Programma ‘Adaptieve Delta’RAPPORTAGE

Zuid-Holland en partners zichtbaar in het Deltaplan

Ruimtelijke Adaptatie

De regeringscommissaris voor het Deltaprogramma heeft

op Prinsjesdag 2018 het Deltaprogramma 2019 aangeboden

aan de Tweede Kamer samen met de begroting Deltafonds.

De inspanningen van de provincie Zuid-Holland en onze

partners blijken ook voor anderen zichtbaar. Zo wordt in

het Deltaprogramma genoemd: het investeren in een digitale

atlas met stresskaarten, in strategische verkenningen voor

klimaatadaptatie, provinciale stresstesten en risico-/kansen-

dialogen over provinciale infrastructuur, drinkwater, natuur

en groen en binnenstedelijke verdichting.

De Deltacommissaris stelt in zijn advies twee urgente opgaven

in Zuid-Holland centraal: bodemdaling en verstedelijking

in relatie tot klimaatverandering. Dat is goed nieuws voor

alle waterschappen, gemeenten en andere organisaties in

Zuid-Holland, die zich ingezet hebben om deze opgaven

landelijk op de agenda te krijgen. Dit is ook een steun in

de rug voor alle organisaties, die nu al hard werken aan het

beperken van schade en overlast door weersextremen en

bodemdaling.

Vestiging van het Global Centre Op 6 februari 2018 ondertekende het ministerie van Infra-

structuur en Milieu samen met wereldwijde projectpartners

een opstartovereenkomst tot oprichting van een Global

Centre of Excellence on Climate Adaptation in Nederland. 

Het internationale kenniscentrum voor klimaatadaptatie

wordt – mede gesteund door provincie Zuid-Holland

– gehuisvest in Rotterdam en Groningen. Het mondiale

topkenniscentrum gaat landen, organisaties en bedrijven

met kennis en advies ondersteunen op het gebied van

klimaataanpassing, zodat zij beter toegerust zijn om

de gevolgen van klimaatverandering te dragen. In 2020

zal er een internationaal congres in Nederland worden

georganiseerd over klimaatadaptatie.

Programma Adaptieve Delta

Op de volgende pagina’s de rapportage van de aanpak

2017/2018 gericht op:

• Vorming netwerk en samenwerkingsstructuren

• Verbinding met andere opgaven (meekoppelkansen)

• Versnelling stresstesten en risicodialogen (kwetsbaarheden)

• Borging in provinciaal handelen en beleid

• Kennisdeling

• Stimuleren van innovatie

• Opleveren provinciale adaptatie strategie

De aandacht voor klimaatadaptatie is lange tijd minder

geweest. Vernieuwde inzichten (o.a. de klimaatscenario’s

’14 van het KNMI) over de snelheid waarmee klimaatverande-

ringen op ons afkomen, leidden tot hernieuwde aandacht.

Eind 2016 verscheen een Nationale Adaptatie Strategie

(NAS) en de Deltacommissaris riep op tot het maken van

eenDeltaplan Ruimtelijke Adaptatie. Decentrale overheden

werden opgeroepen input te leveren voor zo’n nieuw

Deltaplan en regionale strategieën op te stellen om te

komen tot versnelling in het nemen van maatregelen.

Programma Adaptieve DeltaDe provincie Zuid-Holland heeft momenteel een progamma-

aanpak voor bodemdaling en inzet langs de vakinhoudelijke

lijnen van onder andere Ruimte, Bodem en Water. Een samen-

hangende aanpak of beleid rond het thema klimaatadaptatie

kenden we nog niet. In het voorjaar 2017 is de provincie

Zuid-Holland gestart met het concern-programma Adaptieve

Delta om over portefeuillegrenzen heen en in samenwerking

met partners in de regio een samenhangende visie en

aanpak te ontwikkelen. De twee doelstellingen van het

Deltaprogramma staan daarbij centraal:

• In 2020 is klimaatadaptatie integraal onderdeel van ons

handelen en beleid;

• In 2050 is Zuid-Holland klimaatbestendig en water robuust

ingericht

De provincie heeft stevig ingezet op een verkennende aanpak

met het programma Adaptieve Delta (toegelicht aan Provinciale

Staten, PZH-2017-613911196, november 2017). Hierbij zijn

gemeenten, waterschappen en andere relevante partijen

actief benaderd en ondersteund om zelf stappen te kunnen

zetten. Het programma kreeg de opdracht om uiterlijk eind

2018 op basis van de verkenning een klimaatadaptatiestrategie

op te leveren waarin richting wordt gegeven aan de inzet van

de provincie op de middellange en lange termijn.

Deze rapportage is een bijlage bij de inmiddels opgeleverde

klimaatadaptatiestrategie “Weerkrachtig Zuid-Holland” en

geeft een overzicht van de in het kader van het programma

Adaptieve Delta uitgevoerde activiteiten en ontwikkelde

(tussen-)producten. Deze hebben zowel extern als intern

geleid tot versnelling en bieden een stevige basis voor verdere

samenwerking en uitvoering van de strategie.

De stevige inzet van Zuid-Holland op dit thema is niet onop-

gemerkt gebleven. Zuid-Holland (de provincie en partners)

wordt gezien als koploper in het concreet invulling geven aan

samenwerking en versnelling.

1. INLEIDING 3 | Rapportage Programma ‘Adaptieve Delta’2 |

structuur voor ruimtelijke adaptatie. De Zuid-Hollandse

werkregio’s worden gefaciliteerd vanuit het programma

Adaptieve Delta. Dit gebeurt onder andere door de jaarlijkse

voortgangsrapportage aan de Deltacommissaris voor de

regio’s op te stellen en te coördineren.

BEREIKT RESULTAAT

Zeven werkregio’s DPRA gevormd

Binnen Zuid-Holland zijn zeven functionerende werkregio’s

DPRA die voor de Deltacommissaris zichtbaar en aanspreek-

baar zijn over de uitvoering van het Deltaplan Ruimtelijke

Adaptatie en de verbinding met ruimtelijke opgaven in het

gebied.

