

14

systematisch literatuuronderzoek, participatieve observatie, diepte-interviews en het gebruikvaneenseasonalcalender.In het vierde hoofdstuk start de analyse van het onderzoek. De analyse bestaat uit drieonderdelen.Als eerste zal aandehand vande Trias Energeticawordenbesprokenwat er inAmsterdamwordtgedaanophetgebiedvandeenergietransitieenzullenalternatievenwordenbesproken die bijdragen aan deze transitie. Het tweede onderdeel zal het casegebied:ArenAPoortWestende transformatie,de functiesdiehetgebiedkenmerktende rol vandegemeenteAmsterdaminhetgebiedgedetailleerdbeschrijven.Hiernazalhetderdeonderdeelvan de analyse voornamelijk ingaan op de stromen, hun ritmes en de actoren dieverantwoordelijkzijnvoordezestromen.Waarnadefysiekekoppelkansenenmetwelkeritmeserrekeningmoetenwordengehoudenwanneermendezestromenwiltkoppelen.Alsafsluitingzullen de verschillende uitdagingenworden besproken die dergelijke koppelingen in de wegstaanofmogelijkmaken.Daaropvolgendzullendehoofdendeelvragenwordenbeantwoordindeconclusie.Delaatsteparagraafzaluitleggeninhoeverreditonderzoekheeftbijgedragenaanhetnexusdenken. 1.3OnderzoeksvragenAandehandvandegeschetstemaatschappelijkesituatieindeinleidingstaatinditonderzoekdevolgendeonderzoeksvraagcentraal:Wat zijn de kansen en uitdagingen van het koppelen van de infrastructuren van stedelijkewater-enenergiestromenindegebiedsontwikkelingvanArenapoortWestenhoeen inwelkemate moet er rekening worden gehouden met de verschillende ritmes die deze stromenkenmerken?Daarnaast zijn er een verschillende deelvragen geformuleerd die kunnen bijdragen aan hetbeantwoordenvandeonderzoeksvraag:

- Welke water en energie stromen lopen er door ArenAPoort West en wie zijnverantwoordelijkvoordezestromen?

- Inwelkematekunnendezewater-enenergiestromenaanelkaargekoppeldwordenindegebiedsontwikkelingvanArenAPoortWest?

- Met welke ritmes moeten er rekening worden gehouden wanneer deze water- enenergiestromenaanelkaargekoppeldworden?

- Welkebarrièresliggenkoppelingenvandezestromenindeweg?

15

2. TheoretischKaderZoals duidelijk werd in de introductie is er in Amsterdam een evidente maatschappelijkenoodzaaktotverduurzaminggeziendeenergietransitie.Hethedendaagselevenisondenkbaarzondereencontinueenergielevering.Geziendecontextvanklimaatveranderingendeeindigevoorraad van fossiele brandstoffen moeten de bestaande energiesystemen heroverwogenworden. Het transformeren van stedelijke infrastructuren is essentieel in het creëren vanduurzamestedelijkeregio’s(Juwet&Ryckewaert,2018).Eerder onderzoek en nieuwe technische ontwikkelingen suggereren dat er veel onbenutduurzaam potentieel zit in het koppelen van nutsinfrastructuren (koppelkansen). Ditliteratuuronderzoek beschrijft wat er al bekend is over het koppelen van infrastructuren enwaardekennishiatenzittenendoetditaandehandvandevolgendeconcepten:technologieenmaatschappij studies, transitie studiesenhet stedelijkmetabolisme (Juwet&Ryckewaert,2018). De water-energie-voedsel nexus beschrijft de koppelingen tussen de verschillendesectoren, hoedeze infrastructuren gekenmerktworden,waarpad-afhankelijkheid en lock-inszitten en hoe de dynamieken in energiebehoefte door deze infrastructuren loopt en welkesocialepraktijkenaandegrondslagvandezedynamiekenligt.2.1Water-energie-voedselNexusenkoppelkansen2.1.1Water-energie-voedselNexusDe mogelijkheden voor het koppelen van water, energie en voedselsectoren is theoretischgezien al veelvuldig besproken in de wetenschappelijke literatuur die ingaat op de water-energie-voedsel nexus. Op dit moment wordt het concept water-energy-food nexus (WEFnexus) veelvuldig gebruikt door wetenschappers om de nadelige milieueffecten veroorzaaktdooreentoenemendgebruikvangrondstoffen,dieleidentotsocialeenpolitiekeproblementeanalyseren(Bietal.,2015).Dezeonderzoekenmakenduidelijkdatgovernancearrangementenendeconnectiesvandezearrangemententussensectorenhetgrootsteprobleemis(Klümper&Theesfeld,2017;Weitzetal.,2013).Denexus iseen relatiefnieuwconceptenbeschrijftdecomplexe relaties tussenbronnenennatuurlijkeecosystemen,zoalsenergie,water,landenhetklimaat(FAO,2014;Faeth&Hanson,2016;Sachs&Silk,1990;Fabiola&deRosa,2016).Hetdoelvandenexusisomintersectoralemaatschappelijke oplossingen te zoeken door middel van het bepalen van de synergiën entrade-offstussenwater,energieenvoedselsystemendiebijdragenaaneengroeneeconomieen duurzameontwikkeling (Yumkella& Yillia, 2015; Benson et al., 2015; Pittock et al., 2015;FAO,2014;Gainetal,2015;Fabiola&DeRosa,2015;Sperling&Berke,2017;Sharminaetal.,2016;Guptaetal.,2013).HierdoorkanhetconceptgeplaatstwordenindebrederesustainabledevelopmentdiscoursesdiezijnontstaansindshetomstredenBrundtland1987rapport.Deze

16

zoektnaarontwikkelingdiebijdraagtaandebehoeftenvannu,zonderhet ingevaarbrengenvandebehoeftesvantoekomstigegeneraties(WCED,1987;FAO,2014).Wetenschappers en beleidsmakers stellen dat het koppelen van de verschillende sectorencruciaal isomdeoverexploitatievangrondstoffentegentegaanenhetduurzaamgebruikendegovernancevandezegrondstoffentebevorderen(Bensonetal.,2015;Fabiola&deRosa,2015;Guptaetal.,2013).Daaropvolgendbeschrijfthetnexusconceptdeinteractiestussenhetmenselijk handelen en haar invloed op hetmilieu op systematischewijze. Deze beschrijvingdraagt bij aan het koppelen enmanagen van de bronnen van de verschillende sectoren enschaalniveaus op gecoördineerde wijze (Benson et al., 2015). In figuur 1 wordt een modelgegeven die beschrijft hoe de integratie van sectoren volgens de nexuswordt verklaard. Dehuidigesituatie(a)wordtbeschrevenenhiervaltteziendatsectorennauwelijksgeïntegreerdopereren, (b)beschrijftde situatiewanneer sectorennogmeervanuithuneigensectorgaanwerken en (c) beschrijft waar de nexus naar toe wil, namelijk naar integratie waarbijverbindingentussensectoren inmanagement,planningen implementatietoenemen(Bachetal.,2012inBensonetal.,2015).

2.1.2Koppelkansenwater-energie-voedselOndanksdatdenexusbenaderingeenrelatiefjongconceptis, ishetveelvuldiggebruiktindewetenschappelijkeliteratuuromdekoppelkansentussenverschillendesectorentebeschrijven.In de literatuurwordt de nexus gepresenteerd als de integratie van verscheidende sectoralecomponenten binnen een overkoepelende governance aanpak. Het concept kan hierdoorworden beschreven als een strategisch instrument die gebruikt kan worden om detransformaties in stedelijke gebieden te beschrijven en wanneer het wordt ingezet kan deanalysebijdragenaangeïntegreerdegekoppeldesystemen(Sperling&Berke,2017).Daarnaast bouwt het nexus concept verder op het concept van stedelijke duurzamegebiedsontwikkeling(Sperling&Berke,2017).Dezevormvangebiedsontwikkelingbeschrijftde

Figuur1:IntegratievanWater-Energie-Voedselsectoren,bron:Sperling&Berke2017

17

integratie van verschillendeenergie- enwaterstromen, technologieënof anderebronnendienaarelkaarstromenopeensynergistischeenduurzamemanier.Dezemaniervanontwikkelenricht zich met name op decentraliteit en gesloten-kring-modellen die de nadruk leggen opduurzaamheid van het milieu, economische ontwikkeling en sociale gelijkheid (Sperling &Berke,2017).Onder andere de stedelijke watercyclus kan worden aangewezen als een systeem waarpotentiële koppelingen met andere sectoren kunnen ontstaan die bijdragen aan deenergietransitie. Hoewel de stedelijke watercyclus wordt gezien als een systeem kan dezewordenonderverdeeldinverschillendestromen.Destedelijkewatercyclusomvatdeabstractievanwater, gevolgd door de transportatie en distributie naar de eindgebruiker.Wanneer hetwater isgebruikt,wordthetverzameldwaarnahetmeestalmetregenwaterwordtgemixtenwordt afgevoerd naar een afvalwater-installatie. Hierna kan het water worden hergebruikt,maarvaakwordthetafgewaterdophetoppervlaktewater(Elias-Maxiletal.,2014).Tijdensditproceskanhetwaterwordengecategoriseerdinverschillendestromenaandehandvanvoor,gedurende en na-gebruik. Deze stromen zijn: drinkwater, tapwater, afvalwater en eenhemelwaterstroom. Elk van deze stromen heeft zijn eigen kenmerken en deze veranderengedurendedeverschillendefasesvandewatercyclus(Elias-Maxiletal.,2014).De bijdrage vanwater aan de energietransitie kanworden omschreven aan de hand van dekoppelkansenindewatercyclusophetgebiedvanenergieenvoedsel,aangezienerwarmteenafvalstromenzitteninwater.Onderanderehetterugwinnenvanthermischeenergieiseenvandeze koppelkansen, waarbij energie kan worden teruggewonnen uit verschillendewaterstromen. Verder kan het terugwinnen van grondstoffen uit deze stromen een bijdrageleveren,bijvoorbeeldaanhetproducerenvanvoedsel (GemeenteAmsterdam,2013;Sapkotaet al., 2014; Frijns et al., 2012;Mo& Zhang, 2013; Sperling & Berke, 2017). Transities naarduurzamestedelijkegebiedenvraagtomveranderingenindeinfrastructurenvandestedelijkewater en energie stromenmet als doel het creëren van energie neutrale activiteiten (Elias-Maxiletal.,2014;Sperling&Berke,2017).Het bepalen van verschillende productieprocessen binnen stedelijke systemen kan hetpotentieelhebbenomdeefficiëntievanelkindividueelprocestebevorderen,degrondstoffen-input teminimaliseren (zoalsbrandstof,water, landgebruiketc.)endeproductievanafval teelimineren. Het creëren van duurzame systemen vraagt echter om een holistische water-energie-voedsel manier van plannen (Sperling & Berke, 2017). De nexus kan dankzij zijnholistischeduurzamebenaderingbijdragenaanhetzoekennaareenevenwichttussensectorenmetalsuiteindelijkedoelbeleidsintegratie (FAO,2014;Bensonetal.,2015).Hierdoorkandenexusbijdragenaanhetkoppelenvanverschillendeinstitutionelesectorendievaakinisolatievan elkaar werken. De synergiën tussen deze sectoren kunnen door koppelingen een shiftbewerkstelligenvanhetvoerenvanconventioneelbeleidenbesluitvormingnaarnieuwebeleidenbesluitvormen(Schreiner&Baleta,2014).

18

2.1.3GovernancebinnendeWater-Energy-FoodNexusHoeweldenexusbijdraagtaanhetkoppelenvansectorendievoorheen in isolatievanelkaaropereerden en zoekt naar een optimale vorm van geïntegreerde governance tussenverschillende stakeholders, worden er in de nexus literatuur slechts enkele normatieveprincipesgegevenoverhoedezegovernanceeruitzoumoetenzien(Pahl-Wostl,2017;Bensonetal.,2015;FAO,2014).VolgensPahl-Wostl(2017)zoudenexusbestuurdmoetenwordenmeteenfocusopdeinteractietussendeverschillendebeleidsveldenennietopdebeleidsveldeninisolatie. Dit is een grote uitdaging, omdat er sprake is van verschillende barrières diesamenwerkingoververschillendesectorentegenhoudt.Onderanderesysteembarrières,zoalsdominante regelgeving, planningsprocedures, diepgewortelde domein interesses,machtsstructuren en gevestigde communicatiestructuren van sectoren zorgen ervoor datgeïntegreerde governance en management lastig haalbaar is. Hierdoor vraagt duurzamegovernance van de WEF-nexus om structurele transformaties in governance enmanagementsystemendiegeorganiseerdzijnbinnendegrenzenvandeverschillendesectoren(Pahl-Wostl,2017).Governance van de WEF-nexus zal in dit onderzoek worden beschreven als een breedomvattendevormdiedepolitieke, sociale,economischeenadministratievesystemenomvat.Deze governancebepaalt hoebronnen, productie van goederenendiensten gerelateerd aanwater, energie en voedsel worden gebruikt en vraagt om het herdefiniëren van problemen(Pahl-Wostl,2017). Inplaatsvanproblemendiebestaandoor interacties tussensectorenkandeze herdefiniëring bijdragen aan onderhandelingen tussen sectoren die resulteren ingemeenschappelijke interesses en gedeeld eigenaarschap die daaropvolgend innovatie,transformatieenveranderingbevorderd(Pahl-Wostl,2017;Lamberigts&Schipper,2015).Aangezien de primaire uitdaging van gekoppelde infrastructuren een optimale vorm vangovernanceis,zalditonderzoektrachteneenoplossingvoordezeuitdagingaantedragendooreenkleinaspectvandezeuitdaging,namelijkhetafstemmenvanverschillendesectoraleritmesteanalyseren.Aandehandvandezeanalysezullendeimplicatieshiervanbenadrukkenwatdatbetekentvoordegovernancevandenexusinzijngeheel.

19

2.2Transitie-theorie,StedelijkMetabolisme,Systeemintegratie,Pad-AfhankelijkheidenLock-in2.2.1Transitie-theorie:Socio-technologischeTransitiesEen transitie zal in dit onderzoekworden gedefinieerd als een fundamentele verandering instructuur, cultuur en praktijken die vaak een relatie heeft met veranderingen in belangrijkesubsystemen,zoalsenergie,voedsel,waterenmobiliteitssystemen(Juwet&Ryckewaert,2017,Loorbach et al., 2017; Marselis & Hisschemöller, 2018; Vernay, 2013). Ten eerste doelt destructuur op de bestaande instituties en de huidige economische en fysieke structuur. Alstweededoeltdecultuuropdegedeeldwaarden,beeldenengedachtenpatronen.Entenderdedoelen de praktijken op de routines, regels en het gedrag van actoren in de samenleving(Marselis&Hisschemöller,2018;Vernay,2013).Alleenwanneerersprakeisvanveranderingenopaldezeverschillendeelementenopeenbepaaldsysteemniveau,kanergesprokenwordenovereentransitie.Hierdoorduurteentransitievaaklangerdaneendecenniaenkunnendezedikwijlspasachterafbeschrevenworden(Loorbachetal.,2017).Inditonderzoekzullenmetnametechnologische-transitiesnaarduurzaamheideencentralerolspelen.Metnamehoebepaaldesysteemveranderingenwordenbegrepenentotstandkomen,kanwordengeplaatstintechnologieenmaatschappijstudiesenbetreftookcomponentenvande nexus (Juwet & Ryckewaert, 2018). Technologische transities kunnen hierdoor wordengeplaatst in de sociale wetenschappen naar technologieën en op deze manier wordenenergiesystemengeconceptualiseerdalseensocio-technischsysteem.Veranderingen insocio-technische systemen resulteren in een andere invullingen van bepaalde maatschappelijkefuncties(Geels,2002;Konradetal.,2008).Voorbeeldenvantransitiesdiezichovermeerderedecenniahebbenuitgespreidzijnonderanderedesocio-technologischetransitievantransportvia paarden naar per auto of van beerputten naar geïntegreerde rioolsystemen en sanitatie(Geels,2005;Geels,2006).Transities in socio-technische systemen gaan dus niet alleen over technologischeveranderingen, maar hebben ook invloed op andere elementen, zoals de effecten opgebruikerspraktijken, regelgevingen industriëlenetwerken (Geels,2002;Konradetal.,2008).VolgensGeels(2002)zijndeverbindingentussenactiviteitenenpraktijkenvansocialegroepeneen reden voor de relatieve stabiliteit van dominante socio-technische regelingen. Dezeregelingen resulteren in een standaard socio-technisch regime die alleen vatbaar is voorincrementeleveranderingen(niche)(Geels,2002).Voorhetverdereverloopvanditonderzoekzal systeemintegratie worden gedefinieerd als het combineren van deze eerder gescheidensocio-technologische systemen en daarbij het creëren van connecties tussen de eerderbeschrevenverschillendeelementenmetalsuiteindelijkegevolgsysteemverandering(Vernay,2013).Echterisvolledigesysteemintegratieeencomplexeopgave,waardoorditonderzoekmetnamedekansenenuitdagingenomtekoppelenbepaalt.

20

2.2.2StedelijkmetabolismeHet koppelen van verschillende systemen en hun stromen kan ook worden geplaatst in derecentetrendwaarinmanierenwordengezochtomcirculaireeconomieteintroducerenentoete passen. Het concept is door de jaren heen door verschillende disciplines gebruikt enmetnamede industrieel ecologische aanpak kijkt naarhet kwantificeren vande in -enuitgaandestromenvanwater,nutriënten,energieenmaterialen insteden(Juwet&Ryckewaert,2018).Het introduceren van circulariteit komt overeen met de onderliggende gedachte in deIndustriële Ecologie (IE), namelijk dat het huidige stedelijke metabolisme bestaat uit nietduurzamelineairesystemendiemeercyclischenefficiënteringerichtmoetenwordenanaloogaan natuurlijke ecosystemen (Vernay, 2013; Juwet & Ryckewaert, 2018). Hierin wordenbronnenoptimaalbenutenwordtwaardeverliesvanmaterialengeminimaliseerdenhergebruikgemaximaliseerd.Ditdruistintegendehuidigelineairemaniervandenken,waarproductenenreststromen veelvuldig worden weggegooid en economisch waardeverlies optreedt(Kwakernaak,2014).Het stedelijkemetabolismeconceptualiseert stedelijke stromen, zoalsenergieals eenvandemetabolische stromen die het stedelijke leven ondersteunt (Dijst et al., 2017; Juwet &Ryckewaert, 2018). In dit onderzoek zal hierdoor de brede stedelijk metabolisme definitiewordengebruiktdiecomponentenvandenexusbevat.Dezefocustzichophetsamenbrengenvan heterogene stromen van goederen, diensten, materialen en energie in gebieden diemenselijkelevensondersteunen(Dijstetal.,2017).Onderzoeknaarhetstedelijkmetabolismericht zich op de bronnen, de consumptie van deze bronnen en de cyclus hiervan binnenhetsysteemwaarspecifiekwordtgekekennaardeemissie,behandelingenrecyclingvanafval indezestromen(Zhang,2013).De stedelijke stromen inhet stedelijkmetabolismewordenbeïnvloeddoorexterne factoren,zoals klimaatverandering en andere factoren die daaropvolgend weer invloed hebben opsociaaleconomische processen in stedelijke systemen (Dijst, 2013). Dit heeft geresulteerd ineen complexendynamischwebvanverschillende stromen inen tussen steden,metelkhuneigen aard en snelheid. Verder zijn deze netwerken moeilijk te begrijpen op een statischemanier(Dijst,2013).Hetstromenperspectiefstelthierdoordatinstedennietsstatischis,zelfsniet de gebouwde omgeving, en stelt verder dat stromen niet stoppen bij bepaaldeadministratieve grenzen (Dijst, 2013). De organisatie en kwaliteit van bepaalde plekken ishierdoorhetresultaatvanverschillendestromenenditdraagtbijaandesterkteenrichtingvandezestromen.Stromenzijnhierdoormetelkaarverbondenenonderlingafhankelijk(Dijstetal.,2017;Dijst,2013;RosalesCarreón&Worrel,2018).Binnen dit stromen perspectief in steden moeten de verschillende soorten endogene enexogenedriverswordenbeschrevendievan invloedzijnopdestromen,zoalseigenschappenvan de gebouwde omgeving (design van stedelijke functies en infrastructuren) en anderesocioculturele en socio-demografische factoren (Dijst et al., 2017). Uiteindelijk kan de

21

holistische aard van de stedelijke metabolisme aanpak bijdragen aan stedelijkeduurzaamheidstransities(Hajer,2011inDijstetal.,2017;Juwet&Ryckewaert,2018).2.2.3MethodenvooranalyserenvanstromenEchterontbreekthetnaeenuitgebreidliteratuuronderzoekaaneenmethodedieopefficiëntewijzebeschrijftwaarderuimtes liggenomsystemenenhunstedelijkestromenaanelkaar tekoppelenwaarrekeningwordtgehoudenmetverschillenderitmes.Hetstedelijkemetabolismetrachtdit tedoen,bijvoorbeelddoormiddelvaneenmaterial-flow-analysis (MFA)enanderemethoden, zoals de energy flow analysis, ecologische voetafdruk analyse, en input-outputanalysediewordengebruiktomfysiekestromenvanenergieenmaterialeninsystemendooreenstadteonderzoekendiewordenbeschrevenintijdenruimte(Moreau&Massard,Dijstetal.,2018;Zhang,2013).Geziendetechnischeaardvandezeindustrieelecologischemethodesbeschrijvendezemeeroplineairewijzewelkestromenereenbepaaldstedelijkgebiedbinnenkomen en uitgaan (Dijst et al., 2018). Daarnaast is alleen al het doen van eenMFA op eenspecifiekgebiedeenonderzoekopzich.Andere methoden die meer op operationeel niveau worden toegepast en bijdragen aanduurzame energie stromen zijn de ‘Trias Energetica’ (TE) en de door van den Dobbelsteenaangepaste‘NewSteppedStrategy’(Juwet&Ryckewaert,2018).DestappendiedoorvandenDobbelsteen (2008) worden benoemd zijn: (I) verminderen van energieconsumptie, (II)hergebruiken van energieafval stromen, (IIIa) produceren van de resterende vraag vanhernieuwbareenergiebronnenen(IIIb)hetgebruikenvanafvalalsvoedsel(ziefiguur2).

Figuur2:TriasEnergetica/NewSteppedStrategy,Bron:vandenDobbelsteen(2008)

22

Deze strategie heeft ook energiebewuste ontwerp strategieën geïnspireerd, zoals de REAP(Rotterdamse Energie Aanpak en Planning) en de LES (Leidraad Energetische Stedenbouw),waarbij gebruik wordt gemaakt van een multiscalaire benadering (tabel 1) (van denDobbelsteenetal.,2011inJuwet&Ryckewaert,2018).

Tabel1:RotterdamseEnergieAanpakenPlanning(REAP),vandenDobbelsteen(2011)

VRAAGVERMINDEREN RESTSTROMENBENUTTEN

DUURZAAMOPWEKKEN

SCHOONLEVEREN

STAD Energievraagvoorkomendoorstedelijkemaatregelen

Aansluitenopcentraleenergienettenmetrestenergie

Energiecentraalduurzaamopwekken

Energiecentraalschoenenefficiëntopwekkenmetfossielebronnen

WIJK Energievraagvoorkomendoorstedenbouwkundigemaatregelen

Uitwisseling&balancerenofcascaderenvanenergieopwijkniveau

Energieduurzaamopwekkenopwijkniveau

BUURT/CLUSTER

Energievraagvoorkomendooromgevingsmaatregelen

Uitwisseling&balancerenofcascaderenvanenergieopbuurtniveau

Energieduurzaamopwekkenopbuurtniveau

GEBOUW Energievraagvoorkomendoorbouwkundigemaatregelen

Reststromenhergebruikenopgebouwniveau

Energieduurzaamopwekkenopgebouwniveau

Energieopgebouwniveauschoonenefficiëntopwekkenmetfossielestroom

VolgensvandenDobbelsteenetal.(2011)zijndebelangrijkstestappenintabel1diedeREAPomschrijft terug te voeren naar het schaalniveau van de wijk en buurt. Specifiek zijn hetafstemmenvanvraagenaanbod,hetuitwisselenvanenergie,enhetcascaderenvanwarmteofkoudeentijdelijkopslaanvanenergieoplokaleschaal,debelangrijkstestappen.Eenvoorbeeldvan cascadering is het in een serie plaatsen van warmteafnemers in de volgorde van hoog-temperatuurnaarLaag-Temperatuurwarmtevraag(LT)(vandenDobbelsteenetal.,2011).Hetcascaderenvanstromenisvoorditonderzoekinteressantomtekijkenwelkevandezestromenritmeafhankelijkzijn.Daarnaastlaatdetabelziendatdeschoonleverenstapnietmeerwordtmeegenomen,omdatdezegebruikzoumakenvanfossielebronnen,terwijldaarinNederlandgeengebruikmeervangemaaktmagwordenin2050.DemultiscalaireaanpakbeschrevendoorvandenDobbelsteenetal.(2011)komtovereenmethet schematische model gepresenteerd door Manceralla (2013), waarbij gescheidenenergiesystemenmulti-energiesystemen(MES)worden.Hierinteracterenelektriciteit,warmte,koelen, transport enzovoorts optimaalmet elkaar op verschillende schalen in een stedelijke

23

context.Dezesystemenlatengrotekansenzienophetverhogenvantechnische,economischeenverduurzaminginvergelijkingmetconventionelesystemen(Manceralla,2013)(ziefiguur3)

Figuur3:Multi-energiesystemen,Manceralla(2013)

Dit schematischemodel en de eerder beschreven operationelemodellen laten zienwaar ditonderzoek aan wil bijdragen, namelijk dat verschillende stedelijke schaalniveaus met elkaarinteracteren en hierdoor gebruik kunnenmaken van elkaars stromen.Waar echter nog nietnaar is gekeken zijn de ritmes van de verschillende stromen die gekoppeld kunnenworden.Stromen in stedelijke gebieden tonen aan waar duurzame gebiedsontwikkeling kanplaatsvinden en laten elk een eigen ritme zien. Potentiële bronnen als invoer voor nieuwetechniekenmoetenhierdoorineersteinstantiebepaaldworden.Alsvoorbeeldkanrestwarmtedie als output vrijkomt bij industriële processen worden gebruikt als LT-input voorhuishoudelijkeverwarming(Juwet&Ryckewaert,2018).Verderlatendezepotentiëlebronnenenhunritmesookmomentenzienvanpiekbelastingenondercapaciteit,waardoorersprakemoetzijnvanopslagvandezestromen.Indezesituatiezalereentoenemendevraagplaatsvindennaarbeschikbareruimte,watmogelijkkanresultereninuitdagingen, omdat er sprake is van beperkte ruimte in de boven- en ondergrond indichtbevolktestedelijkegebieden(Juwet&Ryckewaert,2018).Alsvoorbeeldkandepotentiëleimplementatie van een collectieve Warmte-koude opslag (Wko) worden benoemd die veelruimtevraagtindeondergrond(Co-Creatie,7december2017).Deverschillendekwantitatievemethodendiebeschikbaarzijnomdeverschillendestromenineen gebied te analyseren zijn onbruikbaar voor dit kwalitatieve onderzoek. Deze methoden

24

hebben twee grote beperkingen, namelijk dat de methoden om stromen te analyserenvoornamelijk uitgaan vaneen centrale infrastructuur.Daarnaast is een anderebeperkingdatdezemethodenrekeninghoudenmetrelatiefconstantestromenengeenrekeninghoudenmetritmesdievanbelangzijnindecentraleofhybridesystemen.Dergelijkesystemenzullenverderwordenbeschrevenindevolgendeparagrafen.2.2.4SysteemintegratieWaardestedelijkmetabolismeaanpakzichmeerrichtophetbeschrijvenvandeverschillendestromenineenstedelijkgebied,zoektdesysteemintegratieaanpakjuistnaarhetkoppelenvanvoorheengescheidenstedelijkesystemendoorstromenvanhetenesysteemtegebruikenalsinput voor een ander systeem (Vernay, 2013). Het koppelen van verschillende stromen insysteemintegratie kan dus ook geplaatst worden in een industrieel ecologische gedachte.Systeemintegratie kan hierdoor gebruikt worden als een aanpak die duurzamegebiedsontwikkeling bevordert door verschillende socio-technische systemen te koppelen eneen optimaal gebruik van bronnen te bevorderen (Vernay, 2013). Als een gevolg van hetkoppelenvansocio-technischesystemenzullenverbindingenplaatsvindenindevolgendedrieelementen(Vernay,2013).

• Het verbinden van voorheen gescheiden technische configuraties die voorheengescheidennetwerkenvanactorenenderegelsdiehunactiesleiden,koppelt.

• Een toenemende interactie tussen actoren, wat leidt tot het koppelen van voorheengescheidentechnologischeconfiguratiesenhetontwikkelenvangezamenlijkeregels.

• Het veranderen van regels, wat leidt tot het koppelen van voorheen gescheidennetwerkenvanactorenenzoweldetechnologischeconfiguratiesdiezeontwikkelenengebruiken.

Onder andere door het koppelen van socio-technische systemen, zoals water- en energiesystemen bestaat er een grotere kans op het realiseren van duurzame alternatieveenergiebronnen in de stad Amsterdam die geïmplementeerd moeten worden gezien deenergietransitie.DitonderzoekrichtzichmetnameopwaardekansenomtekoppelenliggentussendeeerderbeschrevenelementenbijVernay(2013),namelijkdoorrekeningtehoudenmet de verschillende ritmes van de verschillende water- en energiestromen. Het potentieelbereiken van deze koppelingen komt overeen met de transitie-theorie, waarinopzichzelfstaandesocio-technischesystemenonderdeelwordenvaneengeïntegreerdnetwerkvansocio-technischesystemeninduurzamegebieden.Echterspeleneruitdagingendoorpad-afhankelijkheidenlock-insvandehuidigeinfrastructurelesystemen.

