Richtlijnenboek Mer o.b.v. studie VITO/SGS

www.lne.be

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

RICHTLIJNENBOEK MENS-GEZONDHEID Milieueffectrapportage – 20 juni 2016

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Publicatie: 20/6/2016 Vragen/suggesties/verbetervoorstellen: via mer@vlaanderen.be te bezorgen voor 31/8/2016 (ook meegeven

op welke versie je reageert, dit is dus versie 20/6/16) Definitief te gebruiken: voor kennisgevingen/gecombineerde kennisgeving-ontwerptekst ingediend vanaf

1/1/2017

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

pagina 2 van 72 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid 20.06.2016

INHOUD

1 Mens-Gezondheid in milieueffectrapportage.......................................................................... 4

1.1 Deskundige Mens-Gezondheid: wanneer ? 5

2 Schematisch overzicht methodologie ...................................................................................... 6 3 Minimale inhoud van een kennisgeving .................................................................................. 7 4 Interactie met andere disciplines............................................................................................. 8

4.1 Timing en interactie met andere MER-disciplines 8 4.1.1 Onderlinge afstemming tussen disciplines 8 4.1.2 Studiegebied 8 4.1.3 Afspraken omtrent te leveren informatie door de abiotische disciplines 9 4.1.4 Inspraak en het opzetten van een consultatietraject 9 4.2 Nuttige documenten 10

5 Referentiewaarden voor de aftoetsing van de ernst ............................................................. 11

5.1 Normen en gezondheidskundige advieswaarden 11 5.1.1 Normen 11 5.1.2 Advieswaarden 12 5.2 Keuze van de meest geschikte gezondheidskundige advieswaarden 12 5.2.1 Carcinogeniteit 15 5.2.2 Sjabloon rapportering keuze GAW 18 5.2.3 Nuttige links 20

6 Stap 1. Beschrijving ruimtegebruik en betrokken populatie ................................................. 21

6.1 Ruimtegebruik en betrokken populaties 21 6.2 Samenvattende tabel STAP 1 22 6.3 Nuttige links 24

7 Stap 2: identificatie van potentiële relevante milieustressoren ............................................ 25

7.1 Chemische stressoren 25 7.2 Fysische stressoren 27 7.3 Biologische stressoren 28 7.4 Nabijheid van groene ruimte 28 7.5 Samenvattende tabel 30 7.6 Sectorspecifieke lijst met overzicht van de te behandelen polluenten 31

8 Stap 3: Inventarisatie van stressoren blootstellingsdata ....................................................... 34

8.1 Selectiecriteria voor verdere gezondheidskundige evaluatie van blootstelling 34 8.2 Inventariseren van de stressoren 35 8.2.1 Chemische stressoren 35 8.2.2 Fysische stressoren 36 8.2.3 Biologische stressoren 36

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

20.06.2016 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid pagina 3 van 72

8.2.4 Nabijheid van groene ruimte 37 8.3 Samenvattende tabel stap 3 37

9 Stap 4: beoordeling gezondheidsimpact ................................................................................ 39

9.1 Globale beoordelingsstrategie 39 9.2 Beoordelingskaders voor inschatting gezondheidsimpact van de stressoren 39 9.2.1 Beoordelingskader chemische stressoren met gekende gezondheidskundige referentiewaarde 40 9.2.2 Beoordelingskader geluidshinder 53 9.2.3 Beoordeling onbekende stressor, referentiewaarde of concentratie 62 9.2.4 Beoordelingskader elektromagnetische straling 62 9.2.5 Beoordelingskader slagschaduw 62 9.2.6 Beoordeling biologische agentia 63 9.2.7 Beoordeling groene ruimte 63 9.2.8 Lokaal geteelde voeding (volks- en particuliere tuinen) 64 9.3 Globale beoordeling 65 9.4 Milderende en flankerende maatregelen 65

10 Stap 5. Post-evalutie .............................................................................................................. 66 11 Afkortingenlijst ....................................................................................................................... 67 12 Begrippenlijst ......................................................................................................................... 69 13 Referenties & achtergrondinfo .............................................................................................. 71 14 Totstandkoming Richtlijnenboek Mens - Gezondheid ........................................................... 72

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

pagina 4 van 72 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid 20.06.2016

1 MENS-GEZONDHEID IN MILIEUEFFECTRAPPORTAGE

Milieueffectrapportage is een juridisch-administratieve procedure waarbij getracht wordt om zo vroeg mogelijk de verwachte milieugevolgen van een activiteit, plan of project prospectief in kaart te brengen. Als dusdanig is het MER een instrument om het voorzorgsbeginsel en het beginsel van preventief handelen te helpen realiseren. De discipline ‘Mens-Gezondheid’ kan omschreven worden als: Het deel van de milieueffectrapportage, dat zich bezighoudt met het verzamelen, verwerken en interpreteren van informatie over wijzigingen in de leefomgeving ten einde de gevolgen, op korte en lange termijn, voor de volksgezondheid te schatten. De Wereldgezondheidsorganisatie (WGO) definieert gezondheid als: “Health is a state of complete physical, mental and social well-being and not merely the absence of disease or infirmity”. Deze brede definitie impliceert dat bij milieueffecten-inschattingen, naast de directe impact van stressoren, ook rekening moet worden gehouden met de bestaande situatie, de effecten op langere termijn, de sociale context, met indirecte psychosomatische effecten en de publieke perceptie.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

20.06.2016 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid pagina 5 van 72

1.1 DESKUNDIGE MENS-GEZONDHEID: WANNEER ?

Het onderstaand kader geeft de voorwaarden voor het aanstellen van een erkend MER-deskundige Mens-gezondheid.

Een erkend deskundige Mens – gezondheid wordt aangesteld indien de gezondheidsimpact van het project/plan mogelijk belangrijk is, gebaseerd op volgende criteria:

Inrichtingen/plannen van het type:

chemische nijverheid, hout, landbouw, metaalindustrie (ferro & non-ferro), textielnijverheid, papierindustrie, vuilverwerkingsinstallaties, asfalt-, rubber- en plastiekverwerkende industrie, textielnijverheid, energie-opwekking, infrastructuurwerken en verkeersgenererende projecten

met bewoond gebied (d.w.z. woongebied volgens gewestplan/RUP/BPA en/of clusters van zonevreemde woningen1) of een kwetsbare locatie binnen de richtafstand (zie tabel2 met richtafstanden uit de handreiking bedrijven en milieuzonering) gelegen.

en/of

Er is al een belangwekkende milieustress in de omgeving, t.t.z. gezondheidskundige advieswaarden van stressoren, relevant voor het project/plan (t.t.z. ook deze met gelijkaardige gezondheidseffecten), worden al overschreden.

en/of

Er zijn bestaande gegronde (gezondheids)klachten. Het is de taak van de MER-coördinator en/of de initiatiefnemer om na te gaan of er gegronde klachten (zullen) zijn.

1 In de veiligheidrapporten worden clusters van (zonevreemde) woningen aangeduid als minstens 5 woningen waarvan de afstand tussen de gevels maximaal 50 meter

bedraagt. In sommige RUP’s wordt dit echter wat ruimer geïnterpreteerd nl. 100 meter. 2 http://www.vng.nl/files/vng/vng/Documenten/Extranet/Wonen/Groene%20boekje/Bijlage_1.xls

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

pagina 6 van 72 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid 20.06.2016

2 SCHEMATISCH OVERZICHT METHODOLOGIE

Dit richtlijnenboek omschrijft welke aspecten opgenomen dienen te worden in de evaluatie van de gezondheidseffecten voor de mens. Het bestaat uit vijf complementaire stappen (zie figuur hiernaast) die in drie opeenvolgende fasen doorlopen worden: FASE A. Inventarisatie (pre-fase)

Stap 1. Beschrijving van ruimtegebruik en betrokken populatie Stap 2. Identificatie van potentiële relevante milieustressoren FASE B. Milieueffectrapportage (MER-fase) Stap 3. Inventarisatie van stressoren data Stap 4. Beoordeling gezondheidsimpact FASE C. MER-evaluatie (post-fase) Stap 5. Post-evaluatie In het proces beschreven in het richtlijnenboek komt de informatie nodig voor stappen 1 en 2 uit interne en externe bronnen (van binnen en buiten het MER-team), terwijl stappen 3, 4 en 5 de analyse en interpretatie door de Mens-Gezondheid MER-deskundige inhoudt, waarbij deze zich (ook) baseert op input die gekregen wordt vanuit andere disciplines (zoals bvb. lucht en geluid).

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

20.06.2016 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid pagina 7 van 72

3 MINIMALE INHOUD VAN EEN KENNISGEVING

Algemene methodologische aspecten m.b.t. milieueffectrapportage zijn terug te vinden in ons algemeen

richtlijnenboek.

Specifiek voor de discipline Mens-Gezondheid, is het de bedoeling dat volgende stappen reeds uitgevoerd

worden in de kennisgevingsfase:

Stap 1. Beschrijving ruimtegebruik en betrokken populatie

Stap 2. Identificatie van potentiële relevante milieustressoren

Concreet wil dit dus zeggen dat de samenvattende tabellen voor beide stappen moeten opgenomen worden in

de kennisgeving.

Daarnaast is ook een "klimaatreflex" van belang.

Klimaatreflex.

Indien klimaat niet als een aparte discipline wordt behandeld, wordt bij de bespreking van de

ontwikkelingsscenario’s een aanzet tot klimaatreflex opgenomen, waarbij de noodzaak tot het al dan niet

onderzoeken van dit klimaatreflex-ontwikkelingsscenario zal gemotiveerd worden. De opsteller van het MER

zal initieel nagaan of de schaal, reikwijdte en tijdshorizon van het plan of project zich lenen tot een toetsing

aan een dergelijk scenario, en indien niet, er een gemotiveerde uitspraak over doen. Bij de relevante

disciplines moet dit ontwikkelingsscenario m.b.t. de klimaatreflex aan bod komen.

Klimaatreflex is een analyse die eigenlijk ‘op alles’ moet worden uitgevoerd. Anderzijds moet deze uiteraard op

een gestructureerde wijze worden uitgevoerd in het MER. De klimaatreflex moet van meet af aan worden

getrieerd op wat voor het plan of project relevant is. Deze triage zal worden uitgevoerd bij het opmaken van

de ingreep-effect matrix, waar er steeds een kolom ‘klimaatreflex’ moet worden toegevoegd. Indien klimaat

behandeld wordt als een volwaardige discipline, zal de klimaatreflex binnen deze discipline uitgevoerd

worden.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

pagina 8 van 72 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid 20.06.2016

4 INTERACTIE MET ANDERE DISCIPLINES

4.1 TIMING EN INTERACTIE MET ANDERE MER-DISCIPLINES

4.1.1 Onderlinge afstemming tussen disciplines

Als integrerende discipline ontleent ‘Mens-Gezondheid’ de nodige gegevens van de meer abiotische disciplines

zoals ‘water’, ‘bodem’, ‘lucht’, ‘geluid/trillingen’, en andere, voor zover deze relevant zijn voor het bepalen van

de blootstelling en het inschatten van de menselijke gezondheidsrisico’s. In die meer technische disciplines

worden de wijzigingen in de leefomgeving beschreven, zoals bv. de immissies van schadelijke stoffen,

geluidsimmissie, geurimmissie, aanwezigheid van micro-organismen, slagschaduw,... Wanneer het relevant is,

wordt voor elk van de bovenstaande disciplines of deeldomeinen en zo ook voor de discipline ‘Mens-

gezondheid’ een erkend MER-deskundige aangesteld.

Aangezien de discipline Mens-Gezondheid gegevens nodig heeft van andere, vaak abiotische, disciplines,

wordt de discipline Mens-Gezondheid in de praktijk meestal op het einde van de m.e.r.-procedure uitgevoerd.

Om er voor te zorgen dat de discipline Mens-Gezondheid proactief kan interageren met de abiotische

disciplines, wordt een prefase aangeraden. In de fase van ‘kennisgeving’ moet de deskundige Mens-

Gezondheid eerst in overleg gaan met de deskundigen in de andere relevante disciplines. De kennisgeving

bevat een voorstel tot milieuonderzoek waarin wordt aangegeven welke methodologieën de deskundigen

plannen te volgen en welke alternatieven beschreven zullen worden. Dit voorstel kan bijgesteld worden via de

adviezen van de deskundigen in de adviesinstanties en inspraak van de bevolking.

4.1.2 Studiegebied

Om de milieudruk voldoende accuraat te beschrijven is de ruimtelijke voorstelling van het geografisch

invloedsgebied van een stressor van groot belang. Het geografisch invloedsgebied wordt gedefinieerd als de

ruimtelijke perimeter waarbinnen het project of plan (bedrijf, opstelling, aanleg,…) zijn invloed uitoefent en

wordt het studiegebied genoemd. In het studiegebied kunnen verschillende zones voorkomen, die onder

invloed staan van verschillende emissies (bv. lucht-, geluid, wateremissies.)

De grenzen van het gebied worden ook in de fase voorafgaand aan de ‘kennisgeving’ ingeschat, samen met

deze van de relevante abiotische disciplines (water, bodem, lucht,…) zoals beschreven in de bijhorende

richtlijnenboeken. Het studiegebied omvat zowel het plan- of projectgebied (bv. het gebied waarbinnen een

ruimtelijk uitvoeringsplan zal plaatsvinden) als de omgeving daarbuiten waar er nog invloed merkbaar is van

de activiteiten. Er wordt vastgelegd welke zones moeten worden weergegeven op de geografische

localisatiekaarten. Er wordt verder ingeschat welke aspecten van ruimtegebruik, milieudruk en risicopopulatie

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

20.06.2016 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid pagina 9 van 72

in de prefase moeten worden geïnventariseerd (Stap 1 en 2) voor de latere inschatting van de impact op de

mens.

4.1.3 Afspraken omtrent te leveren informatie door de abiotische disciplines

In de prefase wordt met de abiotische disciplines bekeken welke stressoren met potentiële humane

gezondheidsrelevantie kunnen voorkomen (Stap 2). Voor de relevante stressoren wordt verder besproken

welke informatie de abiotische disciplines van het MER kunnen aanleveren. In samenspraak met de

coördinator en de erkende deskundige uit de relevante abiotische discipline wordt bepaald of een emissie-,

immissie-, en blootstellingsinschatting mogelijk en nodig is:

- voor welke chemische en fysische agentia en welke parameters immissies gemodelleerd, gemeten,

en/of ingeschat dienen te worden;

- voor welke agentia/parameters een kwalitatieve beoordeling mogelijk is.

4.1.4 Inspraak en het opzetten van een consultatietraject

Het is aangewezen om zo vroeg mogelijk in het project of plan een proces te starten met een

consultatietraject, dus vóór het eerste verplichte inspraakmoment van de kennisgeving, en dit ook verder te

laten doorlopen na de MER-procedure. Dergelijke aanpak verloopt best in overleg met de initiatiefnemer van

het project/plan.

Participatie kan best worden opgestart voorafgaand aan de kennisgeving, bij het tot stand komen van de

ideeën over het project/plan. Er kan maar een vertrouwensbasis worden opgebouwd indien er voldoende

ruimte is voor alle betrokkenen om mee te denken, ideeën door te geven, keuzes te bespreken en antwoorden

op vragen te krijgen. Informatie over de lokale bezorgdheid is nodig om de relevantie van de blootstelling te

kunnen inschatten. Indien de bevolking gegrond ongerust is omtrent een bepaalde stressor, moet deze steeds

behandeld worden in het milieueffectenonderzoek (vanaf Stap 2, zie verder).

Naast de overlegmomenten met burgers en maatschappelijke groepen, kan informatie over mogelijke

ongerustheid ook worden aangevuld via volgende bronnen:

(i) Registratie van relevante milieu- en gezondheidsgerelateerde klachten bij gemeenten (in MKROS of een

ander registratiesysteem), bij Milieu-inspectie of andere meldpunten voor klachten in de regio (bijvoorbeeld

van nabijgelegen bedrijven);

(ii) Negatieve berichtgeving in de media over milieu en gezondheid in de regio;

(iii) Bevragen van de algemene lokale perceptie van de leefomgeving via vragenlijsten (uitgevoerd conform de

methodologie en vragenlijst van het Schriftelijk Leefomgevingsonderzoek). De resultaten van deze bevraging

kunnen vergeleken worden met de meest recente Vlaamse resultaten.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

pagina 10 van 72 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid 20.06.2016

4.2 NUTTIGE DOCUMENTEN

Richtlijnenboek Lucht

Richtlijnenboek Geluid en Trillingen

Richtlijnenboek Bodem

Richtlijnenboek Water

Richtlijnenboek Algemene Methodologische Aspecten

Schriftelijk Leefomgevingsonderzoek

Registratiekanalen gezondheidsgerelateerde klachten

Gemeenten (MKROS of alternatief) LOGO's Milieu-inspectie

Handleiding Participatie in het m.e.r.-proces

Communiceren met uw buren (communicatie tussen bedrijf en omgeving)

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

20.06.2016 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid pagina 11 van 72

5 REFERENTIEWAARDEN VOOR DE AFTOETSING VAN DE ERNST

De belangrijkste doelstelling van de discipline Mens-Gezondheid is om de mogelijke impact op de gezondheid

van de mens in beeld te brengen. Dit wordt bij voorkeur gedaan door het aftoetsen aan bestaande

gezondheidskundige advieswaarden3 van stressoren afkomstig van de geplande inrichting of activiteit. De

keuze van de juiste gezondheidskundige advieswaarde (GAW), staat in dit hoofdstuk uitgelegd. In Stap 4 wordt

beschreven hoe de toetsing t.o.v. de gezondheidskundige advieswaarden wordt uitgevoerd. Indien

referentiewaarden niet beschikbaar zijn, of geen metingen/berekeningen voorhanden zijn wordt de

inschatting kwalitatief uitgevoerd (zie Stap 4). De toetsing t.o.v. grenswaarden/wettelijke

normen/richtwaarden gebeurt in de afzonderlijke technische disciplines. Voor infrastructuurgeluid wordt

getoetst aan de toetsingswaarden binnen de discipline geluid. Voor geur wordt binnen de discipline geur

getoetst aan (buitenwettelijke) geurnormen.