52 gemeenten en 7 waterschappen werken samen

in 7 werkregio’s DPRA:

1. Gebiedsraad Alblasserwaard-Vijfheerenlanden

2. Bestuurlijke Tafel Ruimte Wonen Economie Drechtsteden

3. Bestuurlijke Tafel Ruimte Wonen Economie Holland Rijnland

4. Bestuurlijke Tafel Ruimte Wonen Economie Midden-Holland

5. Bestuurlijke Tafel Ruimte Wonen Economie MRDH-gebied

6. Bestuurlijke Tafel Ruimte Wonen Economie

Goeree-Overflakkee

7. Bestuurlijke Tafel Ruimte Wonen Economie

Hoeksche-Waard

Regionaal ambtelijk netwerk

Ambtelijke netwerkvorming is nodig om daadwerkelijk

tot samenwerking en versnelling te kunnen komen. In de

meeste gemeenten in Zuid-Holland was geen ambtelijk

aanspreekpunt of dossierhouder ‘klimaatadaptatie’. In de

gemeenten waar wel een aanspreekpunt of dossierhouder

‘klimaatadaptatie’ was, bleek de vakinhoudelijke achtergrond

zeer divers: soms vanuit een beheerafdeling openbaar gebied

of riolering, soms vanuit ruimtelijke ordening, soms vanuit

groen of biodiversiteit. Ook de oriëntatie vanuit operationeel,

tactische of strategisch oogpunt bleek zeer uiteen te lopen.

Dit was aanleiding om stevig in te zetten op het vinden en

vormen van een aanspreekbaar ambtelijk netwerk met alle

individuele gemeenten (60 gemeenten vóór herindeling)

en waterschappen.

Een deel van ons netwerk ontmoette elkaar al via de

Community of Practice (CoP) Klimaatadaptatie Zuidelijke

Randstad. De samenwerking tussen de provincie en de CoP

is inmiddels geïntensiveerd en we versterken elkaar over

en weer met het organiseren van bijeenkomsten en kennis-

uitwisseling.

2.1 Bouwen aan netwerk en samenwerkingsstructurenBestuurlijke agendering

In Zuid-Holland was geen bestaande bestuurlijke overleg-

structuur, waarin klimaatadaptatie vanuit een integrale

benadering werd besproken en aangestuurd. Vanuit het besef

dat voor klimaatadaptatie niet alleen een waterinhoudelijke

benadering belangrijk is en juist ook de samenhang met

andere ruimtelijke ontwikkelingen moet worden gezocht,

heeft de provincie het thema geagendeerd op de bestaande

zeven regionale bestuurlijke tafels Ruimte Wonen en

Economie. Alle gemeenten, provincie en waterschappen

zijn aan deze tafel bestuurlijk vertegenwoordigd.

In februari 2017 zijn de bestuurlijke tafels voor het eerst door

het programmateam benaderd met het verzoek input te

leveren voor het nog op te stellen eerste nationale Deltaplan

Ruimtelijke Adaptatie. Hiervoor werd in gezamenlijkheid

met provincie Zeeland een goed bezochte bestuurlijke bijeen-

komst in WTC Rotterdam georganiseerd. De Zuid-Hollandse

partijen hebben daar aandachtspunten rondom bodemdaling

en verstedelijking ingebracht. Deze aandachtpunten hebben

inmiddels ook een plek gekregen in het Deltaplan Ruimtelijke

Adaptatie.

In het voorjaar van 2017 stond klimaatadaptatie voor de

eerste keer op de agenda van alle zeven tafels. Sindsdien is

het onderwerp – parallel aan de verschijning van het eerste

Deltaplan – ook in volgende rondes aan de orde gekomen.

Het programmateam heeft inmiddels ongeveer twintig keer

de bespreking van het onderwerp op de tafels voorbereid en

gefaciliteerd in ambtelijke samenwerking met waterschappen

en gemeenten.

BEREIKT RESULTAAT

Klimaatadaptatie heeft brede bestuurlijke aandacht

Klimaatadaptatie is een regulier agendapunt geworden op de

zeven regionale bestuurlijke tafels Ruimte Wonen Economie.

Gemeenten, waterschappen en provincie hebben een gezamen-

lijk beeld van de opgaven, die voor een regio relevant zijn en

de samenhang met andere ruimtelijke opgaven in hun gebied

zoals energietransitie, verstedelijking of bodemdaling.

Bestuurders in Zuid-Holland zijn goed geïnformeerd over de

aanpak en afspraken in het Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie.

Regionale bestuurlijke samenwerking

De Deltacommissaris heeft gevraagd de aanpak van de

samenwerking tussen partijen verder vorm te geven, te

verbinden aan ruimtelijke opgaven in de regio. Afgelopen

jaar is gewerkt aan een landsdekkende samenwerkings-

2. PROGRAMMA-RESULTATEN

1

2

3

4

5

6

7

5 | Rapportage Programma ‘Adaptieve Delta’4 |

BEREIKT RESULTAAT

(Nieuwe) relevante externe partners in beeld

Een groot aantal partijen zijn in inmiddels benaderd vanuit

klimaatadaptatie en in meer of mindere mate betrokken:

Publieke en private partners in de bouwketen, Drinkwater-

bedrijven, Natuurorganisaties en terreinbeherende organisa-

ties, Woningbouwcorporaties en Veiligheidsregio’s.

2.2 Verbinding met andere (ruimtelijke) opgaven (meekoppelkansen)Woningbouwopgave en verstedelijking

Zuid-Holland staat voor een grote bouwopgave – tot 2025 zijn

er in de provincie 100.000 nieuwe woningen nodig. Bestuurders

van gemeenten, waterschappen en provincie delen de

gemeenschappelijke zorg dat verstedelijking en verdichting

niet mag leiden tot een grotere kwetsbaarheid voor water-

overlast, hittestress of bodemdaling op die plekken. 

Klimaatadaptief ontwikkelen en bouwen is niet of nog niet

concreet verankerd in regelgeving, richtlijnen of standaarden.

Klimaatadaptief bouwen vraagt daarom méér dan waartoe

individuele partijen minimaal verplicht zijn of gevraagd worden.

Provincie Zuid-Holland heeft in een intensief proces

met betrokken partijen in de hele bouwketen (bouwers,

ontwikkelaars, financiers), waterschappen en gemeenten

van de Verstedelijkingsalliantie, verkend of het mogelijk is

om tot concrete samenwerkingsafspraken te komen over het

klimaatadaptief realiseren van nieuwbouw- en ontwikkelloca-

ties in Zuid-Holland. Essentieel is dat we daarbij het woning-

bouwtempo kunnen vasthouden of liever nog versnellen.