25

2.2.5Uitdagingendoorpad-afhankelijkheidenLock-ininStedelijkeinfrastructurenAan de hand van de huidige complexe situatie in Amsterdam met de verschillende groteopgaven waar de stad voor staat, kunnen de begrippen padafhankelijkheid en lock-inuitstekendwordenbeschreven.Dehuidigestedelijkewater-enenergieinfrastructureninhunruimtelijke structuur kunnengekarakteriseerdwordenals halsstarrig en vaak “bewegingloos”voor verandering (Juwet & Ryckewaert, 2018). Naast deze halsstarrigheid kunnen er anderefactorenwordenaangewezendieveranderingeninstedelijkeinfrastructurencompliceren,zoalshunfysiekestructuur,ruimtelijkeinbedding,materielekosten(verzonkenkosten)endetijddienodig isvoor transformatie (Juwet&Ryckewaert,2018).Debestaande ruimtelijke structurenen infrastructurele regelingen zijn hierdoor belangrijke factoren voor pad-afhankelijkheid,waarbijdehuidigeentoekomstigestaatvanstedelijkesystemenafhangtvanhetpadvaneenvorigestaatvanhetsysteem(Loorbachetal.,2017;Juwet&Ryckewaert,2018).Bovendien moet er ook rekening worden gehouden met de snelheid van technologischetransities,waarbijmoetwordenvoorkomendatdeonzekerheidvantechnologischetransitiesleiden tot lock-ins,waarbij een suboptimaleoplossingdominantwordt (Juwet&Ryckewaert,2018; Loorbach et al., 2017). Een concreet voorbeeld kan worden benoemd in Amsterdam,waar het overgrote deel van het energieverbruik (70 %) opgewekt wordt door fossielebrandstoffen en wordt gebruikt voor de ruimteverwarming en elektriciteitsverbruik vangebouwen(Leguijtetal.,2010).Hetstedelijkegasnetwerkwaarnugebruikvangemaaktwordt,is eenbelangrijkepad-afhankelijke factor in de transitie naar een alternatiefwarmtesysteem(Leguijtetal.,2010).EenandergoedvoorbeeldishetNuonstadswarmtenetdatinAmsterdameenaantaldecenniageleden is uitgerold als alternatiefwarmtesysteem.Hierwordt hoog temperatuur gewonnendie wordt geproduceerd door de elektriciteitscentrale en door afvalverbranding in Diemengebruiktomgebouwen teverwarmen (GemeenteAmsterdam,2016).Erwordenechter sindsde beslissing om van Amsterdam een gasloze stad te maken vraagtekens gezet bij deduurzaamheid van deze hoge temperatuur warmtenetten, omdat er weinig transparanteinformatie over dergelijke systemen beschikbaar is en fossiele brandstoffen bij de productieworden gebruikt. Daarnaast is hoge temperatuur stadswarmte niet nodig voor goedgeïsoleerde woningen en is het de vraag of er in de toekomst in Amsterdam genoeg hoogtemperatuur restwarmtebeschikbaar isenblijft (Marselis&Hisschemöller,2018).Bovendienzijnerafsprakengemaaktwaarinstaatdaterelk jaar9000woningenophetstadswarmtenetmoeten worden aangesloten. Al deze ontwikkelingen kunnen het stadswarmte netkarakteriseren als een lock-in met als consequentie dat nieuwe ontwikkelingen wordenafgeremd(ProfessionalEnergie1,7mei2018)Daarentegen bieden investeringscycli, veroudering van verschillende componenten van dehuidige infrastructurele systemen en transformatie van de woningvoorraad, “natuurlijkemomenten” om zaken anders aan te pakken en daarmee het voorkomen van verdere

26

investeringenindeoudesystemen,zoalshetgasnet.Eenbesluitzoals,van“vanhetgasaf”kanpad-afhankelijkheidenlock-insininfrastructurenmogelijkerwijsdoorbreken,zoalsmerkbaarisindecontroverserondomhetNuonstadswarmtenet.Erisduseenbehoefteaanduurzamealternatievenomhethuidigesysteemtevervangendoorsystemendiemeteenlange-termijnvisiezijnontwikkeldalsflexibeleenopensystemen.Dezezoudenflexibelinmoetenkunnenspelenopruimtelijkeentechnologischeveranderingenvoorverschillendetypengebruikvanruimtesenconsumenten(Juwet&Ryckewaert,2018).Opdezemanierwordenpotentielelock-insintoekomstigestedelijkegebiedsontwikkelingvoorkomen.

27

2.3Centrale,decentraleenhybrideinfrastructurenenrolverschuivingen

Dehuidigesituatie inAmsterdam isaandehandvandevorigeparagraafbeschrevenalseenogenschijnlijke vorm van pad-afhankelijkheid, gekenmerkt door verschillende lock-ins vangegroeidesystemen.Eenveelbesprokensysteemtransitieisdievancentraalnaardecentraalenmogelijkerwijs zelfs hybride. Hierover is veel geschreven in de literatuur omtrent deenergiesectordiedoordeenergietransitieallangeretijdtemakenheeftmetdeintroductievandecentrale technieken en de gevolgen hiervan op de productie, distributie en consumptie(Giezen et al., z.j.). Hierdoor is de energiesector een voorbeeld voor andere sectoren die temakenzullenkrijgenmetnieuwedecentraletechnieken,zoalsdewatersectordieooksterkkanbijdragen aan de ingezette energietransitie. Het introduceren van verschillende nieuwedecentraletechniekenkanbijdragenaanhetdoorbrekenvanlock-insenpad-afhankelijkheid.Indeenergiesectorheefter inbepaaldemateeen transitieplaatsgevondenvaneencentraleinfrastructuur naar een combinatie van decentraal en autarkisch (Giezen et al., z.j.). Deklassiekeenergiecyclusbestaatuithetproducerenvanelektriciteitopeenafgelegenplek,zoalsin een elektriciteitscentrale, waarna het getransformeerd wordt en uiteindelijk wordtgetransporteerd naar de eindgebruiker (Bouffard & Kirschen, 2008). Over de jaren heeft ditcentrale systeem op efficiënte wijze energie geleverd, maar desondanks kan een dergelijksysteem kwetsbaar zijn voor verstoringen in de keten (Bouffard & Kirschen, 2008). Doorverschillendeontwikkelingen,zoalsdenadeligeeffectenvanhetsysteemophetmilieuisinraptempo het centrale leveringsparadigma veranderd naar gedecentraliseerde elektriciteitenergieleveringssystemen.Dezesystemenwordengekenmerktdoornabijheidenhetkoppelenvan productie en consumptie op dezelfde plek (Bouffard & Kirschen, 2008). Decentraleelektriciteitssystemenzijn relatiefonafhankelijkvandeprimaireelektriciteitsketenenkunnenandere vormen vanduurzameenergie gebruiken, zoals restwarmte vanhet stadswarmtenet.Hierdoorwordtopditmomentdeenergiesectorgekenmerktalseenhybridesysteem,waarbijeen combinatie van centrale en decentrale infrastructuur wordt gebruikt, bijvoorbeeldhuishoudensdiezonnepanelenhebbenenterugleverenaanhetelektriciteitsnetmaarnogwelgasnodighebbenvanhetcentralegasnet.Dergelijke ontwikkelingen, waarin vragen over in welke mate drinkwater, afvalwater enhemelwaterstromencentraalofdecentraalgeorganiseerdmoetenworden,ontstaanookindewatersector(Giezenetal.,z.j.)Echter isersprakevangroteverschillentussendeenergie-enwater sectoren. Met name de geldende robuuste normen op het gebied van gezondheid(drinkwater), de veiligheid en leveringszekerheid en de kostbaarheid van de systemen zorgtervoor dat decentrale watertechnieken lastiger implementeerbaar zijn in vergelijking metdecentraleenergietechnieken(Giezenetal.,z.j.).Daarnaastishetdoorrecenteontwikkelingen,zoals“vanhetgasaf”hetnadenkenoverhybrideinfrastructurenwederomaangewakkerdenisde vraag gerezen over op welke schaalniveaus infrastructurele voorzieningen wordenontwikkeldeninhoeverredewatercycluseenbijdragekanleverenaandeenergietransitiealsdezewordtgekoppeld.Deontwikkelingenenverwachtingendieopditmoment spelen inde

28

verschillendeinfrastructurenindewatersectorzullenindevolgendeparagrafennaderwordenbeschreven.2.3.1CentraleinfrastructurenDe centrale conventionele gecentraliseerde water, afvalwater en hemelwatersystemen voorstedelijke gemeentelijke dienstverlenging zijn de afgelopen 100 jaar de standaard geweest(Sharmaetal.,2010).Dezesystemenzorgenvoordebeschermingvandepubliekegezondheid,het leveren van water en het minimaliseren van overstromingen. Op dit moment spelen ercomplexeenveelzijdigeproblemendiewatermanagersmoetenoplossen,veroorzaaktdoorhetbereikenvanlimietenbetreffendededuurzameexploitatievanbeschikbarebronnen(Sapkotaet al., 2014). Deze problemen kunnen gecategoriseerd worden en omvatten onder andere:demografische ontwikkelingen die de productie en consumptie van systemen beïnvloeden(Sharmaet al., 2010), demilieutechnisch en economischeniet duurzame vervanging vanhetcentralesysteem(Sharmaetal.,2010;Sapkota,2014)endegevolgenvanklimaatveranderingdiedrukophetcentralesysteem laat toenemen (Sapkota,2014).Hierdoorkandezecentraleinfrastructuurwordenbeschrevenalseensysteemmeteengelimiteerdeadaptievecapaciteiten is het weinig vatbaar voor innovaties door processen als lock-ins (Sharma et al., 2010).Daarnaastzijnertwijfelsoverofcentraleinfrastructurenkunnenbijdragenaanhetoverwinnenvantoekomstigeuitdagingen,zoalshetduurzaaminrichtenvandemaatschappij(Sapkotaetal.,2014;Nairetal.,2014).2.3.2DecentraleinfrastructurenEen eventueel antwoord op bovenstaande complexe vraagstukken die kunnen wordengekoppeld aande centrale infrastructuren is het implementeren vandecentrale oplossingen.Eendecentraleinfrastructuurzalinditonderzoekwordenbeschrevenalseensysteem(fit-for-purpose)datdekwaliteitenvanhetsysteemkoppeltaandekwaliteitenvanverschillendetypeneindgebruikers, bijvoorbeeld het recyclen van ingezameld afvalwater en regenwater op eenlokale schaal (Cook et al., 2009; Sharma et al., 2010; Moglia et al., 2011). Decentraleinfrastructuren kunnen worden ingezet op verschillende schaalniveaus, kunnen werken alsopzichzelfstaande systemenof kunnenworden geïntegreerdmet centrale systemen (Cooketal., 2009). Een decentraal watersysteem zal in dit onderzoek refereren naar systemen diedrinkwater aanbieden en afvalwater en regenwater recyclen op een lokaal schaalniveau(Moglia et al., 2011). Schaalniveauswaar deze infrastructuren op kunnenworden toegepastvariërenvankavelstotsystemendieclustersofbuurtenkunnenvoorzienvanhundiensten.Deimplementatie van decentrale systemen kan succesvol zijn als deze voldoen aan bepaaldeeisen, zoals een gezondheidseis die wordt gesteld door publieke overheidsinstanties dieverantwoordelijkzijnvoorwatervoorzieningenzichmoetenhoudenaanregelgevingomtrentde volksgezondheid (Moglia et al. 2011; Sapkota et al.,2014). Daarnaast bestaan er nog veelrisico’senonzekerhedenomtrentdeimplementatievandecentralewatersystemen(Mogliaet

29

al., 2011). Desalniettemin kan de watercyclus een bijdrage leveren aan de urgenteenergietransitiealsnieuwedecentraletechniekenwordengeïmplementeerd.2.3.3HybrideinfrastructurenZowelvanuiteconomischperspectiefenvanuitgezondheidsperspectief ishetonwaarschijnlijkdat er volledige decentrale systemen zullen ontstaan. Een decentraal systeem is zeldeneconomisch rendabel en de vraag is of de gezondheidsrisico’s voldoende afgedekt kunnenworden. Hierdoor wordt er verwacht dat er in de toekomst sprake zal zijn van hybridesystemen,waarincentraleendecentralewaterinfrastructurenalseenmixnaastelkaarbestaan(Sapkota et al., 2014). Echter is er nog weinig bekend over de interactie van deze nieuwesystemen met componenten van de huidige watercyclus en hoe deze gekoppeld kunnenwordenmetenergiesystemen(Sapkotaetal.,2014).Erwordtechterwelverwachtdathybridesystemeneengrotebijdragekunnenleverenaandeenergietransitie(Giezenetal.,z.j.).2.3.4RolverschuivingactorenDoor de komst van decentrale technieken en de verwachte transitie naar hybrideinfrastructuren zullen er ook andere veranderingen optreden. De verwachting is dat denutssystemen zal anders gebruikt zullen worden, wat kan worden verklaard door derolverschuiving van actoren, waarin er een shift plaatsvindt van providers naar een meercentralerolvoorconsumenten(vanVliet,2012).Indeenergietransitiekunnensplitincentivesoptreden die als barrière kunnen worden benoemd in het implementeren van energie-efficiënte maatregelen in gebouwen. Deze ontstaan wanneer de actoren die deenergierekeningen betalen (huurders) niet dezelfde actoren zijn die bepaaldekapitaalintensieve investeringsbeslissingen maken (gebouweigenaren). In dergelijkeomstandigheden zullen gebouweigenaren geneigd zijn om de benodigde maatregelen in deenergietransitieniettoetepassen,omdatdezealleentengoedekomenaandehuurder(HVAC,2013).Hierdoorwordtverwachtdathetbiedenvannutsvoorzieningenmeergerichtzalwordenophetbiedenvaneenserviceinplaatsvanhetbiedenvaneenproduct.Daarnaastwordterverwachtdatdeconventionelegrenzentussenvraagenaanbodzullenvervagenenditkanresultereninklantendiezichverenigeninkleineelektriciteitofwarmteunits,waargebruikwordtgemaaktvanthermischeenergie(Vossetal.,2006).Erkandanvaneenwaterbedrijfwordenverwachtdathunhuidigerolverschuiftnaareenrolvanfacilitairdienstverlener(hetleverenvanwarmte)(Voss et al., 2006). Deze nieuwe provider rol die waterbedrijven willen aannemen, wordtgekenmerktalseenrolwaarineenactieveklantgerichtebenaderingcentraalstaat,zonderdeklassiekepubliekeroluithetoogteverliezen(Giezenetal.,z.j.;vanVliet,2012)

30

2.4DynamiekeninenergievraagOmdaternogveelonbekendisoverwatdegevolgenzijnvandeimplementatievandecentralesystemenof hybride systemenop centrale systemen en op het gebied van veranderingen instromen, zoals nutriëntenstromen, energieverbruik, waterverbruik etc. zal dit hoofdstuk hierdieperopingaan.Indeherontwikkelingvanenergieenwatersystemenomtevoldoenaandegaslozedoelstellingenwordtde timingvanvraagenaanbod indeverschillendestromeneenbelangrijkecomponentinhettransformerenvanenergiesystemen(Walker,2014).Belangrijkisdaterhierverschillendeschaalniveauswordenmeegenomenenookwordtnagedachtoverhoedeze schaalniveaus met elkaar interacteren door de tijd heen (Sapkota et al., 2014). Deonderliggende sociale dynamieken leiden tot een bepaalde behoefte of een aanbod vanenergie-ofwater(Walker,2014).Behoefte(vraag)wordtbeargumenteerdalseeneindproductvan een aantal verweven sociale praktijken waaruit de ordening van de maatschappij isontstaan. Hierdoor is het belangrijk om de temporele patronen die al zijn vastgelegd in desocialewereldteanalyserenenhoedevraagverandertenverschiltoverdetijd.Walker(2014)beschrijft hierin drie verschillende categorieën die verder zullen worden uitgelegd, namelijkverandering, ritme en synchronie. Elk van deze categorieën heeft een anderemanier in hetbenaderenvanderelatietussen,tijd,socialepraktijkenenenergiebehoefte.Daarnaastbestaandezecategorieënuitbelangrijkekoppelingenen intersecties (Walker,2014).Metnameritmeen geaggregeerde ritmes (synchronie) op het gebied van productie en consumptie zullenuitvoerigwordenbesprokenaangeziendezebegrippendekernvanditonderzoekzijn.Verandering kan beschreven worden als een dynamiek die zich uitspreidt over een langeretijdsperiode.Walker(2014)beschrijftveranderinginenergievraagalseenveranderinginsocialepraktijken.Daardoorishetzaakomdeverschillendelangeretermijndynamiekenvanpraktijkenin beschouwing te nemen, omdat op die manier verbonden praktijken over een langeretijdsperiodekunnenwordenbepaald(Walker,2014).Integenstellingtotdeeenduidigelangeretermijndynamiekenvanveranderinggaatritmeoverdedynamiekenvanherhalingdieovereenkortere tijdschaal gaan. Deze ritmes zijn evenals veranderingen ingebed in sociale praktijken(Walker, 2014). Ritmes kunnen in verschillende vormen in het dagelijks leven wordenbeschreven en bestaan uit tijdelijke structuren die herhalingen organiseren in de complexevoortdurendestroomvandesocialewereld(Walker,2014inDurkheim,1976).Daaropvolgendbeschrijft Lefebvre (2004) dat een interactie tussen een plek, een tijd en een verbruik vanenergiekanwordenbeschrevenalseenritme.Eenritmekanwordenverdeeldinverschillendetijdelijke categorieën, namelijk dagelijks, wekelijks, jaarlijks, seizoensgebonden etc. en deinteractiestussendezetijdelijkecategorieënordenenderitmischepatronenvanvraag.Wanneerderitmesvanvraagwordengeaggregeerdontstaangecombineerdeenergie,waterofandere ritmes van gebouwenenorganisaties die ookwelwordenbeschreven als synchronie(Walker, 2014). Innutsinfrastructuur termenkunnendepatronenvan synchronisatiewordenbeschreven als de manier waarop geaggregeerde patronen van ritmische belasting op dezeinfrastructurenplaatsvindt.Hetgaathierdanspecifiekomdepiekbelastingenmogelijkerwijs

31

ondercapaciteit, veroorzaakt door de geaggregeerde ritmische consumptie en productie vanenergie-enwaterstromen. Vanuiteensocio-technischperspectiefkandezenetbelastingnietalleenalsfysiekfenomeen(gemeteninvoltages)wordenbeschreven,maarookalseensocialedie de aggregatie van hoe elektriciteit en andere stromen verspreid over het distributienetwordengebruiktdoorhuishoudensenbedrijvenover verschillende schaalniveaus (Powellsetal.,2014).Alsvoorbeeldkanhetklassiekegeaggregeerdepatroonvanelektriciteitsvraagopeennormaledoordeweekse dag worden gebruikt en deze heeft een ochtend piek en een avond piek(Powellsetal.,2014;Walker,2014).Dezeterugkomendepiekenwordenvoortgebrachtdoordesocialesynchronisatievanenergieofwatervragendepraktijkenoververschillendeplekkenopdezelfde tijd.Alsvoorbeeldkandesynchronisatievandezelfdepraktijkwordengenoemddieplaatsvindt in dezelfde piekperiode (koken) of het samenkomen van meerdere met elkaarverbonden praktijken in dezelfde piekperiode, zoals koken, computergebruik, aanzetten vanlichten,douchen,wassenetc.(Walker,2014).Aldezepraktijkenvindenplaatstijdensdezelfdepiek,namelijkwanneermeermensenthuiszijn.Deverschillendepraktijkenhoevennietperfectgesynchroniseerd te zijn, maar er is sprake van een gezamenlijk patroon van eenverscheidenheidaanenergievragendepraktijkendieplaatsvindentijdensdiezelfdepiekperiode(Walker, 2014). De fysieke inrichting van infrastructuren zijn berekend op deze piekvragen,zodatnettenaltijdaanelkvraagscenariokunnenvoldoen(Powellsetal.,2014).In het licht van de beslissing van Amsterdam om in 2050 een gasloze stad te zijn, ontstaanvragen als in hoeverre de huidige energie en water systemen piekvragen kunnen blijvenbeleveren en welke nieuwe duurzame bronnen het gasnet gaan vervangen zonder datconsumentenmoetengaanconsumerenmetrestrictiesoftegenhogerekosten(Powellsetal.,2014).Cruciaalisderolvanbekendeduurzameenergiebronnen,zoalszonenwind(Powellsetal., 2014). Echter beschrijven Powells et al. (2014) dat dergelijke bronnen relatiefoncontroleerbaar zijn. Hier kunnen nieuwe technologieën aan worden toegevoegd, zoalsthermische energieterugwinning uit de watercyclus, die een rol kunnen spelen in deenergietransitie.Inhetbeherenvandezeproductiestromenmoeterhierdoorincidenteelvoorworden gekozen om windparken uit te zetten of zonne-energie weg te gooien, ompiekbelastinginhetelektriciteitsnettevoorkomen.Opslag(buffer)biedtechtermogelijkhedenom energie op te slaan,maar dergelijke technieken staan in de kinderschoenen, zoals grotebatterijenofthermischeopslag(Powellsetal.,2014).Hetintroducerenvannieuweduurzamealternatievebronnenheeftalsgevolgdatdeklassiekeritmes zullen veranderen. Met name de oncontroleerbaarheid van duurzame bronnen zorgtervoordatactorenmetverantwoordelijkheidvoornutsinfrastructurenzichafvragenhoezeaandetoenemendevraagkunnenblijvenvoldoen.Dergelijkevraagstukkenwordenomringddooronzekerheden, zoals hoedeze ritmischeprofielen veranderen in duurzame systemenenmetwelkeritmeserrekeningmoetwordengehoudenwanneerstromenwordengekoppeld.

32

3. MethodologieZoals eerder aangegeven beoogt dit onderzoek de volgende hoofd en deelvragen tebeantwoorden:Wat zijn de kansen en uitdagingen van het koppelen van de infrastructuren van stedelijkewater-enenergiestromenindegebiedsontwikkelingvanArenapoortWestenhoeen inwelkematemoeterrekeningwordengewordenhoudenmetdeverschillenderitmesdiedezestromenkenmerken?Deelvragen:

• Welke water en energie stromen lopen er door ArenAPoort West en wie zijnverantwoordelijkvoordezestromen?

• Inwelkematekunnendezewater-enenergiestromenaanelkaargekoppeldwordenindegebiedsontwikkelingvanArenAPoortWest?

• Met welke ritmes moeten er rekening worden gehouden wanneer deze water- enenergiestromenaanelkaargekoppeldworden?

• Welkebarrièresliggenkoppelingenvandezestromenindeweg?3.1AardvanhetonderzoekDitonderzoekisgeïnitieerdvanuithetco-creatietraject“KoppelkansenWaterenEnergie”waaractoren, zoals nutsbedrijven en andere gemeentelijke instanties de handen ineen hebbengeslagen om te onderzoeken waar de koppelkansen liggen om duurzaamheidsambities teimplementeren in bestaande stad, in transformatiegebieden en in nieuw te ontwikkelengebieden (Koers 20256). Het idee voor dit onderzoek is het gevolg van een benoemde rodedraad die tijdens participatieve observatie van de sessies herhaaldelijk terugkwam. Hiervroegendedeelnemersvanhettrajectzichafoferkoppelkansenzittenin:

“Deimplicatiesvandeverschillendedag-enjaarritmenvandeverschillendestromen(piekbelastinginproductieenverbruikvanwaterliggenandersdanvanenergie…)enwaar

mogelijkderuimtesenkoppelkansenzitten.”–Co-Creatie7december2017&12februari2018TijdensdezesessiewerdArenAPoortWestherhaaldelijkalskanshebbendecasusaangehaaldomtekijkenoferkoppelkanseninhetgebiedliggenwanneerrekeningwordtgehoudenmetdeverschillende ritmes van de stedelijke water en energiestromen. Naar de aard van dit

6Koers2025:Amsterdamselecteertkansrijkewoningbouwlocaties(GemeenteAmsterdam,2018H)

33

onderzoek is dit kwalitatieve exploratieve casestudie, waarbij gebruik wordt gemaakt vankwalitatievemethoden.3.2OnderzoekstrategieAangeziendeonderzoeksstrategiemetnamevankwalitatieveaard isenereengat inkennisbestaat over hetgeenwat onderzochtwordt, zal een inductieve aanpak gebruiktworden dieprobeert dit gat in te vullen (Bryman, 2012). De keuze voor een kwalitatieve aanpak isgebaseerdopdeepistemologischepositievanditonderzoek.Dezewordtals interpretivistischbeschreven,waarbij de socialewereldwordtbegrependoorhetonderzoeken vandewerelddoordeinterpretatievandeparticipanten(Boeije,2010;Bryman,2012).3.3OnderzoeksontwerpAangezienditonderzoekgebruikmaaktvaneenexplorerendeonderzoeksvraagdiebeschrijftwelkevariabelenvaninvloedzijnophetkoppelenvanstedelijkestromen,deonderzoekergeenenkele controle heeft over de gebeurtenissen die plaatsvinden en daarnaast ingaat op eenhedendaagsegebeurtenissenisdekeuzevooreencasestudiedemeestlogische(Yin,2014).Ditonderzoekheeftgebruikgemaaktvaneenexploratiefcasestudieontwerpdat ingingopwaarde respondenten kansen en uitdagingen zagen om stedelijke energie- en waterstromen tekoppelen, waarbij rekeningwordt gehoudenmet de verschillende ritmes van deze stromen.Omdat dit een breed vraagstuk is werd er gebruik worden gemaakt van een specifiekcasestudiegebied,namelijkArenAPoortWest,waarbij gekekenwerdwelke stromener inhetgebiedlopenenwelkespecifiekeritmesdezestromenkennen.Aangezienhetco-creatietrajectparallelliepmethetverrichtenvanhetfeitelijkeonderzoekisdekeuzevoorhetcasegebiedtotstand gekomen en verder afgebakend in samenspraak met de actoren van dit traject. Deactorenhaddengrote interesse inhoedekoppelkansenkunnenwordengeïmplementeerd ineenhoogstedelijk,ontwikkelendentegelijkertijdtransformerendmilieu.Bryman(2012)enYin(2014)stellendathetgrotevoordeelvanhetdoenvaneencasestudieisdatdezediepgaandekennisachterhaaldovereenbepaaldhedendaags fenomeendiekangeplaatstworden ineenbrederecontext.3.4OnderzoeksmethodenIn de volgende paragrafen zullen de gebruikte onderzoeksmethoden worden beschreven enhoedezezijngebruikt.Opdezemanierwordtbetrouwbaarheidenvaliditeitvanditonderzoekgewaarborgd (Boeije, 2010). Deze bestonden uit een literatuuronderzoek, participatieveobservatie, semigestructureerd interviewseneendocumentanalysedie inverschillende faseszullenwerden ingezet.Hetgebruikenvanbovenstaandeonderzoeksmethodenheeftalsgrotevoordeel dat deonderzoeker eenopenmind kan aanhoudenover de contourenwaarvanhijietswilweten,zodattheorievormingkanontstaanuitdeverzameldedata(Bryman,2012).

34

3.4.1LiteratuuronderzoekIndeeerstefasevandedatacollectieishetliteratuuronderzoekgebruiktomtebepalenwateral geschreven is over het te onderzoeksthema en welke concepten en theorieën kunnenbijdragenaanhetbeantwoordenvandehoofdvraag(Bryman,2012).Aangezienervrijwelnietsbekend is over het koppelen van water en energiestromen wanneer er rekening wordtgehouden met de ritmes is getracht verschillende concepten en theorieën aan elkaar tekoppelen, zodat dit vraagstuk in het wetenschappelijk debat geplaatst kan worden. Dit isgedaan door de water-energie-voedsel nexus als overkoepelend thema te gebruiken enhieronderderelatiestussendeverschillendeconceptenentheorieëntebeschrijven:transitie-theorie, het stedelijk metabolisme en de uitdagingen en kansen om deze systemen teintegreren,deverschillendesoorteninfrastructurenendedynamiekenvanenergievraag,zoalsritmes en het synchroniseren van deze ritmes. Het uitvoeren van dit uitgebreideliteratuuronderzoekheeft de kennisleemteblootgelegdendebijdragedie dit onderzoek kanleverenaanhetwetenschappelijkdebat(Bryman,2012).3.4.2ParticipatieveobservatieDaarnaast kan de participatieve observatie worden toegevoegd aan de eerste fase vandataverzameling van het onderzoek. Deze fase diende voornamelijk als oriëntatiefase om tebepalenwaarhetonderzoekzichspecifiekopzourichten.Deonderzoeker is inoktober2017gestart als onderzoeksassistent bij de Universiteit van Amsterdam en had hierdoor demogelijkheid om onderdeel te worden van het Co-Creatie-traject Koppelkansen Water enEnergie geïnitieerd door Waternet en Alliander. Verder heeft de onderzoeker ook“huiswerksessies”bijgewoond,waarinactorenvanhettrajectdecentralesessiesvoorbereiden.Annex C geeft een gedetailleerde beschrijving van alle bijgewoonde sessies. Aangezien deonderzoeker is aangenomenomals verslaglegger de sessies te documenteren, kon hij hierinookalsparticipatieveobservanttewerkgaanenbijuitstekdataverzamelenoverdekansenenuitdagingenomwaterenenergiestromentekoppelendiebijdragenaandeenergietransitievanAmsterdam.Eenvanderodedradendietijdensdeparticipatieveobservatienaarvorenkwamwaswaarkoppelkansenliggenalserrekeningwordtgehoudenmetdeverschillenderitmesvandestromendiegedurendedeoriëntatiefasedekernvanditonderzoekisgeworden.ParticipatieveobservatiewordtinhetCo-Creatie-trajectmetnamegebruiktomhetgedragensocialeinteracties(gesprekken)tussenindividuenineenbepaaldesettingteobserverenenerwordt inditonderzoek specifiekgefocustopwatditbetekentvoordekoppelkansen (Boeije,2010).Deobservatiesvindenplaats indesessiesvandeCo-Creatiesenvandekoppelkansentussendeverschillendestromen(Boeije,2010).Nadeoriëntatiefaseheeftdedataverzamelingdoor deCo-Creatie sessies bij tewonen zich doorgezet. Van grotewaardewaren sessies dieinhoudelijkvrijwelvolledigoverArenAPoortgingenendezehebbenooksterkbijgedragenaanhetbepalenvanhetcasestudiegebiedArenAPoortWest.UiteindelijkzijnertotnogtoenegenCo-Creatiesessiesgeweestwaardeonderzoekeralsparticipatiefobservantheeftdeelgenomen

35

(Zie Annex C). Daar komt bij dat de onderzoek als Stagiair bij het Strategisch Centrum vanWaternet aan de slag is gegaan ter ondersteuning van het co-creatie traject (februari 2018).Metalsgevolgeenuniekepositieomdata(bijwonenvaneenthermischeenergie lunchlezingenhetverzamelenvananderesecundairmateriaal) teverkrijgenendagelijksmetdeactorenaandeeerdergenoemdevraagstukkentewerken.3.4.3SemigestructureerdinterviewIn de tweede fase van het onderzoek is gebruikt gemaakt van aanvullende kwalitatievesemigestructureerdeinterviews.Dezevormvaninterviewenisflexibel,biedtstructuurenheeftvoldoende ruimtehebbenomhiervanaf tewijken (Bryman,2012).Dit resulteert ineen rijkehoeveelheidaanaanvullendedataenverderishetvoordeelvandezevormvaninterviewendater een natuurlijk gesprek kan ontstaan waarin ook gevoelige onderwerpen wordenaangesneden.Het interviewprotocol is in lijnmethetonderzoeksontwerpenmaaktduidelijkdatvolledigeanonimiteitwordtgewaarborgdtijdenshetopnemenvanhetinterview,zodatderespondentengeenbruikbareinformatieachterhouden(AppendixA).Hetsemigestructureerdinterviewisgebruiktomtebepalenwatdekenmerkenvandestromenzijnwaarvoorderespondentenverantwoordelijkzijn.HiernaiserspecifiekingegaanopwatditbetekentvoorhetkoppelenvandezestromeninhetcasegebiedArenAPoortWestaandehandvaneendoordeonderzoekergemaaktekansenkaartmetdaaropdeverschillendeactiviteitenen potentiële duurzame bronnen in het gebied. Er is tijdens dit interview continu door deonderzoeker voor gekozen om op de ritmes van de verschillende stromen terug te komen,aangezienditdekernvanhetonderzoekbetreft.Dezestructuurisinlijnmetdeverschillendedeelvragenen samengevat in een interviewguide (zie appendixA) en zorgt ervoordat inhetempirischedeelvanhetonderzoekdezelfdestructuurkanwordenaangehouden.In dit exploratieve onderzoek wordt een combinatie van theoretische sampling en snowballsamplinggebruiktvoordeinterviews(Bryman,2012).Aangezienhetideevoorditonderzoekisontstaan tijdens de eerdergenoemde Co-Creatie sessies wordt er gebruik gemaakt van non-probability sampling, waarbij de onderzoeker zelf beoordeeld welke deelnemers wordengeïnterviewd op zo’nmanier die bijdraagt aan het beantwoorden van de onderzoeksvragen(Bryman,2012).Hetgrotevoordeelvandezemaniervansamplingisdathetmindertijdkost.De rol die de onderzoeker speelt in het Co-Creatie-traject heeft sterk bijgedragen aan hetkiezenvanrespondentenaangezienhijdezekonbenaderenvanuithetCo-Creatienetwerk.Devertegenwoordiging van verschillende actoren met elk een verantwoordelijkheid voor eenspecifiekestedelijkestroomofanderegemeentelijkerolresulteerdeineenunieknetwerkwaarrespondentenuitgehaaldkondenworden.Uiteindelijkzijner11semigestructureerdeinterviewsafgenomen.Zijbestondenonderandereuit respondentenvanWaternetdieverantwoordelijkzijnvoordeverschillendewaterstromen(afvalwater, drinkwater etc.) en Alliander die verantwoordelijk is voor de energiestromen