5.1 NORMEN EN GEZONDHEIDSKUNDIGE ADVIESWAARDEN

Aan de hand van wetenschappelijke onderzoek worden normen en gezondheidskundige advieswaarden

vastgelegd:

5.1.1 Normen

In eerste instantie worden hiermee de milieukwaliteitsdoelstellingen bedoeld, zoals gedefinieerd in het DABM

(artikel 2.2.4.). Het kan gaan om basismilieukwaliteitsnormen en bijzondere milieukwaliteitsnormen.

Milieukwaliteitsnormen worden vastgesteld in de vorm van grenswaarden en richtwaarden.

Wettelijke normen zijn door de wetgeving vastgelegde bindende normen. Er zijn verschillende (inter)nationale

instanties die wettelijk bindende blootstellingsnormen (naar analogie met de grens- en richtwaarden in

Vlaanderen) hebben vastgelegd voor zowel chemische als fysische stressoren. In dalende orde van voorkeur,

zijn dit: de overheden van Vlaanderen; Europa; België (incl. Wallonië, Brussels Gewest); andere Europese

landen (vb. Nederland, Duitsland,…) Verenigde Staten,…. M.a.w. indien geen wettelijke norm voor Vlaanderen

beschikbaar is, wordt in het MER getoetst aan de Europese norm; indien er geen Europese norm is, geniet de

Belgische de voorkeur; enz.

Daarnaast zijn er ook normen die niet de status van grens- of richtwaarde hebben zoals begrepen in artikel

2.2.4. uit het DABM, maar die toch als toetsingswaarde worden gehanteerd omdat ze deel uitmaken van een

algemeen aanvaard beoordelingskader, zoals o.m. voorzien in MER RL-boek geluid en het MER RL-boek

deeldomein geur.

3 Uitgezonderd bij de stressor EM-straling

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

pagina 12 van 72 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid 20.06.2016

5.1.2 Advieswaarden

Gezondheidskundige advieswaarden worden opgemaakt enkel vanuit het oogpunt van de bescherming van de

volksgezondheid. Ze zijn gebaseerd op vastgestelde dosis-respons experimenten of vaststellingen. Deze

advieswaarden hebben geen wettelijke draagkracht. Ze worden vaak door internationale organisaties

vastgelegd. Daarnaast zijn er nog wetenschappelijke data die in sommige gevallen gebruikt kunnen worden als

richtinggevende toetsingswaarde. Wetenschappelijke advieswaarden voor externe milieublootstelling, zijn

o.a.:

WHO: (World Health Organisation): advieswaarde voor blootstelling

ATSDR (Agency for Toxic Substances and Disease Registry), US EPA (Environmental Protection Agency -

U.S.A), RIVM (Rijksinsituut voor Volksgezondheid en Milieu): gezondheidskundige toetsingswaarden

WHO advieswaarde voor inname (Tolerable Daily Intake, TDI)

Grenswaarden voor lichaamsbelasting: body burden, biomerkerconcentratie

Duitse human biomonitoring (HBM)-niveaus of Biomonitoring Equivalents voor toetsing van interne

concentraties.

Advieswaarden uit de peergereviewde internationale wetenschappelijke literatuur.

Arbeidsgeneeskundige advieswaarden

o Threshold Limit Values (TLV-waarden)

o Voor de algemene bevolking:

1/10e van de TLV voor niet carcinogenen

1/x van de TLV voor carcinogenen met x de waarde die het risico terugbrengt tot het

niveau van 10-6 bij een levenslange blootstelling. Bij onvoldoende wetenschappelijke

gegevens om x te bepalen, wordt x gelijkgesteld aan 1000;

Voor gedefinieerde risicogroepen:

o 1/200e van de TLV voor niet carcinogenen

o 1/5000e van de TLV voor carcinogenen

5.2 KEUZE VAN DE MEEST GESCHIKTE GEZONDHEIDSKUNDIGE ADVIESWAARDEN

In de internationale literatuur vindt men een waaier aan gezondheidskundige advieswaarden bij verschillende

instanties (bv. WHO, ATSDR, US EPA, CalEPA, ECHA, etc.). De keuze van een toetsingswaarde uit deze waaier

vormt vaak een knelpunt bij risicoanalyses. Daarom liet het Agentschap Zorg en Gezondheid een protocol

ontwikkelen voor deze selectie van een gezondheidskundige advieswaarde (VITO, 2015). Het protocol leidt via

een systematische en gestandaardiseerde methode tot de selectie van de te gebruiken gezondheidskundige

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

20.06.2016 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid pagina 13 van 72

advieswaarde op een uniforme en transparante manier. Daarom zal dit protocol (meer bepaald de standaard

evaluatie / default evaluation) in de m.e.r.-methodologie gebruikt worden om de GAW te selecteren.

De keuze van de meest “geschikte” toetsingswaarde uit deze waaier vormt vaak een knelpunt bij

risicoanalyses. Daarom heeft het Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid het initiatief genomen om een

keuzeprotocol voor gezondheidskundige advieswaarden te ontwikkelen. Het keuzeprotocol leidt via een

systematische en gestandaardiseerde methode tot de meest geschikte gezondheidskundige advieswaarde. Het

voordeel van een dergelijke procedure is dat ze zal bijdragen tot meer uniformiteit en transparantie in de

keuze van toetsingswaarden. Daarom zal dit protocol ook in de m.e.r.-methodologie gebruikt worden om de

meest geschikte GAW te selecteren.

Het niveau van de standaardevaluatie in het keuzeprotocol is het meest geschikte om in een

milieueffectrapportage uit te voeren.

Onderstaande figuur geeft het hele werkschema voor het keuzeprotocol weer. Het schema voor de

standaardevaluatie voor de selectie van GAW is zowel voor carcinogene als voor niet-carcinogene effecten

toepasbaar.

De te raadplegen bronnen zijn opgesplitst in primaire, secundaire en tertiaire bronnen:

Primaire bronnen zijn afkomstig van internationale agentschappen, hebben een nauwkeurig peer

review proces en de methodes zijn transparant en goed gedocumenteerd (vb. WHO,US EPA, EFSA,

ATSDR).

Secundaire bronnen zijn over het algemeen ook goed gedocumenteerd en transparant, maar het peer

review proces is beperkter of ze zijn van nationale agentschappen

(vb. OEHHA, ANSES, Health Canada, PPRTV van US-EPA).

Tertiaire bronnen kunnen geraadpleegd worden als de primaire en secundaire bronnen niet tot een

geschikte GAW leiden. Deze tertiaire bronnen hebben vaak ook en specifieker of beperkter

toepassingsgebied (vb. RIVM).

De GAW van primaire bronnen hebben een voorkeur boven de GAW van secundaire bronnen. Toch wordt het

meeste gewicht gegeven aan de recentheid van de GAW.

Richtlijnenboek Mer o.b.v. studie VITO/SGS

www.lne.be

Richtlijnenboek Mer o.b.v. studie VITO/SGS

www.lne.be

5.2.1 Carcinogeniteit

Bij het selecteren van de GAW voor een stof (of stressor) moet men nagaan welk type gezondheidseffecten de

stof kan hebben: niet-carcinogene en/of carcinogene effecten waarvoor elk een eigen GAW kan bestaan. In

eerste instantie dient dan ook nagegaan te worden of zowel een GAW voor carcinogene effecten als voor niet-

carcinogene effecten dient geselecteerd te worden.

Om de carcinogene eigenschappen van een stof na te gaan, raadpleegt men de classificatieschema’s van

volgende 4 organisaties:

IARC = internationaal agentschap voor kankeronderzoek (International Agency for Research on Cancer)

EU-GHS = “Globally Harmonised System of Classification and Regulation” van de Europese Unie.

US EPA = “Environmental Protection Agency” van de V.S.

NTP = “National Toxicology Program”

Deze organisaties hebben elk hun eigen classificatiesysteem. De gekozen grenzen komen niet altijd overeen.

Een overzicht van de classificatiesystemen wordt weergegeven in de overzichtstabel onderaan.

Een stof wordt als carcinogeen beschouwd als minstens één van de organisaties de stof klasseert als:

Humaan carcinogeen

Waarschijnlijk humaan carcinogeen

Voor stoffen die geklasseerd zijn als “mogelijk humaan carcinogeen” (possible human carcinogen) of

“suggestief bewijs voor carcinogeen potentieel” (suggestive evidence for carcinogenic potential), kan er geen

beslissing gemaakt worden in dit stadium van het bepalen van de carcinogeniteit.

Een stof wordt als niet-carcinogeen beschouwd als ze niet onder één van de bovenstaande categorieën valt én

als minstens één van de organisaties ze klasseert als

Niet geclassificeerd als humaan carcinogeen

Waarschijnlijk niet carcinogeen

Als ten minste één van de 4 organisaties de stof als carcinogeen classificeert, dan moet de GAW voor

carcinogeniteit opgezocht worden (naast de GAW voor niet-carcinogene effecten). Als er consistentie is tussen

de verschillende organisaties, dan kan je hen als standaardevaluatie eerst consulteren. Als de organisaties niet

consistent zijn in hun classificatie, dan is een diepgaandere analyse voor carcinogene effecten nodig.

Onderstaande figuur geeft het werkschema voor carcinogeniteit weer.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

pagina 16 van 72 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid 20.06.2016

In het geval van carcinogeniteit, moet parallel ook de GAW voor niet-carcinogene effecten van deze stof

opgezocht worden. Beide soorten effecten met hun respectievelijke GAW en moeten dan gerapporteerd

worden in het MER. Indien de stof geen carcinogene eigenschappen blijkt te hebben, wordt met alleen de

niet-carcinogene effecten verder gegaan.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

20.06.2016 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid pagina 17 van 72

Overzicht van classificatiesystemen voor humane carcinogeniteit van een stof (legende: rood = carcinogeen, oranje = mogelijke carcinogeen, blauw = niet-carcinogeen) IARC US-EPA - 1986

guidelines US-EPA - 2005 guidelines

EU – GHS NTP

group 1: carcinogenic to humans

group A: human carcinogen

carcinogenic to humans

carcinogen Cat. 1A: (H350) known to have carcinogenic potential for humans; largely based on human evidence

Known To Be Human Carcinogen: sufficient evidence of carcinogenicity from studies in humans, which indicates a causal relationship between exposure, and human cancer.

group 2A: probably carcinogenic to humans

group B1: probable human carcinogen - based on limited evidence of carcinogenicity in humans and sufficient evidence of carcinogenicity in animals

likely to be carcinogenic to humans

carcinogen Cat. 1B: (H350) presumed to have carcinogenic potential for humans; largely based on animal evidence

Reasonably Anticipated To Be Human Carcinogen: Limited evidence in human studies, or sufficient evidence from animal studies, or less than sufficient evidence from human or animal studies , however belonging to a well-defined structurally related class of substances whose members are human carcinogenic or substances or reasonably anticipated to be human carcinogenic

group 2 B: possibly carcinogenic to humans

group B2: (probable human carcinogen - based on sufficient evidence of carcinogenicity in animals

suggestive evidence of carcinogenic potential

carcinogen Cat. 2: (H351) suspected human carcinogen

group 3: Not classifiable as to its carcinogenicity to humans

group C: possible human carcinogen

inadequate information to assess carcinogenic potential

mutagen Cat. 1A (H340) known to induce heritable mutations in germ cells of humans

group 4: probably not carcinogenic to humans

group D: not classifiable as to human carcinogenicity

not likely to be carcinogenic to humans

mutagen Cat. 1B: (H340) should be regarded as if they induce heritable mutations in the germ cells of humans

group E: evidence of non-carcinogenicity for humans

mutagen Cat. 2: (H341) may induce heritable mutations in the germ cells of humans

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

pagina 18 van 72 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid 20.06.2016

5.2.2 Sjabloon rapportering keuze GAW

Reporting format for the selection of Reference values Exposure situation

Describe here the context of use of the RV (duration of exposure, route of exposure), and the question to address.

General Information

Substance identifier (name, CAS no)

Date of selection RV

Name/unit of assessor

Route and duration of exposure

Context of use RV

Tiered level of Risk value selection : default evaluation Classification of carcinogenicity

Agency Date Carcinogenicity classification Source/hyperlink

IARC

US EPA

EU-GHS

NTP

Conclusion: RV to select for

- Carcinogenic effects

- Non carcinogenic effects

(/scratch ‘RV to select for carcinogenic effects if no classification for carcinogenicity)

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

20.06.2016 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid pagina 19 van 72

Table for reporting ‘default evaluation’

Non-carcinogenic effects

Agency Date

RV

Name

and

date of

key

study6

Speciation5 Route

and

duration

RV

name1

Critical

endpoint

RV

value

RV

units

Source/Hyperlink

Primary sources

WHO

US EPA IRIS

EFSA3

ATSDR

Secondary

sources

OEHHA

ANSES

Health

Canada

US EPA

PPRTV

Tertiary

sources4

RIVM

Carcinogenic effects (to be completed if substances is classified as carcinogenic)

Agency date speciation Route RV

name1

Type of

effects/tumour

site

RV

value2

RV

units

Source/Hyperlink

Primary sources

WHO

US EPA IRIS

EFSA3

Secondary

sources

ANSES

Health

Canada

US EPA

PPRTV

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

pagina 20 van 72 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid 20.06.2016

OEHHA

Tertiary

sources4

1name of the reference value in the original sources. (for example: RfC (reference concentration)) 2unit risk value (slope factor) or pseudo-threshold value 3 if oral route is the relevant route of exposure 4 tertiary sources to consult where no suitable reference values from primary or secondary sources are available 5mention speciation if for various species, different RV are applicable (e.g. Cr3+ versus Cr6+) 6 date and name of key study to complete in case of absence of recent (< 10 years old) RV, while recent secondary sources are available

Conclusion ‘default evaluation’ RV selection:

Either: o RV: X (units), Agency, Date o Critical effect on which is the RV is based:

Or : The outcome of TIER 2 analysis is non-conclusive, a TIER 3 analysis is needed

5.2.3 Nuttige links

Organisaties:

WHO: World Health Organisation

ATSDR: Agency for Toxic Substances and Disease Registry

CalEPA: California Environmental Protection Agency

ECHA: European Chemicals Agency

IARC: International Agency for Research on Cancer

US EPA: Environmental Protection Agency (U.S.A)

EU-GHS: Globally Harmonised System of Classification and Regulations (E.U.)

NTP : National Toxicology Program

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

20.06.2016 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid pagina 21 van 72

6 STAP 1. BESCHRIJVING RUIMTEGEBRUIK EN BETROKKEN POPULATIE

6.1 RUIMTEGEBRUIK EN BETROKKEN POPULATIES

In Stap 1 van de Discipline Mens-Gezondheid wordt het ruimtegebruik in het studiegebied beschreven en de

inventarisatie van de betrokken populatie opgelijst in een overzichtstabel én ruimtelijk weergegeven op kaart.

De afbakening van het studiegebied wordt in eerste instantie overgenomen uit de afbakening die gemaakt is

binnen de disciplines geluid en trillingen en lucht. De beschrijving wordt gegeven voor het totale

invloedsgebied van de berekende of ingeschatte stressoren. Een korte beschrijving (oppervlakte, gemeentes,

types wegen, etc.) is wenselijk.

Het ruimtegebruik, dat wordt geïnventariseerd omvat o.a. woonzones, landbouwactiviteit,

waterwinningsgebieden, recreatie, scholen, bejaardencentra en kinderdagverblijven (zie samenvattende

tabel). In het geval er plannen zijn om het ruimtegebruik op korte of langere termijn te wijzigen, wordt dit

aangeduid in de tabel als ‘gepland ruimtegebruik’ (ontwikkelingsscenario’s, Zie Algemeen richtlijnenboek). De

beschrijving wordt gegeven voor het totale invloedsgebied van de berekende of ingeschatte stressoren.

De bevolkingsgroepen welke binnen de grenzen van het studiegebied verblijven, worden beschreven volgens

bevolkingsdichtheid en demografische opbouw, zoals weergegeven in de samenvattende tabel. Kinderen zijn

gevoeliger aan bijvoorbeeld de gezondheidseffecten van milieuvervuiling omdat zij door hun gedrag meer in

aanraking komen met de aanwezige vervuiling (hand-mond gedrag, bodemcontact bij het spelen) en hun

gestalte (ademhoogte bijvoorbeeld dichter bij verkeersuitstoot). Ze nemen in verhouding grotere volumes

lucht op, maar zijn ook gevoeliger aan de gezondheidseffecten van de vervuiling. Ouderen kunnen o.a. omwille

van comorbiditeiten (= het tegelijkertijd hebben van twee of meer stoornissen of aandoeningen bij een

patiënt) meer gevoelig zijn aan (fysische/chemische) stressoren. Afhankelijk van specifieke stressoren kunnen

bijkomend nogrisicogroepen en/of aspecten van ruimtegebruik geïdentificeerd worden, die op gelijkaardige

wijze beschreven worden als degene opgenomen in de samenvattende tabel. Anderzijds kunnen bepaalde

items uit de samenvattende tabel soms niet opgenomen worden in het MER, als er geen info beschikbaar is of

als een bepaald aspect van ruimtegebruik, of een bepaalde risicogroep niet relevant is voor het geplande

project/plan.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

pagina 22 van 72 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid 20.06.2016

6.2 SAMENVATTENDE TABEL STAP 1

In de samenvattende tabel wordt ruimtegebruik in het studiegebied en de betrokken populatie opgelijst. Het

aantal scholen, speel- en sportterreinen e.d. wordt aangeduid met de benaderde afstand en de windrichting

tot de inrichting of het planningsgebied (vb. 2 km ten O van bron, t.t.z. de

inrichting/weg/bedrijvigheid/plangebied). Verder wordt aangegeven welk percentage van het invloedsgebied

ingenomen wordt door woonzone, landbouw, natuur,… . Voor de populaties die in het gebied wonen worden

de aantallen of het percentage gegeven (vb. niet enkel absoluut aantal kinderen geven tot 5 jaar, maar ook

het % t.o.v. de totale populatie) . Indien bepaalde gegevens niet worden geïnventariseerd, moet gemotiveerd

worden waarom ze niet in de overzichtstabel opgenomen zijn in de kolom ‘argumentatie’ van de tabel: bv.

data niet beschikbaar of geen relevante invloedsgroep voor de stressor.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

20.06.2016 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid pagina 23 van 72

Overzichtstabel van aspecten ruimtegebruik en betrokken bevolking in het studiegebied van de inrichting. De beschrijving wordt gegeven voor het totale invloedsgebied.