BEREIKT RESULTAAT

Nieuwbouw als meekoppelkans:

Convenant Klimaatadaptief Bouwen

Op 4 oktober 2018 ondertekenden 35 publieke en private

partijen in Zuid-Holland het Convenant Klimaatadaptief

Bouwen. De feestelijke ondertekening vond plaats tijdens de

jaarlijkse bestuurlijke Verstedelijkingsconferentie. De partijen,

onder meer bouwbedrijven, gemeenten, de provincie,

waterschappen, maatschappelijke organisaties, financiers en

projectontwikkelaars, spreken de ambitie uit dat nieuwbouw-

locaties in Zuid-Holland zo worden gebouwd dat ze bestand

zijn tegen weersextremen als gevolg van klimaatverandering.

De Zuid-Hollandse coalitie neemt het voortouw om samen te

versnellen, nieuwe ontwerpprincipes en standaarden te

ontwikkelen, innovaties te stimuleren en meer proeflocaties

mogelijk te maken. Ook het ombuigen van klassieke aanbe-

stedingen naar vormen met publiek/private dialoog wordt

verder uitgewerkt. Binnen 1,5 jaar moeten alle afspraken

in gezamenlijkheid zijn uitgewerkt.

BEREIKT RESULTAAT

Stevig ambtelijk netwerk in de regio’s als basis voor

versnelling en samenwerking

Een stevig ambtelijk is netwerk gevormd, waarbij voor alle

gemeenten en waterschappen minimaal één persoon in beeld

is. Deze persoon heeft klimaatadaptatie in zijn/haar portefeuille

en kan ook de gemeentelijke bestuurder adviseren en onder-

steunen. De totale omvang bedraagt zo’n 90-100 personen.

Het netwerk wordt vanuit het programmateam Adaptieve

Delta voorzien van informatie die relevant is voor de uitvoering

van het DPRA en input geeft voor goede voorbeelden uit de

verschillende regio’s. Het netwerk wordt uitgenodigd voor

kennisdeling, procesondersteuning of voorbereiding van

bestuurlijk overleg. Het ambtelijke netwerk wordt ook

bevraagd (en indien nodig ondersteund) over de voortgang

van de stresstesten en risicodialogen zoals afgesproken in

het Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie.

Samenwerking met waterschappen verstevigd

De provincie en waterschappen werken traditioneel al veel

samen rondom de thema’s water en waterveiligheid. Provincie

en waterschappen hebben elkaar nu ook gevonden rondom

klimaatadaptatie in relatie tot ruimtelijke vraagstukken. Naast

de samenwerking in werkregio’s ontmoeten de gezamenlijke

waterschappen en de provincie elkaar nu ook een paar keer

per jaar op bestuurlijk niveau met de portefeuillehouders

Ruimtelijke Ordening. De Zuid-Hollandse klimaatatlas is een

eerste gezamenlijk product dat de waterschappen en provincie

voor alle gemeenten hebben gerealiseerd. Daarnaast zijn de

waterschappen en provincie een gezamenlijk onderzoek gestart

naar de effecten van verstedelijking op zowel het regionale

als op het stedelijke watersysteem en wordt input gegeneerd

voor het minimumprogramma van eisen voor nieuwbouw

zoals afgesproken in het Convenant Klimaatadaptief Bouwen.

BEREIKT RESULTAAT

Bestuurlijke samenwerking met waterschappen verstevigd

Provincie en waterschappen vinden elkaar in de gezamenlijke

zorg rondom verstedelijking, watersystemen, klimaatadaptatie

en omgevingsbeleid. De bestuurlijke portefeuillehouders RO

van de waterschappen en gedeputeerde RO spreken hierover

een paar keer per jaar en doen gezamenlijk onderzoek naar

de effecten van verstedelijking op de watersystemen.

Actief betrekken van externe partners

Klimaatadaptatie is per definitie een gezamenlijke opgave

van vele partijen. Iedere partij kan vanuit eigen mogelijk-

heden, taken en verantwoordelijkheden zijn bijdrage leveren.

Externe partners worden steeds actief vanuit het programma

Adaptieve Delta benaderd en betrokken. Bijvoorbeeld voor

het gezamenlijk uitvoeren van stresstesten of risicodialogen

op voor hen relevante thema’s. Of voor het maken van afspra-

ken rondom nieuwbouw, transformatie of renovatie.

7 | Rapportage Programma ‘Adaptieve Delta’6 |

BEREIKT RESULTAAT

klimaatadaptatie onderdeel van de ontwerpvisie

Rijke Groenblauwe Leefomgeving

Gelijktijdig met de inspraakprocedure voor het ‘ontwerp-

Omgevingsbeleid’ is de ‘ontwerp visie  rijke groenblauwe

leefomgeving’ ter inzage gelegd. In alle relevante onderdelen

van deze ontwerp-visie is de relatie met klimaatadaptatie

gelegd.

3D-ordening

Het belang van de 3D-Ordening ligt in het verlengde (c.q.,

is onderdeel van) de ruimtelijke opgave.

Zorgvuldig omgaan met de bodem en ondergrond is

voor iedereen van belang. Of het nu gaat om water dat we

onttrekken, kabels en leidingen die we er doorheen trekken

of huizen die we er op bouwen. Het tegengaan van bodem-

daling, verzilting en inklinking van zachte grondsoorten

(veen en slappe klei) vragen met name om een integrale

aanpak. Het gebruik van de ondergrond is toegenomen.

Daarnaast vragen de nieuwe opgaven energietransitie en

klimaatadaptatie ook ruimte. Er is sprake van concurrentie

op het gebruik van de grond, zowel boven als onder de

grond. Een zorgvuldige ordening van de ondergrond in

samenhang met de bovengrond is daarom van groot belang.

De wederzijdse invloed die de diepe ondergrond en de boven-

grond op elkaar hebben wordt explicieter gemaakt door

toepassing van de lagenbenadering in ruimtelijke planvorming

en gebiedsontwikkeling. Daarom wordt het toepassen van

de zogeheten 3D-Ordening vanuit klimaatadaptatie gestimu-

leerd. Onderdelen van de bodematlas zijn ook zeer bruikbaar

voor de klimaatatlas en zullen daarin worden opgenomen.