36

(elektriciteitengas).Hetdoelvandeonderzoekerwasomvandezetweepartijenstrategenenassetmanagerstesprekenisgehaald.Ditheeftgeresulteerdinverschillendeperspectievenoverdezelfdestroom.DaarnaastzijnerrespondentenvandeGemeenteAmsterdamgeïnterviewd,zoalseenprojectontwikkelaar(GrondenOntwikkeling)dieactiefisinAmsterdamZuid-Oost,eneenverantwoordelijkevoordeondergrond (IngenieursbureauAmsterdam).Hetbereiktedoelvan de onderzoeker was om bij deze respondenten voornamelijk bestuurlijke barrières tetraceren en hoe deze opgelost kunnen worden. Ten slotte is er ook een respondentgeïnterviewddiegeenonderdeelvanhetCo-Creatienetwerkuitmaakte,namelijkmeteenvandetrekkersvanZOEnergydiemeerinhoudelijkekennishadoverdeduurzamemogelijkhedeninAmsterdamZuidOost.Het interviewen van deze grote verscheidenheid aan respondenten uit verschillendeinvalshoekenheefteengrootaantal koppelkansenopgeleverd.Verder zijndegrotebarrièresoptechnischenbestuurlijk(governance)vlakduidelijkergeworden.3.4.4DocumentenanalyseVoorhettheoretischedeelendecasebeschrijvingisinditonderzoekgebruikgemaaktvaneendocumenten analyse. Zoals eerder vermeld is er in het literatuuronderzoek voornamelijkwetenschappelijke literatuur gebruikt. In de casebeschrijving is meer gebruik gemaakt vanbeleidsdocumentenenanderegrijzeliteratuur(Bryman,2012).3.4.5SeasonalCalenderGezien het exploratieve karakter van dit onderzoek en gezien de tekortkomingen vanbestaande kwantitatieve modellen om de kansen en uitdagingen van het koppelen vaninfrastructuren en hun ritmes in kaart te brengen, is er gekozen voor het gebruik van eenseasonal calender. Een seasonal calender is een visuelemethodedie dedistributie beschrijftvan door het seizoen wisselende fenomenen (economische activiteiten, problemen, ziektesetc.) over een bepaalde tijdsperiode die vaak als methode wordt gebruikt inontwikkelingslanden (Worldbank, z.j.). Deze is in aangepaste vorm toegevoegd aan hetsemigestructureerde interview en geoperationaliseerd aan de hand van het gebruik van debegrippenvanWalker (2014)enPowellsetal. (2014)zodatdezegebruiktkanwordenomderitmesvandestromeninkaarttebrengen.Dezewetenschappersbeschrijvendegeaggregeerderitmische patronen van vraag en aanbod en benoemen dat deze voornamelijk bestaan uitpiekbelastingenenmogelijkerwijskunnenleidentotondercapaciteit.Deze“ritmischekalender”isalsinstrumentgebruiktomderespondenteninvrijevorm(zondervastgezetteXofYas)hetpatroon (profiel) van een ritme over een bepaalde tijdscategorie (waar de respondent zelfinvulling aan geeft) kunnen tekenen (dagelijks, wekelijks, seizoenaal etc.). Aan de hand vandeze getekende ritmes kan bepaald worden in hoeverre de verschillende stromen en hunritmesaanelkaargekoppeldkunnenworden.Derespondentenwerdengevraagdderitmestetekenen met een specifieke focus op piekbelastingen en mogelijke situaties van

37

ondercapaciteit. Er is voor deze aangepaste methode gekozen, omdat er weinig ritmes vanstromenopenbaarbeschikbaar zijndieeenbijdrage kunnen leverenaandit onderzoek (vooreenvoorbeeldinhetinterviewzieappendixAeneeningevuldekalenderinAppendixG).3.5AnalysevanderesultatenAlleinterviewszijnpersoonlijkafgenomeninafsprakenvanongeveereenuur.Hiernazijnde12interviewsgetranscribeerd inMicrosoftWord.Daaropvolgend zijnde interviewsgeüploadendedocumentatievandeparticipatieveobservatiesgeüploadinAtlas.ti,eenprogrammadieopefficiënte en gestructureerde wijze kwalitatief kan analyseren. De data is gecodeerd aan dehandvanopenenthematischecodes,omdatertijdenshetanalyserenvandedataooknieuwecodesontstonden.Dezeopencodesdiebuitendevoorafbepaaldethematischegroepenvallenzijnaandehandvanaxiaalcoderenalsnoggecategoriseerd(Bryman,2012).3.6BeperkingenInditonderzoekkunnenmeerderebeperkingenwordenaangewezen.DegrootstebeperkingisdathetonderzoekonderdeeluitmaaktvaneenMasterThesisproject.Detijdsperiodewaarinhet onderzoek werd verricht is de limiterende factor. Voornamelijk omdat hetliteratuuronderzoek een grote hoeveelheid tijd heeft ingenomen, omdat er geen enkelwetenschappelijk artikel is geschreven over hoe de ritmes van dewater en energie stromengekoppeldkunnenworden.Hierdoormoestenerbepaaldekeuzeswordengemaakt,zoalshetstoppenmetinterviewennadater11interviewswarenafgenomen.Bijhetafnemenvanmeerinterviews hadmeer theoretische saturatie bereikt kunnen worden. Verder is er tijdens hetonderzoeksprocesdoordetijdsbeperkingookbeslotenomdestedelijkestroomafvalvoordeverdereverloopvanhetonderzoekbuitenbeschouwingtelaten.Een anderebeperking is dat het onderzoek zich richt op eenenkele casemet eenduidelijkespecifiekecontext.Zoalsverder te lezenvalt inhoofdstuk5bestaatArenAPoortWestenhetomliggende gebied uit een unieke mix van activiteiten en potentiële duurzame bronnen.Hierdoor is de generaliseerbaarheid vanhet onderzoek lastig aangezien de context voor eenandergebiedanderszalzijn.Echterbevatelkestedelijkgebiedstedelijkestromenenhebbendebepaaldekoppelkansenvanstromenenhunritmesenopwelkemanierdezezijnachterhaaldwaardevolle lessen opgeleverd. Hierdoor is ondanks de contextafhankelijkheid een bijdragegeleverdaantoekomstigonderzoek.Eenlaatstemeeroperationelebeperkingwastijdenshetafnemenvandeinterviews.Nietallerespondenten hebben de ritmische kalender ingevuld. Voornamelijk de gemeentelijkerespondentengavenaanoverteweiniginhoudelijkekennistebeschikkenomdergelijkeritmeste tekenen. Hierdoor kan gesteld worden dat een ritmische kalender alleen kan wordengebruikt als methodologisch instrument voor respondenten die inhoudelijke kennis hebbenoverstedelijkestromen.

38

3.7EthiekTijdenshet afnemenvande interviewsenhetbijwonen vandeCo-Creatiesdoormiddel vanparticipatieve observaties zijn er verschillende maatregelen genomen om zaken die derespondentenschadekondentoebrengentoteenminimumtebeperken.Allereerstisaanallerespondentenbeloofddatzijvolledigeanonimiteitgenieteninditonderzoek.Daarnaastgavenverschillende respondentenaanhet transcriptdoor tewillen lezenvoordathet indeanalysegebruikt zou worden. Deze belofte is nagekomen aan een selectie respondenten, zodat zijnogmaals toestemming konden verlenen. Verder is duidelijk aan de respondentengecommuniceerdwaarhetonderzoekovergaatenwathunbijdragehieraanis.Indeanalyseiservoorgekozenomalle respondentenaliassen tegeven, zoalsProfessionalWater,EnergieofGemeente(ZieAppendixB)Ookalsparticipatiefobservant iserrekeninggehoudenmetethischekwesties.Dedatadie isverzameldwordtopdezelfdewijzegepresenteerdalsdeinterviews(metaliassen).DaarnaastistijdensdeCo-CreatiesessiesmeerderemalendoordegroepaanwezigewetenschappersvandeUniversiteit vanAmsterdam (UvA)/KennisActieWaterwaardeonderzoekerdeel vanuitmaaktbesproken dat de verkregen data wordt gebruikt voor onderzoeken en anderewetenschappelijke doeleinden. Op deze wijze is er rekening gehouden met alle ethischekwestiesinditonderzoek(Bryman,2012).

39

4. TriasEnergeticaindeenergietransitievanAmsterdamInditeersteempirischehoofdstukzaldeurgentievandeenergietransitiewordenbepaaldaandehand vande Trias Energetica (TE) die beschrevenwordt door vandenDobbelsteen et al.(2008).DeenergietransitieinAmsterdamiseenenormeopgave,waarbijafscheidmoetwordengenomen vanhet gasmet als uiteindelijk doel een stad die geen gebruikmaakt van fossielebrandstoffen. Op dit moment wordt ongeveer de helft van de energie van bewoners enbedrijven gebruikt voor warmtevoorzieningen (Gemeente Amsterdam, 2016). Het gas wordtmet name verbruikt om huizen te verwarmen, maar ook om te koken en tapwater teverwarmen (douchen).Daarnaastwordt er ook elektriciteit geproduceerd,waarbij gaswordtgebruikt in elektriciteitscentrales (Gemeente Amsterdam, 2016). Volgens de TE staatAmsterdam hierdoor voor drie uitdagingen, namelijk het verminderen van deenergieconsumptie,hethergebruikenvanstromen,hetproducerenvanderesterendevraaguitduurzame bronnen,waarmogelijkerwijs het afval als voedsel gebruikt kanworden (van denDobbelsteen,2008).In Amsterdam is bekend dat er een te hoge energiebehoefte is, waardoor de vraag omlaagmoet. Daarnaast wordt er op dit moment gebruik gemaakt van afvalverbranding voor hetstadswarmtenetwerk. Echter kan deze op de lange termijn niet als duurzame bron fungerendoor het gebruik van fossiele brandstoffen, waardoor er gezochtmoet worden naar andereduurzamebronnen.Eenandernadeelvandezehoge-temperatuur(HT)warmteisdatdezenietvoor nieuwe gebouwen gebruikt dient te worden aangezien deze gebouwen vaak weinigwarmtenodighebbendoorgoedeisolatie(vandenDobbelsteen,2018).Hierdoorzalervolgensde TE opzoek moeten worden gegaan naar alternatieven die bijdragen aan een fossielebrandstofvrije stad. In de eerste sectie van dit contextuele hoofdstuk zullen de algemeenbenoemdealternatievenenenergiebronnenwordenbeschrevendiespecifiekbijdragenaandetransitie naar een fossielbrandstof vrij Amsterdam. Hierna zal er dieper wordengeïnventariseerd welke alternatieven er implementeerbaar zijn in het transformatiegebiedArenAPoortWestdatzichuitermateloontvoorduurzamegebiedsontwikkeling.4.1All-electricRekening houdendmet de TE zal een betere isolatie van woningen ervoor zorgen dat dezeminderwarmtenodighebben.Hetresterendebeetjewarmtewatdezewoningenbijeenaantalzeer koude winterse dagen nodig heeft kan worden ingevuld met andere duurzameenergiebronnen, bijvoorbeeld door gebruik te maken van alleen elektriciteit (all-electric)(Rijkswaterstaat, 2018; Gemeente Amsterdam, 2016). Bij all-electric wordt warmtegeproduceerdaandehand vanelektriciteit.Demeest voordehand liggendeoptie is omopgrote schaal warmtepompen of infraroodpanelen te installeren die ruimtes verwarmen(GemeenteAmsterdam,2016).

40

Gezien de TE die stelt dat duurzame bronnen de resterende vraag moeten dekken, zou deelektriciteit die benodigd is voor dergelijke systemen op lokale schaal opgewekt kunnenworden,zoalshet installerenvanzonnepanelenopgebouwen(GemeenteAmsterdam,2016).Ingevallenvanondercapaciteitenteweinigelektriciteitopwekking,bijvoorbeeldindenachtoftijdens de wintermaanden, zullen gebouwen die all-electric zijn ingericht gebruik moetenmaken van het huidige centraal georganiseerde elektriciteitsnet als buffervoorziening totdatdezevolledigisverduurzaamd.Hetgrotevoordeelvanuitwijkennaardatzelfdeelektriciteitsnetis dat men in de zomer het net als buffercapaciteit kan gebruiken, wanneer te veel lokaalgeproduceerdestroomwordtteruggeleverd(GemeenteAmsterdam,2016).Eenandereall-electrictoepassingdieooksterkbijdraagtaandeTEishetinrichtenvanhuizengericht op nul-op-de-meter (NOM). Dit zijn woningen die evenveel elektriciteit aan het netleveren als dat deze van het net nodig hebben, waardoor de energieconsumptie sterkgereduceerd wordt. NOM is alleen mogelijk bij goed geïsoleerde woningen, waarbij gebruikwordtgemaaktvanenergiezuinigeapparatuur.DesondanksstellenderespondentendatNOMnadeligisvoorhetelektriciteitsnet.“LijktleukhoorNOM.Datkostonshetmeestezegmaar…Dangebruikjehetnetalsbuffer…Hetisnietnulopdemeter,maarnuluitwisselingmethetnetofzo…ofnuluitwisselingvanuitdestad…Eigenlijkzoujedanmetjeburendegelijktijdigheidvanhetgebruikmoetenmanagen”–

ProfessionalEnergie3,17mei2018BovendienishetinAmsterdameenlastigeopgaveNOMenandereall-electrictoepassingenteimplementeren, omdat de stad wordt gekenmerkt door gestapelde woningen (80%).Rijtjeshuizen lenen zich makkelijker voor dergelijke renovaties, waardoor er nog weinigrenovatie naar NOM-woningen in Amsterdam heeft plaatsgevonden (Gemeente Amsterdam,2016). Transformatie of groene weidegebieden (gebieden waar nog geen bestaande bouwaanwezig is) lonen zichuitermate voorhet implementerenvanall-electricof energieneutraletoepassingeninnieuwbouw(vandenDobbelsteen,2018).4.2BodemenergiesystemenEenander alternatief voordeAmsterdamseenergietransitie endieovereenkomtmethet TEdenken is het introduceren van bodemenergiesystemen (BES). Met bodemenergie kunnenverschillende gebouwen op een duurzame manier worden verwarmd en gekoeld(Rijkswaterstaat,2018).Voornamelijkondergrondsedistributienettentransporterenwarmteofkoudeindevormvanwaterofeenvloeistofnaargebouwen,zoalswoningenenkantoren.Er bestaan twee soorten BES, namelijk een open en gesloten systeem. Een open BES (Wko)makengebruikvanwarmteofkoudedievannatureaanwezig is indebodemengrondwater(ziefiguur4).Dergelijkesystemengebruikenonttrekkings-eninfiltratiebronnen.Hierwordthetgrondwateruitdebrongepomptennagebruikvoorverwarmingofkoelingterugindebodem

41

gebracht (Rijkswaterstaat, 2018). In de praktijkwordt hetwater vanaf een centrale bron viaondergrondse infrastructuur (pijpen en leidingen) naar de gebruikers getransporteerd(Gemeente Amsterdam, 2016). Een Wko kan worden omschreven als seizoensbuffer diewarmteenkoudeineenondergrondsezandlaagopslaatintweegrondwaterbronnendie30tot250meterdiepkunnenzijn(RVO,2016).EenWko-systeemkanookenergieuitgebouwenende omgeving opslaan in de bodem. Aan vrijwel alle Wko-systemen zijn warmtepompengekoppelddiedejuistetemperatuurkunnenproducereningebouwen(RVO,2014).GeslotenBESwerkenvrijwelidentiekalsdeopensystemen.Echtermaakteengeslotensysteemgeen gebruik van grondwater, maar van een vloeistof (niet-giftig antivriesmiddel) die doorbuizen de bodem in wordt gepompt (zie figuur 5) (RVO, 2014). Deze vloeistof komt niet incontact met het grondwater. Uitwisseling van warmte en koude met het grondwater vindtplaatsdoorcontactmetdewandvanhetgeslotenbuizenstelselindebodem.HierdoorwordtditgeslotenBESookweleenbodemwarmtewisselaargenoemd(Rijkswaterstaat,2018).Hetgebruikvandezeenergievormendraagtsignificantbijaanhet reducerenvanhetgebruikvanfossielebrandstoffenomdatdezegebruikmakenvandenatuurlijkewarmteenkoudeuitde bodem die continu beschikbaar is (dag en nacht) (Rijkswaterstaat, 2018). Er zijnverschillende potentiekaarten ontwikkeld voor Amsterdam en deze laten zien dat BES goedimplementeerbaar zijn op Amsterdams grondgebied en zijn er ook meerderepraktijkvoorbeelden die verder worden behandeld in hoofdstuk 6 (Gemeente Amsterdam,2018A). Verder hebben de systemen andere kenmerken die overeenkomen met dedoelstellingen van de Trias Energetica, namelijk dat dergelijke systemen een (I) gunstigerendabiliteit hebben, (II) ze toekomstbestendig zijn, want ze zorgen voor zuinigeenergieopwekkingeneengoedebasisgevenvoorenergieneutraliteit,(III)zijnWko’semissievrijengoed te implementeren inall-electricgebouwenen (IV) iseenWkogoed tekoppelenaanbestaande cv-systemen (RVO, 2014). Echter is het de vraag of dergelijke systemendaadwerkelijk de oplossing voor de toekomst zijn, wat verder zal worden behandeld inhoofdstuk6.

Figuur5:OpenBES,Rijkswaterstaat2018 Figuur4:GeslotenBES,Rijkswaterstaat2018

42

4.3WarmtenetEenalternatiefwatalgeruimetijdgeleden inAmsterdamisgeïmplementeerdenwaaropditmoment veel controverse over bestaat is het Stadswarmtenet dat gebruik maakt van HT-Warmte (Gemeente Amsterdam, 2018). HT-warmte is vaak als restproduct afkomstig vanindustrieenwordtgebruiktalsreststroomomwaterteverwarmen,waarnadezedooraparteleidingen naar huizen wordt getransporteerd om ruimtes te verwarmen. De warmte wordtveelal gewonnen als overtollige warmte uit de verbranding van afval of de verbranding vanaardgas voor de productie van elektriciteit uit afvalenergiecentrales en elektriciteitscentrales(GemeenteAmsterdam,2018).Erkanechterookwarmtegewonnenuitkleinerebronnen,zoalseenbiovergister(tekstbox2)(GemeenteAmsterdam,2018).HetstadswarmtenetvanAmsterdamheeftbijgedragenaaneenverminderdeconsumptievangasenhethergebruikenvanstromenendraagtbijaantweevandeTEdoelstellingen.EchterwordenerinhetproductieprocesvanHT-warmtenogsteedsfossielebrandstoffengebruiktenkan hierdoor de volledige TE niet worden behaald, omdat de resterende vraag ook doorduurzame bronnen moet worden voorzien (van den Dobbelsteen, 2008). Daarnaast is alsbenoemdwathetnutisomHT-warmtenaargoedgeïsoleerdewoningentetransporterendieweinigwarmtenodighebben.DoordezecontroverseisdefocusverschovennaarLT-warmtenettendierestwarmtemeteenLT naarwoningen transporteert. Deze restwarmte kan ook doormiddel vanwarmtepompenworden verwarmd naar hogere temperaturen die gebouwen van warmte kunnen voorzien.Echterbestaateroverdergelijkealternatievenookveelonduidelijkheid.Devoordelenzijndatdergelijke systemen goedkoper en fossielbrandstof vrij zijn in tegenstelling tot HT-warmtenetten. Nadelen kunnen zijn dat LT netten een decentraal karakter hebben enafhankelijkzijnvandekansenopeenkleinerschaalniveau,bijvoorbeeldopwijkniveauomdaterdanminder sprake is vanminderwarmteverlies tijdens transport (Marselis & Hisschemöller,2018).EriseengroeiendebehoefteaanmeerpraktijkvoorbeeldenopwijkniveauinAmsterdamnaast de LT-oplossingen diemede door inzet van de gemeente gerealiseerd zijn (Marselis &Hisschemöller, 2018). Onderstaande tabel laat zien met welke type temperatuurwarmtebronnen rekeninggehoudenkanwordendiewarmtenettenkunnenvoeden (zie tabel2).

43

Tabel2:Categoriseringvandetemperatuurbronnen,MRA2016

Temperatuur RestwarmteBronnenHoogTemperatuurWarmtebronnen

Opererentussen90°Cen120°C -Hemweggascentrale-Diemengascentrales-AfvalEnergieBedrijfAmsterdam(AEB)-ToekomstigeontwikkelingvanGeothermie(dieperdan4km)

MiddenTemperatuurWarmtebronnen

Opererentussen70en90°C -Industriëlerestbronnen-ToekomstigeGeothermie(dieptestot2,5km)

LaagTemperatuurWarmtebronnen

Lagerdan70°C -Restwarmteineffluentrioolwaterzuiveringen(RWZI’s)(5°C–20°C)-Restwarmtedatacenters(20°C–35°C)-Grachten(10°C)

4.4AnderealternatievenNaastdewarmteenkoudenettenenall-electrictoepassingenzijnerookanderealternatievendie de TE doelstellingen helpen behalen en in stedelijke gebieden geschikt zijn om teimplementeren, zoals het gebruik van groen gas. Dit gas wordt gemaakt van slib en GFT(biomassa)enAmsterdamzouhiergoedgebruikvankunnenmaken.Metnamehetgebruikvande al bestaande infrastructuur en installaties voor aardgas zijn een voordeel als er op eengrotereschaalvoorgroengaswordtgekozen(GemeenteAmsterdam,2016).EchteriseropditmomentonvoldoendegroengasbeschikbaarinAmsterdamomhetaardgastevervangen(vanden Dobbelsteen, 2018). Groen gas kan een oplossing zijn als andereduurzaamheidsoplossingen geen uitkomst bieden. Met name in de bestaande stad(Grachtengordel)diewordtgekenmerktdooroudehuisvestingeneencompacteondergrondseinfrastructuur ishetcomplexomduurzameenergiesystemente implementerenenkangroengas uitkomst bieden. In dergelijke gebieden is het financieel gezien lastig om de huidigeenergienettentevervangendoorduurzamere(GemeenteAmsterdam,2016).4.5VerwachtebarrièresinAmsterdamseenergietransitieDe duurzame alternatieven die geïmplementeerd bijdragen aan de Amsterdamseenergietransitie en de TE zullen naar verwachting niet zonder barrières beslecht worden.Voornamelijkindefysiekeleefomgeving(gebouweneninfrastructuur)maarookvoorproductieenbetrokkenactorenzullenveranderingenplaatsvinden(Schepers&Meyer,2017).Gebouwendiewordenaangeslotenophetstadswarmtenetzullenweinigaanpassingennodighebben. Alleen het toevoegen van een inpandige aansluiting zal benodigd zijn voor dekoppeling van gebouwen tot een collectief warmtenet (Schepers & Meyer, 2017). Bij het

44

invoerenvanall-electriczijnechtergroterenovatiesindegebouwenteverwachten,waardoorde(eind)gebruikerstijdensdezerenovatienietinstaatzijnominhetgebouwteverblijven.Daarnaast zal het afkoppelen van het gasnet ook verregaande gevolgen hebben voor deinfrastructuur.Eenmogelijkscenariozouzijndatbij90procentvandegebouwenhetgasnetzalverdwijnen. Wanneer dit scenario zich realiseert zal er een warmtenet of een verzwaardelektriciteitsnet voor in de plaatsmoeten komen.Dit zal betekenendat de openbare ruimte(stoep/straat)voorlangetijdopengebrokenzalzijn.DeverwachtingisdatditinAmsterdamtot2050 bij 10.000 woningen per jaar nodig zal zijn wanneer dergelijke alternatieven wordeningevoerd(Schepers&Meyer,2017).De kosten voor het aanleggen van all-electric woningen of warmtenetten zullen moetenwordengedragendoorverschillendestakeholders.Dezezullenvooralmoetenwordengemaaktdoor inpandige gebouwen aan te passen en installaties te veranderen. Er wordt met nameverwachtdatdeenergiekosten lagerzullenuitvallen inhetgevalvanall-electricgebouwen integenstellingtotgebouwendieaangeslotenzijnopeenwarmtenet(Schepers&Meyer,2017).De kosten zullen gedragen moeten worden door de gebouweigenaren en het is nog nietduidelijk hoe dit moet worden opgelost. De verwachting is dat collectieve oplossingen doordeze transitie worden gedragen door (semi) publieke partijen, zoals de gemeente,netbeheerderofeenwarmtebedrijf(Schepers&Meyer,2017).

45

5. AmsterdameengroeiendestadAmsterdammaakteenenormebevolkingsgroeidoorendezezalprogressiefblijvenstijgentoteen verwacht bevolkingsaantal van 998.000 in 2050 (O+S Amsterdam, 2018). Dezeontwikkelingeninbevolkingsgroeizorgenvooreentoenemendedrukopdewoningvoorraadenalsoplossingmoetdewoningvoorraadsterkstijgen(Koers2025).Destadzethierdoorvolinopverdichting van de bestaande stad (Vermeulen & Langendijk, 2018). Transformatiegebiedengeven mogelijkheden om aan deze toenemende woningvraag te doen en bieden daarnaastmogelijkheden om effectiever en efficiënter om te gaan met het energienet en duurzameoplossingenteimplementeren(GemeenteAmsterdam,2018).Een transformatiegebied met een afnemend, maar nog steeds relatief hoog percentageleegstand en dat uitermate geschikt is om de toenemende bevolkingsdruk op te vangen isArenAPoortenAmstelIII(GemeenteAmsterdam,2016A).HetvolledigeArenAPoortgebiedligtinZuidoostenligtrondomhetstationAmsterdamBijlmerArenAenisonderdeelvanhetgebiedBijlmer Centrum (GemeenteAmsterdam, 2018B). Hier is nog voldoende ruimte omde vraagnaarwoningenenkantorentekunnenbeantwoordendoormiddelvanhettransformerenvande huidige leisure functies en kantoren (Professional Gemeente 2, 14mei 2018). Daarnaastgeeft de groei van de stad grote kansen om deze te verbinden aan andere ambities. Onderandere van het gas af en andere duurzaamheidseisen kunnen worden meegenomen in degebiedsontwikkeling.DitonderzoekzalzichhierdoormetnamefocussenophetArenAPoortenhetomliggendegebiedalscasestudiegebied.5.1ArenAPoorteeninteressantontwikkelingsgebiedOp dit moment heeft ArenAPoort in grote mate de aandacht van investeerders enmarktpartijen getrokken, omdat er veel mogelijkheden in het gebied zitten (GemeenteAmsterdam,2018D).Geziendebedrijvigheidendewerkgelegenheiddiezichconcentreren inhet gebied is het een van de belangrijkste locaties van Amsterdam (Gemeente Amsterdam,2018B).Hierdoorishetgebiedzeerintrekalsvestigingslocatievoorkantorenenbedrijvenenkent het 50.000 arbeidsplaatsen. Daarnaast kent het gebied voor bewoners, bezoekers engebruikers verschillende leisure en winkelvoorzieningen (Gemeente Amsterdam, 2018E). Hetgrootste gebied in Nederland qua entertainment is gelokaliseerd in het gebied rond deArenABoulevard en trekt jaarlijks ongeveer zestien miljoen bezoekers waarvan 9 miljoenuitgaan en winkelen. Hierdoor zijn er voldoende kansen voor werkgelegenheid enopleidingsdoeleinden.Daarnaast is er een projectteam samengesteld dat heeft bepaald wat mogelijk is in hetArenAPoort gebied en verder brengt het de ambities van verschillende partijen, zoals degemeenteendeontwikkelaarssamen(GemeenteAmsterdam,2018D).HetArenAPoortgebiedheeftruimtienjaargeledendewegingezetomzichtetransformerennaareen(hoog)stedelijkegebiedmetverschillendefuncties,namelijkentertainment,sport,wonenenwerken.Geziende

46

potentie van het gebied en het combineren van een verscheidenheid aan activiteiten(evenementen en sport) heeft het gebied kansen om zich te ontwikkelen naar een(inter)nationale trekpleister en draagt het bij aan de ontlasting van het centrum vanAmsterdam(ProfessionalGemeente2,14mei2018).5.2 CaseArenAPoortWest5.2.1ActiviteitenDitonderzoekisspecifiekgerichtopArenAPoortWest,maarneemtookhetomliggendegebiedinbeschouwing.DitheefttemakenmetdeaanwezigheidvanverschillendepotentiëlebronnenvoornieuwewarmteenenergiesystemenrondomArenAPoortWest.Verschillendefuncties inhet ArenAPoort West kunnen gezien hun energiebehoeften op dit soort nieuwe systemenwordenaangekoppelddiebijdragenaandeduurzameambitiesvandegemeenteAmsterdam(Gebiedsplan ArenApoort/Amstel III, 2018). Hieronder zal kort worden ingegaan op welkeactiviteiteninhetgebiedplaatsvinden.HetplangebiedArenAPoortWestmaaktevoorheendeeluitvanhet ‘CentrumgebiedZuid’enbevatte het deel aan de oostzijde van het spoor waar onder andere het winkelgebied DeAmsterdamse Poort deel van uitmaakt. Het ‘Centrumgebied Zuid’ bevat nog steeds beidegebieden,maardeplangebiedenzijnopgesplitstinArenAPoortWestenOost,waarvanWestalsgrootstedelijkgebiedbeschrevenwordt(BestemmingsplanArenAPoortWest,2015)(ziefiguur6). Figuur6:LiggingArenAPoortWestinrelatietothetvolledigegebied(Geel

arenapoortwest/rozearenapoortoost),BestemmingsplanArenAPoortWest,2015

47

Hetcasegebiedwaarditonderzoekzichop richtwordtopdevolgendemanieromgrenst (ziezwarteomgrenzing):Tabel3:BestemmingsplanArenAPoortWest,2015

Noorden: de gemeentegrens van de gemeente Amsterdam en de gemeente Ouder-Amstel;Oosten:deoostzijdewordtomgrenstdoorhettaludvanhetspoorAmsterdam-Utrecht;Zuiden:deHoogoorddreef;Westen:deHolterbergweg

Grootschaligeevenementenwordende laatste15 jaarvoornamelijkgehouden inArenAPoortWest,doordeaanwezigheidvandeAmsterdamArenA,deHeinekenMusicHall(AFASLive)ende ZiggoDome. Verder is het gebied een aantrekkelijk gebied om tewerken, aangezien eengrootaantalkantorenrecentelijkzijngerenoveerdenleegstandvrijwelnietaandeordeis(zietabel4)(BestemmingsplanArenAPoortWest,2015).Tabel4:Oppervlakteper(enkel)bestemmingArenAPoortWest,Planviewer2015

Bestemming PercentageCultuurenOntspanning 4,65%Detailhandel 5,87%Gemengd 23,33%Groen 1,12%Horeca 2,59%Kantoor 3,60%Sport 3,26%Verkeer 51,76%Water 3,80%In2018isbeslotenommetnameopuitvoeringsniveaudetransformatievaneenmono-naareen multifunctioneel woon-werkgebied verder vorm te geven om aan de toenemendebevolkingsdruktekunnenvoldoen(GemeenteAmsterdam,2018B).Ontwikkelaarszienkansenomdetransformatievanhetgebiedmetdegemeentevormtegaangevenenhoudenhierbijrekeningmetdestedelijkenorm,waarbijrekeninggehoudenwordtmetde40/40/20verdeling(percentagessociaal/middenenhoogsegment)(GebiedsplanArenApoort/AmstelIII,2018).Hettoevoegen van woningen en andere stedelijke functies zorgen voor een verbeterendverblijfsklimaatinhetgebied.DaardoortransformeertvoornamelijkkantorengebiedvanafhetAMCtotdeArenABoulevardnaareenstadswijk(GebiedsplanArenApoort/AmstelIII,2018).De transformatie en doorontwikkeling van ArenAPoort vindt niet plaats in één projectmaarbestaat uit verschillende deelprojecten (zie figuur 7). De respondenten geven aan de

48

kavelgewijze gebiedsontwikkeling heeft geresulteerd in versnippering, waardoor veel van deplannennognietzijnuitgevoerd(Co-Creatie,28februari2018).