STAP 1: ruimtegebruik & populatie

Eenheid Invloedsgebied Argumentatie

Aantal of %

van gebied

Afstand &

windrichting

tot bron

RUIMTEGEBRUIK

Kinderdagverblijven Aantal

Kleuterscholen Aantal

Basisschool Aantal

Secundaire school aantal

Speelterreinen,

vakantieverblijven

aantal

Sportterreinen, scoutsterrein,

speelbos,…

aantal

Ziekenhuizen aantal

Bejaardentehuizen/woon-

zorg centra,

assistentiewoningen

aantal

Woonzone % van

studiegebied

Landbouwactiviteit % van

studiegebied

Watergewinningsgebied:

opp. water + grondwater

% van

studiegebied

Groenzone/natuur % van

studiegebied

Andere: (specifieer)

POPULATIE

Totaal aantal personen4 aantal

Kinderen<=5j aantal

Kinderen 6-18j aantal

Andere: (specifieer)

4 Zowel inwoners als populatie in kinderdagverblijven, etc.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

pagina 24 van 72 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid 20.06.2016

6.3 NUTTIGE LINKS

Statbel

Kind en Gezin

Agiv

APS Vlaanderen: lokale statistieken

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

20.06.2016 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid pagina 25 van 72

7 STAP 2: IDENTIFICATIE VAN POTENTIËLE RELEVANTE MILIEUSTRESSOREN

Grosso modo kan het project/plan potentiële blootstelling aan drie verschillende categorieën van stressoren

veroorzaken: chemische, fysische, en/of biologische. Daarnaast speelt ook blootstelling aan groene ruimte

mee. Hierna volgt een oplijsting van de in het MER te overlopen relevante milieustressoren in een

samenvattende tabel.

Indien de milieudruk van het project of plan nog niet gekend is, wordt de huidige situatie beschreven. Verder

wordt in dat geval uitgegaan van mogelijke activiteiten die volgens stedenbouwkundige voorschriften

toegelaten worden. De deskundige lijst in dat geval alle potentiële (relevante) stressoren afkomstig van die

activiteiten op. De stressoren die in Stap 2 opgelijst worden, zijn deze die in de technische disciplines

behandeld moeten worden.

7.1 CHEMISCHE STRESSOREN

Potentiële chemische stressoren die relevant zijn en binnen het MER besproken worden, zijn opgenomen in

een sectorspecifieke lijst (zie verder). Daarnaast kunnen bijkomende chemische stressoren gedefinieerd

worden door de abiotische MER disciplines:

Sectorspecifieke lijst van gezondheidsrelevante stressoren: is een lijst van stoffen die zeker

besproken moeten worden in het MER. De matrix-tabel geeft aan welke polluenten a priori relevant

zijn voor specifieke industriële sectoren, en door de disciplines lucht (L), Water (W) en/of Bodem (B)

besproken moeten worden. Deze lijst werd opgesteld aan de hand van de emissiecriteria van de

Vlaamse Milieumaatschappij (opgesplitst per industriële sector, NACE sector, bron: Integraal

Milieujaarverslag; geraadpleegd maart 2015) en lijsten met gezondheidsrelevante stressoren

(rijksoverheid.nl).

Bijkomende chemische stressoren: alle bijkomende chemische stressoren, die in de andere MER-

disciplines geïdentificeerd werden, moeten hier ook opgenomen worden.

In bepaalde gevallen is het mogelijk om een stressor uit de sectorspecifieke lijst toch niet in de discipline

mens-gezondheid te behandelen, maar wel in de relevante technische discipline (gemodelleerd,

geïnventariseerd, afgetoest…). In de discipline mens-gezondheid kan dan naar deze discipline verwezen

worden. Wanneer een bepaald polluent ‘niet van toepassing’ is voor de betrokken inrichting, moet dit

gemotiveerd worden.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

pagina 26 van 72 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid 20.06.2016

Geurhinder is meestal het gevolg van de blootstelling aan een complex mengsel van chemische stressoren. De

concentratie van de stoffen is meestal niet van die aard dat er directe gezondheidseffecten optreden. Wel

kunnen er indirecte gezondheidseffecten optreden die psychosomatisch van aard zijn(stress), maar waaruit

ook stress gerelateerde somatische gezondheidseffecten kunnen voortvloeien. De blootstelling aan geur kan

ook een verstoring in gedrag of activiteit als effect hebben (ramen sluiten, tuin vermijden, geen bezoek

uitnodigen,…).

Specifieke informatie m.b.t. chemische stressoren bij infrastructuur- of verkeersgerelateerde projecten.

Lucht

De WHO beschouwt PM2.5 als de belangrijkste indicator voor gezondheidsimpact in health impact assessment

studies (HIA) voor luchtverontreiniging in het algemeen. De grootste gezondheidsimpact wordt veroorzaakt

door de relatie tussen PM2.5 en vroegtijdige sterfte (= sterfte vóór levensverwachting). Stikstofdioxide (NO2)

gold lange tijd als indicatorstof voor verkeersemissies. NO2 en elementair koolstof (EC) zijn in stedelijke

omgeving met veel verkeer in hoge mate gecorreleerd. Dat maakt het ondoenbaar om gezondheidseffecten op

basis van epidemiologische studies toe te schrijven aan de ene of de andere stof. Hoewel een recente review

van de WHO directe gezondheidseffecten als gevolg van blootstelling aan NO2 niet uitsluit, is de heersende

opinie onder gezondheidsdeskundigen dat gezondheidseffecten als gevolg van langdurige blootstelling aan

verkeersemissies in grotere mate veroorzaakt worden door roet (elementair koolstof met daaraan gebonden

organische koolstoffen) dan door NO2 (Voogt and Eijk, 2014).

Verschillende studies tonen aan dat roet een betere indicator is voor verkeersgerelateerde

gezondheidseffecten dan PM10 en PM2.5 (Janssen et al., 2011; Keuken et al., 2012). Het gebruik van een roet

indicator in het MER heeft zeker meerwaarde als verschillende verkeersscenario’s en –maatregelen op

gezondheidseffecten beoordeeld moeten worden (Commissie MER, 2014). Er bestaat nog geen grenswaarde

(noch wettelijke, noch een gezondheidskundige advieswaarde) voor roet, maar er zijn wel dosis-

responsrelaties in de literatuur beschreven die gehanteerd kunnen worden om de gezondheidsimpact ten

gevolge van EC blootstelling te kwantificeren.

Het gebruik van EC als indicator voor verkeersgerelateerde luchtverontreiniging geniet de voorkeur. Echter, de

meest gebruikte modellen binnen verkeersgerelateerde MER’s (IFDM-traffic en CAR-Vlaanderen) laten

momenteel nog geen voorspellingen van EC-concentraties toe.

Wanneer EC-concentraties niet voorhanden zijn, kan de EC-concentratie bij benadering geschat worden op

basis van een andere polluent. De meest voor de hand liggende polluent is hier NO2.

Idealiter is de beoordeling van de gezondheidsimpact gebaseerd op EC-concentratiekaarten. Wanneer er geen

informatie beschikbaar is voor de jaargemiddelde EC-concentratie (μg/m3) kan deze dus, voor het gebruik in

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

20.06.2016 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid pagina 27 van 72

een MER, arbitrair gemiddeld gelijk gesteld worden aan 6% van de jaargemiddelde NO2-concentratie (μg/m3).

Toch wordt op de eerste plaats aangeraden om gemeten (gemodelleerde) EC-concentraties te gebruiken om

de impact van gezondheid door verkeerspolluenten in te schatten in een MER.

Conclusie:

Op basis van voorgaande wordt gekozen om de analyse van de gezondheidsimpact te baseren op blootstelling

en effecten van elementair koolstof, fijn stof (PM2.5) en stikstofdioxide als de belangrijkste indicatoren voor

gezondheidseffecten van verkeer.

Indien er geen informatie beschikbaar is over de blootstelling aan EC zal getracht worden deze bij benadering

af te leiden uit NO2-concentraties.

7.2 FYSISCHE STRESSOREN

Geluid, licht, visuele hinder, schaduw, EM-straling, trillingen, warmte, windhinder of overstromingsrisico zijn

fysische stressoren die van belang kunnen zijn bij diverse projecten/plannen. De deskundige Mens-Gezondheid

duidt in Tabel 6 aan welke fysische stressoren voor de inrichting of het plan van belang zijn. Tabel 3 geeft een

overzicht van relevante fysische stressoren geïdentificeerd uit een hinderenquête uitgevoerd door de Vlaamse

Overheid. Die enquête kan helpen bij de bepaling van de relevantie van een fysische stressor voor een

bepaalde activiteit. Het is belangrijk steeds te motiveren waarom een stressor niet van toepassing is voor de

activiteit in kwestie.

Fysische stressoren kunnen in eerste instantie aanleiding geven tot hinder (geluid, licht,…) of ongerustheid

(EM-straling, overstromingsrisico), tot een verstoring in gedrag/activiteit of tot stress. Daaruit kunnen dan

stress gerelateerde gezondheidsklachten volgen.

Specifieke informatie m.b.t. fysische stressoren bij infrastructuur- of verkeersgerelateerde projecten.

Blootstelling aan geluid heeft een negatieve impact op gezondheid. Verkeersgeluid veroorzaakt hinder en

slaapverstoring, maar ook stress met als gevolg een hoge bloeddruk en hart- en vaatziekten. In MER’s over

infrastructuurwerken die wegverkeer dragen of genereren, is het belangrijk om in te zoomen op geluid

veroorzaakt door wegverkeer.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

pagina 28 van 72 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid 20.06.2016

7.3 BIOLOGISCHE STRESSOREN

Biologische stressoren worden beschreven indien zij, door de mate van voorkomen, als hinderlijk worden

ervaren of potentieel gevaarlijk zijn. Of de biologische stressor daadwerkelijk een gezondheidsrisico vormt,

hangt o.a. af van de potentiële kans op verspreiding naar de omwonenden, de aard van het organisme, de

hoeveelheid biologisch materiaal, de manier waarop het agens het lichaam binnendringt en de gevoeligheid

van de persoon. De biologische stressoren worden opgesomd en de gerelateerde potentiële

gezondheidsimpact wordt als volgt beschreven:

infectiegevaar of transmissierisico’s: infectiegevaar door virussen, bacteriën of andere pathogene

organismen en overdracht door ongedierte; bv. Legionella (infectiegevaar naar de omgeving

voornamelijk bij aanwezigheid van koeltorens), bio-aërosolen (afkomstig van composteringsinstallaties

en rioolwaterzuiverings-installaties) , multiresistente kiemen,…

acute vergiftiging door toxines; bv. mycotoxinen van schimmels, exo- en endotoxinen van bacteriën,

fytotoxinen van planten;

chronische toxiciteit: DNA-schade, kanker of schade aan het ongeboren kind; bv. door pathogene

bacteriën;

allergische reacties: door het vrijkomen van en potentiële blootstelling aan allergenen; bv.

dierenharen bij intensieve veeteelt;

overlast van ongedierte; bv. ratten, vliegen, kakkerlakken of muggen.

7.4 NABIJHEID VAN GROENE RUIMTE

Nabijheid van groen wordt bekeken indien de geplande wijzigingen een verandering in de hoeveelheid of

toegankelijkheid van groengebieden met zich meebrengen. Hoewel er veel wetenschappelijke evidentie is dat

groene ruimte een bijdrage levert aan het verbeteren van de fysieke en mentale gezondheid, zijn er weinig

studies die toelaten om deze effecten te kwantificeren. De berekeningstool ‘natuurwaardeverkenner’ kan

hiervoor gebruikt worden. Deze houdt rekening met het aantal inwoners in de buurt van het groen. Verder zit

in de tool een kwantitatieve waardering, waarbij het verband tussen aanwezigheid van groen in de nabije of

ruime omgeving van een burger en zijn gezondheidstoestand in rekening wordt gebracht (uitgedrukt in

DALY’s5 t.t.z. een verandering in de maat voor de totale last ontstaan door ziekte). De kwantificering is

gebaseerd op de resultaten van een wetenschappelijk meerjarenprogramma in Nederland (Vitamine G - Maas,

2008). Dit onderzoek toont aan dat er een positief verband is tussen de hoeveelheid groenoppervlakte binnen

5 De DALY ('Disability-Adjusted Life-Years') kwantificeert gezondheidsverlies en is opgebouwd uit twee componenten: de jaren verloren door vroegtijdige sterfte en de jaren geleefd met ziekte. Het concept is afkomstig van de 'Global Burden of Disease' studie (GBD) van de Wereldbank en de WHO (Murray & Lopez. The global burden of disease: a comparative assessment of mortality and disability from disease, injuries, and risk factors in 1990 and projected to 2020. Cambridge (MA): Harvard University Press on behalf of the WHO and the World Bank, 1996).

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

20.06.2016 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid pagina 29 van 72

een straal van 1 km van de woning en het minder voorkomen van 18 op een totaal van 24 specifiek

onderzochte ziektebeelden. Er werd o.a. een positief effect gevonden op hartziekten, nek- en rugklachten,

depressie, angststoornissen, infecties van de bovenste luchtwegen, astma, infectieziekten van het

maagdarmkanaal, urineweginfecties en diabetes. De relatie was het grootst voor mentale ziekten.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

pagina 30 van 72 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid 20.06.2016

7.5 SAMENVATTENDE TABEL

Oplijsting van de stressoren en de gerelateerde gezondheidsimpact voor het huidig project of plan

STAP 2: Stressoren Specifieke omschrijving stressor

en/of bron, gezondheidsimpact(1)

Argumentatie waarom stressor

niet wordt opgenomen

Chemische stressoren

Stressoren uit de

sectorspecifieke lijst hier op

te lijsten

Andere stressoren dan deze

opgenomen in

bovengenoemde lijst:…

Geur (2)

Fysische stressoren

Geluid

Trillingen

Wind

Licht, schaduw

Visuele hinder

Warmte

EM-straling

Andere:

Biologische stressoren

Infectiegevaar

Acuut gevaar voor

vergiftiging

Chronische toxiciteit

Allergenen

Overlast van ongedierte

Andere:

Nabijheid groene ruimte (1)

Uit de sectorspecifieke lijst van chemische stressoren en de fysische/biologische stressoren worden de voor het huidige project/plan

relevante stressoren, aangeduid. Deze laatste worden door de technische disciplines behandeld. Indien om technische redenen deze

niet door die disciplines behandeld worden, kan dat aangegeven worden in de laatste kolom van bovenstaande tabel. (2)

Verplicht op te nemen bij intensieve veeteelt, slachten van dieren, afvalverwerking, voedingsindustrie, luchthavens, niet op te nemen

voor weg- en spoorinfrastructuren.

Richtlijnenboek Mer o.b.v. studie VITO/SGS

www.lne.be

7.6 SECTORSPECIFIEKE LIJST MET OVERZICHT VAN DE TE BEHANDELEN POLLUENTEN

L = verplicht te beoordelen door discipline Lucht ; W = idem voor discipline Water; B= idem voor discipline Bodem

Lan

db

ou

w

Par

kee

rgar

age

s

Raf

fin

ade

rije

n (

NA

CE

19

200

)

Ele

ktri

cite

itsc

en

tral

es (

NA

CE

35

110

-35

14

0)

Pijp

leid

inge

n (

NA

CE

495

00

)

Ijze

r- e

n s

taal

ind

ust

rie

(N

AC

E 2

41

00)

Stal

en

bu

ize

nfa

bri

eke

n e

.d.

(NA

CE

242

00

-24

34

0)

No

n-f

erro

ind

ust

rie

(N

AC

E 2

441

0-2

445

0)

Gra

veri

jen

/mijn

bo

uw

/on

tgin

nin

gen

,asf

altc

en

tral

es

e.d

.

(NA

CE

081

11-

08

910

; 23

11

0-2

399

0; 4

11

01

-43

99

9)

Ch

em

ie (

NA

CE

201

10

-20

590

; 21

10

0-2

12

09

)

Ku

nst

mat

ige

en

syn

the

tisc

he

co

nti

nu

gare

n e

n

veze

lfab

rie

ken

(N

AC

E 2

06

00)

Ve

rvaa

rdig

ing

van

pro

du

cte

n in

me

taal

, mac

hin

eb

ou

w

e.g

.

(NA

CE

245

10-

26

400

; 27

11

0-2

899

0)

Au

tom

ob

ielb

ou

w e

.d.

(NA

CE

291

00-

30

990

; 33

11

0-3

315

0)

Fijn

mec

han

isch

e e

n o

pti

sch

e in

du

stri

e

(NA

CE

265

10-

26

800

; 32

50

0; 3

320

0)

Vo

ed

ings

- e

n g

en

ots

mid

de

len

ind

ust

rie

(NA

CE

101

10-

12

000

0)

Text

ieln

ijve

rhe

id (

NA

CE

13

100

-13

960

)

Ho

uti

nd

ust

rie

e.d

. (N

AC

E 1

610

0-1

629

2;

310

10-

31

092

)

Pap

ier-

en

pap

ierw

aren

ind

ust

rie

e.d

.