Bodemdaling

Bodemdaling is voor de provincie een belangrijk thema. Circa

driekwart van het provinciaal grondoppervlak is gevoelig voor

bodemdaling. De afgelopen jaren is bodemdaling steeds

hoger op de agenda komen te staan. Enerzijds vanwege de

aandacht daarvoor vanuit klimaatadaptatie in het Nationaal

Deltaprogramma; het omgaan met extreme neerslag (en

dus wateroverlast in gedaalde gebieden of wegen) en het

omgaan met extreme droogte (en dus funderingsschade in

dalingsgevoelige gebieden). Anderzijds is de aandacht voor

veenbodemdaling de afgelopen tijd gegroeid door de aan-

dacht vanuit klimaatmitigatie in het Klimaatakkoord Parijs

en ons eigen nationale Klimaatakkoord; het tegengaan

van veenbodemdaling draagt bij aan de reductie van broei-

kasgasemissies.

Het programma bodemdaling is onlosmakelijk verbonden met

klimaatadaptatie en hierom onderdeel van het programma-

team Adaptieve Delta. Klimaatadaptatie dekt echter niet de

volledige opgave van bodemdaling. Hierom werkt bodemdaling

met een eigen strategie en programma, die zijn vastgesteld in

het “Provinciaal Programma Bodemdaling 2016-2019” en een

update daarvan in de GS-brief aan de Staten voor “uitvoering

van de motie Bodemdaling (motie 749)”.

Energietransitie

Nederland heeft de doelstelling om in 2030 de uitstoot van

broeikasgassen met 49 procent terug te dringen ten opzichte

van 1990. Vergroten van het aandeel hernieuwbare energie

speelt hierbij een belangrijke rol. Ontwikkelingen van bijvoor-

beeld warmtenetten, een waterstofeconomie zijn noodzakelijk

voor deze transitie. Dit zal tot gevolg hebben dat naast

strategisch en tactisch, ook operationeel aan de slag zal

worden gegaan: Zuid-Holland gaat op de schop. Het is

hierom van groot belang om de meekoppelkansen voor

klimaatadaptatie te verkennen. Zodat de energietransitie

en klimaatadaptatie niet concurreren om ruimte en grond,

maar de ruimte en grond zo effectief en zo efficiënt mogelijk

worden benut.

BEREIKT RESULTAAT

onderzoek naar strategische adaptatiepaden in

Holland Rijnland

In opdracht van Provincie Zuid-Holland onderzoekt Deltares

bij een aantal pilots in Holland Rijnland langs welke adaptatie -

paden strategische keuzes en afwegingen kunnen worden

gemaakt om in één gebied energietransitie, nieuwbouw

en klimaatadaptatie in samenhang te kunnen realiseren.

Dit onderzoek loopt nog door in 2019.

Gezonde en aantrekkelijke leefomgeving

De provincie Zuid-Holland wil de kwaliteit van de leefomgeving

versterken door natuur, water, recreatie, landbouw, cultureel

erfgoed en economie in samenhang te bezien. We beschermen

de bijzondere kwaliteiten van ons landschap, ook om de

groenbeleving van inwoners, recreanten en toeristen te

verbeteren. We benutten natuur, cultureel erfgoed en

monumenten om het landschap aantrekkelijk te maken en

te houden. Aantrekkelijke landschappen reiken tot in de stad

en het stedelijk gebied reikt tot in de landschappen.

De Provincie Zuid-Holland levert een belangrijke bijdrage

aan klimaatadaptatie (verkoeling tegen hittestress en water-

berging in en om de stad) met de inzet rond natuur, groen

en (duurzame) landbouw. Wel moet rekening gehouden

worden met de impact van klimaatveranderingen op soorten

of landschappen. In de totstandkoming van de Ontwerpvisie

Rijke Groenblauwe Leefomgeving is klimaatadaptie als

onderwerp in het proces meegenomen. Een stress-test naar

de kwetsbaarheden van verschillende natuurtypes is nog

gaande. Biodiversiteit en vergroening zijn expliciet opgenomen

in het Convenant Klimaatadaptief Bouwen.

9 | Rapportage Programma ‘Adaptieve Delta’8 |

• Nationaal Kennisprogramma Bodemdaling, waarin we met

partners werken vier deelexpedities ‘natte teelten’, onder-

waterdrainage’ ‘lichte ophoogmaterialen’ en ‘geodata’;

• We leggen op Europees en Internationaal niveau verbindin-

gen met onze partners om, waar nodig en mogelijk, te

komen tot kennis en inzet. Zo wordt in de deelexpeditie

natte teelten veel kennis en ervaring opgehaald uit andere

delen van Europa.  En was gedeputeerde Janssen in septem-

ber 2018 een van de keynote speakers op een internationaal

congres van het International Peatland Society.

BEREIKT RESULTAAT

Bodemdaling toegevoegd aan scope klimaatadaptatie

Bij de start van het programma Adaptieve Delta werd bodem-

daling nog niet gezien als onderdeel van klimaatadaptatie. In

de Nationale Adaptatie Strategie maakte bodemdaling geen

onderdeel uit van de impact-analyse en is alleen gekeken naar

de effecten van wateroverlast, hitte, droogte en zeespiegel-

stijging (de vier ‘bollen’). Vanuit de Zuid-Hollandse gemeenten

en waterschappen en door ons als provincie is er bij de tot-

standkoming van het eerste Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie

steeds op aangedrongen om daarnaast óók de impact van

bodemdaling mee te nemen.

2.3 Versnelling stresstesten en risicodialogenEffectatlas: Klimaatveranderingen voor Zuid-Holland in beeld

De impact van klimaatveranderingen is niet overal hetzelfde.