Hethoogtepuntvandeontwikkelingenligttussen2019en2025(GemeenteAmsterdam,2018A).DesleutelontwikkelingendieopditmomentplaatsvindenzijnonderanderedenieuwbouwvanhethoofdkantoorvandeING(transformatievanhetZandkasteel)endeontwikkelingvanhetArenAPark (Getz-Kavel)naareenUrban InteractiveDistrict (UID).Hierwordteendistrictontwikkeldmet onder andere een theater, een poppodium, horeca, kantoren, een hotel enongeveer 650 woningen. Deze verschillende functies zullen worden gerealiseerd in vierbouwblokken,waartussenzichopenbaretoegankelijkestratenenpleinenzullenbevinden(ziefiguur8)(GemeenteAmsterdam,2018C).Beideprojectenzulleninseptember2018degrootsteprioriteit en aandacht eisen (Gebiedsplan ArenApoort/Amstel III, 2018). Na het EuropeesKampioenschap voetbal zal het gebied rondom de ArenA opnieuw worden ingericht (Co-Creatie,28februari2018).

Figuur7:BouwontwikkelingenArenAPoort,GemeenteAmsterdam2017

49

Figuur8:UrbanInteractiveDistrict,GemeenteAmsterdam,2018

DebouwontwikkelingendieinArenAPoortWestgaanplaatsvindenzijnonderandereterugtevindenineerdergenoemdekaart(ziefiguur7)endetransformatieisopditmomentoveralinhetgebiedwaartenemen(ProfessionalEnergie4,15mei2018).Eenbelangrijkkenmerkvanhetomliggendegebiedisdatereengroteclustervandatacentersisgelokaliseerd. Amsterdam heeft zelfs de tweede datahub op wereldschaal. De datacentersvragen veel energie en het is een vereiste dat ze continu operationeel zijn. Doordat dedatacentersweinigflexibiliteithebbenenAmsterdameenrelatiefstabielelektriciteitsnetheeftis Amsterdam een zeer aantrekkelijk vestigingsklimaat. De verwachting is dat door dedatatransitiedehoeveelheiddatacenterszalblijventoenemen(ProfessionalGemeente1,8mei2018;ProfessionalEnergie1,7mei2018).5.2.1VerantwoordelijkheidGemeenteAmsterdamDe gemeente Amsterdam is onderverdeeld in verschillende diensten die elk een eigen stukverantwoordelijkheidenzeggenschaphebben indetransformatievanArenAPoortWest. HetIngenieursbureau is binnen de gemeente Amsterdam verantwoordelijk voor de inkoop,techniek en projectrealisatie in de grond,weg en dewaterbouw; de Grond enOntwikkelinggeeftvormaandegroeienontwikkelingvanAmsterdamenrealiseertdegemeentelijkedoelenophetgebiedvangebiedsontwikkeling.Daarnaasthelpthetbijhetuitgevenvanerfpachtenhetbouwrijpmakenvangemeentelijkegrond(GemeenteAmsterdam,2018F).VoornamelijkdeinerfpachtuitgegevengrondinArenAPoortWestzorgtervoordatdegemeenteminderregieinhet gebied heeft. Hierdoor moet er op projectbasis ontwikkeld worden, waarbij er plannenmoetenwordenuitgevoerd inprivaatgebied (Co-Creatie,28 februari2018).Deverschillendekavelswordendoormiddelvaneentenderverhandeldopdemarkt.

50

“Meteentenderzetjeeenkavelopdemarktengeefjeeigenlijkallepartijenevenveelrechtomdaaropinteschrijven.Iedereenheeftevenveelkansenmogelijkhedenopeentender,mitsmenvoldoetaandecriteriavandegemeenteAmsterdam.Kanzijndehoogstebodopeenkaveloftenderenopkwaliteit,stedenbouwenarchitectuur.Ofduurzaamheidsprincipes,zoalscirculair

bouwen”–ProfessionalGemeente2,14mei2018Ten slottehoudtRuimteenDuurzaamheid zichbezigmethetontwikkelenvanbeleidenhetkaderen van ruimtelijke ordening, stedenbouw en duurzaamheid (Gemeente Amsterdam,2018F). Dergelijke gemeentelijke partijen kunnen de projectontwikkelaars verplichten om degebieden aan te sluiten op een (duurzaam)water en energiesysteem. Sinds korte tijd is hetAmsterdamsebeleiddatelknieuwontwikkelingsgebiedeenwarmtesysteemmoethebben inplaatsvaneenaansluitingophetaardgas(ProfessionalGemeente2,14mei2018).Echterlooptdebestaandewet en regelgeving achter en zijn verschillendeplanprocessen in eendusdanigvergevorderd stadium, waardoor deze toch worden aangesloten op het gas. Het doorAmsterdamgevoerdebeleidzaldoordeNederlandseoverheidmoetenwordenovergenomen.De aansluitplicht wordt dan omgezet van het recht op een aardgasaansluiting naar eenwarmterecht,zodatdeenergietransitiesnellerzalverlopen(AmsterdamAardgasvrij,2018).

51

6. StromenenactoreninArenAPoortWestDegrotehoeveelheidaanfunctiesenactiviteitendieplaatsvindenmakenArenAPoortWesteeninteressant casegebied. Daaropvolgend moet bepaald worden welke stedelijke energie enwatersystemenerdoorArenAPoortWeststromenenwelkekenmerkendezestromenhebbenenwieervoordezestromenverantwoordelijk is.De inrichtingvandecentraleendecentraleinfrastructurenzullenwordenbehandeld,waarnaderitmesvandezestromenwordenbepaald.Het benoemen van deze contextuele factoren is nodig om te bepalen hoe de stromen doorArenAPoortWestlopenomhiernadekoppelkansentekunnenbenoemen.6.1Energiestromen6.1.1CentraleinfrastructuurenactorenDe centrale conventionele energiestromen die in ArenAPoort West door een centraleinfrastructuur stromenworden onderverdeeld in een elektriciteitsstroom, een gasstroom eneenwarmtestroom(ProfessionalWater5,22mei2018).Liander is het netbeheerdersbedrijf dat in ArenAPoort West verantwoordelijk is voor deondergrondse gas- en elektriciteitsinfrastructuur en is onderdeel van het moederbedrijfAlliander DGO (Gemeente Amsterdam, 2016). Tot op heden is een klein aandeel van degebouwen in ArenAPoort West aangesloten op het gasnetwerk die in de toekomst zullenmoetenwordenafgekoppelddoorhetbesluitvanAmsterdamomnietmeerteverwarmenopaardgas. Het overgrote deel van de warmtevraag van de gebouwen wordt zoalseerdergenoemd geleverd door het bestaande stadswarmtenetwerk dat beheerd wordt doorNuon(GemeenteAmsterdam,2018A).Derespondentenbeschrijvenbovenstaandestromenalszeerconstantenaltijdaanwezigdoorde vrijwel oneindige productiemogelijkheden.Hierdoor hebben eindgebruikers altijd toegangtot de energiestromen wanneer zij daarop zijn aangesloten (Professional Water 5, 22 mei2018).DaarnaastisheteenvereistedatallegebouweninArenAPoortWeststaanaangeslotenopeenelektriciteit-ofwarmtesysteem(ProfessionalEnergie2,7mei2018).De stromen zijn afkomstig uit een centraal aangelegde infrastructuur die de verschillendestromennaardeaangeslotengebouwentransporteertdoormiddelvanondergrondseleidingen(Professional Energie 2, 7 mei 2018). De respondenten geven aan dat wanneer deondergrondse infrastructuur van centrale energiestromen wordt aangelegd de kabels enleidingen (assets) worden gedimensioneerd op de piekvragen. Als voorbeeld kan dewarmtehuishoudingvanstedenwordengenoemddieisgebaseerdopeenaantaldageninhetjaardathetzeerkoudis(ProfessionalWater2,14mei2018).

52

6.1.2ElektriciteitHethoogspanningsnetinNederlandisvangrootbelangvoordeelektriciteitsvoorzieningwaarmentotophedendagegebruikvanmaakt.Producentenzorgenvoorvoldoendeaanbodophetnet waar eindgebruikers gebruik van kunnen maken. De verantwoordelijke actor voor dithoogspanningsnet is Tennet die verschillende elektriciteitsnetten aan elkaar koppelt tot eenEuropees net (Tennet, 2018). Liander maakt als netbeheerder onderdeel uit van meerdereregionale netbeheerders die deze netwerken in delen (regio) beheren. De voornaamstewerkzaamhedenbestaanuithet leggenenonderhoudenvankabelsen leidingen,waaruitdeondergrondse centrale infrastructuur bestaat die verspreid over Nederland tot deeindgebruiker reikt (Onsenergienet, 2018). Het voordeel van een groot elektriciteitsnet is devariëteitaanaanboddieverspreid isovereengrootgebied(meerdere landen),waardoorhetgehele systeem stabieler is en als robuust en betrouwbaar wordt gekenmerkt (ProfessionalEnergie3,14mei2018).Specifiekegebruikerskunnenextracapaciteitvanhetnetvragendoorcontact op te nemen met de netbeheerders. Zodoende kan er altijd aan de vraag wordenvoldaan(ProfessionalEnergie2,7mei2018).“Alserveelzonenwindis…dangaandeelektriciteitscentralesdieopkolendraaienuit[…]alshierdezonwegvaltgaateldersdezonschijnen,dushoegroterdevariëteitvanjesysteemdes

testabielerdezeis”–ProfessionalEnergie3,14mei2018Deproductievanelektriciteitbestaatvoornamelijkuiteenmixvanenergiebronnen.Windenzonne-energiezorgenvooreenkleindeelvandeproductieenwordtgewonnenuitzonne-enwindparken.Hetovergrotedeelvandeelektriciteitsproductiewordtnogsteedsgewonnenuitelektriciteitscentrales door het verstoken van kolen of gas (Professional Energie 3, 14 mei2018).Daarnaastgevende respondentenaandatergeenoverschotaan stroomkanwordenopgehooptinhetelektriciteitsnet.Hetnetkannamelijknietalsbufferwordengebruikt,omdathet elektriciteitsnet geen lading kan opslaan en in balans moet zijn. Daarentegen is er welbuffercapaciteit en flexibiliteit aan het net aangesloten. Hierdoor is het mogelijk datelektriciteitscentrales minder hard draaien wanneer er gerekend wordt op extra duurzameenergieopwek, zodat pieken kunnen worden gebalanceerd (Professional Energie 3, 14 mei2018).Inhetverledenisersprakegeweestvanonbalanssituaties,maardoordeaanlegvanhetEuropese Hoogspanningsnet is het net vrijwel altijd in balans (Professional Energie 2, 2018).Desondanks ontstaan er onbalanssituatieswanneer er teweinig capaciteit is ingekocht doorTennet.Dezesituatiesontstaanbijvoorbeeldwanneererweinigduurzameenergiebeschikbaaris,terwijlhieropgerekendwordt(ProfessionalGemeente1,8mei2018).6.1.3GasArenAPoortWestheeftzoalseerdergenoemdeenkleinefractieoudbouwdieisaangeslotenophetgasnet.Hetcentralegasnetisindejarenzestigaangelegdenmoetindekomendevijftottien jaarvervangenwordenwateen“natuurlijkmoment”biedtomookhierover te stappen

53

naar een alternatieve warmtesysteem (Gemeente Amsterdam, 2016). Daarnaast geven derespondentenaandatdegasleidingenbestaanuitbrossematerialendiegemakkelijkkapotgaanwanneerontwikkelingenplaatsvindenindeondergrond,zoalsdetransformatievanArenAPoortWest(Co-Creatie,28februari2018).Gaswordtgekenmerktalseenstroommeteenhogeenergiedichtheidwaarveelenergiedoorgetransporteerd kan worden. Verder is het een constante stroom die altijd aanwezig is(Professional Energie 2, 7 mei 2018). Gebouwen gebruiken geïnstalleerde (piek)verwarmingsketels om gas uit het net te gebruiken en verstoken deze om ruimtes teverwarmen. Zelfs in zeer koude winters tijdens piekvragen ontstaan er geenleveringsproblemen,geziendegrotegasvoorraadinNederland.Ookzijnertijdelijkebergingenin Noord-Nederland en kan gas worden opgehoopt in de daarvoor bestemde gaspijpen(ProfessionalGemeente1,8mei2018&ProfessionalEnergie3,14mei2018).6.1.4WarmteenKoudeHet overgrote deel van de gebouwen in ArenAPoort West is aangesloten op het NuonStadswarmtenet. Nuon heeft de monopoliefunctie op het stadswarmtenet en is deverantwoordelijke partij die het net beheert en onderhoud. Het functioneren van hetstadswarmtenet is eerder uitgelegd in paragraaf 4.3. Bovendien beheert Nuon eenstadskoudenetmet koude gewonnen uit deOuderkerkerplas (Professional Energie 4, 15mei2018).Derespondentenbevestigendetwijfelsoverdeduurzaamheidenhethuidigefunctionerenvanhet stadswarmtenet en vullen de vraagtekens omtrent het verdere gebruik van dit net in.VolgensderespondentenzouhetverstandigerzijnomgebruiktemakenvanwarmtepompendiegebruikmakenvanLT-warmtediegemakkelijkteonttrekkenisuitdeluchtofuitwater.DitomdenkenvanHTnaarLT-warmtezalgroteconsequentieshebbenvoordegebouwendieophetstadwarmtenetstaanaangesloten(ProfessionalEnergie3,14mei2018).Daarnaastgevende respondenten aan dat het net grijze warmte levert die niet duurzaam geproduceerd is(ProfessionalEnergie4,15mei2018).“Jekanbetergasindewoningstoppenendaarverbrandenenallerestwarmtediedanvrijkomtgebruikenindewoningen…inplaatsvandeafvalwarmtegebruikenomwarmwatermeete

maken”–ProfessionalEnergie3,14mei2018De potentiële lock-in die is benoemd in het theoretisch kader wordt door de respondentenbevestigd.ZijomschrijvendemonopoliefunctievanNuonalseenlock-indiedeverduurzamingvan dewarmtehuishouding remt. Het rendement van de vervuilende centralemoet alsmaarworden verhoogd en er liggen concessiesmet de gemeenteAmsterdamdat er 9000 nieuwewoningenmoetenwordenaangesloten(ProfessionalEnergie1,7mei2018).

54

“Desituatieopditmomentiszot.HetwarmtenetgroeitopditmomentzoharddatNuonzwaregasaansluitingenvraagtomverderinhetnettekunnenbijverwarmenomaandewarmtevraag

tekunnenvoldoen.Datisheelslecht…[…]bijdetransportatievandezewarmtetreedteenwarmteverliesopvan20procentofmeerenhierdoorishetcentraalverwarmenmeteennet

inclusiefgaseenheelslechtidee…”–ProfessionalEnergie3,14mei2018De respondentenbeschrijvendehuidige situatieals zeer zorgwekkend. Indeenergietransitiemoet het stadswarmtenet resoluut verduurzamen en hierdoor staat het voor een groteverduurzamingsopgave. Hier is Nuon onlangs aan gecommitteerd, omdat zij afspraken(CityDeal) heeft gemaakt die stellen dat het energieaanbod vergroend moet worden(Professional Energie 4, 15 mei 2018). Hieruit volgt dat de centrale infrastructuur van deenergiestromen in ArenAPoort West wordt gekenmerkt als een door fossiele brandstofopgewektenergieaanbod.6.2DecentraleinfrastructuurDehuidigefossieleenergieopwekkingcorrespondeertnietmetdeambitiesvanAmsterdamomeengrotestaptezettenrichtingeenfossielbrandstofvrijestadengebruiktemakenvanandereenergievormen(ProfessionalWater1,9mei2018).“Eenwetdieergewoonis…alsjevanhetgasafgaatkrijgjemeerwarmteenstroom.Zosimpelisdeenergietransitie.Moeilijkermoetenwehemooknietmaken.”–ProfessionalEnergie1,7

mei2018Door de energietransitie is er in ArenAPoort West sprake van verschillende decentraleinfrastructurele oplossingen die bijdragen aan de verduurzaming van het gebied. Derespondenten geven aan voorstander te zijn van het zoveel mogelijk lokaal benutten vanprocessendoordecentraletechniekenenhethergebruikenvanverschillendeenergiestromen,zoalsrestwarmte.Waarnodigaangekoppeldopdecentrale infrastructuuromaanpiekvragente kunnen voldoen. Dit heeft geresulteerd in een hybride infrastructuur met centrale endecentraletechnieken(ProfessionalEnergie2,7mei2018).De ArenA maakt veelvuldig gebruik van decentrale technieken en wordt hierdoor eendecentraal fit-for-purpose systeem genoemd. Het is volgens de respondenten het eersteklimaat neutrale stadion van Nederland door de aanleg van een grote hoeveelheidzonnepanelen (4200) enmaakt gebruik van andere verwarmingstechnieken (tekstbox 1) (Co-Creatie,28februari).

55

Verder heeft het Amsterdams Medisch Centrum (AMC), gelokaliseerd in de buurt vanArenAPoort West, een omgebouwde elektriciteitscentrale in gebruik die werkt opwarmtekrachtkoppeling,waarbijwarmtewordt gewonnen tijdens de opwek van elektriciteit.Hierisdemogelijkheidombiomassateverstoken,waardoorhetAMCeenproducentvangroen

AmsterdamArenA(JohanCruijffArenA)eenfit-for-purposesysteem

TwintigjaargeledenwerddeArenAgebouwdenopdatmomentspeeldeduurzaamheidvrijwelgeenrol.EchterkantenhededagedeArenAwordenomschrevenalsheteersteklimaatneutralestadionvan

Nederlandenishetdoelomhetin2020volledigfossielbrandstofvrijendaarmeededuurzaamsteterwereldtemaken(Brandes,2016;Johancruiffarena,2017).Debetrokkenpartijenwillende

nutsvoorzieningeninenrondomdeArenAduurzaamgebruikeneneventueeldelenmetdeomgeving,waardoorhetstadionwordtomschrevenalseencentraleutilitieshub(Brandes,2016).

DeArenAgebruiktalgeruimetijdgeenaardgasmeerenheeftvrijwelgeenwarmtenodig.TochishiervoorvoorhetstadswarmtenetvanNuongekozen,waardoorernuelektrischgekooktwordt.DaarnaastwordtindezomerhetNuonstadskoudenetgebruiktomderuimtestekoeleninplaatsvangebruiktemakenvan

airco’s(Johancruijffarena,2017).

OphetdakvandeArenAliggenopditmoment4200zonnepanelendie10%vandeenergievanhetstadionleveren.DeoverigebenodigdegroeneelektriciteitwordtgeproduceerddooreenwindmolendieinOudendijkstaat.Daarnaastisereindjuni2018eenmegabatterijmeteencapaciteitvan3MWgereedindeparkeergaragevandeArenadiedepiekvragenvanhetelektriciteitsverbruikafstomptdieplaatsvinden

tijdensevenementenofvoetbalwedstrijdenenbijdragenaaneenbetrouwbareenefficiëntereenergievoorziening(Johancruiffarena,2018).Dezebatterijwordtgebruiktomgroeneenergievande

zonnepaneleninopteslaanenkanindetoekomstwordengedeeldmetandereevenementlocaties,zoalsdeomliggendeZiggodome(Johancruijffarena,2017).DeopslagcapaciteitvandebatterijkanookwordengebruiktomhethoogspanningsnetvanTennettestabiliseren,wanthetstadionheefthetopslagsysteemmaar65dagenperjaarnodig(Verheggen,2016).Ookelektrischvervoerkanindeparkeerplaatseenrol

spelenindeopslagvanelektriciteit(zieonderstaandfiguur)

TenslottewordtdegrasmatvandeArenAbewaterdmethemelwaterenwordthetstadionverlichtmetLEDdatbijdraagtaandeklimaatneutraliteitvanhetstadion(Johancruiff,2017).HierdoorkandeArenA

omschrevenwordenalseendecentraalfit-for-purposesysteemdievolledigzelfvoorzienendis.

Tekstbox1:DeArenA,eenfit-for-purposesysteeminArenAPoortWest

56

gas kan worden (Professional Energie 4, 15mei 2018). Ook het AMC is aangesloten op hetstadskoudenet;liggenerinhetgebiedverschillendeWko’s7enliggenerconcreteplannenomeen biovergister in de buurt van de ArenA te bouwen die alle groente, fruit en etensresten(GFE)vanbedrijveninzameltendecentraalbewerktenverwerkt,zodaterwarmte(groengas)enelektriciteitgeproduceerdkanworden(PractitionerEnergie4,15mei2018).Hetgebruikvandecentrale infrastructurele technieken zorgt ervoor dat partijen als het AMC en de ArenAneigennaarautarkieennietafhankelijkzijnvandecentraleinfrastructuur.OndanksderobuustecentraleinfrastructurenvoelendeeindgebruikersinArenAPoortWestdebehoefteomovertegaantotdecentralealternatieven.Volgensderespondentenzijnertweeredenentebenoemen,namelijkhetcreërenvaneenbepaaldevormvanautarkieenzodoendeminderafhankelijkheidvandecentraleinfrastructuurofomfinanciëleoverwegingen,omdatdecentrale infrastructuren worden gebruikt als belastinginstrument (Professional Energie 3, 14mei2018).“Jekanzonnepanelenkopeneneenbatterijtje,zodatjeloskanvanhetnet.Behalvedietweeadriedagenindewinterdatdezonhelemaalnietschijnt…danhebjepech…”-Professional

Energie3,14mei2018Samengevat kan gesteldwordendatArenAPoortWestwordt gekenmerkt door verschillendecentrale conventionele energiestromen die stromen door de daarvoor langdurig aangelegdeondergrondse infrastructuur onverdeeld in elektriciteit, gas en warmte. Daarnaast zijn erconcrete voorbeelden in het gebied te benoemen waar decentrale infrastructureleenergiesystemenwordentoegepastdiebijdragenaandeverduurzamingvanhetgebied,zoalsindeArenAwaargestreefdwordtnaareenbepaaldevormvanautarkie.6.3Waterstromen6.3.1CentraleinfrastructuurenactorenDe centrale conventionele waterstromen die in ArenAPoort West door een centraleinfrastructuurstromenwordenonderverdeeld ineendrinkwaterstroom,afvalwaterstroomeneenhemelwaterstroom(ProfessionalWater5,22mei2018).HetbeheervanhetwaterinAmsterdamisonderverdeeldindeverantwoordelijkheidvoordewaterkwaliteit- en kwantiteit. De gemeente Amsterdam en het hoogheemraadschap Amstel,Gooi enVecht (AGV) zijn verantwoordelijk voor de inzameling en transport van het stedelijk

7 BijhetkantoorvandeABNAmroiseenWkogeplaatst.Daarmeewordthetgebouwverwarmdengekoeldenhierdoorisaansluitingophetstadswarmtenetnietnodig(ProfessionalGemeente2,14mei2018).

57

afvalwater,deinzamelingenverwerkingvanhemelwaterenhetnemenvanmaatregeleninhetgrondwater.DegemeenteenhetAGVlatendetakendiebijdezeverantwoordelijkhedenhorenuitvoerendoorWaternetdathetenigewaterbedrijf inNederland isdie zorgtvoordegehelewatercyclus alsmede in ArenAPoortWest (Calvelage, 2011). Daarnaast is stadsdeel Zuidoostverantwoordelijk voor het beheer van het water in de openbare ruimte (BestemmingsplanArenAPoortWest,2015).Evenalsdeenergiestromenkaner tenallentijdegebruikwordengemaaktvandrinkwateralsoneindigebronenwordtafvalwaterenhemelwaterafgevoerd (ProfessionalWater5,22mei2018). De waterstromen worden van en naar gebouwen getransporteerd door een centraalaangelegde ondergrondse infrastructuur (zie Annex F). Evenals de energiestromen is deondergrondsecentraleinfrastructuurgedimensioneerdopdepiekvragen(ProfessionalWater2,14mei2018).DerespondentenbeschrijvendeAmsterdamsewatercyclusalseenrobuust,goedfunctionerendenvooraleengoedkoopsysteemmeteenlangelevensduur(ProfessionalWater1,9mei2018).6.3.2DrinkwaterDrinkwaterwordt inArenAPoortWestgetransporteerddoor leidingennaardeeindgebruikerswaarhetwordtgebruikt voorbepaaldegebruikersdoeleinden, zoalshetdoorspoelenvanhettoiletofalstapwateromtedouchen(ProfessionalWater3,17mei2018).Drinkwaterbedrijvenzijn verantwoordelijk voor de waterkwaliteit tot enmet de watermeter. Tot dit punt wordtdrinkwater met de juiste samenstelling en temperatuur geleverd waarna het gebruikt kanworden(ProfessionalWater3,17mei2018).Hetcentraledrinkwaterstelselkanonderverdeeldworden in drie verschillende niveaus. Er ligt een primair net dat bestaat uit leidingen diedrinkwater van pompstations door de hele stad transporteren; een secundair net waar deleidingen zich verspreiden over een specifiek gebied en een tertiair niveau dat wordtgekenmerkt als de drinkwateraansluiting in een gebouw. In ArenAPoort West vertakt hetdrinkwaterstelsel zich over het gehele gebied en staat het pompstation bij de Gaasperplas(Professional Water 3, 17 mei 2018). De komende komende 40 jaar is het centraledrinkwaterstelselnietaanvervangingtoe(ProfessionalWater1,9mei2018).6.3.3AfvalwaterHetafvalwaterontstaatalsrestproductwanneerdrinkwater(degrondstof)wordtgebruiktvoorbepaalde gebruiksdoeleinden. Deze stroom wordt ingezameld bij de verschillende gemalenverspreidoverAmsterdam(60 intotaal).Hiernawordthetdooreenboostergemaalnaareencentrale rioolwaterzuiveringsinstallatie (RWZI) getransporteerd door een ondergronds stelselvan rioleringsleidingen, zodat het afvalwater gezuiverd wordt. In het ontwerp van detransportleidingenisgebruikgemaaktvaneenbewustaangelegdehelling(afschot),waardoorhet afvalwater naar een gemaal toestroomt (ProfessionalWater 1, 9mei 2018). De centralezuiveringsinstallatiebevindtzichinhetWestelijkHavengebiedvanAmsterdamenisverbonden

58

dooreengrotetransportleidingdieArenAPoortWestbinnenkomtbijPlantagedeSniepenzichvertakt in kleinere leidingen (Professional Water 4, 18 mei 2018). Tijdens het centralezuiveringsproces wordt Struviet gewonnen wat als kunstmest gebruikt kan worden(ProfessionalWater2,14mei2018).Evenalsbijhetdrinkwaterstelsel zaldeaankomende40jaar geen sprake zijn vaneen vervangingsopgaveomde riolering inhet gebied te vervangen(ProfessionalWater1,9mei2018).De respondentenstellendatheteenonlogischekeuze isgeweestomdeRWZI teplaatsen inhetWestelijkHavengebiedenomeengrootcentraaltransportnetwerkvoorhetafvalwateraanteleggenaangeziendegemalenhierdoorveelenergieverbruiken(ProfessionalWater2,14mei2018).Echterwogeneranderevoordelenoptenopzichtevandenadelen,zoalsdetoegangtotgunstiger oppervlaktewater in het Westelijk Havengebied om op te kunnen afwateren tenopzichtevandeAmstelwaarveelrecreatieplaatsvindt.Erzijnplannenomindeperiode2025-2035hetafvalwatertegaanzuiverenineennieuwecentraleinstallatieinWeesp,waardoordetransportafstandenkorterworden (ProfessionalWater2,14mei2018).Deonlogischekeuzeomopgroteafstandtezuiverenkanontstaandoorprocessenvanpad-afhankelijkheid.Daarnaastbenoemenderespondentendatdeafvalwaterleidingennormalitergedimensioneerdwordenopdedroogweerafvoer (DWA) (8 centimeter). Echterwordende leidingen vaak noggroter gedimensioneerd (minimaal 25 cm), zodat er rekening wordt gehouden metverschillende veiligheidsscenario’s (Professional Water 2, 14 mei 2018). Hierdoor is in depraktijk de gemiddelde aanvoer op het gemaal een stuk lager dan waarop de DWAgedimensioneerd wordt, waardoor vervuiling of thermisch oververhitting van de pompenplaatsvindt wanneer deze langzaam draaien of ‘s nachts stilstaan. Als oplossing draaien depompen indeochtendextrahard.Deze“ochtendgymnastiek”draagtbijaanhetdoorspoelenvan de riolen, zodat de pers en transportleidingen volledig gereinigd worden. Daarentegenzorgt dit wel voor een piekbelasting op het elektriciteitsnet. Verder heeft het afvalwaternetbuffermogelijkheden,maar dit kan resulteren in extra vervuiling van de riolen of verzakking(ProfessionalWater2,14mei2018).6.3.4HemelwaterIn ArenAPoort West is een verbeterd gescheiden rioolsysteem aangelegd, waarbij hethemelwater zoveelmogelijk gescheidenwordtopgevangenenwordtafgekoppeld (Calvelage,2011;ProfessionalWater2,14mei2018).Derespondentenverwachtendaterindetoekomstandersoverdeopvangvanhemelwatermoetwordennagedachtgeziendeklimaatveranderingen dat er voornamelijk in de openbare ruimte geschakeld moet worden om op creatievemanierenhemelwateroptevangen(ProfessionalGemeente1,8mei2018).Daarbijkomtdathet gebied zeer versteend is en sterk opwarmt in de zomer. Eventuele oplossingen in deopenbare ruime om hiermee rekening mee te houden is het aanleggen van daktuinen,geveltuinenofbakkendiewateropkunnenvangen(Co-Creatie,28februari2018).