(NA

CE

171

10-

18

200

)

Ru

bb

er-

en

pla

stie

kve

rwer

ken

de

ind

ust

rie

(NA

CE

221

10-

22

290

)

Ove

rige

be-

en

ve

rwe

rke

nd

e in

du

stri

e

(NA

CE

011

10-

03

320

; 05

20

0-0

721

0; 0

89

20

-09

10

0; 3

822

2-

38

22

3; 3

21

10-3

24

00;

32

910

-32

99

0; 3

52

10

-37

00;

45

111

-

46

11

0; 4

61

30-4

94

20;

50

200

-99

00

0)

Vu

ilve

rwe

rkin

gsin

stal

lati

es

(NA

CE

382

19

)

SOx L L L L L L L L

NOx L L L L L L L L L L L

Ozon L L L L L L L L L L L

Fluor-verbindingen W W L/

W

W L L/W L W W

Chloorverbindingen W L/

W

W W W L/W W W W

NH3 W

/B

L L L L

N2O L L L L

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

pagina 32 van 72 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid 20.06.2016

Cyaniden W W W

CH4 L L L L L L

Benzeen L L L L/W L L L/W

1,2-dichloorethaan L/W W

Dichloormethaan L/W

Fenol W W L L/W L/W W L

Formaldehyde L L L

Styreen L L L L L

Tetrachloormethaan W

Tolueen L L L L L/W L L L L L

Xylenen L L/

W

L L/W L L L W

Trichloorbenzeen L

Trichloorethaan L

Trichloormethaan L L/W W W L

Gehalogeneerde

NMVOS

W L/W W W L W W W

Aromatische NMVOS L L L L L L L L

Totaal NMVOS L L L L L L L L L L L L L

Totaal ozonafbrekende

stoffen

L L L

PAKs6 L/

W

/B

L L W/B L L/W

/B

L L W/B W/B

Metalen L L L/W

/B

L/

W

/B

W

/B

L/W/

B

L/W/B L/W

/B

L/W

/B

L/W

/B

W/B W

/B

L L/W

/B

W/B W/B L/W

/B

PM2.5&10 L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L

UFP/EC L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L

6 De exacte samenstelling (welke PAKs/metalen) wel en niet behandeld worden, moet specifiek besproken en beargumenteerd worden in het MER.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

20.06.2016 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid pagina 33 van 72

Dioxines L/

B

L/B L/

B

L/B L/B L/B L/B L/

B

L/B L/B

Totaal stikstof W W W W W W W W

Totaal fosfor W W W W

Sulfide W W W W W W

Zwevende stoffen W W W W W W W

BZV W W W W W W W

CZV W W W W W W W

Legende: BZV=biochemisch zuurstofverbruik, CZV=chemisch zuurstofverbruik, NMVOS= niet-methaan vluchtige organische stoffen, PAK=polycyclische aromatische koolwaterstoffen, UFP=ultra fine particles

Richtlijnenboek Mer o.b.v. studie VITO/SGS

www.lne.be

8 STAP 3: INVENTARISATIE VAN STRESSOREN BLOOTSTELLINGSDATA

In Stap 2 werden de potentiële stressoren opgelijst die relevant zijn voor het beschouwde project/plan. In Stap

3 worden de gegevens uit de technische disciplines geïnventariseerd. Deze inventarisatie wordt enkel

uitgevoerd voor de stressoren die relevant zijn. De relevantie wordt afgetoetst aan de criteria die opgenomen

zijn in de tabel "selectiecriteria". De blootstellingsgegevens worden geleverd als resultaat van modelleringen,

gemeten externe concentraties (emissies, immissies), berekende inschattingen of kwalitatieve beoordelingen.

Al deze aspecten worden vooraf bepaald in overleg met de MER-coördinator en de deskundigen van de

abiotische disciplines.

8.1 SELECTIECRITERIA VOOR VERDERE GEZONDHEIDSKUNDIGE EVALUATIE VAN BLOOTSTELLING

De tabel "selectiecriteria" geeft selectiecriteria voor de milieustressoren (in lucht) die behandeld worden in

het MER (overgenomen uit het vorige richtlijnenboek Mens-Gezondheid). Een blootstelling (via lucht) moet

verder onderzocht worden indien:

de bestaande achtergrondimmissie boven 80% van de advieswaarde ligt; of

indien de bijdrage door de beschouwde activiteit meer is dan 1% van de norm/advieswaarde, of t.o.v.

de huidige toestand; of

indien er lokale bezorgdheid aanwezig is of reeds bestaande klachten zijn.

Deze percentages zijn vrij scherp gesteld. Ze houden er rekening mee dat de beschouwde activiteit nooit de

alleen-vervuiler is, of zal blijven, en houden ook rekening met fluctuaties en foutmarges van de meetwaarde,

of de mogelijkheid om cumulatieve effecten te vinden. Indien de bestaande achtergrondconcentratie lager is

dan 80% van de wetenschappelijke advieswaarde en als de bijdrage door de beschouwde activiteit kleiner is

dan 1%, wordt in het geval van klachten of ongerustheid t.g.v. de bestudeerde activiteit, de gerelateerde

blootstelling steeds bestudeerd. Een evaluatie van risicoperceptie wordt derhalve best opgestart bij aanvang

van het MER-proces.

Bij chemische, fysische en biologische agentia waarvoor niet altijd advieswaarden beschikbaar zijn, wordt de

stressor belangrijk geacht als er hinder, verstoring in gedrag/activiteit of gezondheidseffecten te verwachten

zijn en/of als er bestaande gegronde en structurele klachten zijn. Ingeval van geluid als milieustressor wordt

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

20.06.2016 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid pagina 35 van 72

verder onderzoek nodig geacht bij een stijging van het omgevingsgeluid met 3 dB of meer en/of bij klachten in

het gebied.

Tabel "selectiecriteria": Selectiecriteria voor verder te karakteriseren blootstellingen aan fysische,

chemische en biologische agentia (waar mogelijk, vnl. voor blootstelling via lucht)

Blootstelling verder onderzoeken indien

Wettelijke norm

Wetenschappelijke advieswaarde

Huidige toestand

Achtergrondimmissie ³ 80% OF ³ 80% / /

OF

Bijdrage door de beschouwde activiteit

³ 1% OF ³ 1% OF ³ 1%

OF

Reeds bestaande (gezondheids)klachten

OF

Reeds bestaande onrust bij de bevolking

De stressoren die relevant zijn worden hierna verder geïnventariseerd in een tabel. De gegevens worden

bekomen vanuit de technische disciplines.

8.2 INVENTARISEREN VAN DE STRESSOREN

Voor elk van de (verwachte*) stressoren van een bepaalde sector (*indien milieudruk nog niet exact gekend)

wordt een overzicht gemaakt van de beschikbare data in grafische vorm (kaart met isocontourlijnen) en via

een tabel.

8.2.1 Chemische stressoren

Voor elk van de geïdentificeerde relevante chemische stressoren in Stap 2, moet aangegeven worden welke de

bronnen zijn en zal, wanneer beschikbaar, volgende informatie in een overzichtstabel opgelijst worden:

Isocontourconcentraties van 80% en 100% van de gezondheidskundige referentiewaarde voor de

chemische stressoren waarvoor gegevens beschikbaar zijn (bv. meetposten of geïnterpoleerde

waarden). Deze waarden worden opgelijst voor de bestaande situatie én de toestand inclusief

verwachte bijdrage door het project of plan.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

pagina 36 van 72 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid 20.06.2016

Geur: de 98 percentielscontouren (eventueel aangevuld met hogere percentielen ingeval van

discontinue geurbron) van concentraties gaande van 0.5 tot 10 se/m³ of ouE/m³. Deze waarden

worden op kaart weergegeven voor de bestaande situatie en de toestand inclusief bijdrage

project/plan. Het aantal woningen binnen de verschillende contourbanden wordt in tabel

opgenomen. Gegronde en structurele klachten worden gerapporteerd.

8.2.2 Fysische stressoren

Informatie te inventariseren voor de fysische stressoren zoals geluid, trillingen, licht, slagschaduw,

schaduwwerking, windhinder, EM-straling en visuele hinder:

Omschrijving van de bronnen;

Intensiteit van de stressor en afname volgens afstand en profiel (dag-avond-nachtcyclus, indien

informatie beschikbaar) voor de bestaande situatie én voor de toestand inclusief de verwachte

bijdrage door het project/plan;

Klachten of ongerustheid;

Voor EM-straling wordt zowel binnen de contour van de gezondheidskundige advieswaarde 0.4 µT als

binnen de contour van de wettelijke norm 10 µT78 het totaal aantal bewoners/woningen (inclusief na

te gaan hoeveel woningen gepland zijn, gezien de lange tijdsmarge van aanleg bij dit type

projecten/plannen) en het aantal kinderen (jonger dan 15 jaar) opgelijst/ingeschat.

8.2.3 Biologische stressoren

Indien biologische stressoren relevant zijn, moeten volgende parameters beschreven worden:

Aard van het organisme en potentieel voorkomen in verschillende milieu-compartimenten

(oppervlaktewateren, lucht);

Verwachtte grootte (eventueel numeriek) voor de bestaande situatie én voor de toestand inclusief de

verwachte bijdrage door het project/plan;

Aanwezige klachten of ongerustheid.

7 Optioneel kan ook voor de contour van de richtwaarde 0,2 µT (volgens Besluit Binnenmilieu) het totaal aantal bewoners/woningen/kinderen opgelijst/ingeschat worden. 8 Voor de EM-straling zal de beoordeling t.a.v. de wettelijke norm van 10 µT (volgens Besluit Binnenmilieu) ook uitgevoerd worden in de discipline Mens-gezondheid. De berekeningen voor de geschatte aantal bewoners/kinderen binnen de respectievelijke contouren gebeurt op dezelfde wijze en worden best samengehouden.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

20.06.2016 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid pagina 37 van 72

8.2.4 Nabijheid van groene ruimte

Als de geplande wijzigingen invloed hebben op de omvang van de groene ruimte binnen het studiegebied,

worden de onderstaande gegevens van de groenzones geïnventariseerd. Onder groenzone(s) wordt in dit

hoofdstuk de zone(s) in het plan-gebied verstaan waar ten gevolge van het plan groene ruimte verdwijnt en/of

bij komt. Groene ruimte bestaat hier dan uit landbouw, natuur, bos, park en stedelijk groen. Voor de huidige

toestand, de geplande toestand en alle alternatieven worden volgende gegevens bekeken:

Oppervlakte van de groene ruimte in het plan- of projectgebied

Aantal inwoners in een buffer van 1 km en 3 km rond de groene ruimte

Verandering in type groen/landgebruik (natuurwaardeverkenner)

8.3 SAMENVATTENDE TABEL STAP 3

STAP 3:

Inventarisatie

stressor

Bron

omschrijving

VOOR NA Klachten

Chemische stressoren

Stressoren

verkeersgenerer

ende plannen en

projecten

Concentraties

(jaargemiddelde of ander

tijdsvenster indien relevant)

Concentraties

(jaargemiddelde of ander

tijdsvenster indien relevant)

Stressoren uit de

sectorspecifieke

lijst hier op te

lijsten

Concentraties

(jaargemiddelde of ander

tijdsvenster indien relevant)

Concentraties

(jaargemiddelde of ander

tijdsvenster indien relevant)

Geur P98 of hoger percentiel P98 of hoger percentiel

Andere:… concentratie concentratie

Fysische stressoren

Geluid (indien

mogelijk zowel

% als in absolute

getallen)

Geluidsdrukniveau en

afname volgens afstand

en dag-nacht cyclus, %

gehinderden, %

slaapverstoorden

Intensiteit en afname

volgens afstand en dag-

nacht cyclus, %

gehinderden, %

slaapverstoorden

Trillingen

(telkens

aangeven wat

met intensiteit

bedoeld wordt)

Intensiteit en afname

volgens afstand en dag-

nacht cyclus

Intensiteit en afname

volgens afstand en dag-

nacht cyclus

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

pagina 38 van 72 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid 20.06.2016

STAP 3:

Inventarisatie

stressor

Bron

omschrijving

VOOR NA Klachten

Licht, schaduw Voor

slagschaduw ook

rekening ouden

met

klimatologische

omstandigheden

, zonnestand,…

Intensiteit en afname

volgens afstand

Intensiteit en afname

volgens afstand

Visuele hinder Intensiteit en afname

volgens afstand

Intensiteit en afname

volgens afstand

Warmte Intensiteit en afname

volgens afstand

Intensiteit en afname

volgens afstand

EM-straling Aantal inwoners en

kinderen (<15j) binnen

contouren van 0,4 µT en

10 µT. Optioneel kan ook

de contour van 0,2 µT

opgenomen worden.

Aantal inwoners en

kinderen (<15j) binnen

contouren van 0,4 µT en

10 µT. Optioneel kan ook

de contour van 0,2 µT

opgenomen worden.

Andere:

Biologische

stressoren

Aard

organisme/voor

komen in

milieucomparti

ment

Infectiegevaar Grootte (evt numeriek) Grootte (evt numeriek)

Acuut gevaar

voor vergiftiging

Grootte (evt numeriek) Grootte (evt numeriek)

Chronische

toxiciteit

Grootte (evt numeriek) Grootte (evt numeriek)

Allergenen Grootte (evt numeriek) Grootte (evt numeriek)

Overlast/hinder Grootte (evt numeriek) Grootte (evt numeriek)

Andere: Grootte (evt numeriek) Grootte (evt numeriek)

Groene ruimte Oppervlakte groene

ruimte + groentypes9

Oppervlakte groene

ruimte + groentypes9

Aantal woningen en

aantal inwoners binnen

1 en 3 km

Aantal woningen en aantal

inwoners binnen 1 en 3

km

9 Types groengebied zoals in te vullen in http://natuurwaardeverkenner.be/nwv2/role.jsf

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

20.06.2016 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid pagina 39 van 72

9 STAP 4: BEOORDELING GEZONDHEIDSIMPACT

9.1 GLOBALE BEOORDELINGSSTRATEGIE

Gezondheidsrisicoanalyse is de studie van fysische, chemische en biologische agentia in de leefomgeving, die

een (relevante) impact kunnen hebben op de gezondheid. Om de impact van een activiteit/instelling op de

gezondheid van de betrokken populatie in het studiegebied in het MER te evalueren, wordt rekening

gehouden met:

De ernst van de wijziging in het milieu – indien relevant - afgetoetst aan de mate van overschrijding

van de gezondheidskundige advieswaarden.

De omvang en aard van de bestaande milieudruk en de grootte van de betrokken populatie

Omwille van de potentiële complexiteit van de emissies, de verschillende blootstellingsroutes, en de complexe

interacties die mogelijk zijn tussen verschillende stressoren, (additie, antagonisme, synergisme, …) is het

onmogelijk om een ‘one-size-fits-all’ benadering te hanteren. De verschillende milieufactoren hebben

verschillende gezondheidskundige eindpunten, zoals kans op gezondheidsschade of kanker bij blootstelling

aan chemische agentia en het aantal (ernstig) gehinderden bij blootstelling aan geluid. De grote verschillen in

gezondheidskundige eindpunten maken het strikt gezien onmogelijk de gezondheidsrisico’s in absolute zin met

elkaar te vergelijken. Er zal een semi-kwantitatieve benadering gevolgd worden.

De milieugezondheidskwaliteit wordt beschreven aan de hand van de relevante stressoren afkomstig van het

project/plan (vb. luchtverontreiniging, geluid, slagschaduw en elektromagnetische velden, cf. Stap 3). Per

milieustressor wordt er afgetoetst aan de gezondheidskundige advieswaarden. Daarnaast wordt kwalitatief

beschreven welke gevoelige groepen blootgesteld worden, wat het ruimtegebruik is en wordt de aard van de

verschillende mogelijke gezondheidseffecten beschreven (zie verder).

9.2 BEOORDELINGSKADERS VOOR INSCHATTING GEZONDHEIDSIMPACT

VAN DE STRESSOREN

Als eerste stap in de beoordeling wordt de noodzaak aan milderende maatregelen bepaald via een

scoringssysteem. Deze zogenaamde significantiekaders zijn analoog opgevat aan de beoordeling in de

richtlijnenboeken lucht en geluid & trillingen, waar getoetst wordt t.o.v. normen. Bij de toetsing wordt in de

discipline Mens-Gezondheid rekening gehouden met de impact (= bijdrage) van het project/plan t.o.v. de

gezondheidskundige advieswaarde GAW én de mate waarin de waarde van de stressor (na realisatie van het

project/plan) verwijderd ligt van deze GAW. De beoordelingskaders zijn bedoeld om gezondheidskundige

knelpunten te signaleren en te beoordelen hoe dwingend milderende maatregelen op project- of planniveau

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

pagina 40 van 72 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid 20.06.2016

zijn. Maar ze laten niet toe om de ernst van de (potentiële) impact op de volksgezondheid tussen verschillende

stressoren te vergelijken, noch in absolute wijze in te schatten.

9.2.1 Beoordelingskader chemische stressoren met gekende gezondheidskundige referentiewaarde

Per stressor (die in de selectie van relevante stressoren werd behouden) evalueert men zowel de

globale wijziging van de blootstelling(simpact) over het volledige studiegebied beschouwd, als de wijzigingen

op deelgebied t.g.v. de realisatie van een gepland project of alternatief. De evaluatie houdt rekening met:

de reeds bestaande milieudruk (achtergrond, aandeel immissie huidige toestand

project/plan/milieutechnische eenheid, geschatte bijdrage immissie in geplande toestand)

de wijzigingen in immissie/blootstelling

bij hervergunning wordt een vergelijking met het nul-alternatief gemaakt (scenario zonder het bedrijf

in exploitatie)

overschrijdingen van de gezondheidskundige advieswaarde (GAW)

de omvang en aard van de betrokken populatie in het studiegebied relevant voor de stressor(en)

De evaluatie en scoring heeft als doel om de noodzaak aan milderende maatregelen te kunnen inschatten.