De provincie heeft op basis van de klimaatscenario’s ‘14 van

het KNMI allereerst in beeld gebracht welke veranderingen

ten gevolge van natter, droger, warmer, zeespiegelstijging en

bodemdaling te verwachten zijn. Deze klimaateffectatlas voor

Zuid-Holland is sinds begin 2017 online te raadplegen via de

provinciale website. Door middel van story-maps is toegelicht

welke impact deze veranderingen naar verwachting hebben

op het grondgebied Zuid-Holland. Daarmee is deze atlas een

mooi startpunt voor onder andere beleidsmakers om zich te

oriënteren op welke klimaatveranderingen voor het eigen

gebied of werkveld van belang zijn. Naar verwachting komt

het KNMI over één of twee jaar met nieuwe klimaatscenario’s

waarin de nieuwste internationale inzichten voor klimaatver-

andering en zeespiegelstijging zullen zijn verwerkt voor

Nederland. www.zuid-holland.nl/onderwerpen/klimaat

Als provincie hebben we bijgedragen aan (1) het agenderen

en bespreekbaar maken van de problematiek aan bestuurlijke

tafels en in gebiedsprocessen. Wij hebben ook een centrale

rol opgepakt in ons werkgebied als (2) ontwikkelaar van

toepasbare kennis en inzicht over waar bodemdalingseffecten

het grootst zijn, over welke maatregelen te treffen zijn en

over wat voor inzet (qua beleid en investeringen) nodig is

om tot daadwerkelijke realisatie te komen, (3) als verbinder

en facilitator van gemeenten en gebiedsprocessen en (4) als

partner van waterschappen en maatschappelijke organisaties.

We werken aan coalitievorming met andere partijen om

informatie te delen, bewustwording aan te wakkeren en

samen te werken aan oplossingen. Dat doen we op diverse

niveaus. Voorbeelden daarvan zijn:

• Toegepast onderzoek voor het vergroten van kennis

over bodemdalingsprocessen en -effecten in Zuid-Holland.

Zo hebben we een provincie dekkende risicokaart bodem-

daling laten maken en van urgent kwetsbare knikpunt-

gebieden een maatschappelijke kosten baten analyse voor

de toekomst;

• Pilots om concrete maatregelen te testen. Op de proefvelden

van het Veenweide Innovatie Centrum en in de onlangs

gestarte éérste aanleg van onderwaterdrainage op polder-

niveau in polder Lange Weide;

• Gebiedsverkenningen en -processen in “knikpuntgebieden”

waar bodemdaling niet meer beheersbaar is of alleen met

extreem dure maatregelen die niet te verantwoorden zijn.

En in “veenweidepolders” waar bodemdaling een integraal

onderdeel uitmaakt van de gebiedsopgave om te komen tot

een duurzame landbouw, hogere waterstanden en nieuwe

verdienmodellen;

• We participeren in de “coalitie stevige stad op slappe

bodem” voor het ontwikkelen en realiseren van een

robuust perspectief  voor leefbare steden, waarin Gouda

dient als icoonproject;

• Perspectief Groene Hart, dat we met onze partner hebben

opgesteld en waarin bodemdaling is opgenomen, als

bouwsteen voor de omgevingsvisies;

• Regiodeal Bodemdaling Groene Hart, waarvoor we onlangs,

in samenwerking met partners, een bod van 26 miljoen

hebben gedaan aan LNV;

• Klimaatakkoord, waarvoor we met partners aan de sector-

tafel landbouw en landgebruik, werken aan een strategie

en inzet van middelen om te komen tot  een reductie van

broeikasgasemissies uit veenweide met ca 1 Mton in 2030;

11 | Rapportage Programma ‘Adaptieve Delta’10 |

De risicodialogen worden gevoerd met relevante partners,

waarbij zij de keuzes kunnen maken wat een aanvaardbaar

en onaanvaardbaar risico is. Uiteindelijk moet dit bij alle

gemeenten leiden tot het opstellen van een strategie en

uitvoeringsagenda.

Begin 2018 had nog maar de helft van de Zuid-Hollandse

gemeenten de kwetsbaarheden voor wateroverlast zelf in

beeld gebracht. Daarbij verschilden bovendien de gehanteerde

uitgangspunten voor een stressbui, zodat de analyses

onderling lastig vergelijkbaar waren. Veel gemeenten in

Zuid-Holland worstelden ambtelijk met het opstarten van

een proces om tot zo’n stresstest en risicodialoog te komen

en te verbreden naar de impact van o.a. hitte en droogte.

De gezamenlijk met de waterschappen gemaakte atlas met

kwetsbaarheden voor heel Zuid-Holland betekende een

welkome eerste stap voor de gemeenten. In het voorjaar

2018 is een expertmeeting georganiseerd voor de ambtelijke

experts van gemeenten, waterschappen en provincie, om het

gebruik van de stresstestkaarten toe te lichten en de stap naar

een risicodialoog te kunnen maken. Kennis en ervaring van

gemeenten die deze stap inmiddels hebben gemaakt werden

gedeeld. Deze bijeenkomst is door ruim 125 personen uit het

ambtelijke netwerk bezocht.

Procesondersteuning op maat per regio

Per regio is ondersteuning op maat aangeboden om het

proces van stresstesten en risicodialogen te versnellen.

In overleg met het ambtelijke netwerk per regio is steeds

gekozen voor een vorm passend bij de fase waarin gemeenten

in die regio zich bevonden, de ruimtelijke vraagstukken die in

het gebied spelen en de behoefte van de gemeenten in het

gebied zelf.

De geboden procesondersteuning bestond uit o.a. het

organiseren van ambtelijke werksessies rondom de kaarten uit

de atlas (onder andere in Alblasserwaard-Vijfheerenlanden,

Drechtsteden en Midden-Holland) , het organiseren van

een bestuurlijke themasessie (Drechtsteden), het doen van

inhoudelijk onderzoek met Deltares (Holland Rijnland),

het inhoudelijk adviseren op lopende stresstesten (Goeree-

Overflakkee en Hoeksche Waard) of het organiseren van

inspirerende sprekers aan de bestuurlijke tafel (MRDH).

Kwetsbaarheden en meekoppelkansen voor heel

Zuid-Holland op kaart

www.zuid-holland.klimaatatlas.net

Samen met de waterschappen worden de kwetsbaarheden

voor heel Zuid-Holland op kaart inzichtelijk gemaakt op basis

van dezelfde uitgangspunten en in één toegankelijke atlas.

Gestart is met het in beeld brengen van de kwetsbaarheden

van de bebouwde omgeving voor wateroverlast en hittestress.