59

6.4DecentraleinfrastructuurErzijnverschillendedecentralewatertechnieken inArenAPoortWestgeïmplementeerd.DezedragenbijaandedecentraleambitiesvoorhetwaterstromeninArenAPoortWest,namelijkomzoveelmogelijktescheidenaandebron(ProfessionalWater2,14mei2018).Opdezemanierkunnen verschillende restwaterstromen op een zo efficiënt mogelijke wijze wordenhergebruikt.Derespondentengevenaandathetafvalwateruitverschillendestromenbestaat,waarmeeopdecentrale wijze duurzamer mee kan worden omgegaan. Het afvalwater kan wordenonderverdeeld in een zwartwaterstroom (toiletwater) en in een grijswaterstroom(huishoudelijk afvalwater). Het zwartwater wordt gekenmerkt als een stroom waarverschillende soorten grondstoffen (nutriënten) uit teruggewonnen kunnen worden. Verderheeft het grijswater een bepaalde temperatuur die kan worden gebruikt om gebouwen teverwarmen en wordt hierdoor als warmtebron gekenmerkt (Professional Water 2, 14 mei2018).Metdezenieuwevormvansanitatiewordtopditmomentveelvuldiggeëxperimenteerden liggenerconcreteplannenomditopgroteschaaltegaantoepassenopeengroeneweidegebiedinAmsterdam(Strandeiland)(ProfessionalWater1,9mei2018).InArenAPoortWestisveelleisureactiviteit.DeaanwezigheidvanhetAFASLivepopgebouw(vroegerHeinekenMusicHall),deZiggodomeendeArenAzorgengrote lozingenopde riolering,waardooreenaantalvandezeevenementlocatiesgebruikmakenvaneerdergenoemdedecentralewatertechnieken.In het AFAS Live popgebouw wordt mannenurine apart ingezameld in daarvoor ontworpenurinoirsdiedeurinehiernaopslaatingrotetankers.WanneerdezetankersvolzijnwordenzeafgevoerdnaardeRWZI inhetWestelijkHavengebiedwaardevruchtbarekunstmest fosfaatwordtteruggewonnenindevormvanStruviet.HetterugwinnenvanStruvietisniethetenigeduurzame voordeel van deze decentrale toepassing. Het scheelt namelijk ook enorm in hetdrinkwaterverbruik, omdat er geen water benodigd is om de urinoirs door te trekken(Professional Water 4, 18 mei 2018; Professional Water 2, 14 mei 2018). Met dergelijkesystemenwilookdeArenAgaanexperimenterenen inhetgebied rondomArenAPoortWestwordt er geëxperimenteerd met andere decentrale zuiveringstechnieken, zoals eenPharmafilterconceptbijhetAMCwaarbijreststromenzoveelmogelijkwordengescheidenaandebron(ProfessionalEnergie1,7mei2018).Desondankszettenrespondentenvraagtekensbijhetimplementerenvaneendecentraleinfrastructuur,voornamelijkgezienlock-inszoalshetkostenperspectief.Eendubbelnetvoorafvalwaterkostextraenergieengeld(ProfessionalWater4,18mei2018).Daarnaastzalermindergebruikwordengemaaktvandecentralezuivering,terwijldezeisaangelegdopeenbepaaldecapaciteit.Bovendieniserveelonzekerheidoverhoedergelijkesystemengeorganiseerdmoetenworden,zoalswaardekostenliggenvoordeeindgebruikers(ProfessionalWater1,9mei2018).

60

Samengevatkanerwordengestelddatdehuidigecentraleconventionelewaterinfrastructuurmetdeverschillendestromenalseenrobuust,goedfunctionerendengoedkoopsysteemwordtomschreven. Elk van de verschillende waterstromen heeft bepaalde specifieke kenmerken.Echter worden er ook decentrale infrastructurele watertechnieken in ArenAPoort Westgebruikt.MetnamedeleisurefunctiesinArenAPoortWestgebruikendergelijketechniekenomgrote lozingen op de riolering te voorkomen en dragen bij aan de verduurzaming van hetgebied.6.5Kansenkaart Naastdeeerdergenoemdehuidigedecentraleoplossingendiegebruikmakenvanenergie-enwaterstromengevende respondentenaandater inArenAPoortWest kansen liggenommetandere decentrale technieken aan de slag te gaan waarbij gebruik wordt gemaakt van destedelijkestromendiehetgebiedkenmerken.Ophetgebiedvanenergiekunneneropgroteschaal zonnepanelenworden geïmplementeerd voor lokale opwek (Professional Energie 1, 7mei2018);kanderestwarmtevandedatacenters inhetomliggendegebiedwordengebruikt(ProfessionalEnergie2,7mei2018);kaninplaatsvangasookbiomassawordenverstooktindeDiemercentrale(ProfessionalEnergie4,15mei2018);kunnenbatterijenofparkeergaragesmetgeparkeerdeelektrischeauto’sgebruiktwordenomelektriciteitopteslaan(zieparagraaf8.2.3)(Co-Creatie,28februari2018)eniserruimteomindebuurtvanBullewijkextrawindmolensteplaatsen(GemeenteAmsterdam,2018A).OphetgebiedvanwatergevenderespondentenaandaterkansenliggenomLT-warmtenettente implementeren,waarbijgebruikwordtgemaaktvanWko’s (ProfessionalEnergie3,14mei2018);kaneropgroteschaalnieuwesanitatiewordentoegepast;kanereen lokalezuiveringwordengeplaatstbijdeArenA;kanermethaangaswordengewonnenwatvrijkomtuithetrioolof kunnen waterstromen worden gebruikt als input voor nieuwe verwarmingssystemen dieverderzullenwordenbehandeldinhetfysiekekoppelkansenhoofdstuk(ProfessionalWater2,14mei2018).

61

Een samenvatting van alle kenmerken (functies) van het gebied en de potentiele duurzamebronneninhetArenAPoortWestzijnsamengevatindevolgendekansenkaart(ziefiguur9).

Figuur9:KansenkaartArenAPoortWest,Bron:Minnes(2018)

62

7. RitmesDe verschillende energie- enwaterstromen die op ditmoment door ArenAPoortWest heenlopen indedaarvooraangelegdecentraleofdecentrale infrastructuur,hebbenelkhuneigenritme. Zoals benoemd door Walker (2014) ontstaan ritmes door de herhaling van socialepraktijkendieovereenkorteretijdsperiodegaan.Doordezeritmestesynchroniserenontstaangeaggregeerdepatronenvangebruikvandeverschillendeinfrastructurendieresulterenineenpiekbelasting of situaties van ondercapaciteit. De ritmes kunnen in verschillende soortentijdsperiodes worden gecategoriseerd: dagelijks, wekelijks, jaarlijks of seizoensgebonden(Walker, 2014). In het beschrijven van de verschillende ritmes zal een stedelijk metabolischperspectief worden gehanteerd, namelijk dat een stroom kan worden onderverdeeld inproductie,consumptie,behandelingeneenreststroom(afval)metelkeeneigenkenmerkendritme(Zhang,2013).De respondenten gevenaandat er tot ophedenweinigoverde ritmes vande verschillendestromenwordtnagedacht,geziendevrijweloneindigetoegangtothetaanbod(productie)vanelektriciteit,warmteenwaterindehuidigeconventionelesituatie(ProfessionalGemeente1,8mei2018).Desondanksvindteropditmomenteengroteveranderingplaatsveroorzaaktdoorde energietransitie, waardoor men afhankelijker wordt van duurzame bronnen. Als gevolgzullenerveranderingenplaatsvindeninsocialepraktijken(Walker,2014)enkomenderitmesvandestromensterkerinbeeld,omdatdezealsinputdienenvoorduurzamesystemen.

“Wehebbenaltijdeenontiegelijkeovercapaciteitaangasenerzijngrotebuizenvooraangelegd,omdatdecapaciteitgoedkoopisennietduurisomaanteleggen.Warmteisechterveelduurder.Naarmatehetduurderbegintteworden,moetjeookandersgaannadenkenoverritmes.Metgoedkooptransportenonbeperktecapaciteitboeienderitmesniet.Wanneerjedetransitiegaatmaken,dankomendieritmeseigenlijkpasinbeeld”–ProfessionalEnergie2,7

mei2018

7.1KorteRitmesDerespondentengevenaandatdeverschillendegebruiksritmesafhankelijkzijnvandefunctiewaardezevoorgebruiktwordt.VooralinArenAPoortWestisereengroteverscheidenheidaanfunctiesenactiviteitendieinhetgebiedplaatsvindenmetelkhuneigenkenmerkenderitme.

“Hetiseenheelinteressantgebied,wanterontstaateenmengvormvankantorenmetwoningenerbovenop…watjeookindeZuidasziet.Hierdoorkrijgjeeenheelanderritmein

dergelijkegebieden”–ProfessionalWater3,17mei2018Daarnaast geven de respondenten aan dat er in ArenAPoort West sprake is van klassiekegebruiksritmes,meteenochtendenavondpiekenritmesdiedaarvanafwijken.Elektriciteitenwarmte laten relatief hetzelfde gebruiksritme zien en die in detail bekend zijn bij de

63

verantwoordelijkeactoren(ProfessionalEnergie1,7mei2018).Dezekomenovereenmethetklassiekegebruiksritme,namelijkeenochtendpiekdieafvlaktgedurendedemiddag,waarnaerindeavondeenminder steilepiekplaatsvindtenookdezeafvlakt (ProfessionalEnergie2,7mei2018).Inhetweekendisersprakevaneenanderritmeenvindendepiekenopeenlatermomentgedurendededagplaats.Deverschillendewaterstromen lateneensoortgelijk ritmezientenopzichtevandeenergiestromen(ProfessionalWater1,9mei2018).

“Dangaatiedereendouchen,ontbijten,dangaanzededeuruitendanstorthetin…Hetmomentdatwethuiskomen,dangaanwedingendoenenontstaaterweereenpiekinde

afvoer.Datzijntweepiekenperdagbijdevuilwaterafvoerbijwoningen.”-ProfessionalWater1,9mei2018

Daarbij geven de respondenten aan dat drinkwater de grondstof is voor afvalwater en dathierdoor pieken in de afvoer ook zichtbaar zijn in de aanvoer (ProfessionalWater 1, 9 mei2018).Echterwordtdepiekvandrinkwateralsscherperbenoemdtenopzichtevanafvalwater(ProfessionalWater 2, 14mei 2018). Een belangrijke waterstroom die een sterke koppelingheeft met de energiestromen is het verwarmen van drinkwater (tapwater om te douchen)(ProfessionalEnergie4,15mei2018).Deze steilepiekendoordedagheenzijnhet resultaatvanverschillendegebruikerspraktijkendie worden bepaald door verschillende contextuele en sociale factoren. Ter verduidelijkinggevende respondenteneen voorbeelddat gebruikers gewend zijn dat verwarmengeld kost,waardoorde verwarmingen lichtenaangaanwanneermen thuis is endezewordenuitgezetwanneerhethuiswordtverlaten.“Inhetgebruikvanhuishoudensziteendagennachtritmedatafhankelijkisvanverschillendefactoren,zoalshetgebied,dehoeveelheidtuintjesendewoningbezetting.Verderbepaald

bijvoorbeelddeetnischeachtergrondwanneermensengaandouchen”–ProfessionalWater3,17mei2018

Daarnaast geven de respondenten aan dat er onderscheid bestaat tussen oudbouw ennieuwbouw.Oudbouwisvaakslechtgeïsoleerdenheefteenhogerewarmtevraagomruimteste verwarmen in tegenstelling tot nieuwbouw dat beter geïsoleerd is, waardoor degebruiksritmes op het gebied vanwarmteworden ingedrukt (Professional Energie 3, 14mei2018;ProfessionalEnergie4,15mei2018).Tevens zijn er andere functies en gebruiksritmes in ArenAPoort West, zoals kantoren dievoornamelijkeengebruiksritmedoordedagheenhebben.Inhetweekendgebruikenkantorenminderelektriciteitenwarmte,namelijkalleenvoordeapparatuurentemperatuurdieineenbepaalde stand-bymodus van elektriciteit enwarmtemoetenworden voorzien (ProfessionalEnergie 1, 7 mei 2018). Ook de afvalwaterproductie die op een doordeweekse dag sterkaanwezig isvlakt inhetweekendaf(ProfessionalWater1,9mei2018).Daarnaast isookhier

64

een onderscheid tussen oud en nieuwbouw,waardoor een ingedruktwarmteritme ontstaat,wanneersprakeisvanbetereisolatie.Onderstaanderitmischekalender(figuur10)geefthelderdeverschilleningebruiksritmesweer.Verder hebben de Leisure functies incidentele elektriciteit en warmtepieken wanneer erevenementen plaatsvinden, zoals een voetbalwedstrijd in de ArenA of een concert in deZiggodome(ProfessionalEnergie1,7mei2018).Bovendienbenoemenderespondentendatertijdensdergelijkeevenementenookgrotepiekenzichtbaarzijnindeaanvoervandrinkwaterendeafvoervanafvalwater(ZieappendixD)(ProfessionalWater1,9mei2018).Figuur11laatdeverschillende pieken zien in het afvoergemaal waarop de verschillende Leisure functies zijnaangesloten. Voornamelijk tijdens grote evenementen zijn onregelmatige pieken zichtbaar,bijvoorbeelddoorgebruikersdienaarhettoiletgaantijdensderustvaneenvoetbalwedstrijd(ProfessionalWater2,14mei2018).

Figuur10:Ritmischekalenderverschiloudbouwennieuwbouwvanwoningenenkantoren,PractitonerEnergie4,14mei2018

65

Figuur 11: Pieken in afvoer vanafvalwater vangemaal de LoperwaaropdeArenA staat aangesloten, ProfessionalWater 2,14mei2018

Dezeverschilleninritmesdievoornamelijkoverdagplaatsvindenzijnhetgevolgvandehuidigeeconomische en fysieke structuur die de sociale praktijken en het gebruik van de stromenbepaalt(ProfessionalEnergie2,7mei2018).Daarnaastbenoemenderespondentendaterookverschillen in ritmes kunnen worden aangewezen tussen de seizoenen. Voornamelijk dewarmtestromenworden sterk beïnvloed door de verschillende seizoenen (Professional 3, 14mei2018).Indewinterzullendelichteneerderaangaanenzalersprakezijnvaneenhogerewarmtevraag, waardoor de elektriciteit en warmte gebruiksritmes worden gekenmerkt doorgroterepiekbelastingopdeinfrastructuurinvergelijkingmetdezomer(ProfessionalEnergie1,7mei 2018).Maarookde combinatie vaneen sterkerewarmtevraagenhet verwarmenvantapwaterresulteertinsterkeseizoenspieken(ProfessionalEnergie4,15mei2018).Anderzijdsgevenderespondentenaandatintegenstellingtotdepiekvragenindewintererindezomersneller sprake zal zijn ondercapaciteitssituaties. Door de vrijwel oneindige toegang totproductiestromenspelenseizoensinvloedenindehuidigesituatieeenzeerkleinerol.7.2Synchronie:GeaggregeerderitmesDekorteritmesbiedendeverschillendeactorenhelder inzicht inwanneerstedelijkestromenworden gebruikt. Echter werken de actoren met geaggregeerde ritmes, waarbij deverschillendegebruiksritmesbijelkaarwordenopgeteldeneropdiemaniereengemiddeldekanworden afgeleid. Deze gesynchroniseerde ritmes laten geaggregeerde patronen zien vanritmischebelastingopinfrastructuren:

66

“Waarhetopneerkomtisdatjeopindividueelniveausteilepiekenhebt.Depiekenvanhuizenkomenelkopeenandermoment.Iedereenzetzijnwaterkokeraanopeenandermoment.Bijmeerdan25huizenneigthetnaareengemiddelde[…]ondanksdatweallesandersdoen,doenwegemiddeldallemaalhetzelfde,maardanopeenandermoment”–ProfessionalEnergie3,14

mei2018

De respondenten geven aan dat de geaggregeerde ritmes van de stromen door de actorenwordt gebruikt om te bepalen wat de piekbelastingen zijn, zodat de dimensionering van debuizen bepaald kan worden (diameter kabels, buizen of riolering). Zo kan de centraleinfrastructuuraltijd leverenaandebehoeftenvandegebruikers (ProfessionalWater1,9mei2018).De verschillende nutsbedrijven hebben gedetailleerde gegevens van de eindgebruikers diebijdraagt aan het bepalen van de geaggregeerde ritmes en de dimensionering van deondergrondseinfrastructuur.VerschillendedatasetszijnopenbaartoegankelijkenzijngebruiktalssecundaironderzoeksmateriaalomdegeaggregeerdegebruiksritmesvanAmsterdamindeverschillendetijdscategorieëntevisualiseren.EchtergevenderespondentenaandatdoordemixvanactiviteiteninArenAPoortWestderitmesafwijkenvandealgemenegeldenderitmesen hierdoor niet representatief zijn voor de rest van Amsterdam. Daarentegen geven derespondenten aan dat deze verschillende ritmes zich altijd zullen uitmiddelen naar eengemiddeldgeaggregeerderitme(ProfessionalWater2,14mei2018).

“Jemoetdeprofielenoptellenenhetgemiddeldedaarweeruitafleiden.Datislastigwantbedrijvenenwoningenlopenuitelkaar.Arenaheeftafentoeeenavondwedstrijd.Diepiekstaatdannietinverhoudingtotwatdehuishoudensverbruiken.”–ProfessionalEnergie3,14mei

2018Degeaggregeerderitmesvandeenergiestromenleidentotbelastingduurkrommesdiebepalenaan welke capaciteit de centrale infrastructuur moet voldoen. Ter verduidelijk noemen derespondenten dat gebouwen met elektriciteitsaansluiting toegang hebben tot een bepaaldecapaciteit. Wanneer gebruikers meer verwachten te gebruiken (piekbelasting) kan deelektriciteitscapaciteit in het gebied worden verhoogd om aan de vraag te voldoen(Professional Energie 2, 7mei 2018).Net zoals de korte ritmes verschillende geaggregeerdedag,weekenjaarprofielenallenindetijd.Ziefiguuronderstaandefiguren(12,13,14,15,16,17) voor een gemiddeld geaggregeerd dag,week en een jaar ritme (elektriciteit en aardgas)verdeeldoverdeseizoeneninNederlandgebaseerdop10.000huishoudens(Professional2,7mei 2018). Het is bekend dat de gasprofielen zullen verdwijnen, maar de warmtevraag zalblijven.Hierdoorzullengasprofielentransformerennaarwarmteprofielen(ProfessionalEnergie3,14mei2018).ZieappendixGvoorhoedeprofielenzijnopgesteld.

67

Figuur13:Ritmeelektriciteitsverbruikgedurendeeenweekindezomerenwinter,Liander2014

Figuur12:Ritmeelektriciteitsverbruikopeenzomerenwinterdag,Liander2014

Figuur14:Ritmeelektriciteitsverbruikgedurendehetjaar,Liander2014

68

Figuur15:Ritmeaardgasverbruikopeenzomerenwinterdag,Liander2014

Figuur16:Ritmeaardgasverbruikgedurendeeenweekindezomerenwinter,Liander,2014

Figuur17:Ritmeaardgasverbruikgedurendehetjaar,Liander,2014

69

De geaggregeerde gebruiksritmes van gas en elektriciteit laten gesynchroniseerde klassiekepatronenzienalsdoorWalker(2014)beschreven.Deverschillendegasenelektriciteitsprofielenlateninelkvandetijdelijkecategorieëndesterktevandeseizoensinvloedenzien.Verderlatendeenergieprofielenhetklassiekegeaggregeerdepatroonvanbehoeftezienindeochtend enmiddag.Wanneer erwordt gekeken naar deweekprofielen is ermet name eenverschil zichtbaar inhetgasverbruik.Ditverbruikwordtdoordeweeksgekenmerktdoorsteilepiekendieinhetweekendafvlakken.Hetjaarniveaulaateensterkescheidingzientussenhetverbruikindezomerenwinter.Voornamelijkhetgeaggregeerdejaargasprofiellaateendieperdal zien indezomer invergelijkingmethetelektriciteitsprofiel.Ditverschilwordtvolgensderespondentenveroorzaaktdoordegereduceerdetapwatervraagindezomer,omdathetwaterinde zomerautomatischaleenhogere temperatuurheeft.Hierdoorhoefthetwaterminderopgewarmd worden. Deze constatering geeft sterk de koppeling tussen de energie- enwaterstromen weer en benadrukt dat er allerlei factoren meespelen in de vorming van degeaggregeerderitmesvandeverschillendestromen(ProfessionalEnergie3,14mei2018).OverdegeaggregeerderitmesvandewaterstromenbenoemenderespondentensoortgelijkepatroneninAmsterdam.Eensterkepiekindeochtend,waarnadezegedurendededagsteedsverderafvlakttotdatmenthuiskomt.Dezepiekismindersteil,omdatergedurendededageengrotere baseload is te zien in de afvoer van het afvalwater, veroorzaakt doorkantoorbedrijvigheid(ziefiguur18).Zoalsbenoemdligtdepiekvoorhetdrinkwatereenfractieeerder(ProfessionalWater2,14mei2018).

Figuur18:Dagprofielafvalwaterafvoeringemaal5190,ProfessionalWater2,14mei2018

70

7.3Veranderenderitmesdoorduurzametechnieken Deurgentievandeenergietransitieenandereduurzaamheidsambitiesheeftgeleidnaarbeslissingenals“vanhetgasaf”enafvangetgebruikvananderefossielebrandstoffen.Ditbetekentdusookafvandevrijweloneindigebeschikbaarheidvandezebronnen,waardoorderespondentendwingendstellendatderitmessterkinbeeldkomen.Hetgaathieromhetbenaderenvandezeritmesvanuitdeproductieenconsumptievanenergie-enwaterstromenintermenvanpiekbelastingenondercapaciteit(ProfessionalWater1,9mei2018). 7.3.1VeranderingeninaanbodritmesAl met al geven de respondenten aan dat op het gebied van productie de stromen en hunritmesals zeer constantwordenomschreven,waardooreindgebruikerseenvrijweloneindigetoeganghebbentotdestedelijkeenergie-enwaterstromen.Derespondentenverwachtendatwateralsconstantebronaanwezigzalblijven,doordegrotecapaciteitaanwaterinNederland.Hemelwater is een uitzondering, waardoor deze hier buiten beschouwing wordt gelaten enverderzalwordenbehandeldindeparagraafdieverderingaatopcascaderen(8.1.2).Echter benoemen de respondenten dat door de komst van nieuwe duurzame bronnenmetnamedeconstanteritmesvandeenergiestromen(elektriciteitenwarmte)aanveranderingenonderhevig zijn. Zoals benoemd zal de vrijwel oneindige toegang tot de fossiele brandstofproductiebronnen moeten worden vervangen door duurzame bronnen, waardoor de ritmesvandezebronnendienodigzijnvoordeproductievanenergiestromensterkerinbeeldkomen.Bijvoorbeeld met de komst van de energieproductie van zonnepanelen en windmolens alsduurzame technieken zijn kenmerkende duurzame aanbodritmes ontstaan. Wind en zonworden als unieke duurzame bronnen omschreven en laten elk een eigen patroon zien dieaanvullendopelkaarwerktdoordedynamiekengedurendededagenoverdeseizoenen(ziefiguur19).DerespondentenbevestigendekwalificatievanPowellsetal. (2014),namelijkdatdezebronnenalsoncontroleerbaaren“grillig”wordenomschreven(ProfessionalEnergie3,14mei2018).“Overdagschijntdezonmeer,’snachtswaaithetmeer.Indewinterwaaithetmeerdanindezomerwanneerdezonschijnt.Dusoverhetalgemeenvullendezonenwindcurvesalsnieuwe

ritmeselkaaraan.”-ProfessionalEnergie3,14mei2018

DezedagennachtverschillenzijndoorLianderonderzochtaandehandvanKNMI-datavandeafgelopentienjaarenhierkwamuitdat3procentvandetijd,windenzontegelijkertijdveelenergieproduceren(Liander,2016).

71

Hieruit kan afgeleid worden dat de productie van deze nieuwe duurzame bronnen tot eenandere aanbodmix leidt en dat het aanbod oncontroleerbaarderwordt. Hierdoorworden erook veranderingen in de gebruiksritmes verwacht die verder zullen veranderen door deenergietransitiemetalsgevolgeenanderebelastingopdecentraleinfrastructuur.7.3.2VeranderingeningebruiksritmesUiteindelijk is er op het gebied van consumptie een relatief sterke overlap te zien van degebruiksritmesvandeverschillendestromen(energieenwater)intermenvanpiekbelastingopde centrale infrastructuur. Deze pieken worden veroorzaakt door hoe onze huidigeeconomischeen fysieke structuurdiebepalend is voordeonderliggende socialedynamiekenmet als gevolg een sterke ochtend en avond piek in gebruik die in alle stromen terugkomt(Walker,2014).Dezepiekenverschillensterkoverdeverschillendeseizoenenen indewinterzijnderitmessterker.Door de komst van nieuwe duurzame bronnen ontstaan er ook veranderingen in degebruiksritmes. Bijvoorbeeld in het geval van zonnepanelen is er een nieuwprofiel ontstaandoor het zonne-opwek profiel van het normale elektriciteitsgebruik profiel af te trekken. Ditnieuwegebruiksritmewordtdoorderespondentenomschrevenalsdeduckcurve(ProfessionalEnergie3,14mei2018).Bijdeduckcurve isersprakevanklassiekeochtendenavondpiek inelektriciteitsgebruik,maar ontstaat er gedurende de dag een dal door de opwek van zonne-energie(ProfessionalEnergie2,14mei2018).Deopwekvanzonne-energieheeftalsgevolgdatdedagpiekverdwijnt.Bepaaldehuishoudensmetveelzonnepanelenkunnenzekerindezomerdoorhetnulpuntheengaan,Ditbetekentdatoverdagsprake isvanoverproductiediewordtteruggeleverd aan het centrale elektriciteitsnet (Professional Energie 3, 14 mei 2018).Daarentegenkunnenerook indewinter situatiesontstaanvanondercapaciteitwaardoordehuishoudensafhankelijkzijnvandeleveringvanhetcentraleelektriciteitsnet.

Figuur19:Verdelingwindenzonenergieopwekking,Liander,2016

72

Figuur20:Duckcurve,VanDaal,2017

Naastdeveranderdegeaggregeerdegebruiksritmesdoordekomstvanzonne-energieheeftdekomstvandewarmtepompomruimtesteverwarmenookzijneffectgehadopdepiekenindeelektriciteitsgebruiksritmes en wordt er verwacht dat deze alsmaar zullen blijven toenemendoor de energietransitie. Hierdoor zullen er tijdens periodes van extreme kou in de winterwarmtepompenextensievergebruiktworden(ProfessionalEnergie3,14mei2018).Doordezegeaggregeerde gebruiksritmes zal er sterke piekbelasting ontstaan op het elektriciteitsnet,waardoor er op zoek moet worden gegaan naar slimmere koppelingen om problemenveroorzaakt door deze ritmes te voorkomen. Zeker gezien de transitie naar een duurzaamproductieaanboddiealsoncontroleerbaarwordtomschrevenindevoorgaandeparagraaf.Samenvattendkanhieruitafgeleidwordendatdoordeverduurzamingvandebronnenenhetbeter isolerenvangebouwengeaggregeerdegebruiksritmes zullen veranderen.Daarnaast zalhet gasprofiel transformeren naar een warmteprofiel en door de mate van isolatie zal desterkte van de gebruiksritmes afnemen in termen van piekbelasting, waardoor duurzamebronnenconstanterkunnenwordenbenut.Ophetgebiedvandewaterstromenbenoemenderespondenten dat drinkwater de grondstof is voor het afvalwater en dat de kenmerkendeklassieke patronen terugkomen in de aanvoer en afvoer van deze stromen in termen vanpiekbelasting. Ook het gebruik van de waterstromen zal in de energietransitie veranderen,omdat deze als input (bron) wordt gebruikt voor duurzame technieken, zoals dewaterwarmtepomp(ProfessionalWater1,9mei2018).Hieruitvolgtdataldezeveranderingensterkeeffectenzullenhebbenopdebelastingvandecentrale infrastructuur door de veranderende geaggregeerde gebruiksritmes (ProfessionalEnergie3,14mei2018).Metanderewoordengevenderespondentengevenaandatnietderitmes als zodanig het probleem zijn, maar dat er vooral moet worden gekeken naar hetopvangenvanpiekmomenten. Inhetvolgendehoofdstukzalwordenbesprokenwatdatvoorimplicatiesheeftvoorhetfeitelijkerealiserenvandekoppelkansen.