De bedoeling is geenszins om een “eind-som” van de toegekende scores aan alle relevante stressoren toe te

kennen om tot een finale uitspraak van (on)aanvaardbaarheid van het project op vlak van volksgezondheid te

komen. Dit is omwille van de grote verschillen in de aard van de gezondheidseindpunten niet mogelijk en

bijgevolg onzinnig. Het is wel de bedoeling om een overzicht te krijgen welke stressoren dusdanig zouden

wijzigen qua blootstelling dat milderende maatregelen voor die stressor aangewezen zijn.

Aandachtspunten waarmee rekening moet gehouden worden bij de beoordeling van de blootstellingswijziging

aan chemische agentia (in lucht) in de discipline MER-gezondheid :

1. Drempel- en niet-drempel-effecten van 1 stof

2. Stoffen waarbij de gezondheidskundige advieswaarde van bv WHO géén drempelwaarde is

3. Gezondheidsgebruiksruimte

4. Cijfers in het beoordelingskader: arbitrair, pragmatisch, strevend naar uniformiteit

5. Per stressor wordt een beoordeling gemaakt in 2 of 3 delen

6. Koppeling aan milderende maatregelen (per stressor apart)

7. Effectscores van verschillende stressoren NIET sommeren om tot 1 eindscore te komen

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

20.06.2016 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid pagina 41 van 72

9.2.1.1 Drempel- en niet-drempel-effecten van 1 stof :

Eén chemische stof kan zowel gezondheidseffecten veroorzaken met een drempelwaarde als

gezondheidseffecten zonder drempel (bv.kanker). Voor drempel-effecten zijn er gezondheidskundige

toetsingswaarden die concentraties in lucht, (drink)water, … aangeven waarbij géén nadelige

gezondheidseffecten optreden zolang deze gezondheidskundige toetsingswaarden (“drempels”) niet

overschreden worden.

Andere effecten van chemische stoffen kennen geen drempelwaarde. Dit betreft overwegend carcinogene

effecten, maar ook niet-carcinogene effecten kunnen zonder drempelwaarde zijn (bv. vervroegde mortaliteit

ten gevolge van PM2,5).

Voor de meeste genotoxische carcinogene effecten bestaat er een lineair verband tussen blootstelling en kans

op effect, althans bij lage blootstellingsniveaus, die typisch zijn voor milieublootstellingen: hoe hoger de

blootstelling, hoe groter het risico (unit risk). Bij elke blootstelling die groter is dan nul, is er bij genotoxische

carcinogene stoffen een bepaald, weliswaar soms heel klein, risico. Bij deze niet-drempelwaarde-effecten

wordt sinds een kleine halve eeuw internationaal een extra risico van 1/106 op (sterfte door) kanker bij

levenslange blootstelling aan die stof gelijkgesteld aan “ongeveer nul effect”. Gezondheidskundig wordt dus

het bijzonder kleine 1.10-6-risico (= 1 op een miljoen) van niet-drempelwaarde-effecten gelijkgesteld aan “geen

effect” bij drempelwaardestoffen waarbij de concentratie onder de GAW zou blijven (zie ook document

“Carcinogene risico’s in volksgezondheidskundige risico-inschattingen”, Zorg en Gezondheid, 2015).

Voor niet-carcinogene effecten zonder drempel voor effect maakt men voor de beoordeling gebruik van

onderbouwde dosis-effectrelaties om de effecten voor de gezondheid te beschrijven

“pseudo”-gezondheidskundige advieswaarde (veelal WHO), waarbij de gezondheidskundige

advieswaarde hier géén veilige ondergrens is waaronder geen gezondheidseffecten kunnen optreden.

Zie ook punt 2: "Stoffen waarbij de gezondheidskundige advieswaarde van bv. WHO geen

drempelwaarde is".

Het kan soms volstaan om de inschatting van de betreffende chemische stof uit te werken voor het gevoeligste

effect : drempel- of niet-drempel-effect.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

pagina 42 van 72 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid 20.06.2016

9.2.1.2 Stoffen waarbij de gezondheidskundige advieswaarde van bv. WHO géén drempelwaarde is

Om een uniforme beoordelingsstrategie te kunnen toepassen op stoffen met en zonder drempel-effect, wordt

voor effecten zonder drempel een “pseudo-Gezondheidskundige AdviesWaarde” (“pseudo-GAW”) vastgesteld

voor de uitwerking in het MER (door dienst MER i.s.m. Agentschap Zorg en Gezondheid). De inschatting wordt

hier vervolledigd door de gezondheidseffecten te berekenen op basis van dosis-effectrelaties (zie verder).

Voorgestelde pseudo-GAW:

Voor waarde Uitleg

PM2.5 15µg/m³

Dit komt overeen met de Interim target-3 van de WHO Air Quality guidelines 2005. De

eigenlijke Air Quality guideline van de WHO van 10 µg/m³ (2005), omwille van gemiddelde

concentratie PM2,5 in Vlaanderen niet weerhouden.

EC 2µg/m³

EC wordt nu nog steeds berekend aan de hand van de NO2-concentraties, dus eigenlijk is het

een maat voor NO2. Op termijn zullen de EC-immissieconcentraties rechtstreeks kunnen

gemodelleerd worden. We stimuleren deze evolutie door nu al rekening te houden met EC.

Wanneer er geen informatie beschikbaar is voor de jaargemiddelde EC-concentratie (µg/m3),

kan deze dus voor het gebruik in een MER, arbitrair gemiddeld gelijk gesteld worden aan 6%

(95% BI 5% tot 7%) van de jaargemiddelde NO2-concentratie (µg/m3). Toch wordt op de

eerste plaats aangeraden om gemeten (gemodelleerde) EC-concentraties te gebruiken om de

impact van gezondheid door verkeerspolluenten in te schatten in een MER. Uit: ”Ontwikkelen

van een methodiek die de gezondheidsimpact in kaart brengt van infrastructuurprojecten die

wegverkeer dragen of genereren”, 2015, VITO i.o.v. Agentschap Zorg en Gezondheid”

9.2.1.3 Gezondheidsgebruiksruimte:

Indien men wenst in te schatten of er een toename resp. daling is van de ziektelast / gezondheidseffecten, zijn

voor drempel-effecten enkel blootstellingen die hoger zijn dan de GAW van belang. Zolang de blootstelling

voor en na realisatie onder de GAW blijft, zullen verhogingen resp. dalingen van immissies zich niet vertalen in

toename of daling van ziektelast of klinische gezondheidseffecten, omdat deze pas kunnen optreden bij

immissies > GAW.

Het is echter evident dat één bedrijf of project niet (nagenoeg) de hele beschikbare

“gezondheidsgebruiksruimte” mag opvullen (of m.a.w. emitteert tot de immissie de GAW bereikt). Indien

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

20.06.2016 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid pagina 43 van 72

echter in discipline lucht het significantiekader en de er bij horende koppeling aan milderende maatregelen

wordt toegepast (blz. 96 van het richtlijnenboek lucht) wordt de opvulling van de gezondheidsgebruiksruimte

hierdoor in de praktijk vanzelf gelimiteerd:

Richtlijnenboek lucht blz. 96 :

een immissiebijdrage 3-10 % van de milieukwaliteitsnorm wordt als “belangrijke bijdrage” beschouwd

waarvoor milderende maatregelen moeten worden gezocht in het MER met zicht op implementatie ervan op

korte termijn (score -2).

Een immissiebijdrage van >10% van de milieukwaliteitsnorm wordt als “zeer belangrijke bijdrage” beschouwd

waarvoor milderende maatregelen essentieel zijn (score -3).

Een immissiebijdrage van 1-3% van de milieukwaliteitsnorm beschouwt men als beperkte bijdrage (score -1)

waarvoor onderzoek naar milderende maatregelen minder dwingend is, tenzij de milieukwaliteitsnorm reeds

voor 80% is ingenomen.

Voor de bewaking van de opvulling van de gezondheidsgebruiksruimte door 1 project is een toepassing van de

bewaking van de milieukwaliteitsruimte door discipline lucht meestal voldoende.

De beoordeling in mens-gezondheid is complementair aan de beoordeling in discipline lucht: discipline lucht

bewaakt de immissiebijdrage t.o.v. de milieukwaliteitsnorm. In discipline mens toetst men aan de GAW en

houdt men (explicieter) rekening met het aantal (of %) blootgestelde personen aan toenemende/dalende

concentraties in functie van de GAW. Gezondheidskundige advieswaarden kunnen strenger zijn dan

milieukwaliteitsnormen. Anderzijds kan discipline mens-gezondheid minder streng zijn voor een bepaalde

immissie, indien op die plaats geen personen worden blootgesteld en bijgevolg geen gezondheidseffecten

kunnen optreden.

Aangezien niet elke gezondheidskundige advieswaarde (van EPA, ATSDR, …) rekening houdt met de intake van

de stressor via andere blootstellingswegen dan inhalatie (bv. via zelf geteelde voeding, inslikken van stof, …),

wordt voorzichtigheidshalve een reserve ingebouwd voor de zone (net) onder de gezondheidskundige

advieswaarde. In het beoordelingskader wordt daarom rekening gehouden met de zone tussen 80 - 100% van

de gezondheidskundige advieswaarde. (Ter info: De keuze voor “80%”, en niet een ander getal, is geïnspireerd

door het richtlijnenboek Lucht omwille van uniformiteit. In de discipline Lucht moeten namelijk bij een

beperkte bijdrage van 1-3% toch al milderende maatregelen worden gezocht indien de milieukwaliteitsruimte

voor 80% is opgevuld. Met dit verschil dat bij lucht de 80% slaat op immissie vooraf, en bij gezondheid op

immissie na realisatie.)

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

pagina 44 van 72 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid 20.06.2016

9.2.1.4 Cijfers in het beoordelingskader: arbitrair, pragmatisch, strevend naar uniformiteit

Om een methode van “beoordeling” te kunnen toepassen, zijn heel wat “getallen” arbitrair vastgelegd. In

Vlaanderen is geen ruim maatschappelijk debat over de (on)aanvaardbaarheid van milieugezondheidsrisico’s

gevoerd. De keuze van de getallen is arbitrair, pragmatisch en streeft naar uniformiteit met andere

beoordelingskaders (o.a. in discipline lucht, internationaal gebruik van (on)aanvaardbaarheid van carcinogene

risico’s). Het is belangrijk de inschattingen en scores in de discipline gezondheid NOOIT als absolute

inschattingen van ziektelast door een project te interpreteren. Een verduidelijking van enkele “getallen” en

begrippen in het beoordelingskader als illustratie:

De scoring van de (procentuele) toename van blootstelling of ziektelast wordt uitgedrukt als

“beperkt”, “belangrijk”, of “zeer belangrijk” (zie kader onder). Deze scoring staat rechtstreeks in

verband met het adviseren tot of opleggen van milderende maatregelen.

Voor drempel-effecten is in principe elke immissie > GAW = onaanvaardbaar.

Voor stoffen zonder drempel (er is geen veilige concentratie waaronder geen gezondheidseffecten

kunnen optreden) is het minder eenduidig:

o Voor niet-drempel-effecten streeft men naar een zo laag mogelijke immissie:

voor kanker-effecten wordt een immissie die overeenkomt met een extra kankerrisico

van 10-6 bij levenslange blootstelling gelijk gesteld aan “nul-effect” en 10-4 aan

onaanvaardbaar (tussenin streven naar ‘ALARA’ = As Low As Reasonably Achievable) ;

voor niet-drempel-effecten van bv PM2,5 kan men ook het ALARA-principe toepassen,

maar is voor de toepassing van de beoordelingsmethode gezondheid in het MER een

pseudo-GAW vastgelegd (ook arbitrair).

Aangezien niet elke gezondheidskundige advieswaarde (van EPA, ATSDR, …) rekening houdt met de

intake van de stressor via andere intake-wegen (bv via zelf geteelde voeding, inslikken van stof, …)

wordt voorzichtigheidshalve een reserve ingebouwd voor de zone tussen 80-100% van de

gezondheidskundige advieswaarde. Ook deze “80%” is arbitrair. Het is geïnspireerd door

richtlijnenboek lucht (waarbij reeds bij een beperkte bijdrage van 1-3% toch milderende maatregelen

dienen te worden gezocht indien de milieukwaliteitsruimte vooraf reeds voor 80% is opgevuld).

Scoringstabel ter beoordeling noodzaak milderende maatregelen :

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

20.06.2016 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid pagina 45 van 72

Immissie-

bijdrage in

het

deel/studie

– gebied

(% GAW)

Tussen-

score

o.b.v.

immissie-

bijdrage

Bijstelling Bijgestelde10

score* o.b.v.

immissie NA

t.o.v. GAW

Kleurcode

Immissie

na < 80 %

GAW

Toename

immissie

door

project

>10% -3 Afzwakking

wegens

immissie na

< 80% GAW

-2 Oranje

3-10% -2 -1 Geel

1-3% -1 0 Wit

< 1% 0 0 Wit

Afname

immissie

door

project**

< 1% 0 0 Wit

1-3% +1 0 Wit

3-10% +2 +1 Lichtblauw

>10% +3 +2 Groen

Immissie

na = 80 –

100 %

GAW

Toename

immissie

door

project

>10% -3 Geen bijstelling -3 Rood

3-10% -2 -2 Oranje

1-3% -1 -1 Geel

< 1% 0 0 Wit

Afname

immissie

door

project

< 1% 0 0 Wit

1-3% +1 +1 Lichtblauw

3-10% +2 +2 Groen

>10% +3 +3 Donkergroen

Immissie

na > GAW

**

Toename

immissie

door

project

>10% -3 Verstrenging

wegens

immissie na >

GAW

-3 Rood

3-10% -2 -3 Rood

1-3% -1 -2 Oranje

< 1% 0 -1 Geel

Afname

immissie

door

project

< 1% 0 +1 Lichtblauw

1-3% +1 +2 Groen

3-10% +2 +3 Donkergroen

>10% +3 +3 Donkergroen

*DE SCORES NOCH BIJGESTELDE SCORES ZIJN NOOIT TE INTEPRETEREN ALS (ABSOLUTE) MAAT VOOR ZIEKTELAST GEGENEREERD DOOR HET PROJECT ! ** Belang van een goede duiding van de positieve scores wanneer de immissie na realisatie > GAW: “De realisatie brengt een daling van de immissie met zich mee, maar de heersende concentratie na realisatie kan nog steeds aanleiding geven tot gezondheidseffecten”.

10

Bijstelling met ± 1 punt : al naargelang de immissie de GAW al dan niet benadert, wordt de tussenscore bijgesteld: - naar lager (indien de immissie < (80%) GAW worden geen gezondheidseffecten verwacht door de blootstelling) - hoger (vanaf een blootstelling boven de GAW kunnen gezondheidseffecten optreden).

De tussenzone tussen 80-100% is uit voorzichtigheid ingebouwd om rekening te houden met mogelijke effecten van geïntegreerde blootstelling (opname via andere blootstellingswegen dan inhalatie). Indien de immissie afneemt door realisatie, maar ook na realisatie nog > GAW is er een voor de gezondheid relevante daling van immissies opgetreden waardoor het effect relevanter is dan bij immissies < GAW (hoewel ondanks de daling nog steeds gezondheidseffecten mogelijk zijn).

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

pagina 46 van 72 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid 20.06.2016

9.2.1.5 Per stressor wordt een beoordeling gemaakt in 2 of 3 delen:

1) een globale inschatting hoe door realisatie van het geplande project de immissie toeneemt/afneemt in

het invloedgebied per statistische sector (gewogen met aantal blootgestelde bewoners/gevoelige bestemming

aan een bepaalde immissie-toename/afname). Dit is voornamelijk nuttig bij het vergelijken van varianten.

Hypothetisch voorbeeld: Een geplande realisatie wijzigt de immissies in het invloedgebied (bestaande uit zone 1, 2 en 3) voor een stressor met GAW = 20 µg/m³ als volgt (gemodelleerd): In zone 1 ondergaan 1000 mensen een immissiestijging van 13 naar 15 µg/m³. In zone 2 ondergaan 2000 mensen een immissiestijging van 17 naar 20 µg/m³. In zone 3 ondergaan 5000 mensen een immissiedaling van 22 naar 18 µg/m³. Globale beoordeling immissie-wijziging gewogen met aantal blootgestelde bewoners : ð 1000/8000 x (+2 µg/m³) = + 0.25 ð 2000/8000 x (+3 µg/m³) = + 0.75 ð 5000/8000 x (-4 µg/m³) = - 2.5 ----------------------------------------------- ð ∑ = -1.5 µg/m³ ð De realisatie van het project zorgt voor een gemiddelde gewogen immissiedaling (wijziging in blootstelling) van 1.5 µg/m³. ð Merk op dat dit geen informatie geeft over eventuele gezondheidseffecten. Voor die inschatting dient bij drempel-effecten rekening gehouden te worden met de mate van onder/overschrijding van de GAW voor en na. Dit kan worden uitgewerkt per ruimtelijke eenheid in luik 2.

2) een overzicht van de immissietoename/immissiedaling per ruimtelijke eenheid11 (“zone”) en/of voor

de aanwezige gevoelige bestemmingen ( + overzichtskaart) .

Als ruimtelijke eenheden worden in eerste instantie statistische sectoren aangeraden, omwille van het relatief

eenvoudig verkrijgbaar zijn van bevolkingsgegevens op dat niveau. Het kan wenselijk zijn hiervan af te wijken

(kleinere zones / hogere resolutie kan noodzakelijk zijn om te veel uitmiddeling van immissies te vermijden).