Het risico van water op straat bij een hoosbui van 100 mm/2

uur is voor alle gemeenten doorgerekend op consequenties

voor begaanbaarheid van wegen of openbare ruimte en op

risico’s dat water een gebouw instroomt. De atlas bevat in

totaal ongeveer 1,1 miljoen gebouwen, waarvan is berekend

dat bijna 5% potentieel hoog risico loopt op wateroverlast,

omdat bij een hoosbui het regenwater mogelijk tot meer

dan 25 cm tegen de gevel komt te staan. Ook is in de atlas

zichtbaar of kwetsbare voorzieningen zoals zorginstellingen,

scholen of ziekenhuizen op hittegevoelige of bij hoosbuien

moeilijk te bereiken plekken staan. De atlas bevat ook kaarten

die nodig zijn voor het maken van afwegingen over te nemen

maatregelen, zoals hoogtekaarten en afstroombanen.

De atlas wordt in gezamenlijkheid met gemeenten en water-

schappen doorontwikkeld om ook andere kwetsbaarheden

voor heel Zuid-Holland in beeld te brengen. De resultaten

van de uitgevoerde stresstest provinciale infrastructuur

(begaanbaarheid) zijn inmiddels al in de atlas opgenomen.

Ook kaarten van meekoppelkansen (vervanging riolering,

energietransitie) komen nog in de atlas. De atlas is sinds mei

2018 online.

BEREIKT RESULTAAT

Kwetsbaarheden bebouwde omgeving Z-H in beeld

De kwetsbaarheden in de bebouwde omgeving, voor water-

overlast, hittestress en droogte voor heel Zuid-Holland zijn

modelmatig doorgerekend en in kaart gebracht. Dit staat in

de voor iedereen toegankelijke Klimaatatlas. Ongeveer 5%

van de doorgerekende bebouwing loopt potentieel hoog

risico. De atlas is een belangrijk instrument als startpunt

voor stresstesten en risicodialogen door gemeenten of door

andere partijen die bezig zijn met ruimtelijke vraagstukken

of projecten in Zuid-Holland.

Ondersteuning gemeenten bij opstarten stresstesten:

expertmeeting 14 mei 2018

Gemeenten moeten uiterlijk 2019 een stresstest opstellen

waarin zij de kwetsbaarheden van hun grondgebied in kaart

hebben gebracht. Dit is één van afspraken die de gezamen-

lijke overheden eind 2017 hebben gemaakt in het Deltaplan

Ruimtelijke Adaptatie. Gemeenten kunnen op basis van

de uitkomsten van zo’n stresstest risicodialogen voeren.

13 | Rapportage Programma ‘Adaptieve Delta’12 |

DeltaAdaptieve

Voorbereid op weersextremen en bodemdaling

Bebouwde omgevingen nieuwbouw

- ± 170.000 nieuwe woningen- > 180 poten�ële nieuwbouwloca�es van groot tot klein- 1,7 miljoen bestaande gebouwen

- Bereikbaarheid- Func�oneren- 652 km provinciale weg - ± 180 miljoen euro per jaar voor instandhouding bereikbaarheid (> 33% begro�ng PZH)

- Natuur en biodiversiteit- Recrea�e- Landschap- Gezondheid- Ves�gingsklimaat

- Landbouw- Glas- en tuinbouw- Industrie- Kennisontwikkeling- Global Centre of Excellence on Climate Adapta�on

- S�jgende vraag door o.a. verstedelijking, landbouw, natuur en industrie- Afnemend aanbod- Overbruggen langere droge periodes- Waterkwaliteit

- Zeespiegels�jging- Droogte en bodemdaling bedreigen sterkte dijken- Kustnatuur verandert?- Meerlaagse veiligheid

Drinkwater/Zoetwater Veiligheid kust en dijken

Kwetsbare voorzieningenen infrastructuur

Aantrekkelijkeleefomgeving

Economischevitaliteit/weerbaarheid

het wordt

WARMERhet wordt

NATTER

de zeespiegel

STIJGThet wordt

DROGER

de bodem

DAALT

Aanpassen met ambitie

Nationale klimaatadaptatie-

strategie 2016

Nationale klimaatadaptatie-

strategie 2016

december 2016

Doel2020 | 2050

producten | verbinden

PZH: Programma Adap�eve Delta

klimaatadap�ef handelendoor alle overheden

stresstestenonderzoek

kaartbeelden

Nederland is waterrobuust enklimaatbestendig ingericht

regionale samenwerking

Strategische verkenning6 thema’s

Doorwerken aan een duurzame en veilige delta

een film van Manfred van Eijk

7< Inhoud Onderdelen van de huisstijl toegelicht

Logo standaard formaat 100% (beeldmerk 30 x 30 mm) op producties van A4 formaat

Logo 140% van standaardformaat (beeldmerk 42 x 42 mm) op producties van A3 formaat

Bewustwording concern breed

De doelstelling om klimaatadaptatie in 2020 verankerd

te hebben in het eigen beleid en handelen, vraagt brede

bewustwording en kennisverspreiding over het onderwerp

door de hele organisatie. Daarom

een aantal organisatie brede events georganiseerd, te weten;

• Summerschool workshop, juli 2017

• Interne lunchfilm ‘Before the Flood’, september 2017

• Interne lunchfilm ‘Het Zinkende Land’, december 2017

• Interne lunchlezing door weerman Peter Kuipers

Munnike, april 2018

De Summer school workshop trok 15 belangstellenden.

Met de overige acties hebben we per activiteit tussen

de 100 - 150 collega’s concern breed bereikt.

Daarnaast is via een interne roadshow langs individuele

organisatieonderdelen verkend hoe afdelingen en of teams

op betreffend vakgebied klimaat adaptief kunnen c.q. moeten

zijn. Wij hebben in 2018 bijna alle vak afdelingen bezocht,

soms in afdeling brede sessies maar ook in kleinere teamsessies.

De input vanuit deze sessies hebben wij in onze strategie

verwerkt.

BEREIKT RESULTAAT

Gemeenten en regio’s voortvarend aan de slag met

stresstesten en risicodialogen

De gemeenten in Zuid-Holland hebben in het afgelopen

jaar een flinke slag gemaakt met het in beeld brengen

van kwetsbaarheden (stresstesten). Dit bleek al uit de voort-

gangsrapportage van de Zuid-Hollandse werkregio’s aan

de Deltacommissaris. Eind 2018 heeft het merendeel van de

gemeenten een stresstest in uitvoering of gereed. Diverse

gemeenten hebben inmiddels een strategie in voorbereiding

of vastgesteld. In de jaarlijkse voortgangsrapportage van de

werkregio’s aan de Deltacommissaris is een duidelijke vooruit-

gang te zien bij de Zuid-Hollandse gemeenten. Ze liggen goed

op koers om de afspraken uit het Deltaplan Ruimtelijke

Adaptatie uit te voeren.