73

8. KoppelkansenDerespondentengevenaandatzowelindeproductiealsindeconsumptiekantpiekbelastinginherentisaanhetwerkenmethernieuwbarebronnen.Dezemoetmenkunnenopvangenenbufferen, waardoor er gezocht moet worden naar opslagcapaciteit. Alleen op deze manierkunnenkoppelkansentussenverschillendestromenwordenbenut(ProfessionalWater1,9mei2018).Derespondentenstellendatdebodemenwaterbijuitstekbuffermogelijkhedenbieden(Professional Gemeente 1, 8 mei 2018). Echter stelt dit grote vragen op het gebied vanschaalniveauenhetcascaderenvanstromendieverderzullenwordenbehandeldaandehandvanconcretevoorbeeldenindevolgendeparagrafen.Daarnaastbenadrukkenderespondentendat de transformatie van ArenAPoortWest uitgelezen kansen biedt om over te gaan tot deimplementatie van dergelijke buffermogelijkheden. Door de respondenten wordenvoorbeeldenbenoemddiedekoppelingentussenenergie-enwaterstromenmogelijkmaaktenook hier zal het stedelijk metabolisch perspectief van Zhang (2013) worden gebruikt die deduurzame bronnen, consumptie van deze bronnen, de behandeling en de eventuelereststromenkadertenlaatzienwaardekansenliggen.In hetomschrijven vande koppelkansen is rekening gehoudenmetde specifieke functies enpotentiële duurzame bronnen die ArenAPoort West kenmerken. Hierdoor nogmaals dekansenkaart:

Figuur21:KansenkaartArenAPoortWest,Bron:Minnes2018

74

8.1HernieuwbarebronneninArenAPoortWest DerespondentengevenaandaterinArenAPoortWestverschillendekoppelkansenliggen.HierkaneenbepaaldkenmerkvaneenstroomalsduurzamebronfungerenvoordebehoeftevaneenbepaaldefunctieinArenAPoortWest.Alsdezekanseninbeeldzijnkunnenerookslimmekoppelingen worden gemaakt met omliggende gebieden, zoals de multi-energiesystemenbeschreveninhetschematischemodelvanManceralla(2013),waarbijstromenzoveelmogelijktussenverschillendeschaalniveauswordenuitgewisseld.8.1.1WarmteenKoudeDegrootsteuitdaging ligt inhet invullenvandeproductiekantvandewarmtevoorzieningdiehet aardgas achter laat en ook stadswarmte kan volgens de respondenten door anderebronnen worden ingevuld omdat deze opgewekt wordt door fossiele brandstoffen. Derespondentenbenoemenverschillendevoorbeelden indeenergie-enwaterstromenwaarvanbekendisdatzijditgatinproductiekantduurzaamkunnenopvullen.Voornamelijkhetgebruikvanwateralsbronwordtdoorderespondentenalskansrijkgekwalificeerd,omdatdewarmteenkoudedieinwaterzitkanwordengeëxtraheerd(ProfessionalEnergie1,7mei2018).Geothermie wordt door de respondenten als kansrijke toekomstig duurzaam voorbeeldgenoemd. Geothermie kan gebruikt worden als HT-warmte bron en wordt gewonnen doorwarmgrondwateruitdebodemteonttrekken.Dewarmtekanhieruitgehaaldwordenenzou1op1kunnenwordengebruikt ingebouwen inplaatsvanstadswarmte.Desondanksgevenderespondenten aan dat er nog weinig bekend is over de ondergrond in Amsterdam en ofgeothermiehaalbaaris(ProfessionalEnergie4,15mei2018).Tengevolgevandeopmarsvangoed geïsoleerde gebouwen in transformatie- en nieuwbouwgebieden zou HT-warmtevervallen,waardooranderebronneninbeeldkomen(ProfessionalEnergie1,7mei2018).Heteerderbeschrevenzeerduurzamealternatiefvoordecentraleinfrastructurendiedraaienop fossiel opgewekte energie is het verwarmenen koelenmet een elektrischewarmtepomp(Co-Creatie, 28 februari 2018). Een waterwarmtepomp haalt volgens de respondenten eenhogerrendementdandeluchtwaterpompenenmakengebruikeenwater-afgiftesysteem,zoalsvloerverwarming(Co-Creatie,28februari2018).“Bijzonderaanwaterwarmtepompenisdatzegeenwarmtemaken,zoalseenCV,maarwarmteverplaatsen.Zolevertdezepompaandevoorkantkoelingenaandeachterkantwarmteen

andersom.”–Co-Creatie,28februari2018

75

Ook het aanleggen van een LT-warmtenet om aan de geringe warmtevraag van de goedgeïsoleerde gebouwen te kunnen voldoen wordt door de respondenten als kansrijkomschreven. Echter zit er een verschil met het stadswarmtenet omdat LT-warmtenettenkleinschaliger zijn (aantal honderdwoningen) enwordtdeomvangbeperktdoorde gekozenduurzametechniekinhetLT-warmtenet(capaciteitWko)(Co-Creatie,28februari2018).“[…]eenLT-netishotopditmoment,omdatjeveelmeerbronnendaaropkankoppelen,wantHTwarmtenettenzijnalleenmaarafhankelijkvandeelektriciteitscentrales.”–Professional

Energie3,14mei2018De respondenten geven aan een warmtepomp gebruikt kan maken van verschillendewaterstromen, zoals oppervlaktewater en hier thermische energie uit kan winnen (TEO). Dewarmtepomp kan oppervlaktewater en grondwater verwarmen naar LT-warmte (20 tot 35graden)enookrestwaterstromenzoalsafvalwaterkunnenwordengebruikt(TEA)(zieparagraaf8.3).Daarnaastbenoemenderespondentendatookhetdrinkwateralskoudeenwarmtebronkandienen voor nieuwe duurzame technieken, ook wel omschreven als Thermische Energie uitDrinkwater(TED).Hetdrinkwaterheeftindewintereentemperatuurvanrondomde10gradenaangezien deze de temperatuur aanneemt van het grondwaterpeil en dit is een zeer goedetemperatuuromtekoelen(ProfessionalWater3,17mei2018).Hetzelfdekanwordengedaanin de zomer wanneer het grondwaterpeil en hierdoor ook het drinkwater een hogeretemperatuur heeft (20 graden). De warmte en koude die over de seizoenen vrijkomt kanworden gewonnen,maar toont ook de seizoen afhankelijkheid van de duurzame koppelkansaan. De respondenten benadrukken dat er rekeningmoetworden gehoudenmet de nauwebandbreedteinhetgebruikvandrinkwaterdoorkwaliteitsinvloeden.Hetdrinkwatermagnietteveelopwarmenwanneerdekoudeofwarmtewordtonttrokken,omdaterandersbacteriënkunnenontstaan(ProfessionalWater3,17mei2018).“Energiekanmetwarmtewisselaarswordenuitgewisseldendanblijfthetdrinkwater.Wanneerdrinkwaterdirectalskoelingwordttoegepastwordthetafvalwater”–ProfessionalWater3,17

mei2018Hieruit leidende respondentenafdatwanneerdergelijkekansen, zoalshetkiezenvoordezehernieuwbare bronnen worden aangegrepen, de watercyclus voor 30 procent in dewarmtebehoeftekanvoorzien(ProfessionalGemeente1,8mei2018).Desondanksschrijvenderespondenten het huidige stadswarmtenet niet volledig af, maar stellen zij dat deze betertoepasbaarisvooranderefuncties,zoalsindustrieenoudbouw(dehistorischebinnenstad).Het matchen van een specifieke aanbodstroom aan de energiebehoefte van een specifiekefunctieinhetgebiedwordtgekenmerktalshetuitvoerenvandeenergietransitie(ProfessionalEnergie2,7mei2018).

76

Daarentegenbenoemenderespondentendathetfysiek1op1koppelenvandezeverschillendestromen, zoals dehernieuwbarebronnenaandebehoeftes vanbepaalde functies als vrijwelonmogelijk door de verschillen in de ritmes in termen van piekbelasting over de seizoenen.Hierdoor komen buffercapaciteit en cascadering in beeld (Zie Appendix G voor de ritmischekalenderdieeenvoorbeeldinArenAPoortWestbeschrijft)(ProfessionalEnergie2,7mei2018).Daarnaastbenadrukkenderespondentendatwanneerermetbovenstaandebronnenaandeslagwordtgegaanereenschaarsteaanelektriciteitzalontstaan,omdatdehuidigeduurzametechnieken die een grote rol in de energietransitie kunnen spelen in toenemende mateelektriciteit verbruiken. Gezien de gelimiteerde adaptieve capaciteit van het centraleelektriciteitsnet is het uitbreiden daarvan een zeer kostbare opgave en onnodigwanneer erslimmermetdeverschillenderitmesintermenvanpiekbelastingwordtomgegaan(ProfessionalEnergie2,7mei2018).“Jegaatnieteennieuwnetaanleggenopeenpaarpieken…forgetit…alsjeietsverzintvoordiewarmtevraagopdiedriewintersedagen,danhoeftdeinfrastructuurmindergrootaangelegdte

worden”–ProfessionalEnergie1,7mei20188.2Koppelkansenritmes:opslagmogelijkhedenenbuffercapaciteitDebeschrevenhernieuwbarebronnenendemomentenwaaropdezekunnenwordengebruiktals inputvoorduurzamesystemenzijnsterkafhankelijkvanseizoensinvloedenmetalsgevolgeen sterkemate vanoncontroleerbaarheid (Powells et al., 2014).Ondanks de veranderingendie plaatsvinden in de energietransitie moet er volgens de respondenten worden gestreefdnaardehuidigesituatie.Dit iseensituatiemeteenvrijweloneindigetoegangtothetaanbodvanstedelijke(duurzame)stromen(ProfessionalEnergie3,14mei2018).Zoals aangegeven stellen de respondenten dat het 1 op 1 koppelen van stedelijke stromen,waarbij gebruik wordt gemaakt van de verschillende ritmes vrijwel onmogelijk is, omdat eraltijd situatiesblijvenbestaanwaarin tekortenoptreden.Waardoorernietaandebehoeftenkanwordenvoorzien(ProfessionalWater1,9mei2018).AangezienerinArenAPoortWesteengrote mix is van verschillende functies en behoeftes zou het specifiek koppelen vanhernieuwbarebronnenaanallespecifiekebehoefteseenonhaalbareopgavezijn(ProfessionalGemeente1,8mei2018).Daarommoetenerkoppelingenwordengezochtomslimmermetdeverschillenderitmesomtegaan,zodatdetoegangtothetaanbodvandestromeningevallenvansterkepiekbelastingkanwordengewaarborgd.ZoalsJuwet&Ryckewaert(2018)enderespondentenaangevenkaneralleen efficiënt met de oncontroleerbaarheid van de ritmes worden omgegaan wanneeropslagopties tussen de verschillende stromenworden ingezet (Professional Energie 2, 7mei2018).Hierdoorkomtelkevormvanopslag inbeeldomzogoedmogelijkgebruik tekunnenmaken van de verschillende stromen en hun ritmes (Professional Energie 3, 14 mei 2018;ProfessionalEnergie1,7mei2018;ProfessionalWater3,17mei2018).Echterzullendergelijke

77

opslagmogelijkhedenresulteren inuitdagingendoordeschaarste inbeschikbareruimte indeboven-enondergrondvandichtbevolktestedelijkegebieden(Juwet&RyckeWaert,2018).8.2.1IndividueelschaalniveauOp verschillende schaalniveaus in ArenAPoort West worden door de respondentenmogelijkhedenaangewezenenzijneralpraktischevoorbeeldenaantewijzenomelektriciteitenwarmte inpandig op te slaan omaan de individuele behoefte (vraag) te kunnen voldoen.Bijvoorbeelddooropindividueel(decentraal)niveauzonnepanelenteplaatsenendeopwekopteslaaninaccusystemen,zodaterookindenachtgebruikkanwordengemaaktvandezonne-opwek gedurende de dag (Professional Energie 3, 14 mei 2018). Daarnaast zijnopslagmogelijkheden voorwarmte in gebouwen implementeerbaar. Zoals het toepassen vanWko’sop individuele kavelsdiewarmteopslaan inwaterdie langzaamwordtopgenomenofafgegeven(ProfessionalWater3,17mei2018).ZozijneralpraktischevoorbeeldenvanWko’sverspreidoverArenAPoortWest.Echterzijndezeindividueletoepassingenlastigtebalancerenwat nadelig is voor de duurzaamheid van het systeem, leiden individuele Wko’s totondergrondse uitwisselingen die de balans verstoren en zijn deze relatief duur (ProfessionalWater1,9mei2018;Co-Creatie,28februari2018).8.2.2CollectiefschaalniveauDaarnaast komende respondentenherhaaldelijk terugop een langere tijdsperiode.Namelijkdatdoorseizoensinvloedenopslagmogelijkhedeninbeeldkomenomdepiekeninaanbodopteslaanenzodoendeindepiekenvanvraagtekunnenvoorzien.

“[…]indezomerhebjeeenprobleem,wantdankunjedewarmtenietkwijt.Hetisbuitenwarm,dewoninghoeftnietverwarmdteworden,maarwatdoejedanmetdewarmte?Indewinterhebjedezewarmtejuistnodig,waardoorjemoetgaanschuivenmetdeseizoenen.

Warmtevandezomerslajeopindebodemenwordterindewinteruitgehaald.”–ProfessionalEnergie2,7mei2018

De respondenten stellen dat het van essentieel belang is om de bodem (ondergrond) alsbuffermogelijkheidtegebruikenenomwateralsopslagcapaciteittegebruikenomwarmte inopteslaan.Opdezewijzekanwatindezomerwordtopgewektindewinterwordengebruikt,zodat er constante aanbodstromen ontstaan (Bestuurder Gemeente 1, 8 mei 2018). Eenmogelijkeuitwerkingvaneencollectieveoplossingdiedoorpubliekeactorenwordtbeheerdenwordt geïmplementeerd met als doel het bufferen van pieken in aanbod en vraag, is hettoepassen van Wko’s. Deze systemen zijn zeer flexibel, maar zijn wel wettelijk verplicht inbalans(warmteenkoudeinevenwicht)tezijnopjaarbasis(ProfessionalWater3,17mei2018).VerdermoetenWko’seengemiddeldetemperatuurhebbenvan15graden,waardooreraltijdeenwarmtepompnodigisomdewarmteingebouwennaareenhogeretemperatuurtekrijgen(Professional Water 1, 9 mei 2018). Echter stellen de respondenten dat er ook andere

78

reststromen met warmte en koude aan kunnen worden gekoppeld, zodat de jaarbalansmakkelijkergemaaktkanworden(ProfessionalGemeente1,8mei2018).HierdoorkomthetimplementerenvanWko’sopcollectieveschaal(netwerken)inbeeld,zodateropgrotereschaalwarmteenkoudekanwordenopgeslagenendejaarbalansgemakkelijkergemaaktkanworden(ziefiguur22)(ProfessionalGemeente1,8mei2018).Derespondentenstellendateropdezemaniereenrobuustersysteemontstaatdieondergrondseuitwisselingeninperkt en de balans beter gemaakt kan worden, omdat er meer bronnen op het systeemwordengekoppeldofdathetverzorgingsgebiedgroterengevarieerderis(ziefiguur23).ZoalsMancarella(2013)aangeeftdraagthetopgroteschaaltoepassenvanWko’sbijaanhetcreëren van eenMES, waarbij verschillende stromen, zoals warmte en koude optimaal metelkaarinteracterenopverschillendeschalenineenstedelijkecontext.EendergelijketoepassingdraagtbijaanhetverhogenvandeduurzaamheidinhetgebieddoornetwerkenvanWko’saanelkaar te koppen, waardoor netwerken van netwerken ontstaan Mancarella, 2013). Echterzullen er altijd situaties zijn waarin de jaarbalans niet gemaakt kan worden, waardoorreststromenhetsysteemmoeten“aanvullen”.DeaanwezigereststromeninArenAPoortWestzullenverderwordenbehandeld inparagraaf8.3enookhierwordtnogmaalshetbelangvaneen MES benadrukt. Waarin verschillende stedelijke schaalniveaus gebruik maken van deverscheidenheidaanstromenvandeverschillendeaanwezigefuncties(Mancarella,2013).

Figuur22:Collectiefwarmte-enkoudenet,Waternet2018

Figuur23:GekoppeldeWkonetwerken(netwerkvannetwerkjes),Waternet,2018

79

8.2.3AnderebuffertechniekenDaarnaastwordenerookanderebuffertechniekendoorderespondentenbeschrevendienietin balans hoeven te zijn en op grote schaal HT-warmte kunnen opslaan, zoals de zogehetenEcovaten. Dit systeem bestaat uit een groot ondergronds betonnen vat van 60 meterdoorsnede,diewarmtekanopslaantoteentemperatuurvan90graden(ProfessionalEnergie2,7mei2018).Dergelijkesystemenkunnenditwaterzelfslatenbevriezenindewinterenwarmtewinnendoorvanvastnaarvloeibaartegaan(ProfessionalEnergie3,14mei2018).Bovendienzijnerophetgebiedvanelektriciteitsoortgelijkeslimmekoppelingengenoemdenishet voorbeeld van op huishoudniveau elektriciteit opslaan in een accu op grotere schaaltoegepast in de ArenA (zie teksbox 1). Hier kan aan worden toegevoegd dat geparkeerdeelektrische auto’s in de verschillende parkeergarages in ArenAPoort West kunnen wordengebruiktomelektriciteitinopteslaan(ProfessionalGemeente1,8mei2018).Echtergevenderespondentenaandatopslagopties voor elektriciteit de komende tijd alleenop lokale schaalzullen worden geïmplementeerd. Dit heeft temakenmet het feit dat er slechts 14 procentduurzameelektriciteitinNederlandopgewektwordt.Hierdoorstellenderespondentendatheteerst zaak is omelke vormvanduurzameenergie tebehouden, zodathet gebruik vangrijzestroommakkelijkerkanwordenverdreven(ProfessionalEnergie3,14mei2018).“[…]alsjebovende80%groenestroomzit,daniseenbatterijnieterg,wantdankunjehetsysteemoptimaliseren.Dezestapzalnogzo’n20jaarduren,omdatwijnognietzoverzijn”–

ProfessionalEnergie3,14mei2018Samengevat stellen de respondenten dat het doel moet zijn om zoveel mogelijk metopslagcapaciteit aan de slag te gaan, waarbij het aanbod van de hernieuwbare bronnen zoefficiëntmogelijkwordtopgeslagen.OpdezemanierontstaanerconstanteduurzamestromenvanaanboddieopverschillendemomentenaandebehoeftesvandeverschillendefunctiesinArenAPoortWestkunnenvoorzien(ProfessionalGemeente1,8mei2018).8.3ReststromenZoals Mancarella (2013) aangeeft zijn er kansen te benoemen door reststromen aan eencollectiefnetwerkvanWko’stekoppelendiebijdragenaanhetcreërenvansysteemintegratie.DeverschillendebuffermogelijkhedenkunnengevoedwordendoordeverschillendeaanwezigereststromeninArenAPoortWest.Hetgebiedwordtgekenmerktdooreenverscheidenheidaanfuncties die LT-warmte als reststroom produceren. Als voorbeeld wordt de restwarmte vandatacenters benoemd die om ArenAPoort West liggen. Deze restwarmte wordt als zeerconstante reststroom gekwalificeerd en is uitermate toepasbaar als regeneratievoorzieningvoordeWkosystemendiehierdoorgemakkelijkerinbalanskunnenwordengehoudenenookgedurende de koude seizoenen gebouwen kunnen verwarmen (zie figuur 24) (ProfessionalEnergie4,15mei2018;ProfessionalGemeente2,14mei2018).Echterhebbendedatacenters

80

ophunbeurteenenormekoelvraag,maarbiedendeWko’sookhieruitkomstdooreenandereregeneratievoorziening aan te sluiten, zoals de aanwezige koude in drinkwater (TED)(Professional Water 3, 17 mei 2018). Het koppelen van stromen, zoals de restwarmte vandatacentersendekoudevanhetdrinkwateraandewko’s,zorgtervoordatdergelijkesystemengecompenseerd en aangevuld worden, waardoor continue warmtestromen ontstaan(ProfessionalGemeente2,14mei2018).DaarnaastkanookTEAwordeningezetomhetrioolwaterofgrijswater(douchen)gewonneninnieuwesanitatiesystemenalsregeneratievoorzieningvoordeWko’stegebruiken(ProfessionalWater 5, 22 mei 2018). Echter is dit alleen mogelijk op een decentraal schaalniveau waarafvalwater zoveel mogelijk gescheiden wordt ingezameld, omdat deze stromen snel hunwarmteverliezenalszeovergrotereafstandengetransporteerdworden(ProfessionalWater5,22mei2018).8.4CascaderenEen andere koppelkans om op een zo efficiënt mogelijke wijze gebruik te maken van deverschillende stromen is het cascaderen van stromen zoals benoemd in de TE (van denDobbelsteen,2008).Derespondentenbenoemendathierinhetgebiedalrekeningmeewordtgehoudendoordeopvangvanregenwater(ProfessionalGemeente1,8mei2018).

“Metwaterzijnwedaaralmeebezig.Opdakenwaterbergenendanautomatischregelenwanneerhetnaarhetrioolmag.Datisdanpiekregenwateropvang.Wanneerhetdakwat

Figuur24:Reststromen(Warmte)vandatacentersdiewordenaangeslotenopeenWko-systeem,Waternet2018

81

hogerisgemaaktkandaarwaterinwordenopgevangen.Klepjebijeenafvoerpijpdieautomatischwordtbediendalshetrioolweercapaciteitheeft.Datisletterlijkhetcascade

model.”–ProfessionalGemeente18mei2018Eendergelijkecascademodel,beschrevendoorvandenDobbelsteen(2011),kanookwordentoegepast op de verschillende energie- en waterstromen, zoals de hoog, midden en laagtemperatuurwarmte.InArenAPoortWestligteenwarmteenkoudenet,waarvandestromenwordengedistribueerdalsaanvoeren retour.Enerzijds isdeaanvoer stroomeenproductenanderzijds is de retourstroomafval. Echterbenoemende respondentendatHT-warmtegeenreststroom genoemdmag worden, omdat deze nog steeds een temperatuur van 70 gradenheeft. In andere gebouwen kan deze temperatuur van 70 graden naar 50 graden wordengebracht en in het laatste gebouw van 50 graden naar 30 graden resulterend in eengecascadeerdwarmtesysteem.Hetzelfdemodelkanwordentoegepastopdekoudestromen.

“[…]komtals6gradenheenengaatterugals12graden.Enmetdie12gradenkunjeweerwat…endatkomtdanbijvoorbeeldweerterugals25graden.”-ProfessionalEnergie4,15mei

2018Daarnaaststellenderespondentendatdoormiddelvancascaderingslimmermetderitmesintermenvanpiekbelastingkanwordenomgegaan.Bijvoorbeelddoordegebruiksritmesflexibelintedelengedurendededag,zodatdepiekbelastingenwordenverdeeld.Alsvoorbeeldgevende respondenten aan dat in Amsterdam de watercyclus is verdeeld over 60 gemalen. Dezegemalen draaien zoals eerdergenoemd extra hard in de ochtend, zodat de ondergrondseinfrastructuur wordt schoongespoeld. De respondenten geven aan dat er slimmermet dezepieken kan worden omgegaan, bijvoorbeeld door de pieken van elk gemaal op een andertijdstiptelatenplaatsvinden,zodatdebelastingophetelektriciteitsnetwordtverdeeldoverdedag(ProfessionalWater2,14mei2018).

“Degrootsteangstgegnervoorhetelektriciteitsnetisdatallewarmtepompentegelijkertijdzullenaangaanbijechtekouwanneerzehardermoetenwerken.Depiekinstroomverbruikzalheelgelijktijdigplaatsvinden,zoalsafgelopenwintermet-7enoostenwind…”–Professional

Energie3,14mei2018Daarnaast noemen de respondenten een soortgelijke oplossing op huishoudniveau, namelijkhet invoerenvanshiftswaarindecentrale infrastructuurgebruiktmagworden. Bijvoorbeeldhet aanzetten van een warmtepomp of het opladen van elektrisch vervoer wanneer hetelektriciteitsnet beschikt over genoeg capaciteit. Ook het gelijkmatiger verdelen vandrinkwaterverbruik gedurende de dag wordt als optie benoemd. Op deze manier wordenpiekvragenverdeeldoverdedag,wanneerervrijwelaltijdcapaciteitis(ProfessionalEnergie2,7mei2018;ProfessionalWater1,9mei2018).

82

De respondenten concluderen dat het verzamelen vanwarmte in plaats van het producereneennieuwemanier vandenken introduceert enomschrijvendit als zeer kansrijke koppeling.Daarnaast stellen zij dat het cascaderen van stromen de oplossing is om slimmer met destromenendecapaciteitvandehuidigeinfrastructuuromtegaan(ProfessionalEnergie3,14mei2018).

Uiteindelijk benadrukken de genoemde koppelkansen de synergiën tussen de verschillendeenergie- enwaterstromen die veelvuldig aanwezig zijn in ArenAPoortWest. Het een op eenafstemmenvanderitmesiseenonhaalbareopgave,waardoorerveelbewustermoetwordennagedacht over het implementeren van buffercapaciteit en cascadering. Zoals benoemd bijVernay (2013) vergt het koppelen van de voorheen gescheiden stedelijke stromensysteemintegratie, waarbij een optimaal gebruik van duurzame bronnen wordt bevorderd.Echter zalhetkoppelenvanstromen in systeemintegratie leiden tot substantiëleuitdagingenveroorzaakt door de verbindingen die moeten plaatsvinden in de drie elementen benoemddoorVernay(2013):

• Het verbinden van voorheen gescheiden technische configuraties die voorheengescheidennetwerkenvanactorenenderegelsdiehunactiesleiden,koppelt.

• Een toenemende interactie tussen actoren, wat leidt tot het koppelen van voorheengescheidentechnologischeconfiguratiesenhetontwikkelenvangezamenlijkeregels.

• Het veranderen van regels, wat leidt tot het koppelen van voorheen gescheidennetwerkenvanactorenenzoweldetechnologischeconfiguratiesdiezeontwikkelenengebruiken.

DuurzaamafvalsysteemopdeUID-kavelDe koppelkansen tussen energie en waterstromen zijn uitvoerig beschreven. Toch worden er door derespondentenookeenveelvoudaankoppelkansenbenoemdophetgebiedvanafvalstromen.ArenAPoortWestheeftdooralzijnverschillendefunctieseengrotehoeveelheidaanafvalstromen,zoalsorganischafval(GFE-stromen).Dezereststromenkunnenduurzamerwordengebruikt,bijvoorbeelddezetegebruikenineenbiovergisterdieoplocatie(decentraal)deafvalstromenverwerktenwarmte(groengas)enelektriciteitopeenduurzamewijzeproduceert(ProfessionalEnergie4,15mei2018).Voornamelijk de UID-kavel wordt als onbebouwde kavel als kansrijk gebied aangewezen waar eenbiovergisterkanwordengeïmplementeerd(ProfessionalGemeente2,14mei2018;Co-Creatie,28februari2018).Totopheden liggenerconcreteplannenomeenbiovergisterte implementeren indebuurtvandeArenA en deze kan groene energie leveren aan ongeveer 60 huishoudens, zoals de (toekomstige)huishoudensopdeUID-kavel.Waarschijnlijkzaldezecapaciteittoenemen,omdatdenieuwewoningenookGFE zullenproduceren.Eenbiovergisterneemtdaarnaastweinig ruimte in enkanhierdooralsdecentraalsysteeminhetgebiedwordengeïmplementeerd,waarhetopeenduurzamewijzekoppelingenzoektmetdeverschillendeproductieenconsumptiestromen(ProfessionalEnergie4,15mei2018).

Tekstbox2:Afvalkoppelkans-BiovergisterophetUrbanInteractiveDistrict

83

9. Barrièresenuitdagingen ZoalsVernay(2013)aangeeftzalhetbenuttenvandeeerderbenoemdekoppelkansen leidentot systeemintegratie. Echter liggener verschillendeuitdagingen in het verschiet, voordat deintersectoralekoppelkansengenomenkunnenworden.Dezeuitdagingenwordenbepaalddoorlock-ins, omdatdoorde energietransitie een zeer succesvol systeemwordt getransformeerd.VolgensLoorbachetal.(2017)vraagtditomfundamentelesysteemveranderingeninstructuur,cultuurenpraktijkendiesubstantiëleweerstandzullengaanopleveren(Co-Creatie,7december2017).9.1BarrièresinruimteAllereerstbenoemenderespondentendaterverschillendebarrièresliggenophetgebruikvanruimteindebovenenondergrondinstedelijkegebiedenalsAmsterdam(Juwet&Ryckewaert,2018). De ondergrondse buffermogelijkheden zullen veel ruimte in de ondergrond vanArenAPoortWestvragenendebovengrondsebebouwingmaakthetwerkenindeondergrondlastig(ProfessionalEnergie2,7mei2018).Daarnaastbenoemenderespondentendateralveelkabels en leidingen in de ondergrond liggen, waardoor er slim met de beschikbareondergrondseruimtemoetwordenomgegaan(ProfessionalGemeente1,8mei2018).“[…]metnamevoorWko’s,datzijnverticaleputten.Alsermeergebufferdmoetworden,moeterookmeerverbondenworden,datresulteertinmeerleidingwerk”–ProfessionalGemeente1,

8mei2018AlsvoorbeeldkanhetimplementerenofhetverbindenvanWkonetwerkenwordengenoemd.Hier zullen situaties ontstaanwaar aanspraakmoet worden gedaan op bovengronds privaateigendom,zodater indeondergrondduurzamesystemenkunnenwordengeïmplementeerd.Dit komt het collectieve belang ten goede ondanks de geringe ruimte in de ondergrond (ziefiguur25)(ProfessionalGemeente1,8mei2018). Figuur25:Verdelingprivaatenpubliekbezitbovengrondsenondergronds,Waternet2018

84

Hierdoor zal er een toenemende interactie moeten plaatsvinden tussen de verschillendebetrokkenprivateenpubliekeactoren,watkanleidentothettoepassenvancollectieveWko’sdiebijdragenaansysteemintegratie(Vernay,2013). 9.2Barrièresinwerkzaamhedeneninvesteringen Daarnaast benoemen de respondenten een andere barrière, namelijk dat er op ditmomentgeenafstemmingisophetgebiedvanwerkzaamhedeneninvesteringen.Dezebarrièrewordtveroorzaakt door een mozaïek van allerlei infrastructurele en voorzieningsbeslissingen opverschillendeschaalniveaus,metverschillendeplanprocessen,budgettenenomloopsnelheden(Co-Creatie,7december2017).AlsvoorbeeldzijnerinArenAPoortWestverschillendeactorenmet elk een stuk eigenaarschap (Co-Creatie, 28 februari 2018). Bijvoorbeeld deverantwoordelijkheidvanNuon,AllianderenWaternetvoorhuneigenassetsindeondergrond.Dezeactorenopereren sterk vanuithuneigen sector (ProfessionalWater1, 9mei2018).Ditheeftgeleidtotsterkeversnipperingbinnenhetpubliekedeel,maarookhetprivatedeelwordtgekenmerktdooreenversnipperingvanbelangen(Co-Creatie,7december2017;ProfessionalEnergie4,15mei2018) “Deurgentieisgroot…jebenteigenlijktelaatommetdergelijkeplannenaandeslagtegaan,omdatdeplanenprocesvormingdoordendert.HierdoorisArenAPoortWesteenlastiggebied…”

–ProfessionalGemeente1,8mei2018Omdekoppelkansendienoodzakelijkzijnvoordeenergietransitietekunnenbenuttenisereencollectieveactienodigvanallebetrokkenpartijen,waarindeambitieseninvesteringenwordengesynchroniseerd (Co-Creatie, 28 februari 2018). Zo moeten gebouweigenaren (privaat) enassetmanagers van eerdergenoemde (semi) publieke partijen samenwerken zodra erwerkzaamhedenindeondergrondwordengeplandenuitgevoerd(ProfessionalGemeente1,8mei 2018). Deze integrale gemeenschappelijke beheer- en onderhoudsactie wordt door derespondentenomschrevenalseen“satéprikker”waarinallefunctiesindeondergrondwordenwaargenomen (Co-Creatie, 7 december 2017). Echter kan dezelfde “satéprikker” in eendergelijkecollectieveactieookindeverschillendebetrokkenorganisatiesworden“gestoken”,waarin bepaalde besluitvormingsprocessen, procedures en werkprocessen worden verkend,zodat ook hier koppelkansen benoemd en benut kunnen worden (Co-Creatie, 7 december2017).Echter geven de respondenten aan dat er rekening gehouden moet worden met deverschillende transitiepaden, omdat er grote onduidelijkheid heerst over hoe deenergietransitiezichgaatontwikkelen(Co-Creatie,28februari2018).Derespondentenvragenzich bijvoorbeeld nadrukkelijk af of Wko systemen wel daadwerkelijk de meest duurzameoplossing zijn met een visie op de toekomst (Professional Energie 2, 7 mei 2018). Hierdoorstellenderespondentendatdeinfrastructuurflexibelmoetwordenaangelegd,waarbijwordtgeanticipeerd moet worden op veranderingen in de toekomst. Zoals Juwet & Ryckewaert

85

(2018) aangeven, moeten duurzame alternatieven voor het huidige conventionele systeemworden ontwikkeld als flexibele en open systemen. Ter verduidelijking benoemen derespondenten dat gebouwen in ArenAPoort West moeten worden aangesloten op deinfrastructuur met een strategische visie op de eindsituatie. Bijvoorbeeld door gefaseerdeaankoppelingwaaringebouwenineersteinstantiewordenaangeslotenophetstadswarmtenetondanks goede isolatie, zodat de woningen in de toekomst ook op LT-Warmte van Wko’skunnenwordenaangesloten(ProfessionalGemeente1,8mei2018;Co-Creatie,11juni2018).