11 Nadeel van het gebruik van vaste afstanden/zones/statistische sectoren is de uitmiddeling. Het nadeel daarentegen van het werken met contouren is dat die voor elke stressor verschillend liggen op de kaart wat het identificeren van de meest benadeelde gebieden moeilijk maakt.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

20.06.2016 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid pagina 47 van 72

Indien er zones zijn waar de immissie na realisatie > (80%) GAW dient de aard van de potentiële12

gezondheidseffecten (o.a. het kritisch effect, dit is het gevoeligste effect dus het 1ste effect dat optreedt bij

toenemende blootstelling) besproken te worden.

Het kan zinvol zijn (indien er een “redelijk alternatief is voor het plan/project”) om het nul-alternatief (d.w.z.

het project houdt op te bestaan; bv. de bestaande fabriek wordt gesloten of de bestaande weg wordt

afgebroken) als alternatief in de geplande situatie ook door te rekenen naar gezondheidsimpact. Zo kan in

beeld worden gebracht wat de gezondheidsimpact van de referentiesituatie is én welke gezondheidswinst

maximaal zou kunnen geboekt worden.

Hypothetisch voorbeeld (vervolg):

Overzicht van immissie toename/daling per ruimtelijke eenheid en bijhorende score

Referentietoestand Geplande situatie

Zone 1 Zone 2 Zone 3 Zone 1 Zone 2 Zone 3

Immissie (µg/m³) 13 17 22 15 20 18

Bewoners

1000 2000 5000 1000 2000 5000

Immissie-bijdrage: + 10% + 15% -20%

(tussenscore o.b.v.

immissiebijdrage )

(-2) (-3) (+3)

Bijgestelde score

o.b.v. immissie NA

t.o.v. GAW

-1 -3 +3

Zone 1: immissie na realisatie < 80% GAW ; toename immissie door project = 10% GAW => tussenscore = -2 maar bijgestelde score = -1 (voor 1000 personen) (omdat ook na realisatie de immissie voldoende < GAW zit en bijgevolg ondanks de toename van de immissie er ook na realisatie geen gezondheidseffecten worden verwacht). Zone 2: immissie na realisatie = GAW ; toename immissie door project (= 3/20) = 15% GAW => pre-score = -3 en bijgestelde score = -3 (voor 2000 personen). Zone 3: : immissie na realisatie > 80% GAW ; afname immissie door project (=4/20) = 20% GAW => pre-score = +3 en bijgestelde blijft score = +3 (voor 5000 personen).

Waak ook hier steeds over een juiste interpretatie van de scores: de score is géén maat voor ziektelast, maar

een beoordelingskader voor het toewijzen van de noodzaak tot milderende maatregelen/zone.

12 GAW zijn voor drempel-effecten veilige grenzen. Het overschrijden van de GAW impliceert echter niet dat altijd gezondheidseffecten zullen optreden, wegens ingebouwde veiligheidsfactoren o.a. voor interindividuele verschillen in gevoeligheid.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

pagina 48 van 72 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid 20.06.2016

3) Indien PM2,5 en EC als relevante stressoren werden weerhouden (o.a. in verkeer genererende en

verkeer dragende projecten):

Voor PM2,5 en EC wordt supplementair een berekening gemaakt van het verschil in aantal sterfgevallen en

dagen levensverwachting voor en na geplande realisatie. Dit is relevant in mobiliteit genererende/mobiliteit

dragende infrastructuurwerken. In opdracht van Agentschap Zorg en Gezondheid schreef VITO in 2015 het

rapport: ”Ontwikkelen van een methodiek die de gezondheidsimpact in kaart brengt van

infrastructuurprojecten die wegverkeer dragen of genereren”. Agentschap Zorg en Gezondheid heeft op basis

van dit rapport van VITO PM2,5 en EC weerhouden als prioritair voor het illustreren van de gezondheidsimpact

van verkeer. Er worden 2 indicatoren weerhouden, namelijk sterfgevallen en levensverwachting (geselecteerd

op basis van beschikbaarheid en onderbouwing van de dosis-responscurves).

Onderstaande tekst neemt fragmenten over uit dit rapport

De berekende effecten mogen nooit absoluut geïnterpreteerd worden als een (exacte) berekening van de

ziektelast door verkeer, omwille van vele redenen:

Onzekerheden:

o over de toepassing van de dosis-responscurves: relatieve risico’s (RR) zijn doorgaans opgesteld

op basis van relatief grote studiegebieden, met een groot aantal deelnemers. Ook bij het

omzetten van RR naar dosis-responsfuncties voor Vlaanderen, werd gebruik gemaakt van

cijfers op Vlaams niveau (bv. sterfte, demografische opbouw, …). Het extrapoleren van deze

dosis-responsrelaties naar andere (vaak kleinere) gebieden moet daarom met voorzichtigheid

geïnterpreteerd worden (ze dus veronderstellen dat de bevolkingsopbouw in het blootgesteld

gebied dezelfde is als op Vlaams niveau, en dat de personen uit het studiegebied even

gevoelig zijn als de personen uit de studie waarop de RR gebaseerd is).

o over de werkelijke langetermijnblootstelling gezien er geen persoonlijke

blootstellingsmetingen zijn

o in de modellering van luchtkwaliteit,

o het gebruik van NO2-concentratiekaarten om een schatting te maken voor EC-concentraties

gaat gepaard met een onzekerheid in de omrekeningsfactoren. Dit probleem valt weg zodra er

EC-modelleringen voorhanden zijn,

o over andere factoren die een invloed hebben op gezondheid (Dominici et al., 2014) etc.

De hieronder berekende “gezondheidsimpact” (uitgedrukt in wijziging aantal sterfgevallen en

maanden/dagen levensverwachting) is slechts een deel van de werkelijke (totale) gezondheidsimpact

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

20.06.2016 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid pagina 49 van 72

te wijten aan EC en/of PM2,5 want dit zijn niet de enige gezondheidseffecten van EC en PM2,5. Het is

dan ook wenselijk de berekende gezondheidsimpact als “partieel” te benoemen. De ‘pyramid of

health effects’ door luchtvervuiling (

Onderstaande figuur toont aan dat extreme effecten (zoals sterfte) slechts het topje van de ijsberg zijn

van veel effecten, zoals ziekenhuisopnames, doktersbezoeken, medicatiegebruik, verminderde

(professionele) activiteit, die momenteel niet alle betrouwbaar kunnen gekwantificeerd worden. Een

berekening van de mortaliteit en levensverwachting geeft bijgevolg een onderschatting van de totale

gezondheidsimpact van luchtverontreiniging (en geluid).

Figuur: piramide van gezondheidseffecten (KÜNZLI, N. ET AL. Public-health impact of outdoor and traffic-

related air pollution: a European assessment. Lancet, 356: 795–801 (2000)).

Anderzijds mogen de cijfers van het “aantal sterften door PM2,5” en “aantal sterften door EC” (of

“daling levensverwachting door PM2,5” en “daling levensverwachting door EC”) niet zomaar opgeteld

worden omdat EC deel uitmaakt van PM2,5.

Bijgevolg moet dan ook gewaakt worden over een juiste communicatie en duiding van de berekende cijfers.

Een bezorgde burger zou de interpretatie van X maanden daling in levensverwachting door

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

pagina 50 van 72 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid 20.06.2016

luchtverontreiniging zeer persoonlijk kunnen nemen (‘mijn leven zal x maanden ingekort worden door lokale

luchtverontreiniging’), terwijl dit in werkelijkheid om populatiegemiddelde effecten op de levensverwachting

gaat met onzekerheden van modellering, extrapolatie van RR uit een studiegebied naar een ander

studiegebied enz.

Voorgestelde werkwijze:

voor elke spatiale eenheid i13 wordt de “partiële gezondheidsimpact” berekend als:

Partiële gezondheidsimpact i = (DR) - functie x concentratie van i x aantal blootgestelden aan i

(waarbij ‘aantal blootgestelden’ gelijk is aan het aantal inwoners14 en het aantal kwetsbare functies /

gevoelige groepen in de spatiale eenheid i)

Vervolgens wordt de partiële gezondheidsimpact gesommeerd over alle spatiale eenheden i uit het

studiegebied:

Gezondheidsimpact studiegebied = ∑ 𝑔𝑒𝑧𝑜𝑛𝑑ℎ𝑒𝑖𝑑𝑠𝑖𝑚𝑝𝑎𝑐𝑡𝑖𝑛𝑖=1

= (D-R functie) x som van alle concentraties x aantal blootgestelden

In het rapport van VITO wordt aangeraden om ook nog een opsplitsing te maken tussen de winst- en

verliesfactoren, met andere woorden: voor hoeveel mensen er een positief effect zal zijn (winst in

gezondheid), en voor hoeveel mensen een negatief effect (verlies in gezondheid) bij vergelijking

tussen 2 scenario’s.

13 De spatiale eenheid wordt gedefinieerd als statistische sector. 14

Eventueel via gemiddelde bewoning per woning.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

20.06.2016 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid pagina 51 van 72

Voorgestelde dosis-effectrelaties

(naar : “Ontwikkelen van een methodiek die de gezondheidsimpact in kaart brengt van

infrastructuurprojecten die wegverkeer dragen of genereren”, 2015, VITO i.o.v. Agentschap Zorg en

Gezondheid)

Polluent Effect Dosis-responsrelatie Eenheid Toepasbaar op populatie

Referentie achtergrondinfo dosis-respons

EC Sterfgevallen 5,5 10-4

(95% BI: 3,6 – 8,2 10-4

)

per persoon per µg/m

3

Gehele populatie Janssen et al. (2011)

Levensverwachting 3,5 (95% BI: 3,0 – 4,0)

maanden per 0,5 µg/m

3

Gehele populatie Janssen en Hoek (2011); Keuken et al., (2012)

PM2,5 Sterfgevallen

5,19 × 10-5

(95% BI: 3,5 - 6,7 × 10

-5)

per persoon per µg/m

3

Gehele populatie Pope et al. (2002)

Levensverwachting

21 (95% BI: 14-27)a dagen per

µg/m3

Gehele populatie Janssen et al. (2011);

Voorbeeld van uitwerking van luik 3 (naar : “Ontwikkelen van een methodiek die de gezondheidsimpact in kaart brengt van infrastructuurprojecten die wegverkeer dragen of genereren”, 2015, VITO i.o.v. Agentschap Zorg en Gezondheid) (met enkel EC en PM2,5)

15:

Referentie Scenario 1 Verschil in blootstelling (referentie – scen 1)

ECc PM2,5 EC

c PM2,5 ∆EC ∆PM2,5

µg/m3 µg/m

3 µg/m

3 µg/m

3 µg/m

3 µg/m

3

Zone 1 3.6 16,00 3,2 15,9 0,4 0,10

Zone 2 2.1 15,95 1,9 15,85 0,2 0,10

Zone 3 1.5 15,90 1,6 15,92 -0,1 -0,02

…

15

In het rapport van VITO wordt ook NO2 voorgesteld en het effect qua FVC-daling. Wegens onduidelijkheid over de klinische relevantie (bij kinderen zonder

luchtwegproblemen) en de minder eenduidige interpretatie naar gezondheid toe wordt niet gevraagd om NO2 standaard uit te werken.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

pagina 52 van 72 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid 20.06.2016

Aantal

personen

(#POP)

Aantal scholen

(#SCO)

Verschil gezondheidsimpact (referentie - scen 1)

PM2,5

EC

# sterfgevallen levensverwachting a # sterfgevallen levensverwachting

a

(aantal) (dagen) (aantal) (dagen)

Zone 1 2000 1 =∆PM2,5*#pop*5,19E-5

(95%BI 3,47E-5 tot

6,72E-5)

=∆PM2,5*#pop*21

(95%BI 14 tot 27)

=∆EC*#pop*0,000550

(95%BI 0,000366 tot

0,000825)

=∆EC*#pop*2*30*3,5

(95% BI 3,0 tot 4,0) Zone 2 1000 2

Zone 3 5000 5

Aantal personen Aantal scholen Verschil gezondheidsimpact

PM2,5

EC

sterfgevallen levensverwachting a # sterfgevallen levensverwachtinga

aantal dagen aantal dagen

Zone 1 2000 1 0.010(0.007tot0.013) 4200(2800tot5400) 0.40(0.26tot0.59) 151200(129600tot172800)

Zone 2 1000 2 0.005(0.003tot0.007) 2100(1400tot2700) 0.10(0.07tot0.15) 37800(32400tot43200)

Zone 3 5000 5 -0.005(-0.003tot-0.007) -2100(-1400tot-

2700) -0.17(-0.11tot-0.25) -63000(-54000tot-72000)

Grand total 8000 8 0.010(0.007tot0.013) 4200(2800tot5400) 0.33(0.22tot0.49) 126000(108000tot144000)

Deze berekende effecten worden als dusdanig beschreven en overwogen: ze illustreren wat achter de scores zit voor PM2,5 en EC. Er wordt echter geen bijkomende scoring op toegepast (o.a. omdat de geselecteerde effecten (sterfgevallen, levensverwachting) niet alle beschreven gezondheidseffecten van PM2,5 en EC zijn).

9.2.1.6 Koppeling aan milderende maatregelen (per stressor apart)

De koppeling van milderende maatregelen aan de bijgestelde scores is identiek als in het algemeen RLB:

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

20.06.2016 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid pagina 53 van 72

Bijgestelde

score Noodzaak milderende maatregelen

-1 Beperkte

negatief

Onderzoek naar milderende maatregelen is minder dwingend. Als de

milieukwaliteit in de referentiesituatie echter reeds slecht is dan kunnen

milderende maatregelen toch nodig zijn om een bijkomende verslechtering te

vermijden.

-2 Negatief Er dient gezocht te worden naar milderende maatregelen.

-3 Aanzienlijk

negatief Er dienen in elk geval milderende maatregelen te worden voorgesteld.

9.2.1.7 Effectscores van verschillende stressoren NIET sommeren om tot 1 eindscore te komen:

Door grote verschillen in aard van gezondheidskundige eindpunten van stressoren in het geenszins de

bedoeling om bv. per ruimtelijke eenheid de scores te gaan sommeren, omdat dit gezondheidskundig niet

correct en niet zinvol is. De scores geven ook géén rechtstreekse maat voor ziektelast / gezondheidseffecten

en mogen dan ook niet als dusdanig geciteerd of gebruikt worden. Ze dienen louter om scenario’s met mekaar

te vergelijken en om aan te geven waar milderende maatregelen aangewezen zijn of overbodig zijn, gebaseerd

op blootstelling en GAW en op verbetering/verslechtering in de geplande toestand.

9.2.2 Beoordelingskader geluidshinder

Opgelet: dit hoofdstuk (9.2.2 beoordelingskader geluidshinder) is nog in ontwikkeling. Er dienen nog een aantal doorrekeningen te gebeuren met concrete cases alvorens dit hoofdstuk definitief wordt. Wij hebben er echter voor gekozen dit hoofdstuk toch reeds op te nemen, zodat u hierop ook nu reeds verbetervoorstellen/aandachtspunten/bedenkingen kan formuleren.

Om een inschatting te maken van de mogelijke impact van geluidshinder van een plan of project op de

bevolking, wordt enerzijds rekening gehouden met de wijziging van het totaal aantal potentieel ernstig

gehinderden en anderzijds met de wijziging van het aantal slaapverstoorden.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

pagina 54 van 72 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid 20.06.2016

9.2.2.1 Stap 1: Baken het studiegebied af

In de discipline Mens – Gezondheid wordt het studiegebied voor geluidshinder bepaald door de Lden = 50 dB(A)

en de Lnight, outside = 40 dB(A). Als de Lnight, outside = 40 dB(A) in het betreffende studiegebied niet realistisch is, kan

gemotiveerd worden dat er voor de interim doelstelling van de WHO van Lnight, outside = 55 dB(A) gekozen wordt.

In de ‘Night Noise Guidelines’ wordt deze waarde van 55 dB(A) voorgesteld als een tussentijdse waarde voor

landen waar de richtlijn van 40 dB(A) op korte termijn niet kan gerealiseerd worden, zoals voor Vlaanderen

ook soms ook het geval is. De rasterresolutie van de berekeningen is afgestemd met het richtlijnenboek

“Geluid & trillingen”. De rasterresolutie voor project-MER bedraagt 10 x 10m en voor plan-MER 25 x 25m.

9.2.2.2 Stap 2: Bereken de gevelbelasting door invallend geluid in het studiegebied

Voor de beoordeling van geluidshinder in de discipline gezondheid moet het invallend geluidsniveau op de

gevels berekend worden.

Omdat in deze discipline de focus ligt op de gezondheidseffecten t.a.v. de mens, moet er enkel rekening

gehouden worden met de gevelbelasting van geluidsgevoelige objecten. In stap 1 van de methodologie wordt

het ruimtegebruik en de betrokken populatie geïnventariseerd. De samenvattende tabel van stap 1 kan

gebruikt worden om te bepalen of een gebouw een relevant geluidsgevoelig object is dat moet meegenomen

worden in de beoordeling (woningen, scholen, ziekenhuizen, …). Plaatsen waar ’s nachts geen personen

slapen, moeten niet in beschouwing genomen worden om het aantal slaapverstoorden te bepalen.

Om het aantal potentieel ernstig gehinderden of slaapverstoorden te bepalen, wordt uitgegaan van de

berekende gevelbelastingsniveaus en de formules van Miedema. Er zijn verschillende types van

geluidsbronnen die elk hun eigen dosis-responscurve hebben. Op basis van de dosis-respons-curve van het

brontype en het invallend geluidsniveau, kan het aantal potentieel ernstig gehinderden of slaapverstoorden

ingeschat worden. Er zijn ook andere benaderingen mogelijk, maar de methode van Miedema is tot op heden

de meest toegepaste werkwijze in Vlaanderen.