2.4 Borgen klimaatadaptatie in provinciaal handelen en beleidAanbrengen provinciale focus

De provincie heeft veel taken en verantwoordelijkheden

rondom water, waterveiligheid, groen en natuur en daarmee

op zeer veel terreinen raakvlakken en overlap met het thema

klimaatadaptatie. De relatie van andere provinciale werkvelden

(economie, bouwen) met klimaatadaptatie was niet op voor-

hand al duidelijk. Tegelijk was nog niet helder op welke

vlakken de provincie meerwaarde kon bieden ten opzichte

van de taken en verantwoordelijkheden, waar gemeenten en

waterschappen al stevig zelf op acteren. De beginfase van het

programma richtte zich dan ook op het aanbrengen van scope

en provinciale focus. Dit heeft geleid tot zes leidende thema’s,

waarop de provincie met eigen handelen, beleid en inzet

meerwaarde kan bieden. Deze zes thema’s zijn samengevat

in een handzame praatplaat waarmee zowel intern als extern

focus kon worden aangebracht in gesprekken en discussies

over de provinciale meerwaarde. De zes thema’s zijn inmiddels

in iets gewijzigde vorm gehanteerd als leidende thema’s in de

strategie “Weerkrachtig Zuid-Holland”.

BEREIKT RESULTAAT

Helder kader voor scope en focus provinciale inzet

De inzet van de provincie is verkend langs de impact van

klimaatverandering en bodemdaling op zes inhoudelijke

thema’s:

• Bebouwde omgeving en nieuwbouw

• Drinkwater/Zoetwater

• Veiligheid

• Kwetsbare voorzieningen en infrastructuur

• Aantrekkelijke (groene) leefomgeving

• Economische vitaliteit

De doelstellingen vanuit de Nationale Adaptatiestrategie

(NAS) en het Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie (DPRA) stonden

daarbij centraal.

15 | Rapportage Programma ‘Adaptieve Delta’14 |

2.5 KennisdelingMaandelijkse Update en LinkedIn groep

Ons interne en externe netwerk wordt op de hoogte gehouden

van actuele ontwikkelingen via de Update Adaptieve Delta

per mail. Deze wordt ongeveer één keer per maand verzonden

en heeft een herkenbare opmaak. In de update is ruimte voor

actuele ontwikkelingen vanuit de provincie, maar ook voor

updates van onze partners in de regio’s. De update heeft een

bereik van 300 geadresserden.

Daarnaast bieden wij de mogelijkheid om ons te volgen via

LinkedIn groep Klimaatadaptatie & Bodemdaling. Deze groep

heeft inmiddels 215 deelnemers bestaand uit zowel interne

collega’s als externe professionals.

Masterclass ontwerpen met hittestress en bodemdaling

Klimaatadaptief ontwikkelen en bouwen is niet of nog niet

concreet verankerd in regelgeving, richtlijnen of standaarden.

Over ontwerpen en toepassen van maatregelen ter voorkoming

van wateroverlast is inmiddels al veel ervaring en kennis

beschikbaar. Voorkomen van hittestress of schade door

bodemdaling vraagt nieuwe kennis over effectiviteit van

maatregelen en meetmethoden. In twee door provincie

Zuid-Holland georganiseerde masterclasses (mei en juni ‘18)

hebben experts van de TU-Delft, SWECO en Deltares de

nieuwste wetenschappelijke inzichten rond hittestress en

bodemdaling in stedelijk gebied gedeeld. Samen met onze

interne en externe professionals van stedelijke ontwikkeling

en bouwen hebben we een start gemaakt met het vertalen

van deze inzichten naar concrete ontwerpprincipes voor

stedelijke ontwikkeling en nieuwbouw.

BEREIKT RESULTAAT

Nieuwe kennis hittestress ontsloten voor

verstedelijkingsopgave

Weinig concrete kennis over met name hittestress en de

effectiviteit van maatregelen in het stedelijk gebied is beschik-

baar. Het begin 2018 verschenen onderzoek van Frank van der

Hoeven (TU Delft) Haagse Hitte levert tot op detailniveau veel

nieuwe inzichten op over factoren die hittestress in de stad

kunnen versterken of verminderen. Hij analyseerde op basis

van zeer gedetailleerde satellietbeelden de omvang en loca-

ties van hitte-eilanden in Den Haag. Deze mate van detail-

niveau was in eerdere onderzoeken nog niet beschikbaar.

Marjolein Pijpers-van Esch promoveerde bij de TU Delft op

stedenbouwkundige maatregelen om hittestress te voorkomen.

Om de effectiviteit van maatregelen tegen hittestress te

toetsen ontwikkelde zij een rekenmodel om stedenbouw-

kundige ontwerpen en toepassing van maatregelen tegen

hittestress op effectiviteit te kunnen doorrekenen. Dit reken-

model wordt voor het eerst in de praktijk getoetst bij de

aanleg van de nieuwe stationsomgeving te Delft. Dit levert

waardevolle nieuwe kennis en ervaring op.

Uitvoeren provinciale stresstesten

Naast de ondersteuningen van gemeenten bij stresstesten,

hebben we het proces in gang gezet om voor onze provinciale

taken en assets klimaatstresstesten uit te voeren om kwets-

baarheden en kansen in beeld te brengen. Deze stresstesten

worden steeds in nauwe samenwerking met de betreffende

vak afdeling door het programmateam ontworpen en

uitgevoerd. Ook worden hierbij relevante externe partners

uitgenodigd om samen te werken. Hiermee zorgen we dat

de uitkomsten van deze stresstesten ook landen in beleid en

handelen van de provincie.

De eerste klimaatstresstest is uitgevoerd voor de provinciale

infrastructuur. Daarbij stonden de begaanbaarheid en het

functioneren van het infra-netwerk centraal. De weg- en de

vaarweginfrastructuur werden daarin onder de loep genomen

inclusief bewegende kunstwerken als sluizen en bruggen.

De Staten hebben de rapportage op 12 juli 2018 toegezonden

gekregen.

Een tweede klimaatstresstest is in uitvoering om kwetsbaar-

heden van de vier natuurtypen in kaart te brengen. Deze vier

natuurtypen zijn: duin, veen, grote wateren en stad. Externe

partners, die intensief bij deze stresstest worden betrokken

zijn: Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, Dunea en

Zuid-Hollands Landschap.