“Ermoetelkekeergekekenwordenwathelptvoordeeindsituatie,terwijlhettegelijkertijdbijdraagtaandeoplossingvanhetkortetermijnprobleem”–ProfessionalGemeente1,8mei

2018Echtervraagtditomeensterkeregierolvandeverschillendeactorendieverantwoordelijkzijnvoor de energie- en waterstromen, waarin gebiedsgerichte samenwerking moet wordennagestreefd(Co-Creatie,7december2017).Beslissingen,zoalshetnuaanleggenvanWko’sdiepas in een later stadium in gebruikworden genomen benadrukt deze sterke regierol en diedraagtbijaanhetvoorsorterenopdeeindsituatie,zodateventuelelock-insvoorkomenworden(Co-Creatie,7december2017;Juwet&Ryckewaert,2018).9.3FinanciëleBarrièresDaarentegen zullenwanneer dergelijke keuzes door de sterke regierol worden gemaakt ookfinanciëlebarrièresinbeeldkomen.Derespondentenstellendatdeenergietransitiegeldgaatkosten en bepaalde assets, zoals de ondergrondse infrastructuren eerder zullen wordenafgeschreven, omdat duurzame alternatievenmoeten worden geïmplementeerd (Co-Creatie,11juni2018).

“AllianderisinWatergraafsmeeraanhetonderzoekenwatdemeerkostenzijnalsdeondergrondopengaatomallesvervroegdaanteleggen.Zocreëerjekeuzeruimtevoorjezelfomtekiezenenbesluitentenemen.Jeweetdatwanneerjegasleidingenaangaatleggendatdievervroegdwordenafgeschreven.Dezeenergietransitiegaatgeldkostenengaatverliezen

opleveren.”–Co-Creatie,11juni2018Echterstellenderespondentenweldathetgoedkoperkandoorvanalleverschillendesectoralebusinesscases één gezamenlijke businesscase temaken voor een integrale aanpak. Sommigeassetmanagers zullen hun investeringen naar voren moeten halen en anderen zullen dezemoeten uitstellen, zodat er gezamenlijk een eenmalige investering gedaan kan worden (Co-Creatie,7december2017).Opdezemanierkanerondanksdelangeafschrijvingstermijnenvandehuidigeinfrastructurenverderwordengekekenenkanergekozenwordenvoorflexibiliteitenkortereafschrijvingstermijnenvandeinfrastructuur(Co-Creatie,7december2017).

86

ZoalsLoorbachetal.(2017)aangevenvereistditeenfundamentelesysteemveranderinginderoutines vandebestaandeorganisaties,waarin nauwe samenwerkingmoetworden gezocht.Op deze manier kan gezamenlijk de regie op de ondergrond worden genomen en integraalworden ontworpen (Co-Creatie, 7 december 2017). De respondenten stellen dat er in hetverledenalsprakewasvansituatiedatniemandindeondergrondaandeslagging,voordatermet alle partijen was overlegd (Professional Energie 1, 7 mei 2018). Zoals Vernay (2013)aangeeft moet er hierdoor worden gestreefd naar een toenemende interactie van actoren,waarineensoortgelijkesituatiewordtnagestreefd(Co-Creatie,28februari2018).“Dieoverleggenhaddenwewekelijks,ophogerniveauenookindepraktijk.Alswebezigwarenindewijk,kondenwedanooknogdingenerbijhalen?Metalsdoeldegrondgaatmaareen

keeropen.Wemakenmaareenkeermaatschappelijkekosten,omdatwenutsbedrijvenzijn.Datdoenweindegezamenlijkeaanleg.[…]Entoenzatiktedenken,inAmsterdam,istochtegekvoorwoorden,ditdedenwe20jaargeledenal,watiserallemaalgebeurdindetussentijd?”–

ProfessionalEnergie1,7mei20189.4BarrièresinwetenregelgevingZoals benoemd zal er een barrière ontstaan door de versnippering van publieke en privatebelangendieopgroteschaalhetimplementerenvandekoppelkansentegenhoudt(Co-Creatie,28 februari 2018). Hierdoor zullen er nieuwe vormen van publiek private samenwerkingmoetenontstaanomdeverschillendekoppelkansen tekunnennemen indeenergietransitie.Echter zijn deze nieuwe vormen van samenwerking dermate anders dan dat op heden voormogelijkwordt gehouden en dezeworden beïnvloed door het bestaande denken en anderevehikels,zoalsdeverankeringindehuidigewetenregelgeving(juridischekaders)diedergelijkesamenwerking tegen houdt (Co-Creatie, 7 december 2018; Professional Gemeente 1, 8 mei2018).

“Metdeoudewetssysteemkunjehetwelvergeten.Veelontwikkelingenpassennietindehuidigewetenregelgevingdieopgerektmoetenworden[…]contractueeljuridischmoeterveelgebeuren,derolvannetbeheerdersverandert…datiseenenormeomslag[…]ditisdegrootsteuitdagingdiewedekomende50jaarzullenhebbeninditland”–ProfessionalEnergie1,7mei

2018Bestaandewet en regelgeving stelt bepaalde eisen aan de afzonderlijke stedelijke (publieke)energie- enwaterstromen. Bijvoorbeeld dat de kwaliteitseisen op het gebied van drinkwatermoeten worden gewaarborgd tot de watermeter of de perceelgrens van private partijen,zonderdatdevolksgezondheidinhetgedingkomt(ProfessionalWater3,17mei2018).Echtergeven de respondenten aan dat dergelijke kwaliteitseisen niet gehandhaafd kunnenwordenwanneerertothetkoppelenvanstromenwordtovergegaaninsysteemintegratie(ProfessionalWater 2, 14 mei 2018). Zoals beschreven door Vernay (2013) moet dergelijke wet en

87

regelgeving opnieuw en gezamenlijk worden doordacht wanneer nieuwe publiek privatesamenwerkingontstaat.Daarnaast past het koppelen van stromen in systeemintegratie niet in de huidige wet enregelgevingophetgebiedvanhetmandaatdatactorenhebbenommetkoppelkansenaandeslagtegaan(Co-Creatie,12februari2018).Zoiseropditmomentwet-enregelgevingdiedehandelingscapaciteit van actoren om met duurzame koppelkansen aan de slag te gaan aanbandenlegt.Bijvoorbeeldeenwetdiesteltdatdoormarktwerkingsamenwerkingmoetwordenvoorkomen (Professional Energie 1, 7 mei 2018; Co-Creatie, 12 februari 2018). En wetenregelgeving die stelt dat bepaalde publieke actoren niet mogen voorinvesteren, zoals hetadaptief aanleggen van assets in de ondergrond (Co-Creatie, 11 juni 2018). Hierdoor moetsectorale wetgeving opnieuw worden bekeken en worden gesynchroniseerd, zodat regelsworden veranderd en de restricties op mandaat worden opgeheven ter bevordering vansysteemintegratie(Vernay,2013).9.5BarrièresinverschuivingentussenpubliekenprivaatNaast de beschrijving van het handelen van publieke actoren laten alle eerdergenoemdebarrières zien dat er nieuwe vormen van publiek private samenwerking nodig zijn die op ditmoment niet bestaan (Co-Creatie, 7 december 2017). Het benoemen van de potentiëlekoppelingentussenstromenheeftdekansenopsysteemintegratieblootgelegd,maarerisnogniet nagedacht over hoe er moet worden omgegaan met het eigenaarschap en deverantwoordelijkheden binnen deze nieuwe systemen. Bijvoorbeeld wie verantwoordelijk isvoor beheer tijdens systeem falen waardoor rolveranderingen zullen optreden (ProfessionalEnergie1,7mei2018).ZoalsVossetal. (2006)aangevenzalderolvaneennetbeheerderofeen waterbedrijf veranderen, bijvoorbeeld naar als leverancier van thermische energie (Co-Creatie,28februari2018).Hierbijmoetrekeningwordengehoudenmetdesplitincentives,waarbijverschillendebelangenbestaan over het treffen van energiebesparende maatregelen tussen publieke en privatepartijen (HVAC, 2013). Zoals HVAC (2013) aangeeft zullen hierdoor situaties ontstaanwaarinprivateeigenarenoplossingen implementerendie alsmaatschappelijkeoplossingenbijdragenaan de energietransitie. Hierdoor vragen zij zich af in hoeverre zij daar publieke financiëlevergoedingenvoorkrijgen(ProfessionalEnergie1,7mei2018).BijvoorbeeldhettoepassenvanderestwarmtevandedatacentersalseenwarmtebronophetWko-netterwijldedatacenterstegelijkertijdeengrotekoelvraaghebben.Hierontstaangrotevraagtekenshoebusinesscasesomtrent het warmte-overschot en de koel-vraag van datacenters in een wko-net moetenwordenvormgegeven(Co-Creatie,28februari2018).Metanderewoordenkanerhiereenspanningsveldwordenbeschreventussenhetindividueelomgaan met de energietransitie of de ontzorgende rol van de overheid die collectieveverantwoordelijkheid en beslissingen neemt voor het maatschappelijk belang. Daarentegen

88

stellen de respondenten dat alles publiek willen organiseren financieel gezien onhaalbaar is(Co-Creatie, 7december2017). Echter gevende respondenteneenvoorzichtige invulling vandit spanningsveld waarin rollen verschuiven, namelijk door centrale publieke en privatedecentrale oplossingen te integreren tot een situatie waarin men recht heeft op deinfrastructuur,maarwaarinindividuelekeuzesgemaaktkunnenwordenophetgebiedvaneenaankoppelingtoteenbepaaldeinfrastructuur(Co-Creatie,7december2017).Eenconcreetvoorbeeldvanhetbiedenvan zo’n service isbeschrevendoorvanVliet (2012).NamelijkhetinvoerenvaneennetwerkvanWko’s(nuts-warmtenet)dieaangelegdwordenalspubliekeinfrastructuur,waarbijhetnetopenstaatvoorverschillendeaanbiedersenafnemers.Aangesloten warmtepompen gebruiken thermische energie, maar leveren tegelijk ook terugaan dergelijke netwerken (Co-Creatie, 28 februari 2018). Zo blijft het private deel ookindividuelekeuzevrijheidhebben,waarbijprivateeigenarenzelfinpandigaanpassingenkunnenmaken.Hierinhoudenzijzelfverantwoordelijkheidvoorhunwarmte-enkoudevoorzieningenworden daarin niet afhankelijk van monopolistische marktpartijen (Co-Creatie, 28 februari2018). Dit biedt ruimte om te blijven innoveren op het gebied van verschillende duurzamesystemenenwordenpubliekewaardengewaarborgd.Dit isverdergevisualiseerd in figuur26(Co-Creatie,28februari2018).“Wemoetennupubliekekeuzesmakenensnel,maarindividueelkunnenerookkeuzesgemaakt

wordenendatmoetenwealsnutspartijentoelaten.Hetmoeteeniteratiefprocesworden,waarbijwevoortdurendblijvenleren.”–Co-Creatie,7december2017

Figuur26:Eenpubliekwko-netdatopenstaatvooralleaanbiedersenafnemers(publiekenprivaat),Waternet,2018

89

10. ConclusieDeze masterthesis is opgesteld vanuit de maatschappelijke urgentie om te kijken wat deenergietransitie en besluiten, zoals “van het gas af” betekent voor de mogelijke kansen enuitdagingen om verschillende stedelijke stromen, zoals water en energie te koppelen inpotentiëlenieuwesocio-technischesystemen.Deenergietransitiebreektlock-insopenenzorgtvoor nieuwe samenwerkingsvormen. Bijvoorbeeld het samenkomen van verschillendenutsbedrijven in een co-creatie traject, waarin getracht wordt dergelijke koppelkansen teidentificeren die mogelijk kunnen leiden tot systeemintegratie (Vernay, 2013). Wanneerdergelijke duurzame ontwikkelingen worden gekoppeld aan de grote bouwopgave waarAmsterdamvoorstaatisvolgensdedeelnemersvandittrajectveelmogelijkophetgebiedvanduurzaamheid.Eenvandevraagstukkendieherhaaldelijkterugkwamindittrajectenwaardedeelnemers geen direct antwoord op hadden was in hoeverre stromen kunnen wordengekoppeldwanneererrekeningwordtgehoudenmetdeverschillendekenmerkenderitmesvandeze stromen. De ritmes in termen van piekbelasting en ondercapaciteit verschillen op hetgebied van productie en consumptie van de verschillende stedelijke stromen (energie enwater).Daarnaastmoetinhetbepalenvandezemogelijkeruimtesrekeninggehoudenwordenmetdeverschillendebarrièresdieinhetverschietliggen.Opbasisvanderesultatenzullenindit hoofdstuk verschillende conclusies worden getrokken en hiermee een antwoord wordengeformuleerdopdevolgendeonderzoeksvraag:Wat zijn de kansen en uitdagingen van het koppelen van de infrastructuren van stedelijkewater-enenergiestromenindegebiedsontwikkelingvanArenapoortWestenhoeen inwelkemate moet er rekening worden geworden gehouden met de verschillende ritmes die dezestromenkenmerken?Om deze onderzoeksvraag te kunnen beantwoorden is er een casestudie opgesteld inArenAPoortWest,waardestromendoorheenlopeneneengrotetransformatienaareenhoogstedelijkgebiedgaatplaatsvinden.Dekoppelkansenzijninditgebiedinkaartgebrachtaandehand van documentenanalyses, participatieve observaties van de co-creatie sessies en 11semigestructureerde interviewsmet deelnemers van het traject en respondenten buiten ditnetwerkdieeenactieverolspelenindeverduurzamingvanhetgebied.Decentralethema’sindit onderzoek zijn onderverdeeld in de volgende deelvragen die de basis vormden voor ditonderzoek en zijn besproken met de respondenten. Aan de hand van antwoorden op dedeelvragenzaleenantwoordopdeonderzoeksvraagwordengeformuleerd.Welkewaterenenergie stromen lopenerdoorArenAPoortWestenwie zijnverantwoordelijkvoordezestromen?Volgens de respondenten wordt ArenAPoort West onderverdeeld in een energie- enwaterstroom. Beide stromen worden verder onderverdeeld in kleinere stromen die zichvertakken over het gebied. Zo bestaan de centrale energiestromen die door de daarvoor

90

bestemde ondergrondse infrastructuur lopen uit een elektriciteitsstroom, gasstroom enwarmtestroom. Liander is de verantwoordelijke actor voor de elektriciteit- en gassstroom.Nuon is verantwoordelijk voor het stadswarmte- en koudenet. De centrale energiestromenlaten zich volgens de respondentenmoeilijk verduurzamen enmaken veelvuldig gebruik vanfossielebronnendoorpad-afhankelijkheidprocessenenlock-ins.Decentralewaterstromenwordenonderverdeeldineendrinkwaterstroom,afvalwaterstroomen een hemelwaterstroom. Het beheer van deze stromen wordt voornamelijk door degemeenteuitbesteed aanhetwaterbedrijfWaternet.Deondergrondse infrastructuur vandecentrale stromen bestaat uit een distributienetwerk van en naar gebouwen door kabels,leidingen en riolering dieworden gedimensioneerd op de piekvragen, zodat er altijd aan elkvraagscenario(piekbelasting)voldaankanworden.Deritmesvandeenergieenwaterstromenwordenbepaalddoorverschillendecontextueleensociale factorendieovereenkorte tijdsperiodegaan (Walker,2014).Deverschillen in ritmeswordenveroorzaaktdoordehuidigeeconomischeenfysiekestructuurdiedesocialepraktijkenenhetgebruikvandestromendicteert(Walker,2014).DaarnaastheeftArenAPoortWesteenuniekemix aan functies,waardoorer eengrote verscheidenheid aangebruiksritmesbestaat.WanneerdezewordengesynchroniseerdontstaatereengeaggregeerdgemiddeldedielijktopderestvanAmsterdam.Ditklassiekeritmeheefteenochtendeneenmiddagpiekendehoogtevandepiekenwordtsterkbeïnvloeddoorverschillen invraagoverseizoenen.Zozaler indewintervakervoorwordengekozenomdeverwarmingaantedoentenopzichtevandezomer.De komst van nieuwe duurzame bronnen leidt tot veranderingen in de gebruik en aanbodritmes(Powellsetal.,2014).Ook in ArenAPoort West wordt gebruik gemaakt van nieuwe duurzame bronnen, zoalsverschillende decentrale initiatieven. De respondenten zijn voorstander van dergelijkeinitiatieven,omdatzij stellendatprocessenzoveelmogelijk lokaalmoetenwordenbenut.DeArenA is nagenoeg zelfvoorzienend (fit-for-purpose) door het gebruik van verschillendedecentraleenergieinitiatieven(Cooketal.,2009).Enevenementenlocaties,zoalshetAFASLivediegebruikmaaktvanhetgescheideninzamelenvanurinestromen.Dezeevenementenlocatiesexperimenterenmet dergelijke decentrale oplossingen omminder afhankelijk te zijn van decapaciteitvandecentraleinfrastructuur(autarkie).Daarnaastdragendergelijkeoplossingenbijaan het reduceren van de piekbelastingen op het centrale net, want deze belastingen zijnrelatiefkostbaarvoorafnemers.Echter stellen de respondenten dat door beslissingen in de energietransitie moet wordenafgestaptvandevrijweloneindigebeschikbaarheidvan fossielebronnen.Hierdoorkomenderitmesinbeeldintermenvanproductieenconsumptie,waarbijspecifiekwordtgekekennaarpiekbelasting en ondercapaciteit van deze ritmes. De productie kant van de hernieuwbarebronnenwordtalsoncontroleerbaargekenmerktenookdegeaggregeerdegebruiksritmesopdecentraleinfrastructuurzullenveranderen,zoalsdoordeisolatievangebouwenendekomst

91

vanduurzametechnieken.VerderliggenergrotekanseninArenAPoortWestommetnieuwedecentrale technieken in het gebied aan de slag te gaan, gezien het onbenutte duurzamepotentieel van de verschillende stromen. Echter benadrukken de respondenten datpiekmomenten van dergelijke stromen moeten worden opgevangen, zodat duurzamealternatievenkunnenwordengeïmplementeerd.In welke mate kunnen deze water- en energiestromen aan elkaar gekoppeld worden in degebiedsontwikkelingvanArenAPoortWest?De respondenten benoemen dat er hernieuwbare bronnenmoetenworden gezocht om hetenergieaanbod te kunnen verduurzamen. Geothermie, het implementeren vanwaterwarmtepompenenhetaanleggenvanLT-warmtenettendiegebruikmakenvanduurzamewaterstromenalsbron,wordendoorderespondentenalsgrotekoppelkansenomschreven.Hethuidige warmtenet wordt niet volledig afgeschreven, maar is beter inzetbaar voor deenergiebehoefte van industrie en oudbouw. Het koppelen van een specifieke aanbodstroomaandeenergiebehoeftevaneen specifieke functiewordtdoorde respondentenomschrevenalshetadequaatuitvoerenvandeenergietransitie.Daarentegenbenoemenderespondentendathetfysiek1op1koppelenvandeverschillendestromenalseenvrijwelonmogelijkeopgavewordtomschrevendoordeverschilleninritmesintermenvanpiekbelastingoverdeseizoenen,waardoorbuffercapaciteitencascaderinginbeeldkomen. Daarnaast benadrukken de respondenten dat er sowieso slimmer moet wordenomgegaan met de huidige capaciteit van de centrale infrastructuur. Bijvoorbeeld hetelektriciteitsnetwaardecapaciteitsdrukdoorduurzametechniekenopzalblijventoenemen.Met welke ritmes moeten er rekening worden gehouden wanneer deze water- enenergiestromenaanelkaargekoppeldworden?De respondenten benoemen dat zowel aan de productiekant als in de consumptiekantpiekbelastingen van consumptie of productie zullen plaatsvinden die inherent zijn aan hetwerkenmet hernieuwbare bronnen door de oncontroleerbaarheid van deze bronnen en deblijvendevraagvandeeindgebruikers(Powellsetal.,2014;Walker,2014).Het1op1koppelenvandeverschillendestromeniseenvrijwelonhaalbareopgave,waardoorelkevormvanopslagin beeld komt, zodat de koppelkansen tussen de verschillende stromen genomen kunnenworden.Daarnaaststellenderespondentendathetvanessentieelbelangisomdebodem(ondergrond)als buffermogelijkheid te gebruiken en omwater als opslagcapaciteit te gebruiken. Op dezewijzekanwatindezomerwordtopgewektindewinterwordenverbruikt,zodaterconstanteduurzame aanbod stromen ontstaan. De respondenten benoemen verschillendeopslagmogelijkheden op individueel en collectief schaalniveau, zoals het implementeren vaneenWkoopprivaatgebieddiekanwordeningezetomgebouwenteverwarmenentekoelen

92

en zodoende het gat in de warmtevoorziening opvullen. Deze kunnen ook in ondergrondsenetwerkenwordenaangelegdwaaropreststromenwordenaangesloten(datacenters),zodatdejaarlijkse balans wordt gewaarborgd. De respondenten benadrukken het belang van eencollectiefopslagsysteem,zodatereenrobuustersysteemontstaatwatgemakkelijkerinbalanskan worden gehouden. Zo’n systeem kan ook worden omschreven als een multi-energiesysteem, waarbij verschillende stromen optimaal met elkaar interacteren op deverschillende schaalniveaus in een stedelijke context (Mancarella, 2013). Daarentegen leidenindividuele oplossingen volgens de respondenten tot ondergrondse uitwisselingen,waardoorWko’s uit balans raken en niet goed kunnen functioneren en wat nadelig is voor deduurzaamheidvanhetsysteem.Ookkanerslimmermetdepiekbelastingenopdeinfrastructuurvandeverschillendestromenworden omgegaan door gebruik te maken van het cascaderen van stromen.CascaderingsmodellenbeschrevendoorvandenDobbelsteen (2011)koppelendekenmerkenvan de verschillende stromen aan een bepaalde behoefte. Bijvoorbeeld door HT-warmte opmeerdere functies toe te passen wanneer de temperatuur van deze stroom daalt of hetafvoeren van stromen op de centrale infrastructuurwanneer deze capaciteit heeft. Op dezemanierwordterslimmermetdehuidigecapaciteitvandecentraleinfrastructuuromgegaan.Almetalstellenderespondentendathetverzamelenvanwarmte inplaatsvanhetproducereneennieuwemaniervandenkenintroduceertenbenoemenditalseenzeerkansrijkekoppeling.De genoemde koppelkansen latende sterke synergiën zien tussende verschillendewater enenergiestromeninArenAPoortWest.EchtervergtvolgensVernay(2013)hetkoppelenvandevoorheen gescheiden stedelijk stromen systeemintegratie. Hier moet verbindingen wordengezocht in de volgende elementen, namelijk naar het integreren van voorheen gescheidentechnische configuraties, een toenemende interactie tussen actoren en zullen regelsmoetenveranderennaargezamenlijkeregels innetwerkenvanactoren(Vernay,2013).Echterzalhetkoppelenvanstromeninsysteemintegratieleidentotsubstantiëleuitdagingen(Vernay,2013).Welkebarrièresliggenkoppelingenvandezestromenindeweg?Derespondentengevenaandatdeverschillendeuitdagingendie intersectoralekoppelkansentegenhoudenworden bepaald door lock-ins, omdat een van demeest succesvolle systemenooitopdeschopgaatindeenergietransitie.Hierdoorzijnfundamentelesysteemveranderingenbenodigddietegensubstantiëlebarrièresoplopen(Loorbachetal.,2017).De respondenten benoemen dat de eerdergenoemde opslagtechnieken veel ruimte in deondergrondvragen,waardoorgerichtmoetwordensamengewerkttussenpubliekeenprivatepartijen.Opdezewijzekanermetduurzamesystemenaandeslagwordengegaantenbehoevevanhetcollectievebelangondanksdegeringeruimteindeondergrond(Juwet&Ryckewaert,2018). Deze toenemende interactie en het toepassen van collectieve oplossingen in privaatgebiedkomtovereenmetdebeschrevenelementendoorVernay(2013).

93

Daarnaast benoemen de respondenten een barrière op het gebrek van afstemming op hetgebied vanwerkzaamheden en investeringen. Die is ontstaan door een sterke versnipperingaanbelangenvanpubliekenprivateactorenmetelkeeneigenstukverantwoordelijkheid.Eriseencollectieveactienodigvanallebetrokkenpartijen,waarbijambitiesenbelangenwordengesynchroniseerdwanneerdeondergrondopengaat.Bovendienstellenderespondentendatde infrastructuur flexibelmoetwordenaangelegd, zodatgebiedengefaseerdkunnenwordengekoppeldopduurzamesystemenenassetsgemakkelijkkunnenwordenaangepast,zodatlock-ins worden voorkomen (Juwet & Ryckewaert, 2018). Hier is echter een sterke regierol voornodigvandeverschillendeactoren,zodaterkanwordenvoorgesorteerdopdeeindsituatie.Bovendien benoemen de respondenten ook financiële barrières, namelijk dat deenergietransitiedebetrokkenpartijengeldgaatkosten,omdatbepaaldeassetseerdermoetenworden afgeschreven. Echter kan een gezamenlijke business case leiden tot een integraleaanpak, zodat er gezamenlijk een eenmalige investeringwordt gedaan en ook de grond eenkeeropengaatdatalsveelgoedkoperwordtomschreven.Echtergevenderespondentenaandat hier een fundamentele systeemverandering voor nodig is om de huidige routines in debestaande organisaties te doorbreken om samenwerking te kunnen zoeken.DitwordtmedebenoemddoorVernay(2013)diezoektnaarmeerinteractietussenactoren.Ookdehuidigewetenregelgevingwordtdoorderespondentenalsvehikelgeziendiedergelijksamenwerking tegenhoudt. Hierbij moet door het samenwerken van actoren, wet- enregelgevingingeïntegreerdesystemenopnieuwengezamenlijkwordenbedachtindenieuwesamenwerkingsvormen(Vernay,2013).Daarnaastmoetsectoralewetgevingopnieuwwordenbekekenenwordengesynchroniseerd,zodatactorenhandelscapaciteitenmandaatkrijgenommetdekoppelkansenaandeslagtegaanterbevorderingvansysteemintegratie.Ten slottebenoemende respondentendat ermoetwordennagedachtoverdebarrièresdieontstaanwanneererverschuivingenplaatsvinden tussenpubliekenprivatepartijenwanneerduurzame alternatieven zijn geïmplementeerd. Deze nieuwe vormen bestaan nog niet,waardoor ermoetenworden nagedacht over de verantwoordelijkheden in de geïntegreerdesystemen.Hierbijmoetrekeningwordengehoudenmetsplitincentiveswaardebelangenvandepubliekeenprivatepartijenmetelkaarinhetgedingkomen(HVAC,2013).Ditspanningsveldwordt bepaald door individuele oplossingen die bijdragen aan de energietransitie, of deontzorgende rol van de overheid die collectieve verantwoordelijkheid neemt voor hetmaatschappelijk belang. Erwordt door de respondenten verwacht dat de rollen van partijenveranderenenereenrechttotaansluitenopeen infrastructuurontstaat,zodatkeuzevrijheidgewaarborgdwordt.Hierdoorblijfterruimteomteinnoverenenwordendepubliekewaardengewaarborgd(vanVliet,2012).

94

10.1BijdrageaandeWater-EnergyNexusIn dit onderzoek is gebleken dat het stromen perspectief van het stedelijkmetabolisme eenbelangrijk analytisch instrumentarium is om het nexus denken te concretiseren in dekoppelkansen.Uiteindelijk beoogdedit onderzoekook eenbijdrage te leveren aanhet nexusdenken. Zoalsbenoemdisertotophedenindenexusalleenaandachtvoordenormatievekantvanhoedegovernance in nieuwe samenwerkingsvormen van geïntegreerde systemen eruit zoumoetenzien (Pahl-Wostl, 2017; Benson et al., 205; FAO, 2014). Dit onderzoek biedt veelaanknopingspunten voor een concrete invulling van de governance arrangementen die eenbelangrijke bijdrage kunnen leveren aan het versterken van de water-energy nexus diedaaropvolgendweereenbijdragelevertaandeenergietransitie.Het kenmerk van al deze arrangementen is dat ze een compleet andere vorm vansamenwerking vragen. Samenwerkingwaarin deelbelangenworden erkend en bestaansrechthebben, maar waar gezocht wordt naar het collectieve belang met de gerechtvaardigdebehoefte dat alle betrokken praktijken ook eigen doelen kunnen blijven realiseren. Dit komtsterk naar voren in de eerdergenoemde substantiële barrières die zullen ontstaan wanneerkoppelkansen, zoals het implementeren van buffercapaciteit wordt genomen insysteemintegratie.Wanneerdeimplementatievandergelijkesystemenplaatsvindtzaldoordeeerdergenoemde“satéprikker”duidelijkwordenwelkeverschillendefunctiesindeondergrondzullenwordenaangetroffen.Daarnaastzaldeze“satéprikker”,wanneerdeze indebestaandeorganisaties wordt gestoken, duidelijk maken wat de besluitvorming, procedures enwerkprocessenvandeverschillendesectorenzijn.Hierdoorkomenbarrièresenkoppelkansenin beeld. Deze barrières worden bepaald door de verschillende belangen op het gebied vanruimte in de ondergrond en bovengrond, werkzaamheden en investeringen, het financieelkunnen voorsorteren op de verschillende transitiepaden, de bestaande vehikels van wet enregelgevingendeverschuivingentussenpubliekenprivaat.Hierdoormoetenernieuwefinanciëleenbeheersmatigeprototypenwordenontwikkeldvooreennutsinfrastructuurdie alsbelangrijkste functiehetbiedenvanbuffercapaciteitheeft.Dieindividuen en collectieven de mogelijkheid bieden om toegang te hebben tot de stedelijkeenergie- en waterstromen waar zij tegelijkertijd aan de buffervoorziening kunnen leveren.Dergelijkebuffervoorzieningenmoetenontwikkeldwordendoor integraleontwerpteamsmetvertegenwoordigers uit alle verschillende geledingen, met geïntegreerde budgetten enmandaatzonderbehoudvandeeigenidentiteit,maarmetgedeeldesectoralegespecialiseerdekennis,waarinhetoudesectoraledenkenwordtontschot.Opdezemanierkansamenwerkingontstaan die reikt van operationeel niveau (plaatsen van assets in de ondergrond) totdirectieniveau.Alleenmetbehulpvande“satéprikker”kansysteemintegratieenhetkoppelenvansectorenplaatsvinden.

95

Concluderend hebben de negatieve gevolgen van klimaatveranderingen geleid tot hetklimaatakkoordinParijs,deenergietransitieenhetbesluitAmsterdamAardgasvrij.Hoeweldegenoemde koppelkansen voornamelijk technische innovaties zijn, biedt de crack die in hetstandaard socio-technische regime heeft plaatsgevonden door dergelijke besluiten, hetmomentum om grootschalig en revolutionairmet duurzame innovaties aan de slag te gaan.Dezekondenvoorheenalleenincrementeelwordentoegepast(Geels,2002).