De formules van Miedema werken op basis van een Lden. Deze parameter is voornamelijk interessant voor

geluidsbronnen die een relatief continu geluid genereren over de dag-, avond- en nachtperiodes (zoals

wegverkeer en met de nodige nuances ook spoor- en vliegverkeer). Wanneer een Lden bepaald wordt voor

bronnen die geen continu geluid genereren, wordt het geluid uitgemiddeld. Dit kan het geval zijn bij industrie

die niet volcontinu werkt of bij windturbines. Voor deze laatste twee kunnen we de hinder op een bepaalde

plaats bepalen op het moment dat de bron in werking is. De Lden wordt dan ook bepaald alsof de bron continu

werkt, in de wetenschap dat dit een overschatting zal zijn van de werkelijke situatie.

Om het aantal potentieel ernstig gehinderden en het aantal slaapverstoorden in te schatten, is het

noodzakelijk om het aantal inwoners van elke woning binnen het studiegebied te kennen. In stap 4 worden

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

20.06.2016 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid pagina 55 van 72

twee mogelijke methodes voorgesteld. In de toekomst wordt er een specifieke methode uitgewerkt om het

aantal inwoners op een makkelijkere uniforme wijze te bepalen.

9.2.2.3 Stap 3: Verdeel het studiegebied in beoordelingsrasters

Na de berekeningen van de gevelbelasting door invallend geluid wordt het studiegebied verdeeld in

beoordelingsrasters van 100 x 100m (1ha). Indien zou blijken dat een bepaald project volledig binnen 1

beoordelingsraster zou komen te liggen, dan is het mogelijk het raster op te splitsen in kleinere rasters.

9.2.2.4 Stap 4: Bepaal het aantal inwoners per woning

Er zijn momenteel twee mogelijkheden om het aantal inwoners per woning te bepalen. In het MER moet

aangegeven worden voor welke methodiek er gekozen wordt. Verder moet er gemotiveerd worden waarom

de gekozen methodiek de beste optie is voor het voorliggende plan/project.

9.2.2.4.1 Op basis van de CRAB-methode De eerste methode maakt gebruik van het “Centraal Referentie AdressenBestand” (CRAB). Het CRAB is de

authentieke bron voor adressen in Vlaanderen. Het bevat alle officiële adressen, en hun geografische locatie

en wordt beheerd door de Vlaamse steden en gemeenten. Het CRAB is gratis en open voor iedereen om te

gebruiken. Door te werken met deze GIS-laag heb je een vrij nauwkeurig adressenbestand. Het nadeel van

deze methode is dat de laag alle officiële adressen bevat, los van de functie van het gebouw. Dat betekent dat

je niet alleen woningen in rekening brengt, maar bv. ook bedrijven. Je moet het adressenbestand dus nog

filteren zodat je alleen rekening houdt met de geluidsgevoelige objecten. In Vlaanderen is het gemiddelde

aantal bewoners per wooneenheden gelijk aan 2,3.

9.2.2.4.2 Op basis van statistische sectoren De tweede methode is gebaseerd op de statistische sectoren. Het begrip 'statistische sector' is in 1970

ingevoerd door het Nationaal Instituut voor Statistiek (NIS). Voordien was de gemeente de kleinste

administratieve entiteit waarvoor sociaal-economische gegevens beschikbaar waren. De statistische sectoren

delen het grondgebied in op basis van morfologische en/of socio-economische kenmerken. De begrenzing van

statistische sectoren valt meestal samen met duidelijk in het landschap herkenbare elementen of

administratieve/bestuurlijke indelingen. Deze methode is iets minder gedetailleerd, maar is mogelijk praktisch

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

pagina 56 van 72 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid 20.06.2016

beter toepasbaar voor grote studiegebieden omdat er dan al rekening gehouden wordt met de functie van

gebouwen.

9.2.2.5 Stap 5: Bepaal het aantal potentieel ernstig gehinderden of slaapverstoorden per raster Op basis van de gevelbelasting van de geluidsgevoelige objecten kan het aantal potentieel ernstig gehinderden

of slaapverstoorden binnen dit beoordelingsraster van 1 ha bepaald worden. Dit wordt bekomen door eerst

voor elke woning het aantal potentieel ernstig gehinderden en slaapverstoorden te berekenen op basis van de

maximale gevelbelasting en aantal inwoners, en daarna te sommeren voor alle woningen binnen het

beoordelingsraster.

Ernstig gehinderen (HA)16 en potentieel ernstig slaapverstoorden (HSD)17

Opmerking keuze formule: het is mogelijk dat er voor bepaalde plannen/projecten verschillende bronnen een

invloed hebben op het studiegebied. Omwille van de verschillende dosis-respons-curves kunnen de resultaten

niet zomaar bij elkaar opgeteld of van elkaar afgetrokken worden. Daarom wordt er enkel rekening gehouden

met de bronnen die deel uitmaken van het project en moeten de resultaten per brontype besproken worden.

Bijvoorbeeld: het project betreft een nieuwe stationaire bron t.g.v. een industriële activiteit. In het

studiegebied bevind zich ook een weg met enig wegverkeer. In dat geval zal er voor de bepaling van

het aantal ernstig gehinderen enkel rekening gehouden worden met de dosis-respons-curve voor

stationaire bronnen.

Wegverkeer

%HA = 9,868*10-4(Lden-42)³ - 1,436*10-2(Lden – 42)² + 0,5118 (Lden – 42)

%HSD = 20,8 – 1,05 (Lnight) + 0,01486 (Lnight)²

Spoorwegverkeer

%HA = 7,239*10-4(Lden-42)³ - 7,851*10-3(Lden – 42)² + 0,1695 (Lden – 42)

%HSD = 11,3 – 0,55 (Lnight) + 0,00759 (Lnight)²

16

“Position paper on dose response realationships between transportation noise and annoyance”, European communities, 20 februar i 2002 17

“Position paper on dose-effect relationships for night time noise”; European commission working group on health and socio-economic aspects; 11 november 2004

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

20.06.2016 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid pagina 57 van 72

Vliegverkeer

%HA = -9,199*10-5(Lden-42)³ + 3,932*10-2(Lden – 42)² + 0,2939 (Lden – 42)

%HSD = 18,147 – 0,956 (Lnight) + 0,01482 (Lnight)²

Windturbines18

%HA = -97,94 + 9,627 Lden – 0,3175 Lden² + 0,003522 Lden³

%SD = 4,32 + 0,194 Lnight + 0,00826 Lnight²

Industrie19

%HA = 0,02523 Lden² – 1,886 Lden + 36,307

Uit de berekening van de gevelbelasting wordt ingeschat hoeveel potentieel ernstig gehinderden of

slaapverstoorden zich in de woning bevinden. Het aantal potentieel ernstig gehinderden of slaapverstoorden

in de woning, is dan dit percentage vermenigvuldigd met het aantal inwoners in deze woning.

9.2.2.6 Stap 6: Rekening houden met de referentiesituatie He aantal potentieel ernstig gehinderden of slaapverstoorden wordt bepaald aan de hand van een dosis-

respons-curve die typisch is voor bepaalde geluidsbronnen. Dat betekent dat, net zoals bij geurhinder, het

aantal potentieel ernstig gehinderden of slaapverstoorden door verschillende brontypes niet zomaar kan

gesommeerd of afgetrokken worden. Daarom wordt enkel de geluidshinder van het brontype dat de

onderwerp van het project/plan uitmaakt in rekening gebracht. De resultaten kunnen nadien wel

genuanceerd worden.

9.2.2.6.1 Situatie 1: in de referentiesituatie zijn al gelijksoortige geluidsbronnen aanwezig.

Als er al gelijksoortige brontypes aanwezig zijn in de referentiesituatie, kunnen deze wel in rekening gebracht

worden. Je kan dan het aantal potentieel ernstig gehinderden of slaapverstoorden bepalen in zowel de

18

“A comparison between exposure-response relationships for wind turbine annoyance and annoyance due to other noise sources”; Sabine Janssen, Henk Vos; Acoust ical

society of America, 2011 19

“Noise annoyance from stationary sources: relationships with exposure metric day-evening-night level and theid confidence intervals”; Henk Miedema, Henk Vos;

Acoustical society of America, 2004 & TNO-rapport: Hinder door geluid van windturbines’ (referentie 2008-D_R1051)

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

pagina 58 van 72 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid 20.06.2016

referentiesituatie als in de gewenste situatie. De bijdrage van het project kan dan wel bepaald worden door

het verschil van beide te berekenen. In dit geval kan de bijdrage van het project getoetst worden.

Bijvoorbeeld: het project betreft de aanleg van een nieuwe weg terwijl er al een bestaande weg in het

studiegebied aanwezig is.

9.2.2.6.2 Situatie 2: in de referentiesituatie zijn al andere geluidsbronnen van een ander type aanwezig.

Zoals reeds eerder toegelicht kunnen de resultaten van verschillende brontypes niet zomaar opgeteld of

afgetrokken worden. Daarom wordt de berekening alleen voor het brontype van het plan/project uitgevoerd.

Als er in het projectgebied nog andere geluidsbronnen van een ander type aanwezig zijn, dan wordt daar toch

ook best rekening mee gehouden. Hieronder worden twee methodes beschreven waarmee de resultaten

eventueel beter kunnen gekaderd worden.

Methode 1: op basis van het specifiek geluid

Voor de verschillende aanwezige geluidsbronnen kan het specifiek geluid berekend worden in functie van de

afstand. Op de plaats(en) waar de andere geluidsbronnen een impact hebben van meer dan 10 dB(A) dan de

geluidsbron van het plan/project, kan verondersteld worden dat de andere geluidsbron de onderzochte

geluidsbron volledig domineert. In dit geval wordt enkel rekening gehouden met de dominante geluidsbron.

Methode 2: op basis van potentieel ernstig gehinderden

Voor de verschillende aanwezige geluidsbronnen kan telkens het aantal potentieel ernstig gehinderden

berekend worden. Wanneer het aantal ernstig gehinderden voor een reeds aanwezige geluidsbron groter is

dan het aantal ernstig gehinderden door de onderzochte bron, kan verondersteld worden dat er geen extra

geluidshinder optreedt door het plan of project.

9.2.2.6.3 Aftoetsing potentieel ernstig gehinderden

Voor elk beoordelingsraster van 100 x 100 m moet er een beoordeling uitgevoerd worden van het plan/project

op basis van de significantiekaders voor ernstig gehinderden (tabel ‘potentieel ernstig gehinderden’) en

slaapverstoorden (tabel ‘slaapverstoorden’). Elke score komt ook overeen met een kleurcode. Door al de

beoordelingsrasters op een kaart in te kleuren met de overeenkomstige kleurcode wordt de geografische

spreiding van de impact van de effecten visueel voorgesteld.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

20.06.2016 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid pagina 59 van 72

Tabel ‘potentieel ernstig gehinderden’ Score-indeling voor stressoren die (ernstige) geluidshinder veroorzaken: aftoetsing met het aantal potentieel ernstig gehinderden

Aantal potentieel ernstig gehinderden/beoordelingsraster

Beoordeling

-5 +3

-3 +2

-1 +1

0 0

1 -1

2 -2

3 -3

9.2.2.6.4 Aftoetsing slaapverstoorden Tabel ‘slaapverstoorden’ Score-indeling voor stressoren die (ernstige) geluidshinder veroorzaken: aftoetsing met het aantal slaapverstoorden

Aantal potentieel ernstig slaapverstoorden/beoordelingsraster

Beoordeling

-5 +3

-3 +2

-1 +1

0 0

1 -1

2 -2

3 -3

9.2.2.7 Formuleer een algemene conclusie De berekeningen en resultaten van de bovenstaande methodiek geven heel wat informatie over de

geluidshinder van plan/project en de omgeving. Het is belangrijk om al deze informatie overzichtelijk weer te

geven en op een juiste manier te interpreteren.

De aftoetsing aan de twee significantiekaders geeft weer hoeveel potentieel ernstig gehinderden of

slaapverstoorden er zijn door de realisatie van het plan/project (per beoordelingskader) in een worst case

benadering. Indien er andere geluidsbronnen aanwezig zijn van een ander type worden deze immers maar

beperkt in rekening gebracht.

Voor slaapverstoring is het ook belangrijk om rekening te houden met hoe frequent er ‘s nachts incidenteel

geluid voorkomt door het plan/project.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

pagina 60 van 72 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid 20.06.2016

Om verschillende alternatieven van het plan/project op vlak van geluidshinder tegenover elkaar af te wegen is

het belangrijk om het totaal aantal potentieel ernstig gehinderden of slaapverstoorden te bepalen en met

elkaar te vergelijken. Er moet dus rekening gehouden worden met twee aspecten:

1. De geografische spreiding van de hinder moet in beeld gebracht worden. In de methodiek wordt per

beoordelingsraster een effectscore en kleurcode bepaald. Door de verschillende beoordelingsraster in

de overeenkomstige kleurcode in te kleuren, wordt de geografische spreiding van de hinder visueel op

kaart weergegeven. Hieruit kan bepaald worden welk alternatief op welke plaats het meeste effect

veroorzaakt.

2. Voor het ganse studiegebied moet het totaal aantal potentieel ernstig gehinderden/slaapverstoorden

bepaald worden. Door het totaal aantal gehinderden van verschillende alternatieven te berekenen,

kan bepaald worden welk alternatief het meeste gehinderden veroorzaakt.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

20.06.2016 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid pagina 61 van 72

9.2.2.8 Addendum – overzicht formules Wegverkeer

%A = 1,79510-4(Lden- 37)³ - 2,110*10-2(Lden – 37)² + 0,5353 (Lden – 37) %HA = 9,868*10-4(Lden- 42)³ - 1,436*10-2(Lden – 42)² + 0,5118 (Lden – 42) %SD = 13,8 – 0,85 Lnight + 0,01670 (Lnight)² %HSD = 20,8 – 1,05 (Lnight) + 0,01486 (Lnight)²

Spoorwegverkeer

%A = 4,538*10-4(Lden- 37)³ - 9,482*10-3(Lden – 37)² + 0,2129 (Lden – 37) %HA = 7,239*10-4(Lden- 42)³ - 7,851*10-3(Lden – 42)² + 0,1695 (Lden – 42) %HSD = 11,3 – 0,55 (Lnight) + 0,00759 (Lnight)²

Vliegverkeer

%A = 8,588*10-6 (Lden- 37)³ + 1,777*10-2 (Lden – 37)² + 1,221 (Lden – 37) %HA = -9,199*10-5(Lden- 42)³ + 3,932*10-2(Lden – 42)² + 0,2939 (Lden – 42) %HSD = 18,147 – 0,956 (Lnight) + 0,01482 (Lnight)²

Windturbines20

%A = 34,25 – 0,864 Lden – 0,0548 (Lden)² + 0,001551 (Lden)³ %HA = -97,94 + 9,627 Lden – 0,3175 (Lden)² + 0,003522 (Lden)³ %SD = 4,32 + 0,194 Lnight + 0,00826 (Lnight)²

Industrie21

%HA = 0,02523 Lden² – 1,886 Lden + 36,307

20

“A comparison between exposure-response relationships for wind turbine annoyance and annoyance due to other noise sources”; Sabine Janssen, Henk Vos; Acoust ical

society of America, 2011 21

“Noise annoyance from stationary sources: relationships with exposure metric day-evening-night level and theid confidence intervals”; Henk Miedema, Henk Vos;

Acoustical society of America, 2004

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

pagina 62 van 72 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid 20.06.2016

9.2.3 Beoordeling onbekende stressor, referentiewaarde of concentratie

9.2.3.1 Beoordelingskader voor stoffen zonder gekende referentiewaarde of zonder berekende of ingeschatte concentratie of grootteorde van de stressor

Als geen score kan afgeleid worden, zal de beoordeling gebeuren op basis van een expertenoordeel. Dit

oordeel moet gemotiveerd worden met vermelding van de gehanteerde criteria: grootteorde van stressor

(kwantitatief of kwalitatief), aantal gehinderden of blootgestelde groepen.

9.2.3.2 Beoordelingskader in het geval de milieustressor(en) nog niet gekend is (zijn)

Indien de milieudruk van het geplande project/plan nog niet gekend is, wordt de huidige situatie gedetailleerd

beschreven (Cvoor) om de draagkracht van het milieu goed in te schatten. Daarnaast wordt nagegaan welke

mogelijke activiteiten volgens stedenbouwkundige voorschriften toegelaten worden (bv. bij ontwikkeling

van een bedrijventerrein waarbij nog niet concreet gekend is welke specifieke bedrijven er zich zullen

vestigen). Voor elk van de relevante milieustressoren (stap 3) vergelijkt de deskundige de bestaande toestand

(Cvoor) met een fictieve toestand na realisatie van het project/plan, gebaseerd op technische gegevens van

constructeurs, voor zover beschikbaar, zoals emissie- concentratie en -debiet. Indien mogelijk wordt de

significantie verder afgetoetst zoals weergegeven in ‘Beoordelingskader chemische stressoren met gekende

gezondheidskundige referentiewaarde’.

9.2.4 Beoordelingskader elektromagnetische straling

Voor EM-straling wordt (voor de bestaande toestand en de toestand na realisatie van de inrichting/plan) op

basis van het totaal aantal kinderen binnen de contouren van de gezondsheidskundige advieswaarde 0.4

µT22 een inschatting gemaakt van de potentiële toename van het aantal gevallen van kinderleukemie. Gezien

de grote onzekerheid van de impact op de mens is het beoordelingskader eerder indicatief te beschouwen.

9.2.5 Beoordelingskader slagschaduw

Momenteel is een studie lopende om een richtlijnenboek op te maken voor windturbines.