Een derde Klimaatstresstest is in voorbereiding. Dit vindt

plaats in nauwe samenwerking met de drie Zuid-Hollandse

drinkwaterbedrijven, Dunea, Oase en Evides.

BEREIKT RESULTAAT

Stresstest Infrastructuur krijgt doorwerking in

provinciaal handelen

Het uitvoeren van eigen stresstesten voor specifieke provinciale

taken en verantwoordelijkheden in nauwe samenwerking met

de betreffende beleidsafdeling, blijkt een stevige basis voor

het verankeren van klimaatadaptatie in het eigen handelen

en beleid van de provincie. De aandachtspunten uit de klimaat-

stresstest Infrastructuur worden door de afdeling Dienst

Beheer Infrastructuur opgenomen in het reguliere beheer

en onderhoud, asset management en projecten op de korte

en lange termijn.

Op de lange termijn wordt het onderwerp geborgd in de

meerjaren onderhoudsplanning van de Dienst Beheer infra-

structuur (MJOP) en binnen het Programma Zuid-Hollandse

infrastructuur (PZI). De afdeling Dienst Beheer en Infra-

structuur heeft op basis van de stresstest inmiddels zelf

het initiatief genomen om in samenwerking met Deltares

te komen tot formulering en aanscherping van specifieke

functionele eisen voor klimaatadaptatie. Deze aanpak zullen

we ook op andere provinciale thema’s blijven volgen.

17 | Rapportage Programma ‘Adaptieve Delta’16 |

Toepassen op eigen vastgoed

De provincie stimuleert innovatie door launching customer

te zijn voor nieuwe innovatieve toepassingen. Het eigen

provinciehuis biedt mogelijkheden om innovatieve vormen

van waterberging of vergroening toe te passen in het kader

van verduurzaming of onderhoud.

BEREIKT RESULTAAT

Proefopstelling ‘Polderdak’ op provinciehuis in voorbereiding

De provincie is continu bezig met verduurzaming van het

provinciehuis. Naast de verbouwing van het C-gebouw zijn

ook de vergroening van het binnenplein en het A/B gebouw

aan de beurt. Daarbij worden ook de mogelijkheden voor

het toepassen van slimme waterberging op het dak bekeken.

Het vertraagd afvoeren van regenwater zorgt ervoor dat de

directe lager liggende omgeving van het provinciehuis (waar

regenwater zich nu verzamelt) minder zal worden belast.

De verkoelende werking van de waterberging heeft een

positieve invloed op het binnenklimaat van het gebouw en

kan op hete dagen het rendement van eventueel daarboven

geplaatste zonnepanelen vergroten. In droge tijden kan in

het opvangsysteem water worden gebufferd en via druppel-

systemen (weinig verdamping) naar de groenpartijen om

het provinciehuis worden geleid voor bewatering.

Links naar productenDe resultaten van de stresstest, het convenant

klimaatadaptief bouwen en de beide online atlassen

zijn te vinden op www.zuid-holland.nl/klimaat

De StraaDkranten www.destraad.nl

De nieuwe kennis uit deze onderzoeken brengen wij onder

andere in voor het ontwikkelen van ontwerpprincipes of

programma’s van eisen in het Convenant Klimaatadaptief

Bouwen. Dit proces is nog steeds gaande.

De StraaDkrant

Zuid-Holland is partner in het netwerk van De StraaDkrant.

In dit project werken twaalf partijen op initiatief van Bosch en

Slabbers/Buro Berg samen aan het verspreiden van kennis en

inspiratie over het transformeren van straten. Van straat tot

straaD, de straat voor een beter leefklimaat. Inmiddels zijn

drie kranten ontwikkeld en uitgegeven. De 4e editie is in

de maak en heeft stedelijke verdichting als thema.

www.destraad.nl

Strategische samenwerking met Deltares

Provincie Zuid-Holland heeft een strategische samenwerkings-

overeenkomst met kennisinstelling Deltares. In het jaarlijkse

werkprogramma worden ook onderzoeken voor klimaatadap-

tatie opgenomen: Methodiekontwikkeling adaptatiepaden

voor de risicodialoog Holland Rijnland inclusief opschalings-

mogelijkheden en het ontwikkelen van een monitoring-

systematiek ruimtelijke adaptatie voor Zuid-Holland.

2.6 Stimuleren van innovatieChallenge klimaatadaptatie: het beste klimaatadaptatie

ontwerp van Zuid-Holland

De motie 753 is bij de begrotingsbehandeling 2018 aangeno-

men om samen met partners een competitie te organiseren

voor het beste klimaatadaptatie ontwerp van Zuid-Holland.

Een Challenge klimaatadaptatie bedoeld voor startups en

studenten samen met VPdelta.

De finale van de Challenge Klimaatadaptatie is op 13

september tijdens het Festival van de Toekomst gehouden.

Gezocht werd de beste oplossing om schade en overlast

door weersextremen te beperken.

De vakjury, waarvan de indiener van deze motie onderdeel

was, koos uit zeven finalisten met overtuiging voor ‘Urban

Water Buffer’ van Field Factors, die een innovatieve manier

bedachten om water te bergen in de stad. De banden

tussen de winnaar, de andere zes finalisten en de Provincie

Zuid-Holland zijn na de finale aangehaald om deze initiatieven

verder te helpen met netwerken, ideeën en het aanbieden

van podiums.

Ondersteuning Living Labs en proeftuinen

De provincie stimuleert innovatieve oplossingen voor water

en klimaat en is daarom partner in het Living Lab VPdelta

(bekend van onder meer de Waterstraat), het Living Lab

Dordrecht en de Sponstuin in Rotterdam.

Tekst en redactie:

Charlotte Kleijn - Goos, Astrid de Wit

Eindredactie:

Rino Vlaardingerbroek

Inhoudelijke bijdragen:

Team Adaptieve Delta Provincie Zuid-Holland

Advies en Regie

Vakteam Vormgeving provincie Zuid-Holland

Ontwerp en Vormgeving:

Corps Ontwerpers (Tjarda Hilarius)

Vakteam Vormgeving (Sacha Beusen)

19 | Rapportage Programma ‘Adaptieve Delta’18 |