96

11. LiteratuurlijstAmsterdamAardgasvrij (2018) GemeenteAmsterdamVeelgesteldevragen(FAQ)Amsterdamaardgasvrij https://www.amsterdam.nl/wonen-leefomgeving/duurzaam-amsterdam/aardgasvrij/vraagenantwoord/(geraadpleegdop16juni2018)Adam,B.(2013).Timeandsocialtheory.JohnWiley&Sons.Bas J.M. vanVliet (2012) Sustainable Innovation inNetwork-Bound Systems: Implications forthe Consumption of Water, Waste Water and Electricity Services, Journal of EnvironmentalPolicy&Planning,14:3,263-278,DOI:10.1080/1523908X.2012.702563Benson, D., Gain, A., & Rouillard, J. (2015).Water governance in a comparative perspective:FromIWRMtoa'nexus'approach?WaterAlternatives,8(1).Bouffard, F., & Kirschen, D. S. (2008). Centralised and distributed electricity systems.EnergyPolicy,36(12),4504-4508.Boeije,H.(2010)Analysisinqualitativeresearch,London:SagePublicationsBrandes,E.(2016)HoedeArenadécentraleenergiehubvanZuidoostwordthttps://www.duurzaambedrijfsleven.nl/energie/15587/hoe-de-arena-de-centrale-energiehub-van-zuidoost-wordt?google_editors_picks=true(geraadpleegdop6juni2018)Bryman,A.(2012)SocialResearchMethods,Oxford:OxfordUniversityPress,VerschillendehoofdstukkenCarreón,J.R.,&Worrell,E.(2017).Urbanenergysystemswithinthetransitiontosustainabledevelopment.Aresearchagendaforurbanmetabolism.Resources,ConservationandRecycling.Cook,S.,Tjandraatmadja,G.,Ho,A.,&Sharma,A.(2009).DefinitionofDecentralisedSystemsintheSouthEastQueenslandContextUrbanWaterSecurityResearchAllianceTechnicalReportNo.12.UrbanWaterSecurityResearchAlliance,(12).Durkheim,E.(1976).Theelementaryformsofthereligiouslife.Routledge.Dijst,M. (2013) Space–Time Integration in a Dynamic UrbanizingWorld: Current Status andFuture Prospects in Geography and GIScience, Annals of the Association of AmericanGeographers,103:5,1058-1061,DOI:10.1080/00045608.2013.792171Dijst,M.,Worrell, E., Böcker, L., Brunner, P.,Davoudi, S.,Geertman, S., ...& Lenz, B. (2017).Exploringurbanmetabolism—Towardsaninterdisciplinaryperspective.

97

Fabiola,R. (2016).How thenexusofwater/food/energy canbe seenwith theperspectiveofpeople well being and the Italian BES framework.Agriculture and Agricultural ScienceProcedia,8,732-740HVAC (2013) Factsheet Overcoming Split Incentiveshttps://www.environment.gov.au/system/files/energy/files/hvac-factsheet-split-incentives.pdf(geraadpleegdop19juni2018)Faeth, P. & Hanson, L., (2016). A research agenda for the energy, water, land, and climatenexus. JournalEnvironmentStudiesSciences,volume6,pages123-126.FAO (2014). Thewater energy food nexus: ANew approach in support of food security andsustainableagriculture,http://www.fao.org/nr/water/docs/FAO_nexus_concept.pdfGain,A.K.,Giupponi,C.,&Benson,D. (2015). Thewater–energy–food (WEF) securitynexus:thepolicyperspectiveofBangladesh.WaterInternational,40(5-6),895-910.Geels, F. (2005). Co-evolution of technology and society: The transition inwater supply andpersonal hygiene in the Netherlands (1850–1930)—a case study in multi-levelperspective.Technologyinsociety,27(3),363-397.Gebiedsplan2018ArenAPoort/AmstelIII(2018)GemeenteAmsterdamGeels, F. W. 2005. “The Dynamics of Transitions in Socio-technical Systems: A Multi-levelAnalysisoftheTransitionPathwayfromHorse-drawnCarriagestoAutomobiles(1860–1930).”TechnologyAnalysis&StrategicManagement17(4):Geels,F.W.(2006).Thehygienictransitionfromcesspoolstosewersystems(1840–1930):thedynamicsofregimetransformation.Researchpolicy,35(7),1069-1082.Geels,FrankW.2002.“TechnologicalTransitionsasEvolutionaryReconfigurationProcesses:aMulti-levelPerspectiveandaCase-study.”ResearchPolicy31(8–9):1257–1274GemeenteAmsterdam(2015).DuurzaamAmsterdam.Agendavoorduurzameenergie,schonelucht,eencirculaireeconomieeneenklimaatbestendigestad.GemeenteAmsterdam(2016)Naareenstadzonderaardgas,strategievoordeverduurzamingvandewarmtevoorzieningindegebouwdeomgevingGemeenteAmsterdam(2018A)https://maps.amsterdam.nl/(geraadpleegdop31maart2018)

98

GemeenteAmsterdam(2018B)https://maps.amsterdam.nl/(geraadpleegdop31maart2018)Gemeente Amsterdam (2018C) Urban Interactive Districthttps://www.amsterdam.nl/projecten/arenapoort/urban-interactive/ (geraadpleegd op 9 mei2018)Gemeente Amsterdam (2018D) Arenpoort: doorontwikkeling gebiedhttps://www.amsterdam.nl/projecten/arenapoort/?utm_source=Banner%20Amstel%20lll%20en%20ArenAPoort&utm_medium=website&utm_term=Project%20ArenApoort&utm_content=Project%20ArenApoort&utm_campaign=Banner%201(geraadpleegdop7mei2018)GemeenteAmsterdam(2018F)https://www.amsterdam.nl/ingenieursbureau/Gemeente Amsterdam (2018G) https://www.amsterdam.nl/bestuur-organisatie/organisatie/ruimte-economie/ruimte-duurzaamheid/ &https://www.amsterdam.nl/bestuur-organisatie/organisatie/ruimte-economie/grond-en/Gemeente Amsterdam (2018H) https://www.amsterdam.nl/bestuur-organisatie/volg-beleid/koers-2025-amsterdam/(geraadpleegdop10juni2018)GemeentelijkRioleringsplanAmsterdam,GRPA(2016)https://www.waternet.nl/siteassets/ons-water/gemeentelijk-rioleringsplan-amsterdam-2016-2021.pdfGiezen, M., van Vliet, B., Brouwer, S., Roest, K. (2017)De impact van duurzame decentraleinfrastructuren: een analyse van contextuele veranderingen in de water- en energiesector,OngepubliceerdGupta, J., C.P. Wostl, and R. Zondervan (2013). 'Glocal' Water Governance: A multi-levelchallengeintheAnthropocene,COSUST,5:573-580.Grin,J.&Hordijk,M.AnnexDirectiesKoppelkansenWaterenEnergieHegger, D. L. T., van Vliet, B. J.M., Spaargaren, G., & Frijns, J. (2009).Meer dan drinkwateralleen.Nieuwerelatiestussendrinkwaterbedrijfenconsument.EindrapportvoorhetBTOClientproject ‘Gedragspraktijk Watergebruik’, Environmental Policy Group, WageningenUniversity/KWRWatercycleResearchInstitute,Wageningen/Nieuwegein.Hughes, T. P. (1983) Networks of Power: Electrification in Western Society, 1880–1930(Baltimore:JohnHopkinsUniversityPress).JohancruijffArena (2017) Zo groen als de Grasmat! http://www.johancruijffarena.nl/article-tonen-op-pagina/zo-groen-als-de-grasmat.htm(geraadpleegdop6juni2018)

99

JohancruiffArena (2018) Bouwmegabatterij Johan Cruijff ArenA van start https://duurzaam-actueel.nl/bouw-megabatterij-johan-cruijff-arena-van-start/(geraadpleegdop6juni2018)Juwet, G., & Ryckewaert, M. (2018). Energy Transition in the Nebular City: ConnectingTransitionThinking,MetabolismStudies,andUrbanDesign.Sustainability,10(4),955.Kemp,R.(1994).Technologyandthetransitiontoenvironmentalsustainability:theproblemoftechnologicalregimeshifts.Futures,26(10),1023-1046.Klümper,F.&Theesfeld,I.,(2017).Theland-water-foodNexus:Expandingthesocial-ecologicalsystem framework to link land and water governance. Institute of Agricultural and FoodSciences.Konrad, K., Truffer, B.,&Voß, J. P. (2008).Multi-regimedynamics in the analysis of sectoraltransformation potentials: evidence from German utility sectors.Journal of CleanerProduction,16(11),1190-1202.Kwakernaak,M. G. (2014). System Integration Projects; Research into the opportunities andrisksofsystemsintegrationprojects.TUDelft.Lefebvre,H.(2004).Rhythmanalysis:Space,timeandeverydaylife.A&CBlack.Leguijt,C.C.,Groot,M.M.,&Bles,M.M.(2010).EnergiestrategieAmsterdam2040.Liander (2016) Zone en wind perfecte match op energienethttps://www.liander.nl/nieuws/2016/02/29/zon-en-wind-perfecte-match-op-energienet(geraadpleegdop7juni2018)Lifset, R., and F.A. Boons. 2011. “Industrial Ecology: Business Management in a MaterialWorld.”InTheOxfordHandbookofBusinessandtheNaturalEnvironment,310–326.Oxford:P.BansalandA.Hoffman(Eds).OxfordUniversityPress.Loorbach,D.A.,Shiroyama,H.,Wittmayer,J.M.,Fujino,J.,&Mizuguchi,S.(2016).GovernanceofUrbanSustainabilityTransitions.(D.Loorbach,Ed.)(1sted.).SpringerJapan.Marselis, I.&Hisschemöller,M.(2018)‘Hetmoet niet te avontuurlijkworden’: Een onderzoeknaarinstitutionelebarrièresvooreenwijkgebondenwarmtevoorzieninginAmsterdam.Mo,W., & Zhang, Q. (2013). Energy–nutrients–water nexus: integrated resource recovery inmunicipalwastewatertreatmentplants.Journalofenvironmentalmanagement,127,255-267.

100

Moglia,M.,Cook,S.,Sharma,A.K.,&Burn,S.(2011).Assessingdecentralisedwatersolutions:towardsaframeworkforadaptivelearning.Waterresourcesmanagement,25(1),217-238.Moreau, V., & Massard, G. (2017) Material and Energy Flow Analysis, Framing Concepts inEnvironmental Science, Environmental Issues and Problems, Sustainability and Solutions,QuantitativeAnalysisandToolsMRA (2017) Metropoolregio Amsterdam: Brief aan informateur van het kabinethttps://www.metropoolregioamsterdam.nl/artikel/20170308-mra-brief-aan-informateur-van-het-nieuwe-kabinet,[geraadpleegd3maart2018].Nair, S., George, B., Malano, H. M., Arora, M., & Nawarathna, B. (2014). Water–energy–greenhouse gas nexus of urban water systems: Review of concepts, state-of-art andmethods.Resources,ConservationandRecycling,89,1-10.NOS(2018)Grotebedrijvenvanhetgasaf,kandat?O+SAmsterdam(2017)Bevolkingsprognose2016:Meergroeidoorwoningbouw(Geraadpleegdop6mei2018)O+S Amsterdam (2017) Achthonderduizend Amsterdammershttps://www.ois.amsterdam.nl/visualisatie/bevolking.html(geraadpleegdop6mei2018)Onsenergie.net (2018) De regionale netbeheerders van Nederlandhttps://www.onsenergie.net/#Pahl-Wostl, C. (2017). Governance of the water-energy-food security nexus: A multi-levelcoordinationchallenge.EnvironmentalScience&Policy.Pittock,J.,Orr,S.,Stevens,L.,Aheeyar,M.,&Smith,M.(2015).Tacklingtrade-offsinthenexusofwater,energyandfood.AquaticProcedia,5,58-68.Powells,G.,Bulkeley,H.,Bell,S.,&Judson,E.(2014).Peakelectricitydemandandtheflexibilityofeverydaylife.Geoforum,55,43-52.Planviewer (2015) ArenAPoort Westhttps://www.planviewer.nl/bestemmingsplannen/view/NL.IMRO.0363.T1201BPGST-VG02(geraadpleegdop10mei2018)Raven, R. P.,& Verbong, G. P. (2009). Boundary crossing innovations: Case studies from theenergydomain.TechnologyinSociety,31(1),85-93.

101

RLi, 2017. Technologie op waarde schatten. Een handreiking, Den Haag. Available at:http://rli.nl/sites/default/files/handreiking_technologie_op_waarde_schatten_webversie.pdf[geraadpleegd3maart2018].RijksdienstvoorOndernemendNederland(2016)Warmte-koudeopslag(WKO)Rijkswaterstaat (2018) Welke Bodemenergiesystemenhttps://www.infomil.nl/onderwerpen/lucht-water/handboek-water/activiteiten/grondwater-ander/bodemenergiesystemen/welke/(geraadpleegdop12mei2018)Sachs, I., & Silk, D. (1990).Food and energy: strategies for sustainable development. UnitedNationsUniversityPressSchepers,B.&Meyer,M.(2017)Kansenvoorgemeenteencorporaties,CEGOIA–AmsterdamSchot,J.,Hoogma,R.,&Elzen,B.(1994).Strategiesforshiftingtechnologicalsystems:thecaseoftheautomobilesystem.Futures,26(10),1060-1076.Schreiner,B.,&Baleta,H. (2015).Broadeningthe lens:a regionalperspectiveonwater, foodandenergyintegrationinSADC.AquaticProcedia,5,90-103Sharma, A., Burn, S., Gardner, T.,&Gregory, A. (2010). Role of decentralised systems in thetransitionofurbanwatersystems.WaterScienceandTechnology:WaterSupply,10(4),577–583.https://doi.org/10.2166/ws.2010.187Sharmina,M.,Hoolohan,C.,Bows-Larkin,A.,Burgess,P.J.,Colwill,J.,Gilbert,P.,...&Anderson,K.(2016).Anexusperspectiveoncompetinglanddemands:widerlessonsfromaUKpolicycasestudy.EnvironmentalScience&Policy,59,74-84.Sperling,J.B.,&Berke,P.R.(2017).UrbanNexusScienceforFutureCities:FocusontheEnergy-Water-Food-XNexus.CurrentSustainable/RenewableEnergyReports,4(3),173-179.Tennet(2018)Onzekerntakenhttps://www.tennet.eu/nl/onze-kerntaken/Van Daal, J. (2017) Storing energy? Not without “herds” and “ducks”!https://www.capgemini.com/nl-nl/2017/08/storing-energy-not-without-herds-and-ducks/(geraadpleegdop8juni2018)VandenDobbelsteen,A.A.J.F.,Tillie,N.M.J.D.,Fremouw,M.,Wisse,K.,Doepel,D.,Genten,L., ... & Daamen, T. A. (2011). REAP2 Rotterdamse EnergieAanpak&-Planning 2: Technische,ruimtelijke,sociale,juridischeenstrategischeuitwerkingvanhetREAP-model,toegepastindeMerwe-Vierhavens.

102

VandenDobbelsteen,A.A.J.F.(2018)RoutekaartAmsterdamHandoutVan derHoek, J. P. (2011). Climate changemitigation by recovery of energy from thewatercycle:anewchallengeforwatermanagement.WaterScienceandTechnology,65(1),135-141.vanderHoek,J.P.,Struker,A.,&DeDanschutter,J.E.M.(2017).AmsterdamasasustainableEuropean metropolis: integration of water, energy and material flows.Urban WaterJournal,14(1),61-68Verbong,G.P.,&Geels,F.W.(2010).Exploringsustainabilitytransitionsintheelectricitysectorwithsocio-technicalpathways.TechnologicalForecastingandSocialChange,77(8),1214-1221.Vernay,A.B.H.(2013).Circularurbansystems:movingtowardssystemsintegration.Voskuilen,T.&Bremer,R.(2016)GrandDesignWarmteMetropoolregioAmsterdamOpenbaarMinisterieWCED,(1987).Ourcommonfuture.UnitedNations.Vermeulen&Langendijk(2018)inRuimtevoordeStadVoß,J.P.,Truffer,B.,&Konrad,K.(2005).SustainabilityForesightasamethodtoshapesocio-technicaltransformationinutilitysystems.Verheggen, E. (2016) Hoe de Arena met een enorme accu het net stabiliseerthttps://www.duurzaambedrijfsleven.nl/infra/15573/hoe-de-arena-met-een-enorme-accu-het-net-stabiliseert(geraadpleegdop6juni2018)Walker,G.(2014).Thedynamicsofenergydemand:Change,rhythmandsynchronicity.EnergyResearch&SocialScience,1,49-55.Waternet (2016) Amsterdam maakt kunstmest van mannenurinehttps://www.agv.nl/nieuws/2016/12/amsterdam-maakt-kunstmest-van-mannenurine/geraadpleegdop12mei2018)Waternet (2018) Warmte en Koude, de rol van Waternet (verkregen als secundaironderzoeksmateriaaltijdensstageop11juni2018)Weitz,N.,Strambo,C.,Kemp-Benedict,E.,&Nilsson,M.(2017).Closingthegovernancegapsinthe water-energy-food nexus: Insights from integrative governance.Global EnvironmentalChange,45,165-173.

103

Worldbank (z.j.) Tool Name: Seasonal Calenderhttp://siteresources.worldbank.org/EXTTOPPSISOU/Resources/1424002-1185304794278/4026035-1185375653056/4028835-1185375811087/3_Seasonal_calendar.pdf(geraadpleegdop1juni2018)Yumkella, K. K., & Yillia, P. T. (2015). Framing the water-energy nexus for the post-2015developmentagenda.AquaticProcedia,5,8-12. Yin,R.K.2002:Casestudyresearch:Designandmethods.ThousandOaks,CA:Sage.Zhang, Y. (2013). Urban metabolism: A review of research methodologies.Environmentalpollution,178,463-473.

104

AppendixA:Semi-gestructureerdInterview Semi-gestructureerd-interview koppelkansen ritmes van stedelijke stromen in ArenAPoortWestDatum:Kennismaking,introductieentoestemming

• Dankintervieweevoormedewerkingaanhetonderzoek• Voorstellen: wie ben ik en waarom doe ik dit onderzoek (vanuit CoCreatie en

KennisActiewater)• Toelichtenwaaromikdeintervieweewilbevragen• Vertelachtergrondvanhetonderzoekenhetverlooptotdusver

Op dit moment volg ik demasterstudie Environmental Geography (Milieu Geografie)aandeUniversiteit vanAmsterdamen schrijf ikmijnafstudeeronderzoek.Deze thesisgaat over de kansen en uitdagingen van het koppelen van stedelijke systemen diebestaanuitverschillendeinfrastructurelestromen,zoalswaterenenergiestromen.Hetkoppelenvandenuopererende lineaire stromenuit verschillende sectorendraagtbijaanhetideevaneencirculaireeconomiedienuingrotematezijnintrededoet.Nieuwe technieken (het verwerken van lokaal gescheiden ingezameldeafvalwaterstromen. Of andere reststromen, zoals restwarmte van datacenters diekunnenwordengebruiktomhuizenteverwarmendoormiddelvanhetimplementerenvanWKO-systemen(WarmteKoudeOpslag))hebbendepotentieomgeïmplementeerdte worden in bepaalde gebieden in steden die bijdragen aan stedelijke duurzameontwikkeling,omdatdezegebruikmakenvandereststromenvandehuidigesystemen.Hierbijiseenbegripvandekorteritmeseenbelangrijkecomponentinhetorganiserenvandestadendezenieuwevormvangebiedsontwikkeling.Ditkomtomdatproductieen consumptienietalleen inhoeveelheid,maarook in tijdopelkaarafgestemdmoetworden. Bijvoorbeeld als het gaat omenergieopwekking en energievraag (dit varieertperdagenperseizoen),ofhetbergenvanneerslagoverschotten(variabelperseizoen)enpiekbuien(variabelperdag).Dehartslagvandestadwordtbepaalddoorde jaren,seizoenen,piekeninneerslagentemperatuuretc.

Met name de ritmes van productie en consumptie en van piekbelasting enondercapaciteitindezestromenzijnvanbelangalsdezegebruiktwordenalsinputvooranderesystemen.Dooroptimaalgebruiktemakenvandeverschillenderitmes,moeterworden bepaald welke verschillende ritmes in stedelijke gebieden lopen. Op dezemanier wordt duidelijk waar de verschillende ruimtes liggen om bepaalde stromen(waterenenergie)metelkhuneigenritmeaanelkaartekoppelenenmetwelkeritmes

105

errekeningmoetenwordengehoudenwatpotentieelkanleidentoteengeïntegreerdeflexibelenutsinfrastructuur.Dit onderzoek richt zichmet name op het koppelen van stromen (water, energie) inArenAPoortWest endaarnaastwordt ookdeomgeving vanhet gebiedmeegenomenompotentielebronnentekaderen.

• Hetgaatomdeaanwezigheidvanverschillendestromenvanspecifiekeplekkeninhetgebied.

• Detechnischeontwikkelingendiegaandezijndoordeenergietransitie• Degeografischemogelijkhedeninhetgebied(nabijheid,transport,kabels->wat

ligteral)• Regelgeving(planningagenda’s)

• Duur:max1uur• Toestemmingomoptenemen:

Alle informatie die u verstrekt zal anoniem worden behandeld. Dit houdt in dat uwantwoordenopdevragennooitkunnenwordenterugvertaaldopualsrespondent.Omde informatie die u geeft op een zo gedetailleerd mogelijke wijze te kunneninterpreterenvraagikutoestemmingomhetgesprekoptenemen.Nahethoudenvandit interview zullen de geluidsbestanden getranscribeerd worden, waarna degeluidsbestandenzullenwordenvernietigd.

Graaghoorikvanuofuakkoordbentmethetafnemenvanditinterview?Antwoord:Ja/NeeVoorstellen

• Voorwelkeorganisatiebentuwerkzaam?• Hoeomschrijftuuwformelefunctie?• WatweetjeoverdehuidigeontwikkelingendieplaatsvindeninArenAPoortWest?• Wat is uw rol in de ontwikkeling van ArenaPoortWest (indien toepasbaar)? Of voor

welkecomponent/stroombentuverantwoordelijk?PlaatjeterverduidelijkingKansenkaart(Z.o.z.)

106

TopicsInditinterview/gesprekwilikhetgraagmetuhebbenoverwater,energie,warmtestromen,de assets die lopen door het gebied of de planning agenda’s (per respondent afhankelijk,doorhalenwatnietvantoepassingis).KansenkaartHierinvoegenmetnaarinbenoemenvanactiviteiteninhetgebied,vergeetniet4Dtedenken,dusooktoekomstigehuisvestingetc.(Bijlage2)

• Wiezijnerbetrokken?• Vraagstromen?• Aanbodstromen?

Stromen

• Metwelkestroomhoudtuzichbezig?• Doorwatvoorassetsstroomtdestroomwaarvooruverantwoordelijkbent?

107

• Watisdeeventuelevervangingsopgavevandeassetswaarvooruverantwoordelijkbent(eventueel antwoord -> wanneer gaat de grond open, zaken koppelen met anderestromen?)

• Welke aspectenheeft jouw specifieke stroomenmetwelke vanbovenstaande topicsheeft jouw stroom betrokkenheid (specifiek inzoomen op productie, consumptie,piekbelastingenondercapaciteit)

• Zijnerbepaalde(grote/belangrijke)stromendie iknogniethebbenoemd,enwaaromzijndezevanbelangvoordehuidigediscussie?

RitmesVoorbeeldritmeslatenzieninBijlage2Laatzeeerstconventionelestroomtekeneninderitmekaartjes,hiernapasaandehandvandekansenkaart.KerntopicsRitmes:

- Productie- Consumptie- Piekbelasting- Ondercapaciteit- Variabiliteit(veranderlijkheid)- Opslag

• Wat ishetritmevandestroomwaarvooruverantwoordelijkbent (tekenopritmische

kalender:dag,week,maand(zomerenwintermaand),jaar(seizoenen)?• Wanneer u kijkt naar de kansenkaart, welke ritmes van de verschillende activiteiten

kuntudanaanwijzen(tekenen)?• Waarkomthetritmevandaan?• Watgebeurderopditmomentmetdeinput/outputvanhetritme?• Kansen:Hoezouhet ritme (input/output)wat je zojuisthebtbeschrevenbeterbenut

kunnenworden(bijvoorbeelddereststroomdiewordtgebruiktalsinputvooreenandersysteem,maargezienhetritmewanneerbelangrijkomopteslaan?Ofalshetsysteem(huis)eenbepaaldeinputnodigheeft?

Koppelen(Verwijsterugnaarkansenkaart&ritmischekalenders)

• Huidigeinteractiemetandere(bronnen)systemen–inhoeverreisdezeer?• Mogelijke interactie met andere potentiele bronnen (technisch, geografisch), zie

kansenkaart?

108

• Welkeanderestromeninhetgebiedhebbeneenritmedatrelevant isvoordestroomwaarvoor u verantwoordelijk bent gezien het koppelen van deze stromen(systeemintegratie/flexibelenutsinfrastructuur)?

• Realistisch en idealistisch toekomstbeeld wanneer er gekeken wordt naar ritmes en

potentie om deze circulair te koppelen (systeemintegratie/ flexibelenutsinfrastructuur)?

• Welk schaalniveaupratenwedanover (afstemmen van vraag enaanbod, uitwisselenvan energie, cascaderen van warmte of koude en de tijdelijke opslag van energie oplokaleschaal?

Uitdagingen(Verwijsterugnaarkansenkaart&ritmischekalenders)

• Inhoeverrestajeopenomtekoppelengezienderitmes?• Inhoeverrewiljesamenwerkenmetanderepartijengeziendekansenvanderitmesdie

jezojuisthebtaangewezenomtekoppelen?• Tegenwelkebarrièresverwachtjeaantelopen(wetenregelgeving,planningagenda’s

etc.)• Watisderuimteindezebarrièresomzakenechtanderstegaanaanpakken?

Afsluiting

• Lichttoehoehetinterviewwordtgebruiktenverwerkt• Vraagoferbehoefteisomeindproductonderzoekintezien• Vraagof er nogmeermensen zijn die ik kan interviewenbij andere actorendie voor

mijnonderzoekvanbelangzijn(Waternet,Alliander,GemeenteAmsterdametc.?)• Dankvoordetijdenmedewerking

109

Bijlage1:RitmischeKalenders

110

AppendixB:OverzichtRespondenten

111

AppendixC:OverzichtCo-Creatie-Sessies(ParticipatieveObservaties)OnderstaandeenoverzichtvandeCo-Creatiesessies,waarvanvoornamelijkdeeerstepaarsessiesoverdekoppelkanseninalgemenezingingen.IndedaaropvolgendesessieswerdenernaastArenAPoort(Transformatie)andereconcretegebiedenaangewezenwaarkoppelkansenliggenenmogelijkhedenliggenvoorsysteemintegratie,zoalsArenAPoort,Havenstad(TransformatieenGroeneWeide)ende9Straatjes(Bestaandestad). Co-CreatieBijeenkomsten Procesbegeleiding/Lead Inhoud

1 Eerstebijeenkomst,28november2017:CommandantswoningMarineterreinAmsterdam

ManonJutte Verkennenkoppelkansen

2 Tweedebijeenkomst,7december2017:GeorgeMarina,Amsterdam

ManonJutte KoppelkansenWaterenEnergie

3 Derdebijeenkomst,12februari2018:GewoonBoot,Amsterdam

KennisActiewater:JohnGrin&MichaëlaHordijk

BepalenconcretecasusseninAmsterdamwaarkoppelkansenkunnenwordentoegepast

4 Vierdebijeenkomst,28februari2018:PakhuisdeZwijger,Amsterdam


CaseArenAPoort

5 Vijfdebijeenkomst,14maart2018:GewoonBoot,Amsterdam


Voorbereidendirectieterugkoppeling

6 Zesdebijeenkomst,5april2018:GeorgeMarina,Amsterdam


CaseHavenstad

7 Zevendebijeenkomst,24april2018:StudioZoost,Amsterdam

KennisActiewater:JohnGrin&MichaelaHordijk

Case9Straatjes:deGrachtvandeToekomst

8 Achtstebijeenkomst,25mei2018:AmsterdamArtCenter,Amsterdam

Kennisactiewater&FreijavanDuijne(Futuroloog)

CaseHavenstadvervolg–Ontwerpsessie

9 Negendebijeenkomst,11juni2018:Volkshotel,Amsterdam

Kennisactiewater:MichaelaHordijk Case9Straatjesvervolg

Daarnaastheeftdeonderzoekerverschillendehuiswerkbijeenkomstenbijgewoond,samengevatinonderstaandetabel HuiswerkBijeenkomsten Geïnitieerdvanuit

1 VoorbereidingCo-Creatie5April:duurzameelektriciteits,warmteenafvalsystemeninHavenStad,20maart2018

GemeenteAmsterdam

112

2 HuiswerkCo-CreatieArenaPoort-West,datumnadertebepalen.

ProfessionalGemeenteAmsterdam–GrondenOntwikkeling

113

AppendixD:PiekbelastingafvoerafvalwaterevenementenDitishetberekendeuurdebietingemaal5278voordeweek23-1-2017totenmet29-01-2017.Depiekvancirca10m3/hisop29-01-2017om16:00.Dedebieten(dehoeveelheidafvalwaterdiedoorhetgemaalheenstroomt,zijnberekenduithetgemetenwaterpeilindepompkelder.DezedataisverkregenaandehandvandestagebijWaternet(2018).

114

AppendixE:Secundairedatavangas/elektriciteitprofielenVoordeelektriciteitenaardgasritmeszijnverschillendehandelingenuitgevoerdinExcelomdedezeoverzichtelijktekunnenweergeveningrafiekeninverschillendetijdcategorieën.Lianderheeft verschillende soorten data online gezet, wat gebruikt kan worden voor dergelijkeanalyses.Degebruiktedatasetgeeftdemetadataweervandejaarprofielenvanelektriciteitengas.Verdereinformatiestaatindebijgevoegdetoelichting:

115

AppendixF:CentraleinfrastructuurWaterArenAPoortWestSecundaironderzoeksmateriaalverkregentijdensstagebijWaternet,waarintezien ishoedecentrale afvalwaterleidingen door ArenAPoort lopen. Dit ter verduidelijking hoe deondergrondseinfrastructuurisaangelegd.

116

AppendixG:Ritmischekalender;1op1koppelenArenAenAMC DezeritmischekalendergetekenddoorProfessionalEnergie4op15mei2018laatziendaterisgetrachtomdeenergieprofielenvanhetAMCendeArenAopelkaarteleggen,zodatereeneventueleslimmekoppelinggemaaktkonworden.Echterbleekdatderitmesintermenvanpiekbelastingnietovereenkwamenendat1op1koppelenvanbeidelocatieseenonhaalbareopgaveleek.HierdoorisdeArenAmetaccu’saandeslaggegaanenheefthetAMCeenomgebouwdeelektriciteitscentrale(WKK)(ProfessionalEnergie4,15mei2018).

Ritmes, de hartslag van de Stad - kennisactiewater.nl · bijgedragen aan het meest leerzame jaar...

Documents

Transcript of Ritmes, de hartslag van de Stad - kennisactiewater.nl · bijgedragen aan het meest leerzame jaar...