22 Er werd bij bevolkingsonderzoeken een statistisch verband gevonden tussen wonen in de buurt van hoogspanningslijnen en het meer voorkomen van kinderleukemie (oa. Ahlbom (2000) en Greenland et al. (2000)). Het gaat om een statistisch verband, dat wil niet zeggen dat magnetische velden de oorzaak zijn van het meer voorkomen van leukemie. Om te bewijzen dat dat magnetisch veld de oorzaak is, was er bevestiging nodig uit onderzoek op proefdieren en op cellijnen. Dat bijkomend onderzoek heeft nooit kunnen aantonen dat de velden de oorzaak van het meer voorkomen van kinderleukemie zijn. Er bestaat dus nog steeds relatief grote onzekerheid over de effecten.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

20.06.2016 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid pagina 63 van 72

Uit (de input van) deze studie zal dan een kader voorgesteld worden in overleg met de relevante instanties.

Dit gedeelte wordt dus later nog aangevuld.

9.2.6 Beoordeling biologische agentia

De blootstelling aan biologische agentia kan de gezondheid van de mens op verschillende manieren schaden:

infectieziekten veroorzaakt door virussen, bacteriën of andere pathogene organismen;

vergiftiging door toxines;

allergische reacties door blootstelling aan allergenen;

DNA-schade, kanker of schade aan het ongeboren kind.

Daarnaast kan ook hinder en overlast beschouwd worden, bv. in het geval van ratten, vliegen enz.

Of het agens een daadwerkelijk risico vormt, hangt af van vele factoren, waaronder de aard van het

organisme, de hoeveelheid biologisch materiaal, de manier waarop het agens het lichaam is binnengedrongen,

de gevoeligheid van de persoon,...

Een experten-oordeel zal afgeleid worden. De nadruk zal hier daarom liggen op preventieve maatregelen. Een

beoordelingskader d.m.v. scores wordt niet voorgesteld.

9.2.7 Beoordeling groene ruimte

9.2.7.1 Beoordelingskader groene ruimte

Vlaanderen heeft groenstreefwaarden qua oppervlakte gedifferentieerd naar gebiedstype en afstandsnormen

voor verschillende groentypologieën. Deze laten toe om de hoeveelheid groen te normeren. Voor de

gezondheidskundige inschatting wordt in het Richtlijnenboek mens-gezondheid gebruik gemaakt van de

‘natuurwaardeverkenner’. Deze webtool houdt rekening met het aantal inwoners in de buurt van het groen.

Hoe meer inwoners in en rond het groengebied wonen, hoe hoger de score. Verder zit in de tool een

kwantitatieve waardering, waarbij het verband tussen aanwezigheid van groen in de nabije of ruime omgeving

van een burger en zijn gezondheidstoestand in rekening wordt gebracht. De kwantificering is gebaseerd op de

resultaten van een wetenschappelijk meerjarenprogramma in Nederland (Vitamine G - Maas, 2008). De

relaties worden uitgedrukt in verandering van aantal DALY’s (disability-adjusted life years) t.t.z. een

verandering in de maat voor de totale last ontstaan door ziekte. De scores die deze tool berekent (kwalitatieve

beoordeling, score tussen 1 en 10) voor de gezondheidseffecten van contact met groen worden gebruikt voor

de toetsing in onderstaande tabel.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

pagina 64 van 72 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid 20.06.2016

Scoresysteem voor beoordeling aandeel groene ruimte in het plangebied

Groenscorena – groenscorevoor Score

Toename groen

7 of 8 of 9 +3

4 of 5 of 6 +2

1 of 2 of 3 +1

Stabilisering groen

0 0

Afname groen

-1 of -2 of -3 -2

-4 of -5 of -6 -3

-7 of -8 of -9 -3

Groenscorena: score van’ natuurwaardeverkenner’ voor de gewenste situatie

Groenscorevoor: score van ‘natuurwaardeverkenner’ voor de referentiesituatie (vóór de wijzigingen)

Groenstreefwaarden (link)

Natuurwaardeverkenner (link)

9.2.8 Lokaal geteelde voeding (volks- en particuliere tuinen)

9.2.8.1 Beschrijving volks- en particuliere tuinen, lokaal geteelde voeding

Bij bewoners in het plan- en/of projectgebied heerst dikwijls bezorgdheid over het feit of ze hun zelf geteelde

groenten of de eieren van hun kippen nog mogen opeten. Het is zeer moeilijk om op basis van één plan of

project een inschatting mee te geven voor de bewoners van het hele gebied.

De algemene bodemkwaliteit moet in het MER beoordeeld worden in de discipline bodem.

In de discipline Mens-gezondheid kan wel een verwijzing opgenomen worden naar de webtool die OVAM en

het Departement Leefmilieu, Natuur en Energie van de Vlaamse Overheid ontwikkelden m.b.t. gezond

tuinieren. Deze webtool is terug te vinden op: www.gezonduiteigengrond.be.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

20.06.2016 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid pagina 65 van 72

De deskundige zal in de disciplines Mens-gezondheid eveneens een kwalitatieve bespreking opnemen waarbij

aangegeven wordt in hoeverre de activiteiten waarvoor het MER wordt opgemaakt invloed kunnen hebben op

de consumptieadviezen van de zelfgekweekte groenten en eieren.

Webtool Gezond uit Eigen Grond

9.3 GLOBALE BEOORDELING

Na de beoordeling per stressor wordt een globale beoordeling gegeven van de impact van de verschillende

stressoren (o.b.v. bovenvermelde beoordelingskaders). De deskundige Mens-Gezondheid geeft in een globale

synthese welke mogelijke effecten er te verwachten zijn van de verschillende stressoren, hoe deze eventueel

gemilderd kunnen worden en of er nog specifieke aandachtspunten zijn.

De bedoeling is geenszins om een “eind-som” van de toegekende scores aan alle relevante stressoren toe te

kennen om tot een finale uitspraak van (on)aanvaardbaarheid van het project op vlak van volksgezondheid te

komen. Dit is omwille van de grote verschillen in de aard van de gezondheidseindpunten niet mogelijk en

bijgevolg onzinnig. Het is wel de bedoeling om een overzicht te krijgen welke stressoren dusdanig zouden

wijzigen qua blootstelling dat milderende maatregelen voor die stressor aangewezen zijn.

9.4 MILDERENDE EN FLANKERENDE MAATREGELEN

Samen met de kwalitatieve eindevaluatie, worden milderende of flankerende1 maatregelen geformuleerd

indien de gezondheidsscore van de stressor -3 bedraagt. Bij score -2 en -1 zijn aanbevelingen, t.t.z. eventuele

maatregelen om de impact de verminderen, aanbevolen. Milderende of flankerende maatregelen, zijn

maatregelen die potentieel genomen kunnen worden voor reductie van de stressoren of vermindering van de

blootstellingskans.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

pagina 66 van 72 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid 20.06.2016

10 STAP 5. POST-EVALUTIE

De initiatiefnemer van het project/plan formuleert voorstellen om bepaalde stressoren t.g.v. het project/plan

op te volgen in de tijd. Dit kunnen voorstellen zijn van het type milieumetingen, gezondheidsregistraties,

klachtenregistratie –en behandeling, bevraging bij de bevolking, organisatie van (risico-)communicatie,

opvolging van wetenschappelijke literatuur, samenwerking met overheidsdiensten of lokale

gezondheidswerkers (bv. medische milieukundigen), of eventuele lokale klankbordgroepen.

In de vergunningsvoorwaarden kan opgelegd worden om na een aantal jaren een vergelijking te maken tussen

de volgens het MER verwachtte stressor concentraties en/of hinder en de werkelijke, wanneer het project of

het plan gerealiseerd is.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

20.06.2016 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid pagina 67 van 72

11 AFKORTINGENLIJST

%A: percentage gehinderden (annoyed) BI: betrouwbaarheidsinterval BPA: bijzonder plan van aanpak BZV: biochemisch zuurstofverbruik Cna: Concentratie van stressor na realisatie van project/plan Cvoor: Concentratie van stressor voor realisatie project/plan (bestaande toestand) CZV: chemisch zuurstofverbruik DALY’s: Disability-adjusted life years dB(A): decibel (A-gewogen) DC: bijdrage aan concentratie van stressor door het project/plan (Cna-Cvoor) DT: bijdrage aan tijdsduur dat hinder aanwezig is door realisatie van het project/plan (Tna-Tvoor) EC: Elemental carbon of elementair koolstof EFSA: European Food Safety Agency EM: elektromagnetisch GAW: gezondheidskundige advieswaarde GRW: gezondheidskundige referentiewaarde %HA: percentage potentieel ernstig gehinderden (highly annoyed) HBM: humane biomonitoring HGR: Hoge Gezondheidsraad %HSD: percentage potentieel ernstig slaapverstoorden (highly sleep disturbed) ISO: international standard organisation LA95,T: de waarde van het achtergrondgeluidsdrukniveau volgens VLAREM II (indien waarnemingsperiode T = 1 uur) LAeq,T: A-gewogen equivalent, constant geluidsdrukniveau, dat gedurende het tijdsinterval T dezelfde geluidsenergie zou veroorzaken als het werkelijk (veranderlijk) A-gewogen geluidsdrukniveau gedurende dezelfde periode LAmax, T: het maximaal geluidsdrukniveau geregistreerd in de periode T Lden: het gewogen gemiddelde van de geluidsdrukniveaus voor de dag (07.00-19.00), de avond (19.00-23.00) en de nacht (23.00-07.00). De avond- en nachtniveaus krijgen daarbij een straffactor van +5 resp. +10 dB aangerekend. LNE: departement Leefmilieu Natuur en Energie Lnight: equivalent geluidsdrukniveau buiten geassocieerd met een bepaald type geluidsbron tijdens de nachtperiode (23h-07h), berekend over een jaar LA95,T,na: LA95, T na of met de uitvoering van het plan/project LA95,T,voor: LA95, T vóór of zonder de uitvoering van het plan/project MER: milieueffectrapport

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

pagina 68 van 72 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid 20.06.2016

MKROS: Milieuklachten Registratie- en Opvolgingssysteem MOS: margin of safety NACE: Europese activiteitennomenclatuur NMVOS: niet-methaan vluchtige organische stoffen OVAM: Openbare Vlaamse Afvalmaatschappij PAK: polycyclische aromatische koolwaterstoffen PM2.5: Particulate matter of fijn stof met aerodynamische diameter < 2.5 μm PM10: Particulate matter of fijn stof met aerodynamische diameter < 10 μm %SD: percentage slaapverstoorden (sleep disturbed) RUP: ruimtelijk uitvoeringsplan RW: referentiewaarde TDI: tolerable daily intake TLV: treshold limit value Tna: tijdsduur van slagschaduwhinder na realisatie van het project/plan (aantal h/jaar) Tvoor: tijdsduur van slagschaduwhinder voor realisatie van het project/plan (bestaande toestand) (aantal h/jaar) UFP: ultra fine particles VLAREM: Vlaams reglement betreffende de milieuvergunning VMM: Vlaamse Milieumaatschappij WGO: Wereldgezondheidsorganisatie

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

20.06.2016 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid pagina 69 van 72

12 BEGRIPPENLIJST

NOG IN OPBOUW!!!!!

Grenswaarde: bovenwaarde; mag, tenzij in geval van overmacht, niet overschreden worden.

Milieuhinder: de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) definieert hinder als “a feeling of displeasure associated with any agent or condition known or believed by an individual or group to be adversely affecting them”. De WHO stelt ook dat hinder als een gezondheidseffect kan beschouwd worden, want “Gezondheid is een toestand van compleet fysiek, mentaal en sociaal welbevinden en niet alleen de afwezigheid van ziekte”. Onder milieuhinder worden in de context van het RL-boek mens-gezondheid de thema’s geluidshinder, trillingshinder, geurhinder, stofhinder, rookhinder en lichthinder begrepen. Dit zijn typisch thema’s met een lokaal, gradueel afnemend maar direct merkbaar effect. Binnen het verstoringsgebied kan de hinder leiden tot geestelijke, en bij ernstige hinder zelfs tot lichamelijke aantasting van het welzijn (stress, hartritmestoringen, braakneigingen, ...). Sommige vormen van verstoring leiden eveneens tot materiële aantasting van goederen. Milieuhinder is een beleving met zowel een objectief als een subjectief karakter. Als objectieve factoren kunnen fysische en andere eigenschappen vermeld worden: het geluidsniveau, de geluidsscherpte, de tonaliteit, de geurconcentratie, de geurintensiteit, de geurdrempel, de lichtsterkte, de frequentie van optreden, de duur en variabiliteit in de tijd, e.d. De subjectieve beoordeling staat in functie van leeftijd, geslacht, opleidingsniveau, moment van de dag, emissiehistorie, betrokkenheid bij de verstoringsbron en de mate van (on)aangenaamheid.

Nuleffectniveau: gegeven belasting waarboven hinder van een bron verwacht kan worden. Is gelijk aan het achtergrondhinderniveau of het hinderniveau in een controlegroep (buiten de invloedsfeer van een hinderbron gelegen). Komt m.a.w. overeen met het niveau waaronder geen negatieve effecten te verwachten zijn. Zie ook streefwaarde.

Richtwaarde: kwaliteitsniveau dat zoveel mogelijk bereikt of gehandhaafd moet worden.

Streefwaarde: Niveau waarbij geen nadelige effecten te verwachten zijn. Zie ook nuleffectniveau.

SLO: Schriftelijk Leefomgevingsonderzoek. Onderzoeksmethode waarbij middels schriftelijke enquêtering op basis van een standaard vragenlijst het percentage gehinderden door geur, geluid en licht kan worden bepaald. Op Vlaams niveau gebeurt dergelijke peiling elke 5 jaar.

Referentiewaarde: definitie nog in te vullen

Advieswaarde: definitie nog in te vullen

Gezondheidskundige advieswaarde (GAW): definitie nog in te vullen

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

pagina 70 van 72 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid 20.06.2016

Norm: definitie nog in te vullen

DALY’s (disability-adjusted life years): definitie nog in te vullen

Stressor: definitie nog in te vullen

Carcinogeniteit: definitie nog in te vullen

potentieel ernstig gehinderden slaapverstoorden beoordelingsrasters

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

20.06.2016 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid pagina 71 van 72

13 REFERENTIES & ACHTERGRONDINFO

Antea Belgium NV. 2013. Handleiding participatie in het m.e.r.-proces Bautmans B, Pillu G, Tilborghs G, Van Rooy L, Wildemeersch D, Noorts F. 2002. Milieueffectrapport,

Discipline Mens&Gezondheid: Praktisch. 54p. Bruinsma R. 2009. Bedrijven en milieuzonering. DLNE, Technum, 2015. Richtlijnenboek Milieueffectrapportage algemene methodologische en

procedurele aspecten. Europese Commissie, 2004. Position paper on dose response relationships for night time noise. 30p. Europese Commissie, 2002. Position paper on dose response relationships between transportation

noise and annoyance. 40p. Fast, T., van den Hazel, P.J., van de Weerdt, D.H.J. 2012. Gezondheidseffectscreening. Gezondheid en

milieu en ruimtelijke planvorming. Handboek voor een gezonde inrichting van de leefomgeving. 346 p. Hoge Gezondheidsraad, 2013. Public health effects siting and operating onshore wind turbines.

Publication No. 8738. 46p. WGO. 2009. Night noise guidelines for Europe. WGO. 2006. Air Quality Guidelines for particulate matter, ozone, nitrogen dioxide and sulphur dioxide.

Global Update 2005. Summary of risk assessment. WGO. 2000. Air Quality Guidelines for Europe. WHO Regional Publications, European Series, No. 91. WGO. 1999. Guidelines for Community Noise. Edited by Birgitta Berglund, Thomas Lindvall, Dietrich H

Schwela.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

pagina 72 van 72 Richtlijnenboek Mens-Gezondheid 20.06.2016

14 TOTSTANDKOMING RICHTLIJNENBOEK MENS - GEZONDHEID

Dit richtlijnenboek Mens – Gezondheid is een grondige actualisatie en herziening van het oude richtlijnenboek

Mens – Gezondheid van 2002.

De basis van het richtlijnenboek is gelegd door een eerste actualisatie die uitgevoerd is door VITO en SGS. De

dienst Mer heeft deze actualisatie gebruikt om een praktische herziening te schrijven voor de verschillende

methodologieën en de significantiekaders voor de discipline “Mens – Gezondheid”. De herziening kwam tot

stand in samenwerking met een aantal overheidsadministraties.

Voor de methodologie voor verkeersgerelateerde projecten werd gebruik gemaakt van de verkennende studie

van VITO over infrastructuurprojecten (2015). Het keuzeprotocol om de meest relevante gezondheidskundige

advieswaarde te selecteren werd afgestemd met het keuzeprotocol van het Vlaams Agentschap Zorg en

Gezondheid volgens “Protocol for the selection of health-based reference values (RV)” (VITO, 2015).

Auteurs:

Richtlijnenboek Mens – Gezondheid (Dienst Mer/AZG 2016); Acke Stefan, De Backer Joke, De Munck

Sarah, Wouters Sven

“Richtlijnenboek Mens-Gezondheid project- en plan-MER” (VITO/SGS 2015); Colles A, Koppen G,

Smolders R, Tombeur A, Van Holderbeke M, Bauwens M

“Ontwikkelen van een methodiek die de gezondheidsimpact in kaart brengt van

infrastructuurprojecten die wegverkeer dragen of genereren” (VITO/Technum, 2015); De Brouwere Katleen,

Buekers Jurgen, Temmerman Anne, Verhaegen Katelijne

“Protocol for the selection of health-based reference values (RV)” (VITO, 2015); De Brouwere Katleen,

Christa Cornelis

Projectteam:

De Munck Sarah, Dheere Ellen, Frank Melanie, Smeets Veronique, Wouters Sven

In samenwerking met het Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid